Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 42.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

17 Продаж

Ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqi ustida ishlash jarayoni

Купить
1Mavzu: Ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqi ustida ishlash jarayoni MUNDAIJA Kirish ………………………………………………………………………….. I BOB. Ona tili darslarida yozma nutqni rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Yozma nutq tushunchasi va uning turlari …………………………………. 1.2. Ona tili darslarining yozma nutqni shakllantirishdagi o‘rni ………………. 1.3. Yozma nutqni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar ……….. II BOB. Ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishning amaliy jihatlari 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirish usullari … 2.2. O‘rta va yuqori sinflarda yozma ishlarga qo‘yiladigan talablar va mashqlar tizimi ………………………………………………………………… 2.3. Yozma nutqni baholash mezonlari va samaradorlikni aniqlash …………... Xulosa …………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….. 2KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, mantiqan asoslangan mulohazalarni yozma tarzda ifoda eta olishi eng muhim kompetensiyalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, ona tili darslari bu borada asosiy vosita sifatida maydonga chiqadi. Chunki aynan shu fan orqali o‘quvchi o‘z tilining imkoniyatlarini o‘rganadi, matn tuzish, fikrni yozma shaklda ifodalash, izchil bayon qilish, savodli yozish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Ammo real amaliyotda bu sohada muammolar talaygina: o‘quvchilar imloviy xatolarga yo‘l qo‘yadi, matnda fikrlar mantiqiy bog‘lanmaydi, gap qurilishi chalkash bo‘ladi, uslubda beqarorlik seziladi. Bu holat, o‘z navbatida, ularning keyingi o‘quv bosqichidagi muvaffaqiyatiga, hatto hayotda muvaffaqiyatli muloqot olib borish salohiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, ona tili darslarida yozma nutq ustida tizimli ishlash, bu borada metodik yondashuvlarni yangilash va zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish dolzarb masala sifatida e’tiborni tortmoqda. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev ham o‘z nutqlarida maktab ta’limini tubdan isloh qilish, o‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatish va o‘z fikrini yozma tarzda aniq bayon eta oladigan avlodni tarbiyalash muhimligini bir necha bor ta’kidlagan. Shu sababli mazkur mavzuning ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati yuqori bo‘lib, uni chuqur o‘rganish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Yozma nutqni rivojlantirish masalasi o‘zbek tilshunosligi va metodikasi sohasida alohida o‘rganib kelinayotgan muhim yo‘nalishlardan biridir. Bu borada so‘nggi yillarda bir qator mahalliy olimlar va amaliyotchilar tomonidan chuqur ilmiy izlanishlar olib borilgan. Masalan, A.Xolmatova o‘quvchilar tilini 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PQ–4307-O‘zbekiston Respublikasining xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida. – Toshkent: 3shakllantirishda didaktik yondashuvlarni chuqur yoritgan, B.Ahmedova va N.Muxamedova esa yozma nutqni darsda bosqichma-bosqich o‘rgatish metodikasini ishlab chiqqanlar. G.Sharipova ijodiy yozma ishlar orqali nutqni rivojlantirish bo‘yicha samarali metodik ishlanmalari bilan tanilgan. Ammo shunga qaramay, zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan, axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalangan holda yozma nutqni o‘rgatishga oid kompleks tadqiqotlar hali yetarlicha ko‘rinmaydi. Ayniqsa, yosh bosqichiga mos yozma ish turlarini differensial yondashuv asosida tahlil qilish, har bir sinf uchun alohida mashqlar tizimini ishlab chiqish ehtiyoji mavjud. Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablari o‘quvchilarining yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar, mashqlar tizimi va baholash mezonlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishga qaratilgan metodik yondashuvlarni o‘rganish, tahlil qilish va samarali usullarni aniqlash hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Yozma nutq tushunchasi va turlarini nazariy jihatdan o‘rganish; Ona tili darslarining yozma nutqni shakllantirishdagi o‘rnini aniqlash; Turli yosh bosqichlarida yozma nutqni rivojlantirishga oid metodik usullarni tahlil qilish; Amaliy topshiriqlar va mashqlar tizimini ishlab chiqish; Yozma ishlarni baholash mezonlarini tahlil qilish; Samaradorlikni aniqlovchi metodlarni tavsiya etish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, u yozma nutqni rivojlantirishga oid ilmiy-nazariy qarashlarni tizimlashtiradi, mavjud metodik g‘oyalarni birlashtiradi. Amaliy 4ahamiyati esa shundaki, tadqiqot natijalaridan o‘qituvchilar dars jarayonida foydalanishlari, o‘quvchilarning yozma nutqini samarali rivojlantirishda amaliy topshiriqlar, mashqlar va baholash mezonlarini tatbiq etishlari mumkin. Kurs ishi mavzusining metodlari Tahlil va sintez; Taqqoslash va umumlashtirish; Kuzatuv va amaliy tajriba natijalarini tahlil qilish; Tavsifiy metod; Pedagogik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5I BOB. Ona tili darslarida yozma nutqni rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Yozma nutq tushunchasi va uning turlari Nutq inson tafakkurining ifodasi, shaxsiy fikrini bayon etish vositasi sifatida muhim ijtimoiy hodisadir. U og‘zaki va yozma shakllarda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, yozma nutq insoniyat taraqqiyotida katta o‘rin tutadi. Chunki yozma nutq inson fikrining mustahkam, aniqlangan va saqlanadigan shaklidir. Yozma nutq tushunchasi, asosan, shaxsning o‘z fikrini yozuv orqali ifoda etishi, matn ko‘rinishida bayon qilishi jarayonini anglatadi. Bu jarayon faqatgina grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlalarni tuzish emas, balki murakkab fikr jarayonini yozma shaklda aks ettirishni o‘z ichiga oladi. Yozma nutq – fikrning izchil, mantiqiy, ko‘p bosqichli ishlov berilgan shaklidir. Unda og‘zaki nutqdagi holat, tovush, ohang, imo-ishora, kontekst, intonatsiya kabi omillar mavjud emasligi sababli, yozuvchi o‘z fikrini yanada aniqlik, ravshanlik va ifoda aniqligi bilan bayon etishi kerak bo‘ladi. Shu bois, yozma nutq o‘z ichiga maxsus talablar, o‘ziga xos qonuniyatlarni oladi. Bu jarayonda o‘quvchi har bir so‘z, gap qurilishi, matn mantiqi va tuzilishiga alohida e’tibor berishi lozim. 