Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 44.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

17 Продаж

Ona tili darslarida ta'limiy diktant turlaridan foydalanish usullari

Купить
1Mavzu: Ona tili darslarida ta'limiy diktant turlaridan foydalanish usullari. MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….. I BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlarning nazariy asoslari 1.1. Ta’limiy diktant tushunchasi va uning didaktik imkoniyatlari …………… 1.2. Ta’limiy diktantlarning turlari va ularning o‘ziga xosliklari …………….. 1.3.Diktantlar orqali o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish …………………………………………………………..………. II BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan foydalanish metodikasi 2.1. Boshlang‘ich va o‘rta sinf o‘quvchilariga mos diktant turlarini tanlash mezonlari ………………………………………………………………………. . 2.2. Diktantlarni rejalashtirish va o‘tkazish bosqichlari ……………………….. 2.3. Ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholash usullari ……. Xulosa …………………………………………………………………………. . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………. 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mamlakatimizda ta’lim tizimining zamonaviy talablarga mos holda rivojlanib borayotgani ona tili ta’limida ham yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. O‘quvchilarning savodxonligini oshirish, ularning yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish bugungi kundagi eng muhim masalalardan biridir. Ayniqsa, o‘zbek tilining fonetik, grammatik va uslubiy xususiyatlarini chuqur o‘zlashtirishda ta’limiy diktantlardan unumli foydalanish ayni dolzarbdir. Diktant o‘quvchining bilimini mustahkamlabgina qolmay, uni tahlil qilishga, fikrini yozma tarzda ifodalashga, xatolarini anglab yetishga ham yo‘naltiradi. Shu bois ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan foydalanish masalasi nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganilishi kerak bo‘lgan dolzarb mavzulardan biri sanaladi. Diktantlarning to‘g‘ri rejalashtirilgan holda o‘tkazilishi o‘quvchilarning nutqiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu esa ta’lim sifati va samaradorligining oshishiga bevosita xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek “Har bir bola maktabda o‘qish, fikrlash, muloqot qilishni o‘rganmasa, ertaga jamiyatda o‘z o‘rnini topa olmaydi” 1 . Diktantlar esa aynan o‘qish va fikrlashni uyg‘unlashtirgan holda o‘quvchini mustaqil ravishda yozma ifoda qilishga o‘rgatadi. Shu bois, ta’limiy diktantlar mavzusi — o‘quvchilarning savodxonligini oshirish, ona tilini to‘g‘ri va chiroyli ifodalashga o‘rgatishning eng dolzarb jihatlaridan biridir. 1 Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston maktabi” g‘oyasi – xalq ta’limini isloh qilishning bosh tamoyili. — Xalq so‘zi gazetasi, 2022 yil 30-avgust. https://xs.uz/uz/post/prezident-shavkat-mirziyoev-yangi-ozbekiston 3Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ta’limiy diktantlar bilan bog‘liq masalalar o‘zbek tilshunosligi va metodikasi doirasida ko‘plab ilmiy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan. A. Jo‘raevning ona tili darslarini tashkil etish usullari haqidagi ishlari, G. Tadjixodjayeva va T. Qodirovaning diktant turlariga oid amaliy tavsiyalari bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Shuningdek, D. Madrahimova tomonidan ishlab chiqilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan metodik qo‘llanmalarda diktant matnlarining o‘quvchining yoshiga mosligi, savodxonlikni aniqlashdagi o‘rni haqida muhim fikrlar bildirilgan. Bu tadqiqotlarda asosan diktantlarning o‘tkazilish bosqichlari, ularning o‘quvchilar savodxonligiga ta’siri, matnlar tanlovi kabi jihatlar ko‘rib chiqilgan. Biroq, zamonaviy ta’lim konsepsiyasida diktantlarni innovatsion metodlar bilan uyg‘unlashtirish, ularning diagnostik ahamiyatini oshirish, individual yondashuv asosida tanlash mezonlari to‘liq ishlab chiqilmagan. Ayniqsa, turli sinf bosqichlarida o‘quvchilarning tahliliy fikrlashini rivojlantiruvchi ijodiy va yarim erkin diktantlar haqida amaliy metodik yondashuvlar yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Kurs ishi mavzusining ahamiyati O na tili darslarida diktant turlarining didaktik imkoniyatlari, ularning o‘quvchilarda savodxonlikni shakllantirishdagi roli, metodik yondashuvlar, darsga tayyorgarlik, tahlil va baholash bosqichlari haqida mukammal tasavvur beriladi. Ushbu ish nafaqat boshlang‘ich va o‘rta ta’lim bosqichida faoliyat yurituvchi o‘qituvchilar uchun foydali bo‘lishi, balki metodist va bo‘lajak pedagoglarga ham metodik qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablarining ona tili darslari jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan foydalanish metodikasi, ularning didaktik imkoniyatlari va o‘quvchilar savodxonligiga ta’siridir. 4Kurs ishi mavzusining maqsadi – ta’limiy diktant turlari va ulardan samarali foydalanish metodikasini o‘rganish, ularning o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishdagi rolini aniqlash va metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Ta’limiy diktant tushunchasining nazariy asoslarini ochib berish; Diktantlarning turlari va ularning didaktik xususiyatlarini o‘rganish; Diktantlar orqali o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish yo‘llarini aniqlash; Boshlang‘ich va o‘rta sinf o‘quvchilari uchun mos diktant turlarini tanlash mezonlarini asoslab berish; Diktantlarni rejalashtirish va o‘tkazish bosqichlarini tavsiflash; Diktantlarning samaradorligini baholash usullarini ko‘rsatib berish. Kurs ishi mavzusining metodlari Ishni yozishda quyidagi ilmiy-uslubiy metodlardan foydalanildi: tahlil va sintez, qiyosiy metod, kuzatuv, tajriba tahlili, amaliy dars materiallarini tahlil qilish, statistik umumlashtirish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob uch bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5I BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlarning nazariy asoslari 1.1. Ta’limiy diktant tushunchasi va uning didaktik imkoniyatlari Zamonaviy ta’lim tizimining asosiy maqsadi – shaxsga yo‘naltirilgan, chuqur bilim, mustahkam ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Ayniqsa, ona tili darslarida o‘quvchilarning imloviy