2 Pedagogik nuqtai nazardan qaraganda, yozma nutq ko‘nikmalari o‘quvchilarning umumiy tafakkurini, fikrlash madaniyatini, tilga estetik munosabatini shakllantirishda alohida rol o‘ynaydi. U o‘quvchining til boyligini kengaytiradi, o‘z fikrini tartibli bayon eta olish, izchillikni saqlash, mantiqiy tahlil qilish kabi kompetensiyalarini rivojlantiradi. Ayniqsa, zamonaviy ta’limda kompetensiyaviy yondashuv asosida o‘quvchi faoliyati markazga qo‘yilayotgan bir davrda, yozma nutqni rivojlantirish darsning asosiy komponentiga aylanmoqda. 2 Axmedova B. Boshlang‘ich sinfda ona tili darslarini o‘qitish metodikasi. — Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 6Yozma nutq turlarini aniqlashda ularning funksional yo‘nalishi va maqsadi inobatga olinadi. Ularning asosiy turlari quyidagilardan iborat: 1. Axborot beruvchi yozma nutq. Bu turdagi yozma nutqlarda muayyan mavzuda ma’lumot berish, faktlarni bayon qilish, tushuntirish asosiy vazifa bo‘ladi. Ilmiy matnlar, referatlar, xabarlar, ma’ruza matnlari ushbu turga kiradi. 2. Ta’sir etuvchi yozma nutq. Bu turdagi yozma matnlar o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatish, uni biror fikrga undash, ishontirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Murojaat, ariza, reklama, targ‘ibot matnlari, bahsli insho, ochiq maktublar bunga misol bo‘la oladi. 3. Badiiy-estetik yozma nutq. Ushbu turdagi yozma nutqda o‘quvchi o‘z his- tuyg‘ularini, tasavvurini, ijodiy fikrini ifoda etadi. Bunday matnlarga she’r, hikoya, ocherk, esselar kiradi. Bu tur yozma nutqni ijodiy o‘rgatish, o‘quvchini erkin ifoda qilishga o‘rgatishda qo‘llaniladi. 4. Amaliy yozma nutq. Kundalik hayotda ishlatiladigan yozma matnlar (ariza, tilxat, reja, tavsif, ishchi yozuvlar) shu toifaga kiradi. Bu tur yozma nutq o‘quvchilarning amaliy ehtiyojlariga xizmat qiladi va real kommunikativ vaziyatlar asosida tuziladi. 5. Tahliliy-argumentativ yozma nutq. Bu turdagi yozma ishlar o‘quvchidan fikr yuritish, dalil keltirish, muhokama qilishni talab qiladi. Bahsli insho, tahliliy maqola, ilmiy maqola, erkin fikr bildiruvchi matnlar shular jumlasidandir.Shuningdek, yozma nutq uslublari ham turlicha bo‘lishi mumkin: ilmiy, rasmiy, badiiy, ommabop, publitsistik kabi uslublarda matn tuziladi va har birining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, ilmiy uslubda aniqlik, lo‘ndalik, ishonchlilik muhim bo‘lsa, badiiy uslubda obrazlilik, tasviriylik, ifoda go‘zalligi ustun turadi. 3 3 Xolmatova A. Yozma nutqni rivojlantirish usullari. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 7Yozma nutqni shakllantirishda quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: 1) rejalashtirish (matn mavzusi, maqsadi, asosiy fikrlarni aniqlash), 2) matnni tuzish (kirish, asosiy qism, xulosa), 3) yozish jarayoni (imloviy va uslubiy aniqlik), 4) tahrirlash va tekshirish. Bu bosqichlarning barchasi o‘quvchining yozma faoliyatini mukammal tarzda yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. 4 Pedagoglar fikricha, yozma nutqni o‘rgatishda muntazamlik, bosqichlilik va tizimlilik asosiy tamoyil bo‘lishi lozim. Ya’ni, o‘quvchi avval qisqa gaplar tuzishdan boshlaydi, keyin matn bo‘limlari tuzilishini o‘rganadi, so‘ng mantiqiy izchillikka asoslangan to‘liq matn yozishga o‘tadi. Bu jarayonda ijodiy topshiriqlar, savol-javob asosida yozuv, kompozitsion tahlil, tahrir kabi usullar keng qo‘llaniladi. Yozma nutqni shakllantirish uchun ona tili darslarida beriladigan topshiriqlar turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: diktant, izohli diktant, matn asosida insho, rasm asosida hikoya tuzish, fikr bildirish, test asosida matn tuzish, nutqiy vaziyatlardan kelib chiqqan holda yozuv ishlarini tashkil etish. Ushbu topshiriqlar orqali o‘quvchining fikrlashi, savodxonligi, matn yaratish malakasi, ijodiy tafakkuri rivojlanadi. yozma nutq shunchaki savodxonlik belgisi emas, balki o‘quvchining fikrlash madaniyati, tafakkur chuqurligi va til imkoniyatlaridan samarali foydalana olish darajasining ko‘rsatkichidir. Uni shakllantirish esa ona tili darslarining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qoladi. Shu sababli, yozma nutq tushunchasini chuqur anglash va uni turlari bo‘yicha o‘rgatish dars jarayonining nazariy poydevorini tashkil etadi. 1.2. Ona tili darslarining yozma nutqni shakllantirishdagi o‘rni Ona tili darslari – bu o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini shakllantirish, ularni erkin fikrlash, o‘z fikrini aniq, lo‘nda, mantiqiy tarzda ifoda eta olishga o‘rgatishning asosiy manbai hisoblanadi. Ayniqsa, yozma nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda bu fan darslari beqiyos didaktik 4 Muxamedova N. Nutqiy kompetensiyani shakllantirish asoslari. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 20 8imkoniyatlarga ega. Chunki o‘quvchilar yozuv asosida tilshunoslik qonuniyatlarini o‘zlashtirish, grammatik birliklar vositasida fikrlarni tartibga solish, matnlar tuzish va tahlil qilish, gaplararo bog‘liqlikni mustahkamlashni aynan ona tili darslarida o‘rganadilar. Yozma nutqni shakllantirishda, eng avvalo, o‘quvchiga yozma faoliyat mohiyatini tushuntirish, unga yozuv orqali qanday fikr bildirishi kerakligini anglatish lozim. Dars jarayonida o‘quvchiga savol-javobli topshiriqlar, matnni tahlil qilish, izchil fikrlarni yozma tarzda bayon qilish, reja asosida yozuv, hikoya tuzish, nutqiy vaziyatlardan kelib chiqib matn yaratish kabi ko‘nikmalar bosqichma-bosqich beriladi. Bu jarayonda o‘qituvchi didaktik materiallardan, darslik matnlaridan, interaktiv usullardan foydalanib, yozma nutqni amaliyotda tatbiq etishga alohida e’tibor qaratadi. Yozma nutqni shakllantirishdagi asosiy didaktik vazifa — o‘quvchini o‘z fikrini mustaqil yozish darajasiga yetkazish, ya’ni faqat diktantlar va tayyor matnlar asosida emas, balki o‘z hayotiy tajribasi, kuzatuvlari, obrazli tasavvurlari asosida matnlar yaratishga o‘rgatishdan iboratdir. Bu esa, albatta, ona tili darslarida metodik jihatdan to‘g‘ri yondashuvni talab qiladi.Shuningdek, yozma nutqni o‘rgatishda o‘quvchilar til boyligini kengaytirish, so‘zlar ma’nosini tahlil qilish, sinonim, antonim, frazeologizmlar bilan ishlash, gap qurilishiga doir mashqlar bajarish orqali ham mantiqiy izchillikka erishiladi. Bunday yondashuv o‘quvchida fikr yuritish, sabab-oqibat bog‘liqligini tahlil qilish, xulosalash, asoslash, qiyoslash kompetensiyalarini shakllantiradi. Bu esa shaxsiy rivojlanishning muhim bosqichidir. Ona tili darslarida yozma mashqlar orqali o‘quvchilarning tafakkuri faollashadi. Yozma ishlarda matn strukturasiga, sintaktik qurilmaga, ifoda uslublariga e’tibor qaratiladi. Ayniqsa, yozma nutq uslublarini tushuntirishda darsdagi faoliyat tahliliy, mantiqiy, izchil bo‘lishi lozim. O‘quvchining yozma ishlari doimiy tarzda o‘qituvchi tomonidan nazorat qilinadi, xatolar aniqlanib, 9ularni tuzatishga o‘rgatiladi. Bu holat esa yozma nutqni rivojlantirishda turtki bo‘lib xizmat qiladi. Didaktik nuqtai nazardan, ona tili darslari – o‘quvchini matn yaratishga, yozuv orqali muloqotga tayyorlash, yozilgan fikrlar orqali ifoda madaniyatini shakllantirishning asosiy o‘choqlaridan biridir. Darsda o‘quvchilar nafaqat yozishni, balki fikrni rejalashtirish, tahrir qilish, qisqartirish va izchil ifoda qilishni ham o‘rganadilar. Bu ko‘nikmalar zamonaviy ta’limda eng muhim shaxsiy kompetensiyalardan biri sifatida qaralmoqda. 5 Yozma nutqni o‘rgatishda metodik yondashuvlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu yerda an’anaviy dars usullaridan tashqari, interaktiv metodlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, AKT vositalari ham keng qo‘llaniladi. Masalan, klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi, "Fikrlar buluti" kabi metodlar o‘quvchilarning yozma faoliyatini faollashtiradi. Bu metodlar orqali o‘quvchilar o‘z g‘oyalarini tez va mantiqiy tarzda tartiblaydi, matnga aylantiradi va ularni tahlil qilishni o‘rganadi. Ona tili darslarida yozma mashqlarni samarali tashkil qilish uchun darsni shunday tuzish kerakki, har bir o‘quvchi unda faol ishtirok etsin, o‘z fikrini yozishdan tortinmasin, xatolar ustida ishlashni o‘zlashtirsin. Bu borada differensial yondashuv — har bir o‘quvchining yozuv salohiyati, savod darajasi va tafakkuriga mos topshiriqlar berish muhimdir. Shu orqali o‘quvchi o‘zining kuchli va zaif tomonlarini anglaydi, yozma nutqda o‘z ustida ishlashni odatga aylantiradi. Yozma nutqni rivojlantirishda darsdan tashqari mashg‘ulotlar, yozma uy vazifalari, insho tanlovlari, blog yozish, hikoya tuzish, real hayotiy vaziyatlar asosidagi yozma topshiriqlar ham muhim o‘rin tutadi. Bu o‘quvchida mustaqillikni oshiradi, yozuvga nisbatan qiziqishni kuchaytiradi, ijodiy fikrlashni shakllantiradi. 5 Normatova D. Ona tili va adabiyot darslarida nutqiy kompetensiyani shakllantirish. — Samarqand: Ziyo-Zuka, 2019. 10Metodik jihatdan qaraganda, har bir yozma ishga oid mashg‘ulotda quyidagilarga e’tibor berilishi kerak: matnning mavzusi va rejasini tuzish; asosiy fikrlarni ajratish; gaplarni grammatik jihatdan to‘g‘ri qurish; uslub birligini saqlash; matn strukturasi (kirish, asosiy qism, xulosa)ni belgilash; yozilgan matnni tahrirlash va xatolar ustida ishlash. Bu elementlarning barchasi ona tili darslari jarayonida bosqichma-bosqich egallab boriladi. Har bir sinf darajasiga mos yozma mashqlar tanlanadi: boshlang‘ich sinflarda oddiy gaplar tuzishdan boshlab, yuqori sinflarda dalilli insho, bayon, analiz, esselarga o‘tiladi. Zamonaviy o‘qituvchilar yozma nutqni o‘rgatishda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni ham qo‘llashmoqda. Ya’ni, har bir o‘quvchi o‘z qiziqishiga, bilim doirasiga, hayotiy tajribasiga asoslanib yozadi. Bu yondashuv o‘quvchining matn bilan ishlash ko‘nikmasini mustahkamlash, erkin ifodalay olish qobiliyatini oshirish, mustaqil ijod qilishga o‘rgatish imkonini beradi.ona tili darslarining yozma nutqni shakllantirishdagi o‘rni beqiyosdir. Bu fan o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqaradi, ularni mantiqiy, tizimli fikrlashga o‘rgatadi, hayotda, kasbda, jamiyatda muvaffaqiyatli muloqot olib borish uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Yozma nutqni samarali shakllantirish esa faqat zamonaviy yondashuvlar asosida puxta metodik rejalashtirilgan darslar orqali ro‘yobga chiqadi. 1.3. Yozma nutqni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar Ona tili darslarida yozma nutqni shakllantirish uzoq yillardan buyon metodik jihatdan izchil rivojlanib kelmoqda. Xususan, an’anaviy metodlar yozma faoliyatni tashkil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bu metodlar asosan 11grammatik tahlil, diktant, bayon, insho, izohli yozuv, matn asosida savollarga javob berish kabi shakllarda qo‘llaniladi. Har bir metod o‘ziga xos maqsadga ega bo‘lib, o‘quvchilarning yozma nutqini bosqichma-bosqich shakllantirishda foydalaniladi. Diktant metodining turlari: oddiy diktant, og‘zaki tahlil asosidagi diktant, izohli diktant, erkin diktant kabi shakllarda amalga oshiriladi. Diktant yozish orqali o‘quvchi imloviy savodxonlikka ega bo‘ladi, tovush va harflar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglaydi, eshitilgan matnni aniq qayta ifodalashga odatlanadi. Shuningdek, diktant o‘qituvchiga o‘quvchining yozma malakasidagi muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi. Bayon qilish metodi ham yozma nutqni o‘stirishda keng qo‘llaniladi. U orqali o‘quvchi tayyor matndan asosiy g‘oyani ajratadi, uni o‘z tili bilan ifodalaydi, matn tuzilmasini eslab qoladi, mantiqiy ketma-ketlikni buzmagan holda qayta ifodalashga o‘rgatiladi. Bayon matn turlariga qarab: hikoya bayoni, tavsif bayoni, fikriy bayon shakllarida mashq qilinadi. Insho metodi o‘quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantiradi, shaxsiy munosabat bildirish, hayotiy tajribani ifodalash, dalil keltirish, xulosa chiqarish, mantiqiy asoslashga undaydi. Insho topshiriqlari orqali o‘quvchilar tahlil, sintez, taqqoslash kabi fikr yuritish jarayonlarini amalga oshiradilar. Shuningdek, an’anaviy metodlarda izohli yozuvlar, gaplarni tuzatish, matnni qisqartirish yoki to‘ldirish, gapni kengaytirish, so‘z boyligini oshirishga doir topshiriqlar ham mavjud. Bularning barchasi o‘quvchining tilda faol ishlashi, uni o‘zlashtirishi, yozma ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, an’anaviy metodlar tizimlilik, qat’iylik, bosqichma-bosqich rivojlanish tamoyillariga asoslanadi. Ammo bu usullar o‘quvchilarning shaxsiy fikr bildirish imkoniyatini doimo ta’minlamasligi, ularni ijodiy fikrlashga yetarlicha undamasligi bilan chegaralanadi. Shu 12sababli, hozirgi zamon metodikasi bu an’anaviy usullarni yangicha yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirishga intilmoqda. Zamonaviy pedagogikada yozma nutqni shakllantirishda innovatsion va interfaol metodlar tobora keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvlar o‘quvchining faolligini oshirish, mustaqil fikr yuritish, o‘z nuqtai nazarini yozma ravishda erkin ifodalashga undash, dars jarayonida ijodiy muhit yaratishga xizmat qiladi. Bu metodlar orasida "Aqliy hujum", "Klaster", "Venn diagrammasi", "INSERT", "B-B-B", "Fikrlar buluti", "Fikr almashish", "Jadval bilan ishlash" kabi usullar alohida ahamiyatga ega. Masalan, "Aqliy hujum" (brainstorming) metodida o‘quvchilar berilgan mavzu bo‘yicha tezkor va erkin fikrlar bildiradi, so‘ngra ularni tartiblaydi, muhim fikrlarni yozuv orqali rivojlantiradi. Bu metod yozma nutqni ochish, yangi so‘z va iboralarni qo‘llashga undaydi, ijodiy yondashuvni faollashtiradi. "Klaster" metodi orqali o‘quvchi mavzuga oid asosiy tushunchalarni markazda to‘plab, atrofida unga bog‘liq fikrlarni yozadi. Bu orqali mavzuni mantiqiy tarzda rejalashtirish va keyin undan matn hosil qilish osonlashadi. Ayniqsa, insho yozishda bu metod samarali bo‘lib, o‘quvchi fikrini tarmoqlantirib o‘rgatadi. "Venn diagrammasi" esa ikki yoki undan ortiq tushunchani taqqoslab yozishga asoslanadi. Bu metod matn tuzishda qiyosiy yondashuvni o‘rgatadi, o‘quvchida tahlil qilish malakasini oshiradi. Yozma ishlarda u "Qiyosiy tahlil insho" kabi vazifalarni bajarishda qo‘l keladi. "Fikrlar buluti" metodida esa mavzuga oid barcha fikrlar og‘zaki aytilib, taxtada yozib boriladi. So‘ng o‘quvchi o‘sha fikrlardan foydalanib, hikoya, insho yoki bayon yozadi. Bu usul ham mustaqillikni, ham yozuvga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Shuningdek, "Ikkita yulduz – bitta tilak", "O‘zi o‘qi – boshqaga o‘rgat", "Erkin yozish" (Freewriting), "5 daqiqalik insho" kabi usullar orqali 13o‘quvchilarning vaqt va mavzuga nisbatan tezkor reaksiya qilish qobiliyati oshiriladi. Bu esa real hayotiy yozma faoliyatga yaqinlashtiradi. 6 Zamonaviy metodik yondashuvlar doirasida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim tamoyili ham muhimdir. Ya’ni, har bir o‘quvchiga uning individual qiziqishlari, tajribasi, dunyoqarashi asosida topshiriqlar beriladi. Misol uchun, shaxsiy blog yuritish, o‘z hayotidan esdalik yozish, voqeani ijodiy talqinda yozish kabi vazifalar o‘quvchini yozma nutqni erkin ifodalashga undaydi. Yozma nutqni o‘rgatishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)dan foydalanish ham katta samara beradi. Word, PowerPoint, onlayn kollajlar, test tizimlari, matn muharrirlari yordamida o‘quvchilar o‘z yozma ishlarini dizayn qilish, tahrirlash, qayta ishlashni o‘rganadilar. Bu esa yozma madaniyatni raqamli savodxonlik bilan bog‘laydi. 1-bob xulosasi Mazkur bobni o‘rganish jarayonida men shuni angladimki, yozma nutq nafaqat o‘quvchining savodxonligini, balki uning fikrlash madaniyati, mantiqiy tafakkuri va ijodiy salohiyatini ham belgilab beradi. Ayniqsa, ona tili darslari bu borada juda katta imkoniyatlar yaratadi. Har bir dars – bu o‘quvchining tilga, fikrga, matnga bo‘lgan munosabatini shakllantiruvchi muhim bosqichdir. Yozma nutqni rivojlantirishda an’anaviy metodlar bilan bir qatorda interfaol va innovatsion yondashuvlarning ham ahamiyati katta ekanini tushundim. Shuningdek, metodik vositalarni to‘g‘ri tanlash, o‘quvchilarning yoshi va darajasiga moslashtirish muhim omillardan ekan. 1- bobda nazariy asoslarni o‘rganish orqali yozma nutqni o‘rgatish faqat grammatikani tushuntirish emas, balki shaxsiy fikrni yoza olishga yo‘naltirilgan murakkab va muhim jarayon ekaniga amin bo‘ldim. Bu bilimlar menga keyingi amaliy bobda yanada asosli tahlillar olib borishga zamin yaratdi. 6 To‘ychiyeva D. O‘quvchilarda yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirish texnologiyasi. — Toshkent: Ilm ziyo, 2019. 14II BOB. Ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishning amaliy jihatlari 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirish usullari Boshlang‘ich sinf — bu o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishi, nutqiy kompetensiyasining poydevori qo‘yiladigan davrdir. Ayniqsa, yozma nutq ko‘nikmalarining shakllanishi aynan shu bosqichda boshlanadi. Yozma nutqni rivojlantirish – bu shunchaki savod chiqarish bilan cheklanmaydi, balki o‘quvchining mustaqil fikrini yozma tarzda bayon etishiga yo‘naltirilgan murakkab jarayondir. Shu bois boshlang‘ich sinflarda yozma nutq ustida ishlashga alohida e’tibor qaratish lozim. 