savodxonligini oshirish, yozma nutqni rivojlantirish, grammatika va punktuatsiya bilimlarini mustahkamlashda diktantlarning o‘rni beqiyosdir. Diktant – bu o‘qituvchi tomonidan o‘qib eshittirilgan matn asosida o‘quvchilar tomonidan eshitganini to‘g‘ri yozib olishga qaratilgan mashq turi bo‘lib, u yozma nutqni, eshitish, tushunish va fikrni to‘g‘ri bayon qilish malakalarini uyg‘un rivojlantirishga xizmat qiladi. Pedagogik adabiyotlarda diktant ko‘pincha ta’limiy, nazorat va ijodiy ko‘rinishlarda tavsiflanadi. Aynan ta’limiy diktant esa, o‘quvchilarda grammatika, imlo va punktuatsiyaga oid bilimlarni o‘zlashtirish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga yo‘naltirilgan metodik vosita hisoblanadi. Bu turdagi diktantlarda asosiy e’tibor yangi mavzuni mustahkamlashga, o‘quvchilarni xatolardan xulosa chiqarishga, ularni to‘g‘ri yozishga o‘rgatishga qaratiladi. Ta’limiy diktant o‘z mohiyatiga ko‘ra darsning o‘quv va tarbiyaviy maqsadlariga xizmat qilishi, shuningdek, o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, eslab qolish, yozilgan matnni tahlil qilish, uni qayta ishlashga o‘rgatishi kerak. 2 2 Jo‘raev A. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 6Ta’limiy diktantlarning asosiy didaktik imkoniyati shundan iboratki, ular orqali o‘quvchilarda tinglab tushunish va yozish, yozma matnni aniqlik bilan qayta ifoda qilish, grammatika va imlo qoidalarini amalda qo‘llash malakalari shakllanadi. Shu bilan birga, bu mashq turi o‘quvchilarni sinchkovlik, diqqatni jamlash, xatolar ustida ishlashga o‘rgatadi. O‘quvchining yozma nutqi faqat grammatikani bilish emas, balki eshitganini idrok qilish, tahlil qilish, sintaktik birliklarni to‘g‘ri qo‘llash qobiliyatiga ham bog‘liq. Ta’limiy diktant aynan ana shu qobiliyatlarni bir vaqtda shakllantiradi. Diktantlar nafaqat bilimlarni mustahkamlash, balki o‘qituvchi uchun o‘quvchining bilim darajasini aniqlash, qaysi qoidalarda qiyinchilik borligini ko‘rish, shuningdek, individual yondashuv uchun zarur ma’lumot olish vositasi hamdir. Diktant jarayonida o‘quvchi o‘z bilimiga tayanadi, faollashadi, mustaqil fikr yuritadi. Shu bois, ta’limiy diktantlarni metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ta’limiy diktantlarning yana bir didaktik ustunligi shundaki, ular orqali o‘quvchilarga murakkab grammatik birliklar asta-sekinlik bilan o‘rgatiladi. Masalan, ot tarkibidagi egalik qo‘shimchalari, ot va fe’l orasidagi bog‘lanish, so‘zlar tartibi, tinish belgilarining o‘rni kabi bilimlar o‘rgatilgan mavzular asosida mashq tarzida mustahkamlanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda ta’limiy diktantlar yordamida o‘quvchilar yozuvga, qoidalarga nisbatan mas’uliyatli munosabatda bo‘lishga o‘rganadi. Ta’limiy diktantning metodik jihatdan foydali bo‘lishi uning matni va o‘tkazilish shakliga ham bog‘liq. Diktant matni o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos, tushunarli, mavzuga aloqador bo‘lishi lozim. Unda yangi yoki murakkab grammatik birliklar ko‘p bo‘lmasligi, aksincha, ilgari o‘tilgan va mustahkamlash zarur bo‘lgan qoidalarga asoslangan bo‘lishi kerak. Diktantning eshitilishi, tempi, oraliqlari va takrorlanish soni ham didaktik samaradorlikka bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, o‘qituvchi diktantni 7o‘tkazishda psixologik jihatlarni ham hisobga olgan holda harakat qilishi zarur. 3 Yana bir muhim jihat shundaki, ta’limiy diktantlar o‘quvchilar orasida bellashuv va musobaqa shaklida o‘tkazilganda ularning o‘zlashtirish darajasini oshirishda kuchli motivatsion omil bo‘lib xizmat qiladi. Chunki o‘quvchi sinfdoshlariga nisbatan kamroq xato qilishga, to‘g‘ri yozishga intiladi. Bunday shakllar, ayniqsa, nazoratdan ko‘ra, ko‘proq rag‘batlantiruvchi vosita sifatida ta’sir qiladi. Ta’limiy dik t ant ning asosiy xususiy at lari v a didak t ik imk oniy at lari Asosiy jihatlar Mazmuni Didaktik imkoniyati 1. Maqsadi O‘quvchilarda grammatika, imlo va punktuatsiya qoidalarini mustahkamlash Bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish 2. Matn tanlovi Ilgari o‘tilgan mavzular asosidagi oson va tushunarli matn Yangi bilimni eslatib, mustahkamlab borish 3. O‘tkazish usuli O‘qituvchi tomonidan baland ovozda matnni eshittirib yozdirish Eshitib tushunish, yozma nutqni mashq qilish 4. Yondashuv uslubi Yakka tartibda, guruhda yoki butun sinf bilan o‘tkazish Individual yondashuvga imkon beradi 5. Mashq shakli Eslab yozish, qayta yozish, yarim diktant, ijodiy diktant Xotira, tafakkur, ijodiylikni rivojlantirish 6. Tarbiyaviy Diqqat, aniqlik, javobgarlik, Shaxsiy sifatlarni 3 Tadjixodjayeva G’. Boshlang‘ich sinflarda savodxonlikni oshirish metodikasi. – Samarqand: Zarafshon, 2021. 8ahamiyati o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalash shakllantirish 7. Nazorat vositasi sifatida Xatoliklar asosida tahlil olib boriladi Bilim darajasini aniqlash imkonini beradi 8. Rivojlantiruvchi jihati Fikrni mantiqan bog‘lab ifodalash, so‘z tanlash, nutq tuzish Yozma nutqni rivojlantirishga xizmat qiladi Ta’limiy diktantlarning didaktik imkoniyatlarini chuqur o‘rganish bugungi ta’limda yondashuvlar xilma-xilligini, metodik yondashuvlar moslashuvchanligini talab etadi. Shu ma’noda, diktantni darsning asosiy yoki yakuniy qismi sifatida, ba’zida esa mustaqil mashq shaklida tashkil qilish mumkin. Har bir uslubda o‘ziga xos didaktik maqsadlar mavjud bo‘lib, ular o‘quvchilarning konkret bilim darajasiga mos tanlanadi. ta’limiy diktant ona tili o‘qitishda kuchli didaktik vosita hisoblanadi. U nafaqat o‘quvchilarning imloviy va grammatik savodxonligini oshiradi, balki ularning tahliliy fikrlash, eshitilganini to‘g‘ri idrok qilish, e’tibor, xotira, muloqot madaniyatini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Har bir diktant – bu o‘quvchi tafakkurining sinovidir. Shuning uchun o‘qituvchi undan nafaqat nazorat, balki o‘rgatish vositasi sifatida samarali foydalana bilishi zarur. 