7 Yozma nutqni shakllantirishda dastlabki qadamlardan biri — so‘z boyligini rivojlantirish hisoblanadi. O‘quvchi qancha ko‘p so‘z bilsa, u fikrini shuncha aniq va obrazli ifoda eta oladi. Shuning uchun darslarda sinonimlar, antonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlar bilan ishlash, lug‘at boyligini oshiruvchi topshiriqlar berish muhim. Masalan, “Yaxshi” so‘zining o‘rniga qaysi so‘zlarni ishlatish mumkin, degan mashqlar o‘quvchini fikr izlashga, yozuvga tayyorlaydi. Keyingi bosqich — gap tuzish malakasi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gapni to‘g‘ri tuzish, so‘zlarning tartibini aniqlash, tinish belgilarini qo‘yish kabi ko‘nikmalarni egallashi lozim. Bu bosqichda “So‘zlardan gap tuz”, “Berilgan gapni davom ettir” yoki “Gapga savol yoz” kabi mashqlar katta yordam beradi. Gapdan matnga o‘tish jarayonida esa o‘quvchi fikrlarini izchil bayon etishni o‘rganadi. Matn tuzish — boshlang‘ich sinflarda eng asosiy bosqich hisoblanadi. O‘quvchilar bilan rasm asosida hikoya tuzish, syujetli ketma-ketlikka rioya qilgan holda hikoya yozish, reja asosida matn tuzish mashqlari yozma nutqni 7 Ergasheva D. Nutqiy faoliyat turlarini rivojlantirishda darsdan tashqari ishlanmalar. — Termiz: TDPI nashriyoti, 2022. 15shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, “Bahor fasli”, “Mening oilam”, “Sevimli hayvonim” kabi mavzularda insho yoki matn yozdirish orqali ularning nutqiy faolligi kuchaytiriladi. Diktant mashqlari ham yozma nutqni shakllantirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Oddiy, eshitilgan matnga asoslangan, og‘zaki ifodaning yozma ko‘rinishdagi ifodasini shakllantiruvchi diktantlar bilan birga, ijodiy diktant, izohli diktant, so‘z tanlash diktanti kabi mashqlar ham yozma faoliyatni rivojlantiradi. Ular nafaqat savodxonlikni, balki fikr izchilligini, yozuvdagi tartibni mustahkamlaydi. Nutqiy vaziyat asosida yozuv ishlari ham ayniqsa foydali usullardan biridir. Masalan, “Do‘stingga maktub yoz”, “O‘qituvchiga minnatdorchilik bildir” kabi topshiriqlar orqali bolalar hayotiy voqealarga bog‘lab yozuv ishlarini bajaradilar. Bu esa ularni hayotga yaqinlashtiradi, yozma nutqqa bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozma nutqni shakllantirishda o‘yinli usullar ham juda samarali hisoblanadi. "So‘z zanjiri", "To‘g‘ri va noto‘g‘ri jumlani top", "Gapni to‘ldir", "Surat asosida hikoya tuz" kabi o‘yinlar orqali o‘quvchilarning matn tuzish qobiliyati oshadi, ularda fikrni erkin yozish ko‘nikmasi rivojlanadi. Yozma nutqni o‘rgatishda vizual vositalardan foydalanish ham katta samara beradi. Surat, kartina, grafik va sxemalar asosida matn tuzish bolalarning obrazli fikrlashini kuchaytiradi, matnni rejalashtirish va izchil yozish ko‘nikmasini shakllantiradi. Masalan, bolalarga bog‘dagi manzarani aks ettiruvchi rasm beriladi va ular shu asosda “Bahor bog‘ida” mavzusida matn yozadilar. Shuningdek, o‘quvchilarning yozma nutqini baholashda oddiydan murakkabga tamoyiliga amal qilinishi zarur. Dastlab ular so‘zlar bilan ishlaydi, keyin oddiy gaplar, so‘ngra oddiy matnlar tuzishga o‘tadilar. 16O‘qituvchi yozma ishlarni baholashda grammatik to‘g‘rilik, izchillik, fikr mantiqi, orfografiya va punktuatsiyaga alohida e’tibor beradi. Differensial yondashuv — boshlang‘ich sinflar uchun alohida muhim. Har bir o‘quvchining fikrlash darajasi, nutqiy imkoniyatlari har xil bo‘lganligi sababli ularning har biriga mos topshiriqlar tuzish lozim. Kuchli o‘quvchilar uchun ijodiy topshiriqlar, boshqa o‘quvchilar uchun esa gaplar tuzish, so‘z boyligini oshirishga qaratilgan mashqlar berish maqsadga muvofiqdir. Yana bir samarali yo‘nalish — bosqichli yozma topshiriqlar. Masalan, birinchi bosqichda matn mavzusi va asosiy g‘oya aniqlanadi, ikkinchi bosqichda rejasi tuziladi, uchinchi bosqichda yoziladi, so‘ngra tahrir qilinadi va eng oxirida sinfda o‘qiladi. Bu jarayon o‘quvchining o‘z ishi ustida ishlash, xatolarini anglash va tuzatish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirish usullari № Usul nomi Maqsadi Amalda qo‘llanish shakli Kutilayotgan natija 1 So‘z boyligini oshirish Lug‘at boyligini kengaytirish, sinonim-antonym o‘rganish So‘z juftliklari topish, yangi so‘zlardan gap tuzish So‘z tanlashda aniq va to‘g‘ri ifoda qilish 2 Gap tuzish mashqlari Grammatik jihatdan to‘g‘ri gaplar tuzishga o‘rgatish So‘zlardan gap tuzish, noto‘g‘ri gapni tuzatish Tinish belgilarni to‘g‘ri qo‘llash, izchil fikr bayoni 3 Matn tuzish ishlari Fikrni tartib bilan bayon qilishga o‘rgatish Rasm asosida hikoya tuzish, mavzu asosida insho yozish Matn tuzish malakasi rivojlanadi 4 Diktant turlari Eshitish va yozuvni uyg‘unlashtirish, imloni mustahkamlash Oddiy, izohli, ijodiy, erkin diktantlar Savodxonlik, eshitish asosida yozuv malakasi oshadi 5 Nutqiy vaziyatdagi yozuvlar Hayotiy holatlarda yozuvni qo‘llashga o‘rgatish Maktub yozish, minnatdorchilik bayoni, hodisa Hayotiy fikrni ifoda etish, muloqotga 17 tasviri tayyorlash 6 O‘yinli topshiriqlar Yozishga qiziqish uyg‘otish, erkinlikni oshirish “So‘z zanjiri”, “Gapni to‘ldir”, “Suratga qarab yoz” Fikrni erkin ifoda qilishga o‘rganish, ijodiy yondashuv shakllanadi 7 Vizual metodlar Tasvir asosida yozma ifodani shakllantirish Rasm, sxema, grafik asosida matn tuzish Tasavvur qilish, ko‘rish orqali yozuv malakasi mustahkamlanadi 8 Reja asosida yozuv Matn tarkibiy qismlarini ajratishga o‘rgatish Kirish, asosiy qism, xulosa qismlarini yozish Mantiqiy kompozitsiya tuzish ko‘nikmasi rivojlanadi 9 Bosqichli yozuv ishlari Yozuv jarayonini bosqichma-bosqich o‘rgatish Mavzuni tanlash → rejani tuzish → yozish → tahrir qilish Yozuvda o‘zini nazorat qilish, xatolarni tuzatish malakasi 10 Differensial yondashuv Har bir o‘quvchiga individual yondashuv Kuchli va sust o‘quvchilar uchun turli darajadagi topshiriqlar Shaxsiy rivojlanishni hisobga olgan yozuv ko‘nikmasi Boshlang‘ich sinfda yozma nutqni shakllantirish – bu bolani savodxon inson, muloqotga qodir shaxs qilib tarbiyalash yo‘lida tashlanadigan birinchi muhim qadamlardir. O‘quvchilar yozma nutq orqali o‘z fikrlarini aniq, mantiqiy va estetik shaklda ifodalashni o‘rganadilar. Bu esa ularning kelajakdagi o‘quv faoliyatida, ijtimoiy hayotda, kasbiy rivojlanishida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Ona tili darslarida beriladigan to‘g‘ri metodik yondashuvlar, ijodiy topshiriqlar va individual yondashuvlar esa bu jarayonni yanada samarali qiladi. 