1.2. Ta’limiy diktantlarning turlari va ularning o‘ziga xosliklari Ta’limiy diktantlar – bu o‘quvchilarda savodxonlikni shakllantirish va mustahkamlash, grammatik bilimlarni mustahkamlash, tinglab tushunish, yozma ifodalash, e’tibor, xotira va tafakkur kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishda foydalaniladigan samarali mashq usullaridandir. Ular turli shakllarda va o‘quvchilarning yosh hamda rivojlanish darajasiga mos ravishda qo‘llaniladi. O‘zining funksional vazifasi va shakliga ko‘ra, ta’limiy diktantlar bir nechta turlarga bo‘linadi. Har bir tur o‘zining maqsadi, metodik 9yondashuvi, qo‘llanish bosqichi va o‘quvchiga ta’sir darajasi bilan ajralib turadi. Ta’limiy diktantlarning eng keng tarqalgan turlari – oddiy diktant, eslab yoziladigan diktant, tanlab yoziladigan diktant, grammatik tahlilli diktant, yarim diktant, ijodiy diktant kabi shakllardir. Har bir diktant turi darsning maqsadiga, mavzuning murakkabligiga, o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qarab tanlanadi. O‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri tanlangan diktant turi o‘quvchining faolligi va motivatsiyasini oshiradi, yozma nutqni rivojlantirishga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Oddiy diktant – eng ko‘p qo‘llaniladigan va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tavsiya etiladigan diktant turi hisoblanadi. O‘qituvchi matnni ohangdor va aniq tarzda o‘qib beradi, o‘quvchi esa eshitganini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yozadi. Bu turdagi diktantlar imlo va tinish belgilariga oid bilimlarni tekshirish, yozuv malakasini shakllantirish uchun asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 4 Eslab yoziladigan diktant esa o‘quvchining xotirasini, diqqatini va eshitilgan ma’lumotni saqlab qolish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. O‘qituvchi matnni bir-ikki marta o‘qib beradi, o‘quvchilar esa eslab yozishga harakat qiladi. Bu turdagi diktantlar o‘rta sinf o‘quvchilari uchun mos bo‘lib, eshitilgan materialni qayta tiklash malakasini rivojlantiradi. Tanlab yoziladigan diktant o‘ziga xos metodik yondashuvga ega bo‘lib, o‘quvchilardan matndan faqat ma’lum so‘z yoki so‘z birikmalarini ajratib yozish talab etiladi. Bu turdagi diktantlar orqali o‘quvchilar zarflar, sifatlar, otlar, fe’llar kabi leksik birliklarni tahlil qilib, ularni o‘z kontekstida tushunishga o‘rganadilar. Shuningdek, punktuatsiya belgilariga oid bilimlarni ham mustahkamlash mumkin. Grammatik tahlilli diktant o‘quvchilarda nafaqat yozish, balki yozilgan matnni tahlil qilish ko‘nikmasini ham shakllantiradi. Bu usulda o‘qituvchi 4 Usmonxo‘jayev A. Ona tili nazariyasi va o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022. 10matnni o‘qib beradi, o‘quvchi uni yozadi va keyin har bir grammatik birlikni (so‘z turkumi, gap bo‘lagi, qo‘shimchalar va boshqalar) tahlil qiladi. Bu turdagi diktantlar o‘quvchilarning grammatik savodxonligini rivojlantirishda samarali usul hisoblanadi. Yarim diktant esa o‘quvchiga matnning bir qismi tayyor holatda berilib, qolgan qismini o‘quvchi o‘zi yozib to‘ldiradi. Bu usul o‘quvchining mustaqil ishlash, so‘z birikmalarini joylashtirish, mantiqiy fikrlash, kontekstdan to‘g‘ri xulosa chiqarish kabi ko‘nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Har bir diktant turi o‘zining metodik xususiyatlari, mazmuni va shakli bilan ajralib turadi. O‘qituvchi bu diktant turlaridan foydalanishda o‘quvchilarning yoshi, tayyorgarligi, psixologik holati va darsning maqsadini inobatga olgan holda yondashishi lozim. Bu esa darsning samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarning savodxonligi va nutqiy rivojlanishini ta’minlaydi. Diktant turlarini qo‘llashda ularning metodik imkoniyatlari, o‘quvchiga ta’sir darajasi va tarbiyaviy ahamiyati asosiy mezonlar hisoblanadi. Har bir diktant turi o‘z ichiga nafaqat yozuv malakasini, balki eshitish, tushunish, tahlil qilish, xatolar ustida ishlash kabi ko‘nikmalarni ham mujassamlashtiradi. O‘qituvchi ushbu turlarning metodik xususiyatlarini yaxshi bilgan taqdirdagina ular orqali darsning samaradorligini oshirishi mumkin. Ijodiy diktant – o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, matn yaratishga, erkin yozishga o‘rgatuvchi eng yuqori bosqichdagi diktant shaklidir. Bu usulda o‘qituvchi qisqa matn, ibora yoki mavzuni beradi, o‘quvchi esa uni kengaytirib, o‘z fikrini yozma shaklda ifodalaydi. Bu diktant turida nafaqat savodxonlik, balki nutq madaniyati, badiiy tafakkur va obrazli ifoda qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. 5 5 Karimov N. Darslik va mashqlar asosida savodxonlikni rivojlantirish. – Buxoro: Ilm ziyo, 2019. 11So‘z birikmalari asosida diktant – o‘quvchilarda til birliklarini tahlil qilish va bog‘lash, to‘g‘ri gap tuzish ko‘nikmasini shakllantirishda yordam beradi. Masalan, ot va sifatning bog‘lanishini to‘g‘ri aniqlash, fe’l zamonlariga mos holda gap yasash orqali til materialini amaliy o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Lug‘at diktanti – bu usulda o‘qituvchi alohida so‘zlarni aytadi, o‘quvchilar esa ularni yozadi. Bu diktant turi orqali o‘quvchilarning leksik zaxirasi kengayadi, imlo va morfologik tahlil malakalari mustahkamlanadi. Asosan yangi mavzuga kirishish yoki yangi so‘zlarni o‘rganish bosqichida qo‘llaniladi. Nazorat diktanti – o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilimlarini tekshirish, xatoliklarni aniqlash va umumlashtirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu usulda o‘qituvchi matnni rejalashtiradi, o‘quvchilar esa o‘z bilimlarini mustaqil namoyon qiladilar. O‘qituvchi tomonidan tekshirilib, xatoliklar asosida tahlil o‘tkaziladi. Metodik jihatdan to‘g‘ri tanlangan diktant turi nafaqat darsning asosiy maqsadiga xizmat qiladi, balki o‘quvchilarning tilga nisbatan qiziqishini oshiradi, o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytiradi. Diktant orqali darsga psixologik yengillik kiritish, baholash jarayonini shaffof qilish va individual yondashuvni amalga oshirish mumkin. Bu esa o‘quvchining mustaqilligini, mas’uliyatini va tafakkurini kuchaytiradi. Ta’limiy diktantlarning turlari va ularning o‘ziga xosliklari Diktant turi Xususiyati Metodik maqsadi Oddiy diktant O‘qituvchi matnni o‘qib beradi, o‘quvchi eshitganini yozadi Imlo va punktuatsiya qoidalarini mustahkamlash Eslab yoziladigan diktant Matn bir necha bor o‘qiladi, so‘ng o‘quvchi eslab yozadi Xotira va diqqatni rivojlantirish Tanlab yoziladigan Matndan faqat belgilangan Grammatik birliklarni 12diktant birliklar tanlanib yoziladi ajratib yozishga o‘rgatish Grammatik tahlilli diktant