8 2.2. O‘rta va yuqori sinflarda yozma ishlarga qo‘yiladigan talablar va mashqlar tizimi 8 Ergasheva D. Nutqiy faoliyat turlarini rivojlantirishda darsdan tashqari ishlanmalar. — Termiz: TDPI nashriyoti, 2022. 18O‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari uchun yozma nutqni rivojlantirish jarayoni endi faqat imlo va punktuatsiya darajasida emas, balki fikrning izchilligi, dalillilik, uslubiy yaxlitlik va mantiqiy kompozitsiyaga asoslanadi. Bu bosqichda o‘quvchidan nafaqat grammatik to‘g‘rilik, balki erkin fikrlash, mantiqiy dalil keltirish, xulosalash, uslub tanlash va ifoda ravonligi talab etiladi. Shu sababli, yozma ishlarga qo‘yiladigan talablar ham murakkablashadi va yanada chuqurlashadi. Birinchidan, yozma ishda matn strukturasining to‘g‘riligi muhim talab sifatida qaraladi. Har qanday yozma ish (insho, bayon, xulosa, tahlil) kirish, asosiy qism va xulosa qismlariga ega bo‘lishi kerak. Kirish qismining vazifasi mavzuni ochish, asosiy qismda asosiy fikrlar bayon qilinadi, xulosada esa umumlashtirish, muhim fikrlarni yakunlash amalga oshiriladi. O‘quvchi matn tuzayotganda ushbu kompozitsion qismlarni ajrata olishi va ularni mantiqiy bog‘lash ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur. Ikkinchidan, grammatik va stilistik aniqlik ham asosiy talablardan biri hisoblanadi. O‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari allaqachon grammatik qoidalarni egallagan bo‘lishi sababli, ularning yozma ishlari yuqori savod darajasida bo‘lishi, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llashi, gap qurilishiga e’tiborli bo‘lishi, murakkab va qo‘shma gaplardan foydalanishga o‘rganishi lozim. Uchinchidan, uslubiy moslik – ya’ni matnning o‘z turiga mos tilda yozilishi muhimdir. Ilmiy bayon rasmiy uslubda bo‘lishi, badiiy insho obrazli ifodalar bilan boyitilishi, publitsistik maqola esa dalillarga asoslangan, hissiy ranglar bilan to‘ldirilgan bo‘lishi lozim. O‘quvchi qaysi matnni yozayotganini anglab, uslubni tanlay bilishi kerak. To‘rtinchidan, mavzuga moslik va fikr izchilligi yozma ishning asosi hisoblanadi. Har bir yozilgan gap va paragraf matn mavzusiga xizmat qilishi lozim. O‘rta va yuqori sinflarda bu holatga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar keraksiz, mavzuga aloqasi bo‘lmagan gaplarni matnga 19kiritmasligi, har bir gap keyingisiga mantiqan bog‘langan bo‘lishi talab qilinadi. Beshinchidan, dalillilik va tahlilchanlik – bu yuqori sinf o‘quvchisi yozgan matnda bo‘lishi kerak bo‘lgan muhim talablardandir. O‘quvchi fikrini isbotlash uchun misollar, hayotiy dalillar, kitobdan keltirilgan iqtiboslar, kuzatishlar, statistik ma’lumotlar keltira olishi lozim. Aynan dalil keltira olish ko‘nikmasi o‘quvchining fikri asosli va ishonchli chiqishiga sabab bo‘ladi. Oltinchidan, yozuv madaniyati va nutq etikasi ham muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar yozgan matnlarida axloqiy me’yorlarga amal qilishi, tanqidiy fikr bildirganda hurmat va madaniyat doirasidan chiqmasligi, yozuvda o‘tkirlikdan emas, fikrning kuchidan foydalanishi kerak. Yettinchidan, ijodiy yondashuv va o‘z fikrini bayon etish o‘quvchilardan kutiladigan eng muhim kompetensiyalardan biridir. Ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilari mustaqil fikr yurita olish, yangicha g‘oya bildira olish, muammoli vaziyatlarga o‘z pozitsiyasini yozma tarzda bildirish darajasiga yetishgan bo‘lishi zarur.Shu kabi talablar asosida tuzilgan yozma ishlar o‘quvchilarning nafaqat til bilimlarini, balki ularning tafakkur, muloqot, tahlil qilish, qaror chiqarish, hayotiy masalalarga baho bera olish kompetensiyalarini rivojlantiradi. O‘rta va yuqori sinflarda yozma ishlar darsning asosiy komponenti, o‘quvchining o‘z fikrini shakllantirish maktabi sifatida e’tirof etiladi. Yozma nutqni rivojlantirishda mashqlar tizimi asosiy vositadir. O‘rta va yuqori sinflarda yozma mashqlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, tafakkur darajasi, tahlil va xulosalash qobiliyatiga mos ravishda tanlanadi. Ular o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, dalillashga, mantiqiy bayon qilishga va ijodiy yondashishga yo‘naltiradi. Birinchi navbatda, reja asosida matn yozish mashqlari muhim. Bu o‘quvchining fikrini oldindan tuzilgan struktura asosida ifodalashiga yordam beradi. Masalan, “Tabiat va inson” mavzusida kirish – insonning tabiatdagi 20o‘rni, asosiy qism – inson faoliyatining tabiatga ta’siri, xulosa – tabiatni asrash zarurati kabi rejalashtirish asosida matn tuziladi. Bu o‘quvchini qat’iy mantiqiy izchillikka o‘rgatadi. Tahliliy mashqlar ham yuqori sinflar uchun muhim. O‘quvchi berilgan matn asosida fikr bildiradi, tahlil qiladi, muallif pozitsiyasiga baho beradi, shaxsiy nuqtai nazarini ifodalaydi. Masalan, bir she’r yoki hikoyani o‘qib, uning asosiy g‘oyasini yozma tarzda izohlash, obraz tahlili qilish o‘quvchining tahliliy fikrlashini rivojlantiradi. Erkin mavzuda yozuv ishlari – o‘quvchining ichki dunyosini ochish, o‘z nuqtai nazarini ochiq ifodalashga imkon beradi. “Kelajakdagi orzularim”, “Mening ideal insonim”, “Bolalik xotiralari” kabi mavzular orqali o‘quvchi o‘z hayoti va his-tuyg‘ulari asosida matn tuzadi. Bu esa ijodiy fikrlashni kuchaytiradi. Yana bir samarali mashq turi – matnni davom ettirish yoki “ochiq yakunli matn” ishlari. O‘quvchiga yarimta hikoya beriladi va u uni yakunlab yozadi. Bu mashqlar nafaqat yozma nutq, balki tasavvur, syujet tuzish, obrazlar orqali fikr ifodalash ko‘nikmasini ham shakllantiradi. Bahsli insholar ham yuqori sinflarda keng qo‘llaniladi. Bunda o‘quvchi muayyan ijtimoiy, axloqiy yoki madaniy muammoga o‘z munosabatini yozma tarzda bildiradi. Masalan, “Yoshlar kitob o‘qiyaptimi?”, “Internet foydalimi yoki zararlimi?” kabi mavzular yuzasidan fikr bildirish orqali o‘quvchilar dalillash, asoslash va xulosa chiqarish ko‘nikmasini egallaydilar. Qayta yozish va tahrir qilish mashqlari ham yozma nutqni rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. O‘quvchiga noto‘g‘ri yozilgan matn beriladi va uni tahrir qilish so‘raladi. Bu orqali ular nafaqat o‘z matnini, balki boshqalarning matnini ham tahlil qilishga o‘rganadilar. Tahrir orqali tanqidiy fikr yuritish, grammatik xatolarni ko‘rish va tuzatish malakalari shakllanadi. Shuningdek, ko‘rgazmali vositalar bilan yozish mashqlari ham samarali. Surat asosida hikoya tuzish, grafik jadval yoki statistikaga asoslangan matn yozish, rasmiy 21hujjatlar (ariza, e’lon, e’tiroz) tuzish yozma nutqning amaliy qirralarini rivojlantiradi. Mashqlar tizimi o‘quvchilarning darajasiga qarab o‘qituvchi tomonidan bosqichma-bosqich tuziladi. Avval oddiy gaplar, keyin qisqa matnlar, so‘ng tahliliy va ijodiy insholar, yakunida esa dalillangan fikrli maqolalar yozishga o‘tiladi. Bu ketma-ketlik o‘quvchining mantiqiy, uslubiy va estetik tafakkurini bosqichma-bosqich rivojlantiradi. 2.3. Yozma nutqni baholash mezonlari va samaradorlikni aniqlash Ta’lim jarayonida yozma nutqni rivojlantirishga oid ishlarga beriladigan baho – bu shunchaki raqam yoki harf ko‘rinishidagi natija emas, balki o‘quvchining fikrlash madaniyati, tafakkur darajasi, til boyligi va matn yaratish salohiyatini ko‘rsatib beruvchi muhim ko‘rsatkichdir. Shu bois yozma ishlarni baholashda o‘quvchining grammatik bilimlari bilan bir qatorda ijodkorlik darajasi, mantiqiylik, ifoda uslubi, mazmun boyligi va savodxonligi ham hisobga olinishi zarur. Baholash bu jarayonda shunchaki xatolarni aniqlash emas, balki o‘quvchining o‘z ustida ishlashga bo‘lgan intilishini, rivojlanish dinamikasini ko‘rsatishi kerak. 9 Birinchi navbatda, yozma nutqni baholashda mazmun asosiy mezonlardan biri sifatida qaraladi. Yozilgan matn mavzuga to‘liq mos kelishi, asosiy g‘oya aniq ifodalangan bo‘lishi, fikrlar mantiqiy va izchil bo‘lishi kerak. Matn tanlangan mavzu asosida shakllanganmi yoki yuzaki yondashuv bormi – bu jihatlar baholovchining e’tibor markazida bo‘ladi. Masalan, “Vatan haqida” yozilgan insho faqat Vatan so‘zini takrorlash emas, balki shaxsiy munosabat, misollar va hayotiy dalillar bilan boyitilgan bo‘lishi kerak. Ikkinchi mezon – matn tuzilishi va kompozitsion yaxlitlik. Har qanday yozma ishda kirish, asosiy qism va xulosa bo‘lishi shart. Ushbu qismlar o‘z funksiyalarini to‘laqonli bajarsa, matn o‘qilishga yengil, tushunarli va tartibli 9 Xudoyberdiyeva N. Yozma nutq malakasini shakllantirishda darsliklardan foydalanish. — Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 22bo‘ladi. Ko‘p hollarda o‘quvchilar birinchi fikrni oxirigacha olib bormasdan, mavzuni almashib yuboradilar. Shuning uchun baholashda har bir qismning ifodalanganligi, oraliq o‘tishlar, bog‘lovchi vositalardan foydalanish alohida inobatga olinadi. Uchinchi mezon – so‘z boyligi va uslubiy boylik. O‘quvchining leksik imkoniyatlari yozma ishda qanday namoyon bo‘lgan? U bir xil so‘zlarni takrorlaganmi yoki sinonimlardan foydalanganmi? Metafora, taqqoslash, jonlantirish kabi badiiy ifoda vositalaridan foydalanganmi? Bu jihatlar matnning emotsional va estetik bahosiga bevosita ta’sir qiladi. Ayniqsa, yuqori sinflarda badiiy uslubda yozilgan matnlarda ijodiylik darajasi baholashda muhim rol o‘ynaydi. To‘rtinchi mezon – grammatik va imloviy to‘g‘rilik. Bu eng an’anaviy va oson aniqlanadigan mezon bo‘lib, matndagi orfografik, punktuatsion va sintaktik xatolar soni, ularning og‘irligi, takrorlanuvchi xatolar mavjudligi aniqlanadi. O‘qituvchi bu borada xatolarni belgilash bilan cheklanmasdan, o‘quvchiga ularni qanday tuzatish kerakligini ham ko‘rsatishi lozim. Bu esa baholashning o‘qituvchi-rahbarlik funksiyasini ham mustahkamlaydi. Beshinchi mezon – ijodiylik va mustaqillik. Yozma ishni baholashda o‘quvchining matnni mustaqil tuzganligi, erkin fikrlashi, mavzuga o‘z pozitsiyasini bildirganligi alohida e’tiborga olinadi. Shablon asosida yozilgan matnlar, internetdan ko‘chirib yozilgan jumlalar bahoda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchining o‘z hayotidan misollar keltirgani, mavzuga noan’anaviy yondashgani, iqtiboslar bilan ishlagani esa bahoni oshirishga xizmat qiladi. 10 Yozma nutqni baholashda ko‘plab mamlakatlar tajribasida ballik tizim keng qo‘llaniladi. Masalan, quyidagi mezonlar bo‘yicha ball beriladi: Mazmuni – 5 ball Matn tuzilishi – 3 ball 10 Qodirova S. Lingvometodik asoslarda til o‘rganish. — Toshkent: Istiqlol, 2023. 23Til boyligi va uslub – 3 ball Grammatik va imlo to‘g‘riligi – 5 ball Ijodiylik – 4 ball Bu kabi yondashuv orqali baholashda aniqlik, xolislik va izchillik ta’minlanadi. Shu bilan birga, o‘quvchi o‘z kuchli va zaif tomonlarini aniqlab, qaysi yo‘nalishda ishlashi kerakligini tushunadi. Samaradorlikni aniqlashda esa baholash natijalarining dinamikasini tahlil qilish lozim. Ya’ni o‘quvchi bir o‘quv yilidagi birinchi va oxirgi yozma ish natijalarini solishtirish, yozma ko‘nikmalarining qay darajada oshganini ko‘rsatadi. Buning uchun monitoring jadvali tuziladi, har bir o‘quvchi bo‘yicha yozma ishlar arxivi (portfolio) yuritiladi. Bu esa o‘qituvchiga individual yondashuvni yo‘lga qo‘yish, rivojlanish darajasini aniqlash imkonini beradi. 11 Samaradorlikni aniqlashning yana bir muhim yo‘li — bu o‘zaro baholash va o‘z-o‘zini baholash tizimini joriy etishdir. O‘quvchilar o‘z yozma ishlarini o‘zi yoki sinfdoshi baholaganida, ular tanqidiy fikrlash, xatolarni ko‘rish, yaxshilash bo‘yicha fikr bildirish ko‘nikmasini egallaydilar. Bu yondashuv o‘z-o‘zini anglash, mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi. Shuningdek, yozma ishlarning samaradorligini aniqlashda matnlar sifatini tahlil qilish muhim. Ya’ni o‘quvchilarning matn tuzishdagi o‘zgarishlari, gap qurilishi, fikr ifodalash darajasining yil davomida qanday o‘zgarganini baholash mumkin. Bu tahlil asosida o‘qituvchi yozma nutqni rivojlantirish strategiyasini yangilaydi, yangi uslublarni joriy qiladi. yozma nutqni baholash – bu murakkab, ko‘p omilli jarayon bo‘lib, nafaqat xatolarni aniqlash, balki o‘quvchining fikr dunyosini, ijodiy salohiyatini va til bilan ishlash madaniyatini tahlil qilish vositasidir. Baholash natijasida o‘qituvchi o‘quvchi rivojlanishidagi muvaffaqiyat va muammolarni aniqlaydi, o‘quvchi esa o‘z 11 Murodova F. Yozma ishlarni baholash mezonlari va monitoring. — Nukus: Karakalpak nashriyoti, 2019. 