Matn yozilib, grammatik tahlil qilinadi So‘z va gap tahlilini o‘rgatish Yarim diktant Matnning bir qismi beriladi, qolganini o‘quvchi yozib to‘ldiradi So‘z birikmalari va gap tuzish ko‘nikmasini rivojlantirish Ijodiy diktant O‘quvchi matn asosida mustaqil matn yaratadi Ijodiy fikrlash va nutqni rivojlantirish Lug‘at diktanti Alohida so‘zlar aytiladi, o‘quvchi yozadi Leksik zaxirani kengaytirish Nazorat diktanti O‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash uchun yoziladi Nazorat va tahlil uchun qo‘llaniladi Ta’limiy diktantlarning har bir turi turli o‘quvchilar darajasiga mos tarzda qo‘llanishi, murakkablik darajasi bosqichma-bosqich oshib borishi kerak. Shuningdek, har bir diktant natijasi asosida o‘quvchilar bilan birgalikda tahliliy ish olib borish, xatolar ustida ishlash va tuzatish, o‘z-o‘zini baholashni o‘rgatish metodik samaradorlikni yanada kuchaytiradi. T a’limiy diktantlarning turlari va ularning o‘ziga xosliklarini to‘g‘ri tahlil qilish, ulardan metodik jihatdan puxta foydalanish orqali ona tili ta’limida yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Bu diktantlar nafaqat yozma nutq, balki mantiqiy fikrlash, mustaqil ishlash, og‘zaki va yozma ifoda qilish kabi muhim kompetensiyalarni rivojlantiradi. 1.3. Diktantlar orqali o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchida chuqur bilim, barqaror ko‘nikma va amaliy malakalarni shakllantirish eng muhim pedagogik vazifalardan biri 13hisoblanadi. Ayniqsa, ona tili ta’limida o‘quvchining savodxonligini oshirish, yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish, imlo va grammatika qoidalarini amalda qo‘llay olish malakalarini rivojlantirishda diktant mashqlari katta ahamiyat kasb etadi. Diktantlar – bu o‘quvchining nafaqat yozuvdagi mahoratini, balki eshitib tushunish, xotira, diqqat, tahlil qilish va fikrni yozma ifoda qilish kompetensiyalarini uyg‘un holda rivojlantiruvchi mashq usullaridandir. Diktantlar yordamida o‘quvchilar o‘rgangan grammatik va imlo qoidalarini amalda qo‘llab, ularni ongli ravishda mustahkamlaydi. Bunday mashqlar o‘quvchining bilimini amaliyot bilan bog‘lash imkonini beradi. Chunki qoidani nazariy bilish bilan uni amaliyotda qo‘llash orasida katta farq mavjud. Diktantlar esa aynan ushbu farqni yo‘qotadi, o‘quvchining bilimini real yozma vaziyatga moslashtiradi. Bu esa o‘quvchida chuqur, mustahkam bilim shakllanishiga xizmat qiladi. 6 Diktant o‘tkazilishi jarayonida o‘quvchi tinglaydi, idrok qiladi, yozadi va o‘z xatolarini tuzatishga harakat qiladi. Bu esa uning diqqatini jamlash, mantiqiy fikrlash, eshitilgan ma’lumotni yozuvga ko‘chirish kabi ko‘nikmalarini birgalikda rivojlantiradi. Ayniqsa, tanlab yozish, grammatik tahlilli yoki yarim diktantlar o‘quvchidan faollik, mantiqiy bog‘liqlikni anglash, matnning mazmunini tahlil qilishni talab qiladi. Bu esa tafakkur ko‘nikmasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Diktantlar o‘quvchining xatolari ustida ishlash malakasini shakllantiradi. Har bir yozuvdagi xatolik tahlil qilinadi, sabablar aniqlanadi va to‘g‘rilash orqali o‘quvchi kelajakda bu kabi xatolarni takrorlamaslikka o‘rganadi. Shu orqali u o‘z ustida ishlashga, mustaqil tahlil qilishga, o‘zining o‘quv faoliyatini baholashga o‘rgatiladi. Aynan mana shunday yondashuvlar orqali bilim ongli va izchil bo‘lib boradi. diktantlar o‘quvchida yozuv madaniyatini shakllantiradi. To‘g‘ri yozish, so‘zlar va gaplar orasidagi masofani saqlash, 6 Po‘latova Z. Pedagogik texnologiyalar va didaktik yondashuvlar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 14harflarni chiroyli yozish, tinish belgilaridan o‘rinli foydalanish kabi ko‘nikmalar yozma nutq madaniyatining asosiy jihatlaridir. Diktantlar – bu ko‘nikmalarni bir vaqtda mashq qilishga imkon beruvchi eng qulay metoddir. O‘quvchilar diktantlar orqali o‘rgangan bilimlarini turli kontekstlarda qo‘llab, uni hayotiy misollar bilan bog‘laydi. Masalan, ijodiy diktantlar orqali o‘quvchilar matn yaratadi, unga mustaqil so‘zlar tanlaydi, grammatika va uslubga e’tibor qaratadi. Bu esa o‘z fikrini yozma shaklda ifodalash malakasini mustahkamlab, nutq madaniyatini rivojlantiradi. Ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilari uchun bu mashq katta metodik va amaliy ahamiyatga ega. Diktantlar orqali o‘quvchining eshitib idrok etish, fonetik tahlil qilish, morfologik va sintaktik birliklarni ajratish kabi murakkab lingvistik ko‘nikmalari ham rivojlanadi. Masalan, grammatik tahlilli diktantlar orqali so‘z turkumlari, gap bo‘laklari, morfemalarning vazifasi haqida chuqur tushunchaga ega bo‘ladi. Bu esa nafaqat savodxonlikni, balki tilni tushunish va unga ongli yondashish kompetensiyasini shakllantiradi. Shuningdek, diktantlar darsda o‘quvchilarni faollashtiruvchi metod sifatida ham ishlatiladi. O‘quvchilar bellashuv asosida diktant yozishganda bir-birlari bilan raqobatlashadi, bu esa ularni to‘g‘ri yozishga, xatolarni kamaytirishga undaydi. O‘z navbatida, bu metod motivatsiyani oshiradi, o‘quvchilarda o‘z ustida ishlashga intilishni kuchaytiradi. 7 Metodik nuqtai nazardan qaralganda, diktantlar o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini bosqichma-bosqich rivojlantirishga xizmat qiladi. Darsda oddiy diktantlar bilan boshlanib, yarim, ijodiy, grammatik tahlilli diktantlar orqali bilim chuqurlashtiriladi. Bu yondashuv bilimlarni bosqichma-bosqich o‘zlashtirishga yordam beradi va didaktik tamoyillarni to‘liq ro‘yobga chiqaradi. Diktantlarning afzalligi shundaki, ular bilan ishlash davomida o‘quvchi o‘qituvchining faol rahbarligisiz ham o‘z xatolarini anglay oladi. 7 Usmonxo‘jayev A. Ona tili nazariyasi va o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022 15Xatoliklarni ko‘rish, ularni tuzatish, yozgan matnni qayta tahlil qilish mustaqil fikrlash, tanqidiy yondashuv va o‘zini baholash malakalarini rivojlantiradi. Bu esa zamonaviy ta’lim talablariga to‘la javob beradi. diktantlar nafaqat yozma nutqni o‘rgatish, balki o‘quvchilarda tilning turli qatlamlariga oid bilimlarni shakllantirish, ularni mustahkamlash, amaliyotga joriy qilish va asosiy til ko‘nikmalarini rivojlantirishning eng kuchli metodik vositalaridan biridir. O‘qituvchi bu vositani puxta va maqsadga yo‘naltirilgan tarzda qo‘llagan taqdirda, o‘quvchining til madaniyati, tafakkuri, nutqiy faolligi, tanqidiy fikrlashi va o‘z ustida ishlash salohiyati jadal rivojlanadi. I BOB YAKUNIY XULOSA Dars jarayonida ta’limiy diktantlardan to‘g‘ri foydalanish o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda juda muhim. Bu usul orqali nafaqat grammatik bilimlar, balki eshitish, yozish, diqqat, xotira kabi ko‘nikmalar ham rivojlanadi. Har bir diktant turi o‘ziga xos bo‘lib, uni darsning maqsadi va o‘quvchilarning yoshiga qarab tanlash kerak. Oddiy diktantlar orqali imlo mustahkamlanar ekan, ijodiy diktantlar esa mustaqil fikrlashga undaydi. Diktantlar o‘quvchining xatolari ustida ishlashga o‘rgatadi. Shuningdek, yozma nutq madaniyatini shakllantiradi. Menimcha, har bir ona tili o‘qituvchisi bu usuldan puxta foydalanishni o‘z ustuvor vazifasiga aylantirishi lozim. Chunki diktant – bu faqat yozish emas, balki o‘rganish, anglash va rivojlanishning kuchli vositasidir. Shu sababli bu bobda o‘rganilgan nazariy bilimlar darslarda amaliy natija berishiga ishonaman. 16II BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan foydalanish metodikasi 2.1. Boshlang‘ich va o‘rta sinf o‘quvchilariga mos diktant turlarini tanlash mezonlari Ta’limiy diktantlar – o‘quvchilarning savodxonligini shakllantirishda eng muhim metodik vositalardan biridir. Ular orqali o‘quvchilarda nafaqat yozma nutq, balki diqqat, eshitish, fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalari ham shakllanadi. Ammo diktantlar har bir sinf uchun bir xil bo‘lishi mumkin emas. O‘quvchilar yoshga, psixologik rivojlanish darajasiga, o‘zlashtirish qobiliyatiga ko‘ra farqlanadi. Shu bois ta’limiy diktant turlarini tanlashda bir qator metodik mezonlarga asoslanish zarur. Bu mezonlar o‘quvchi faoliyatini rivojlantirish, dars maqsadiga erishish va ta’lim samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. 8 Eng avvalo, o‘qituvchi diktant turini tanlashda sinfning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali tilda mustahkam yozuv ko‘nikmalariga ega bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Ular uchun oddiy diktantlar, eslab yozish, lug‘at diktantlari eng mos shakl hisoblanadi. Chunki bu turdagi mashqlar orqali o‘quvchilar tovush va harf munosabatini anglaydi, so‘zlarni yozma ravishda shakllantirishni o‘rganadi. Dars davomida o‘qituvchi talaffuz, orfografiya va tinish belgilarini tushuntirib borishi zarur. 8 Karimov N. Savodxonlik mashg‘ulotlari metodikasi. – Buxoro: Ilm Sarchashmasi, 2020. – 168 bet. 17Boshlang‘ich sinflarda diktant matni qisqa, tushunarli, mavzuga mos va ilgari o‘tilgan bilimlarni mustahkamlovchi bo‘lishi kerak. Matnda ortiqcha murakkab so‘zlar, ko‘p qatlamli gaplar bo‘lmasligi lozim. Masalan, 1–2- sinflarda bir necha so‘zli oddiy gaplardan iborat matn tanlanadi. 3–4-sinflarda esa kichik hajmli matn asosida oddiy va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ham kiritilishi mumkin. Diktant matni o‘quvchilarning eshitish, tushunish va to‘g‘ri yozish darajasiga mos bo‘lishi kerak. Diktant turlarini tanlashda yana bir muhim mezon – darsning o‘quv maqsadidir. Agar darsda grammatik qoidalarni mustahkamlash ko‘zda tutilgan bo‘lsa, tahlilli yoki yarim diktant, shuningdek tanlab yozish shakllaridan foydalanish mumkin. Bunday diktantlar orqali o‘quvchi grammatik birliklarni ajratadi, ularni kontekstda ko‘rib chiqadi va amalda qo‘llashga harakat qiladi. Bu jarayon darsning maqsadiga to‘liq xizmat qiladi. O‘rta sinf o‘quvchilari (5–7-sinflar) allaqachon yozma nutqning asosiy qoidalarini o‘rganib chiqqan bo‘ladi. Ular uchun diktant turlarining murakkab shakllari mos tushadi. Jumladan, ijodiy diktant, grammatik tahlilli diktant, yarim diktant, nazorat diktanti kabi usullar ularning bilimini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. O‘rta sinflarda diktant matni murakkab bo‘lishi, ko‘proq gapdan iborat bo‘lishi, murakkab sintaktik tuzilmalarga ega bo‘lishi mumkin. Bu esa o‘quvchilarning til birliklari ustida mustaqil ishlash salohiyatini rivojlantiradi. 9 O‘qituvchi diktant turlarini tanlayotganda o‘quvchilar o‘rtasidagi individual farqlarni ham inobatga olishi lozim. Ba’zi o‘quvchilar tovushni harfga aylantirishda qiynaladi, ba’zilar esa tez yozishga intiladi, natijada xatolarga yo‘l qo‘yadi. Shuning uchun u yoki bu sinfdagi o‘quvchilarning umumiy va individual holatlarini tahlil qilib, shunga mos diktant turini tanlash 9 Ibragimova O. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirish. – Andijon: Ziyo Print, 2019. – 120 bet. 18zarur. Bunday yondashuv ta’limning samaradorligini oshiradi va har bir o‘quvchi o‘z salohiyatiga mos tarzda rivojlanadi. Diktant matni tanlanayotganda uning leksik darajasi, grammatik murakkabligi va punktuatsion birliklar soni alohida e’tiborga olinadi. Boshlang‘ich sinflarda ayniqsa tovush va harflarni mustahkamlovchi matnlar tanlanadi. O‘rta sinflarda esa so‘z turkumlari, gap bo‘laklari, tinish belgilariga oid mashq materiali bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, 6-sinfda qo‘shma gaplar, murakkab gap tuzilmalari va fe’l zamonlarini tahlil qilishga qaratilgan diktantlar o‘tkazilishi mumkin. Ta’limiy diktant turlarini tanlashda metodik mezonlardan yana biri – diktantning davomiyligi va darsdagi o‘rni hisoblanadi. Ba’zi diktantlar darsning kirish yoki yakuniy bosqichida qisqa shaklda o‘tkaziladi, ba’zilari esa asosiy mashg‘ulot sifatida rejalashtiriladi. Masalan, nazorat diktanti darsning asosiy qismini egallaydi, lug‘at diktanti esa qisqa vaqt ichida, darsga tayyorlov bosqichida o‘tkazilishi mumkin. O‘qituvchi dars tuzilmasidan kelib chiqqan holda turli shakldagi diktantlarni moslashtiradi.Shuningdek, diktant turini tanlashda o‘quvchilar faoliyatini baholash mezonlari ham inobatga olinadi. Bunday baholashlarda faqat to‘g‘ri yozilgan so‘zlar emas, balki tahlil qilish, to‘g‘rilash, xatoni anglash va o‘z fikrini yozma tarzda ifodalash kabi ko‘nikmalar ham baholanadi. Shu bois grammatik tahlilli yoki yarim ijodiy diktantlar o‘quvchining bilimini chuqurroq o‘rganishga xizmat qiladi. 