24xatolarini anglab, tuzatishga harakat qiladi. Bu esa yozma nutqning shakllanishida samarali va puxta poydevor bo‘lib xizmat qiladi. II BOB XULOSASI II bobni o‘rganish davomida men shuni chuqur angladimki, yozma nutqni rivojlantirish faqat grammatik bilimlarni mustahkamlash bilan cheklanmaydi. Bu — o‘quvchining shaxsiy fikrini ifoda eta olish, mustaqil mulohaza yuritish va ijodiy yondashuvni shakllantirish jarayonidir. Boshlang‘ich sinflarda bu jarayon so‘z boyligini oshirish, gap tuzish va matn tuzishga o‘rgatish orqali boshlanadi. O‘rta va yuqori sinflarda esa murakkabroq talablar qo‘yiladi — mantiqiy izchillik, dalillash, kompozitsion tuzilma, ijodiy fikr muhim bo‘ladi. Shuningdek, samarali yozma mashqlar tizimi va adolatli baholash mezonlari o‘quvchining yozma salohiyatini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu bobda men metodik yondashuvlar, baholash mezonlari va samaradorlikni aniqlash vositalari orqali yozma nutqni rivojlantirish mukammal tizimga ega ekanini ko‘rdim. Xulosa 25Mazkur kurs ishini yozish jarayonida men ona tili darslarining faqat savod o‘rgatish emas, balki o‘quvchining fikrlash madaniyatini shakllantirish, shaxsiy qarashini erkin bayon eta oladigan darajaga olib chiqishdagi beqiyos o‘rnini chuqur angladim. Ayniqsa, yozma nutqni rivojlantirish – bu murakkab, ammo zaruriy jarayon bo‘lib, u grammatik bilimlar, lug‘at boyligi, tahlil qilish, ijodiy yondashuv, fikr ifodasi va matn tuzish ko‘nikmalarining uyg‘unligini talab etadi. Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirish oddiydan murakkabga tamoyili asosida, so‘z va gap tuzish mashqlari orqali olib boriladi. O‘rta va yuqori sinflarda esa tahliliy, dalillangan, mustaqil va ijodiy yozuv ishlari orqali bu jarayon takomillashadi. Dars jarayonida metodik yondashuvlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlar va baholash mezonlari orqali o‘quvchining yozma salohiyati yuksaltiriladi. Xulosa qilib aytganda, yozma nutq ustida izchil va ongli ishlash — o‘quvchini savodli, muloqotga qodir, tafakkuri yuksak, jamiyatda o‘z fikrini ochiq ayta oladigan yetuk shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois bu mavzuni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb va foydalidir. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 261) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017–2021 yillarda xalq ta’limi tizimini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi Qarori. — 2017 yil, 29 sentyabr, PQ–3289-son. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. — 2019 yil, 29 apreldagi PF–5712-son. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish to‘g‘risida”gi Qarori. — 2020 yil 3 fevral, PQ–4569-son. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Zamonaviy maktab” loyihasini amalga oshirish bo‘yicha qarori. — 2021 yil 23 avgust, PQ–5217-son. 5) Prezident Shavkat Mirziyoyevning xalq ta’limi sohasiga oid nutqi. “Har bir o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi kerak. U darsda bolaga qiziqishni uyg‘ota olmasa, bilim bera olmaydi”. — Ilm-fan va ta’lim tizimi bo‘yicha videoselektor, 2022 yil 26 sentyabr. 6) Axmedova B. Boshlang‘ich sinfda ona tili darslarini o‘qitish metodikasi. — Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 7) Xolmatova A. Yozma nutqni rivojlantirish usullari. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 8) Muxamedova N. Nutqiy kompetensiyani shakllantirish asoslari. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 9) Qurbonova M. Til va nutq: nazariya va amaliyot. — Toshkent: Ma’naviyat, 2021. 10) Sharipova G. O‘quvchilarda yozma nutq malakasini shakllantirish yo‘llari. — Toshkent: O‘zbekiston, 2020. 11) Normatova D. Ona tili va adabiyot darslarida nutqiy kompetensiyani shakllantirish. — Samarqand: Ziyo-Zuka, 2019. 12) Yo‘ldosheva Z. Yozma nutq ustida ishlash metodikasi. — Andijon: Barkamol avlod, 2022. 2713) Vohidova M. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish va yozuv metodikasi. — Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 14) Mamadaliyeva S. Zamonaviy darsda yozma mashqlar tizimi. — Toshkent: Innovatsiya, 2018. 15) To‘ychiyeva D. O‘quvchilarda yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirish texnologiyasi. — Toshkent: Ilm ziyo, 2019. 16) Karimova N. Nutq madaniyati va uning o‘qitish metodikasi. — Farg‘ona: FarPI nashriyoti, 2020. 17) Rustamova R. Til darslarida ijodiy yondashuv. — Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2021. 18) G‘ulomova L. Ona tili darslarida kompetensiyaviy yondashuv. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. 19) Inomova X. Metodik yondashuvlar asosida yozma mashqlar. — Toshkent: Akademnashr, 2018. 20) Islomova D. Nutqiy rivojlanishga doir metodik qo‘llanma. — Namangan: Ilm va taraqqiyot, 2021. 21) Botirova U. Yuqori sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. — Toshkent: Fan, 2020. 22) Murodova F. Yozma ishlarni baholash mezonlari va monitoring. — Nukus: Karakalpak nashriyoti, 2019. 23) Ergasheva D. Nutqiy faoliyat turlarini rivojlantirishda darsdan tashqari ishlanmalar. — Termiz: TDPI nashriyoti, 2022. 24) Xudoyberdiyeva N. Yozma nutq malakasini shakllantirishda darsliklardan foydalanish. — Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 25) Qodirova S. Lingvometodik asoslarda til o‘rganish. — Toshkent: Istiqlol, 2023.

I BOB. Ona tili darslarida yozma nutqni rivojlantirishning nazariy asoslari
1.1. Yozma nutq tushunchasi va uning turlari
1.2. Ona tili darslarining yozma nutqni shakllantirishdagi o‘rni
1.3. Yozma nutqni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar

II BOB. Ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishning amaliy jihatlari
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirish usullari
2.2. O‘rta va yuqori sinflarda yozma ishlarga qo‘yiladigan talablar va mashqlar tizimi
2.3. Yozma nutqni baholash mezonlari va samaradorlikni aniqlash

 

Купить