10 Yana bir muhim metodik mezon – diktantning tarbiyaviy va motivatsion ta’siridir. Diktant matni o‘quvchini fikrlashga, mulohaza yuritishga, xulosa chiqarishga undashi kerak. Bunday hollarda matn faqat grammatik maqsadga xizmat qilmasdan, o‘quvchining nutqiy, estetik va axloqiy ongini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Bu esa diktantni ko‘p qirrali vosita sifatida o‘quv jarayoniga tatbiq qilish imkonini beradi. boshlang‘ich va o‘rta sinf 10 Qodirov B. O‘quvchilarda savodxonlikni rivojlantirish texnologiyalari. – Toshkent: Iste’dod, 2022. – 130 bet. 19o‘quvchilariga mos diktant turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga e’tibor berish lozim: o‘quvchining yoshi va psixologik xususiyatlari, tayyorgarlik darajasi, darsning maqsadi, matnning murakkablik darajasi, vaqt chegarasi, o‘quvchilar o‘rtasidagi individual farqlar, va tarbiyaviy-motivatsion ta’siri. Ushbu mezonlarga tayangan holda tanlangan diktant turlari darsni samarali tashkil qilish, o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish va ularni bilimli, faol va mustaqil shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. 2.2. Diktantlarni rejalashtirish va o‘tkazish bosqichlari Diktantlar ona tili darslarining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, ularni rejalashtirish va to‘g‘ri o‘tkazish darsning umumiy samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Diktantlarni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun ularni aniq bosqichlarga ajratgan holda rejalashtirish lozim. Har bir bosqich o‘z metodik vazifasiga ega bo‘lib, o‘qituvchi ushbu jarayonni bosqichma-bosqich puxta tayyorgarlik asosida amalga oshirishi kerak. Bu esa o‘quvchilar bilimining shakllanishi, mustahkamlanishi va tahlil qilinishida muhim rol o‘ynaydi. Diktantni o‘tkazish odatda uch asosiy bosqichdan iborat: tayyorgarlik bosqichi, asosiy (yozish) bosqichi va tahlil qilish (tekshirish) bosqichi. Har bir bosqich o‘ziga xos metodik yondashuvlarni, didaktik vositalarni va pedagogik maqsadlarni talab etadi. 1. Tayyorgarlik bosqichi Bu bosqich diktant o‘tkazilishidan oldin o‘quvchilarni mavzuga tayyorlash, matn mazmunini anglatish, yangi yoki murakkab so‘zlarni tushuntirish, eshitish va yozish uchun psixologik muhit yaratishga qaratiladi. Tayyorgarlik bosqichining asosiy maqsadi – o‘quvchini diktantga tayyorlash, uni ruhiy va ma’naviy jihatdan yozishga hozirlashdir. Tayyorgarlik jarayonida o‘qituvchi matnda uchraydigan yangi yoki murakkab so‘zlar, grammatik shakllar, tinish belgilarini tushuntiradi. Masalan, murakkab so‘zlar ta’kidlanadi, ularning qanday yozilishi 20tushuntiriladi. So‘zlarni talaffuz qilish, bo‘g‘inlarga ajratish, ularning imloviy xususiyatlarini ko‘rsatish orqali o‘quvchining tayyorlanish darajasi oshiriladi. bu bosqichda o‘quvchilarga diktant matni haqida qisqacha ma’lumot berilishi mumkin. Matnning mavzusi, asosiy g‘oyasi haqida suhbat o‘tkaziladi, ba’zida u bilan bog‘liq rasmlar, savollar yoki qisqa hikoyalar orqali motivatsiya kuchaytiriladi. Bu esa o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, yozuvga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytiradi. Darsning bu bosqichi o‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri tashkil qilingan tayyorgarlik butun diktant jarayonining sifatli o‘tishini ta’minlaydi. 2. Asosiy (yozish) bosqichi Bu bosqich diktantning markaziy qismi bo‘lib, o‘qituvchi matnni belgilangan tartibda o‘qib beradi, o‘quvchilar esa uni yozadilar. Diktant o‘tkazilishining metodik usullari aynan shu bosqichda o‘z aksini topadi. Matnni o‘qish tezligi, ohangi, takrorlash soni, pauzalar — bularning barchasi o‘quvchilarning muvaffaqiyatli yozishiga bevosita ta’sir qiladi. O‘qituvchi matnni oldin butunligicha bir marta o‘qib beradi. Bu orada o‘quvchilar matnning umumiy mazmunini tushunib oladi. So‘ngra, har bir gap alohida-alohida o‘qiladi. Har bir gap 2–3 marotaba, ohangdorlik bilan o‘qiladi. Birinchi o‘qishda o‘quvchi eshitadi, ikkinchisida yozadi, uchinchi o‘qishda esa o‘z yozganini tekshiradi. Orada to‘xtalishlar, tinchlik, e’tiborni jamlash uchun vaqt beriladi. O‘qituvchi matnni o‘qib turganda grammatik shakllarga ishora qilmasligi, to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aytmasligi kerak. Bu o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va qo‘llangan qoidalarni o‘zlashtirish darajasini o‘rganish uchun muhim. Shu bilan birga, diktantning yozilish muhitida tartib, intizom va jiddiylik saqlanishi zarur. Yozib bo‘lingach, o‘qituvchi matnni yana bir marta butunlay o‘qib beradi. Bu jarayon o‘quvchilarga yozganlarini to‘g‘rilash, xatolarini aniqlash imkonini beradi. O‘quvchi o‘z yozuvini mustaqil 21tekshirishi orqali o‘zi qilgan xatoni ko‘rish, tahlil qilish va tuzatish malakasiga ega bo‘ladi. 3. Tahlil va baholash bosqichi Diktant o‘tkazilgach, uni tekshirish, xatolarni tahlil qilish, baholash va umumiy xulosalar chiqarish bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlari ustida individual yoki umumiy ishlash usullaridan foydalanadi. Masalan, xatolarni sinf bilan birgalikda tahlil qilish, har bir xato ustida alohida to‘xtalish mumkin. O‘quvchilarning xatolari taxtada yozib tahlil qilinadi. Har bir imloviy va grammatik xatoning sababi aniqlanadi, to‘g‘ri yozilishi bilan solishtiriladi. Bu usul orqali o‘quvchilar nafaqat o‘z xatolarini, balki sinfdoshlarining ham kamchiliklarini ko‘radi, ulardan xulosa chiqaradi. Baholashda o‘qituvchi xatolar soni va turiga qarab, o‘quvchi bilim darajasini belgilaydi. Har bir xato uchun belgili mezonlar asosida ball qo‘yiladi yoki reyting baholash tizimi qo‘llaniladi. Ayrim hollarda baholash faqat o‘quvchining ilgari olgan natijalariga nisbatan solishtirish orqali, ya’ni o‘z-o‘zini baholash printsipida ham amalga oshiriladi. o‘quvchilarning yozgan diktantlarini ularning o‘zlari tekshirishiga imkon berish ham samarali usullardan biridir. Bu o‘quvchiga mas’uliyatni yuklaydi, uni o‘z faoliyatiga tanqidiy yondashishga o‘rgatadi. O‘qituvchi esa umumiy xulosa qilib, qaysi qoidalarda eng ko‘p xatoliklar qilinganini aniqlaydi va keyingi darslarda bu jihatlarga ko‘proq e’tibor qaratadi. 11 Tahlil bosqichi o‘quvchilarning bilim darajasini chuqurlashtirish, xatolardan saboq olish, yozma nutqni takomillashtirishning muhim pog‘onasidir. O‘qituvchi aynan shu bosqichda ta’lim samaradorligini nazorat qiladi va kelgusi darslar strategiyasini belgilab oladi.Diktantlarni rejalashtirish va o‘tkazish bosqichlari ketma-ketlikda, aniq metodik yondashuv asosida olib 11 Fayzullayeva G. Ta’lim jarayonida yozma nutq tahlili. – Namangan: Ibrat Nashriyoti, 2020. – 124 bet. 22borilishi zarur. Tayyorlov, yozish va tahlil bosqichlarining har biri o‘quvchida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish, mustahkamlash va rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichlar o‘zaro uyg‘unlikda olib borilgandagina, diktantlar ona tili darsining mazmunli, samarali va o‘quvchini rivojlantiruvchi asosiy vositasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Diktant nafaqat nazorat, balki o‘rgatish, tarbiyalash va fikrlashni rivojlantirish vositasi ekanligi bilan qadrlidir. 2.3. Ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholash usullari Ta’limiy jarayonning samaradorligini aniqlash va uni takomillashtirish uchun baholash muhim bosqich hisoblanadi. Ayniqsa, ona tili darslarida ta’limiy diktantlar orqali o‘quvchilarning imloviy savodxonligi, grammatik bilimlari va yozma nutq malakalari shakllanadi. Shu bois bu mashq turining qanday darajada foyda berganini aniqlash o‘qituvchi uchun pedagogik nazorat vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Buning uchun ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholash usullarini chuqur o‘rganish va amalda qo‘llash zarur. Baholashning asosiy maqsadi – diktant orqali o‘quvchida shakllangan bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlash, xatolarni tahlil qilish, rivojlanish darajasini baholash va kelgusi darslar uchun zarur strategiyalarni belgilashdan iborat. Bu jarayonda o‘qituvchi nafaqat natijaga e’tibor qaratadi, balki o‘quvchining o‘quv faoliyatidagi yondashuvi, harakati va mustaqilligini ham inobatga oladi. Diktantlar natijasini baholashda eng avvalo xatolar soni va turi e’tiborga olinadi. Odatda, o‘qituvchilar xatolarni imloviy xatolar, grammatik xatolar, tinsh belgilari bilan bog‘liq xatolar kabi toifalarga ajratib, ularni alohida tahlil qiladilar. Masalan, har bir imloviy xato uchun 1 ball yoki reytingdan mahrum qilish kabi usullar qo‘llaniladi. Ba’zi holatlarda esa, xatolar og‘irlik darajasiga qarab 0,5 yoki 1,0 ball shaklida baholanadi. 23Samaradorlikni baholashda faol tahlil usuli eng muhimlardan biridir. Bu usulda o‘qituvchi o‘quvchilarning diktantdagi xatolarini sinf bilan birgalikda muhokama qiladi. Har bir xatoni tahlil qilish, uning sababi, to‘g‘ri shakli va qoidasi alohida ko‘rib chiqiladi. Bu o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularda mustaqil tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantiradi. Mustaqil tekshirish ham samaradorlikni oshiruvchi baholash shaklidir. Bu usulda o‘quvchilarga o‘zlari yozgan diktantlarini qayta tekshirish, xatolarini ko‘rsatish va tuzatish imkoniyati beriladi. Bu jarayon o‘quvchining mas’uliyat hissini oshiradi, tanqidiy fikrlashini rivojlantiradi va o‘z ustida ishlashga undaydi. Ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilari uchun bu yondashuv ko‘proq tavsiya etiladi. Juftlikda tekshirish – samarali interfaol baholash shakli bo‘lib, bunda o‘quvchilar bir-birining diktantlarini tekshiradilar. O‘qituvchi esa oldindan belgilangan mezonlarga ko‘ra tekshirish varaqasini beradi. Bu usul nafaqat savodxonlikni oshiradi, balki hamkorlikda ishlash, fikr almashish va muloqot madaniyatini ham rivojlantiradi. Ammo bu usul faqatgina ishonchli, akademik halollik shakllangan sinflarda amalga oshirilishi lozim. Diktantlardan foydalanish samaradorligini baholashda reytingli baholash tizimi ham muhim rol o‘ynaydi. Bu tizimda o‘quvchining diktant yozishdagi umumiy faoliyati, xatolarga nisbatan munosabati, ishtirok darajasi ham hisobga olinadi. Reyting baholashda faqat yakuniy natija emas, balki jarayonda ko‘rsatgan intilishi, mehnati, o‘zini anglash harakati baholanadi. Bu esa o‘quvchini rag‘batlantiradi. Bundan tashqari, diagnostik testlar orqali ham diktant natijalari baholanadi. Masalan, bir necha haftalik diktant ishlari asosida o‘quvchining o‘sish dinamikasi tahlil qilinadi. U qaysi sohalarda xato qiladi, qaysi qoidalarga befarq, qayerda o‘sish bor – bular aniqlanadi. Bunday kuzatuvlar asosida individual yondashuv strategiyasi ishlab chiqiladi. 24Samaradorlikni baholashda ko‘p bosqichli yondashuv qo‘llaniladi. Birinchi bosqichda diktant yoziladi, ikkinchisida u tekshiriladi va tahlil qilinadi, uchinchisida o‘quvchi xatolar ustida mustaqil ishlaydi, to‘rtinchisida esa shu qoidalar bo‘yicha mashqlar bajartiriladi. Oxirida qayta diktant orqali o‘zgarish aniqlanadi. Bu jarayon o‘z-o‘zini nazorat qilish va natijani baholashga xizmat qiladi. Diktant samaradorligini baholashda matematik-statistik usullardan ham foydalanish mumkin. Masalan, butun sinf bo‘yicha o‘rtacha ball hisoblanadi, maksimal va minimal natijalar aniqlanadi, har bir o‘quvchining dinamikasi grafik shaklida chiziladi. Bu yondashuv o‘qituvchiga dars jarayonini ob’ektiv tahlil qilish imkonini beradi. Yana bir muhim yo‘nalish – refleksiya asosida baholash bo‘lib, bunda o‘quvchilarning o‘z fikrini yozishi, o‘z diktantini qanday bajargani, nimalarda qiynalgani, nimalarni yaxshi bajarganini yozma shaklda ifodalashi talab qilinadi. Bu yondashuv o‘quvchi bilan o‘qituvchi orasidagi pedagogik aloqani kuchaytiradi, tahliliy fikrlashni rivojlantiradi. Diktantlar samaradorligini baholashda o‘quvchilarning takroriy xatolari ustida tizimli ishlash ham muhim. Agar bir o‘quvchi yoki sinf doimiy ravishda bir xil xatoga yo‘l qo‘yayotgan bo‘lsa, bu o‘sha mavzuga oid ta’lim jarayoni qayta ko‘rib chiqilishi kerakligini bildiradi. Bu holat o‘qituvchining o‘z metodikasini tahlil qilishiga zamin yaratadi. Ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholashda eng muhim jihatlardan biri bu – ko‘rsatkichlarni tahliliy umumlashtirishdir. O‘qituvchi har oyning yoki chorakning yakunida o‘quvchilarning diktant ishlari bo‘yicha tahlil hisobotini tuzadi. Ularning kuchli va zaif tomonlari, yutuqlari va muammolari, takomillashtirish yo‘nalishlari aniq belgilanadi. Bu esa nafaqat baholash, balki o‘quv jarayonini rejalashtirishga ham xizmat qiladi. ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholash faqat xatolarni aniqlash emas, balki o‘quvchining o‘sish yo‘lini belgilash, uning 25kompetensiyasini tahlil qilish va o‘quv jarayonini takomillashtirish imkonini beruvchi murakkab va ko‘p qirrali pedagogik faoliyatdir. Bu baholash turli usullar – test, reyting, tahlil, statistik ko‘rsatkichlar va reflektiv yondashuvlar orqali amalga oshirilganda o‘zining haqiqiy samarasini beradi. II BOB YAKUNIY XULOSA Ona tili darslarida diktantlarni to‘g‘ri rejalashtirish va o‘tkazish juda muhim. Har bir sinf uchun diktant turi o‘quvchilarning yoshiga va darajasiga qarab tanlanishi kerak. Oddiy diktantlardan tortib, ijodiy yoki grammatik tahlilli diktantlargacha – hammasi o‘z maqsadiga xizmat qiladi. Diktantni o‘tkazish bosqichlari: tayyorlov, yozish va tahlil qilish – har biri o‘z o‘rnida muhim. Diktant natijalarini baholash esa nafaqat xatolarni topish, balki o‘quvchining o‘sishini aniqlash vositasi bo‘lishi kerak. Xatolar ustida ishlash, mustaqil tahlil qilish o‘quvchini rivojlantiradi. Shuning uchun ham diktantlar – bu faqat yozuv emas, balki o‘rganish va o‘stirish vositasi. O‘qituvchi bu jarayonni puxta tashkil qilsa, ta’lim sifati oshadi. Diktant orqali o‘quvchi savodli, o‘ylovchi va mustaqil bo‘lib boradi. 26 Xulosa Ushbu kurs ishim orqali ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan qanday samarali foydalanish mumkinligini chuqurroq o‘rganishga harakat qildim. Diktantlar o‘quvchilarning savodxonligini oshirish, yozma nutqini rivojlantirish, grammatik bilimlarini mustahkamlashda juda foydali mashq turi ekanligini yana bir bor angladim. Har bir diktant turi – oddiymi, ijodiymi yoki tahlilligimi – o‘z o‘rnida o‘quvchining fikrlashi, yozishi va o‘zini ifoda qilishi uchun imkon yaratadi. Men shuni tushundimki, diktantni shunchaki yozish emas, balki uni rejalashtirish, to‘g‘ri o‘tkazish va xatolar ustida ishlash eng muhim bosqichlar hisoblanadi. Bu jarayonda o‘qituvchining roli juda katta – darsga qanday yondashsa, o‘quvchilarning munosabati ham shunday shakllanadi. Ayniqsa, tahlil va baholash bosqichi o‘quvchini o‘stiradi, unga mas’uliyatli bo‘lishni o‘rgatadi. Shu mavzu asosida o‘rganish davomida nafaqat nazariy bilimlarim oshdi, balki amaliy jihatdan ham ko‘plab foydali metodik yondashuvlar bilan tanishdim. Bu bilimlarimni kelajakda, o‘zim ona tili fani o‘qituvchisi sifatida faoliyat yuritganimda albatta qo‘llayman. Diktant orqali o‘quvchiga nafaqat savod, balki tartib, mustaqillik, mantiqiy fikrlashni ham o‘rgatish mumkin. Xulosa qilib aytganda, ta’limiy diktantlar – bu oddiy mashq emas, balki o‘quvchining tilni o‘rganishdagi asosiy poydevorlaridan biridir. Ularni to‘g‘ri tanlash, puxta rejalashtirish va samarali o‘tkazish har bir o‘qituvchining 27ustuvor vazifasiga aylanishi kerak. Men bu kurs ishi orqali ana shu haqiqatni angladim va uni amaliyotda qo‘llashga tayyorman. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston maktabi” g‘oyasi – xalq ta’limini isloh qilishning bosh tamoyili. — Xalq so‘zi gazetasi, 2022 yil 30-avgust. https://xs.uz/uz/post/prezident-shavkat-mirziyoev-yangi-ozbekiston- maktabi-royasini-taklif-qildi 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2022 yil 23 dekabrdagi Murojaatnomasi. — Prezident.uz rasmiy sayti. https://president.uz/oz/lists/view/5879 3) Shavkat Mirziyoyev. “Ta’lim sifati va samaradorligini tubdan oshirish – bizning eng ustuvor vazifamizdir.” — O‘zbekiston Ovozi, 2021 yil 15- mart. https://president.uz/uz/lists/view/4335 4) “2030-yilgacha mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim sohasini rivojlantirish konsepsiyasi”. — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-oktabrdagi PF–5712-son Farmoni. https://lex.uz/docs/4567334 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, PF–5850-son, 2019-yil 21-oktabr. https://lex.uz/acts/-459231 286) Jo‘raev A. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 176 bet. 7) Qodirova T. Ona tili darslarida interfaol metodlar. – Toshkent: Fan, 2020. – 144 bet. 8) Usmonxo‘jayev A. O‘rta maktablarda ona tili ta’limi metodikasi. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 210 bet. 9) Po‘latova Z. Pedagogik texnologiyalar va ularni amaliyotga tadbiq qilish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 188 bet. 10) Tadjixodjayeva G‘. Boshlang‘ich sinflarda imlo o‘rgatish metodikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. – 132 bet. 11) Madrahimova D. Diktant va yozma ishlar to‘plami. – Toshkent: Iste’dod, 2019. – 96 bet. 12) Karimov N. Savodxonlik mashg‘ulotlari metodikasi. – Buxoro: Ilm Sarchashmasi, 2020. – 168 bet. 13) Otamurotova M. Til o‘rgatishda zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 152 bet. 14) Qurbonova S. Ona tili darslarida yozma nutqni shakllantirish. – Samarqand: Zarafshon, 2022. – 140 bet. 15) Rajabova N. Grammatik tahlil metodikasi. – Toshkent: Barkamol Avlod, 2020. – 128 bet. 16) Rasulova R. O‘qituvchi darsda: amaliy metodlar. – Toshkent: Ta’lim, 2018. – 112 bet. 17) Inoyatova Z. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 156 bet 18) Xudoyqulova M. Darsda innovatsion metodlar. – Toshkent: Fan va taraqqiyot, 2022. – 134 bet. 19) Ibragimova O. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirish. – Andijon: Ziyo Print, 2019. – 120 bet. 2920) Nishonova R. Diktantlar to‘plami (1–4-sinflar uchun). – Toshkent: Nurli olam, 2021. – 84 bet. 21) Tashpulatova D. Ona tili fanidan mustahkamlovchi mashqlar. – Qarshi: Ilm Ziyo, 2018. – 116 bet. 22) Qodirov B. O‘quvchilarda savodxonlikni rivojlantirish texnologiyalari. – Toshkent: Iste’dod, 2022. – 130 bet. 23) Fayzullayeva G. Ta’lim jarayonida yozma nutq tahlili. – Namangan: Ibrat Nashriyoti, 2020. – 124 bet. 24) Ergasheva N. Ona tili darslari uchun metodik tavsiyalar. – Toshkent: Fan, 2019. – 142 bet. 25) A’zamova M. Yozma ishlar ustida ishlash texnologiyasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023. – 150 bet.

I BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlarning nazariy asoslari
1.1. Ta’limiy diktant tushunchasi va uning didaktik imkoniyatlari
1.2. Ta’limiy diktantlarning turlari va ularning o‘ziga xosliklari

1.3. Diktantlar orqali o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish

II BOB. Ona tili darslarida ta’limiy diktantlardan foydalanish metodikasi
2.1. Boshlang‘ich va o‘rta sinf o‘quvchilariga mos diktant turlarini tanlash mezonlari
2.2. Diktantlarni rejalashtirish va o‘tkazish bosqichlari
2.3. Ta’limiy diktantlardan foydalanish samaradorligini baholash usullari

Купить