Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 55.6KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

246 Sotish

Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni qo’llash

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:____________________________________________________________ Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti, guruh talabasi Tekshirdi ; Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 1 MAVZU: ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARNI QO’LLASH. REJA: KIRISH I – BOB. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARNI TASHKIL QILISH I.1. Uzluksiz adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlarni o’rganishning ahamiyati I.2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda ta’limiy o’yinlar orqali integrativ yondashuv II – BOB. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARDAN FOYDALANISH 2.1. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni noan’anaviy ta’lim metodlari asosida o’rganish 2.2. Badiiy asarlar orqali ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi Mustaqillikdan keyin yuzaga kelgan ijtimoiy- siyosiy,ma’naviy-ma’rifiy,ilmiy,ta’limy,muhit, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi va tarixiy ahamiyati, Yurtboshimiz tomonidan ilm-fanga alohida e’tibor berilayotganligi tufayli ta’lim sohasida keng imkoniyatlar,qulay sharoitlar yuzaga keldi.Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida quyidagilarni alohida e’tirof etadilar:” Istiqlol davrida barpo etilgan,barcha shart-sharoitlarga ega bo’lgan akademik litsey va kasb hunar kollejlari,oliy o’quv yurtlarida tahsil olayotgan,zamonaviy kasb-hunar va ilm ma’rifat sirlarini o’rganayotgan,hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o’quvchilar,katta hayotga kirib kelayotgan,o’z iste’dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu intilishlarimiz bugunning o’zida o’z hosilini berayotganining guvohi bo’lmoqdamiz.” Mazkur davrda darsliklarning yangi avlodi shakllantirildi.Bu davrda yaratilgan dastur va darsliklardan asosiy maqsad milliy qadriyatlarimiz asosi sanalmish adabiyotimizning bebaho merosi,ana’nalari bilan tanish bo’lgan o’quvchilarning bilimlarini sistemali yo’sinda umumlashtirish va egallangan ko’nikmalarni mustahkamlashga qaratila boshladi.Binobarin,adabiyot fanidan mavzularni chuqur anglash ehtiyojini to’ldirish,o’quvchilar to’la anglab yetmagan yoki tushunilishi qiyinchilik tug’diradiganmavzularni kengroq izohlash va shu orqali yetarli nutqiy malakani shakllantirish, adabiy-badiiy matnlar ustida ishlash ko’nikmalarini o’stirish nazarda tutilgan. Kuzatishlardan ma’lum bo’ladiki, darslik va dasturni tuzishda ta’lim bosqichida chuqur o’zlashtirilmagan bilimlarini singdirishga e’tibor berilgan.Ular mazmunida o’quvchilarning muayyan mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritishlariga, o’z ustlarida ko’proq ishlashlariga,bilim egallashning tipiklashtirishdan umumlashtirishga qarab borish,dalillarni sharhlash va asoslash yo’sinlariga asosiy diqqat qaratilgan.Amaldagi dasturlar bo’yicha mavzular 3 birinchidan, umumiy o’rta maktabning sinovidan o’tgan yangi dasturlari negizida yaratilganligi, ikkinchidan, o’zlashtirilayotgan bilimlarining amaliy tadbiqi bosh mezon sifatida tanlanganligi hamda tarixiylik,izchillik,milliylik va zamonaviylik tamoyillariga to’la bo’ysundirilganlgi bilan ajralib turadi.Shu bilan bir qatorda ,doimiy taraqqiyot yaratilgan o’quv adabiyotlarining ilmiy metodik tomondan kuzatishni ham talab etadiki, bu tabiiy jarayondir. Xuddi shu jihat adabiyot darslarida ta’limiy o’yin texnologiyalaridan foydalanishga ham aloqador.Mazkur holat ishimiz dolzarb mavzulardan biriga bag’ishlanganligi ko’rsatadi,albatta. Mavzuning o’rganilishi: Adabiyot darslarining tashkil etishning ilmiy metodik asoslari haqida S.Dolimov,A.Zunnunov,Q.Yo’ldoshev, B.To’xliyev,R.Niyozmetova,M.Mirqosimova va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlarida atroflicha fikr yuritilgan.Ammo adabiyot darslarida ta’limiy o’yinlardan foydalanish xususida alohida tadqiqotlar amalga oshirilgan emas. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Ushbu tadqiqotda obyekt qilib,5-11- sinflar hamda akademik litseylar uchun tayyorlangan adabiyot darsliklari olindi.Uning predmeti esa darslik materiallari bilan chambarchas bog’liqlikda xarakterlanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari : Tadqiqotdan ko’zlangan maqsad 5- 11-sinflar hamda akademik litseylar darslik materiallarida taniqli ijodkor va jamoat arboblari hayoti va ijodi haqidagi materiallarning berilishi, asarlaridan keltirilgan materiallar, ular uchun ajratilgan soatlar miqdori,tuzilgan savol va topshiriqlar ustida ishlash ta’limiy o’yinlardan foydalanish hamda ularning o’quvchi bilim olishidagi ahamiyati kabi metodik masalarni o’rganishga qaratilgan. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - Umumiy o’rta ta’lim maktablari dastur va darslikdan berilgan mavzularni sinchiklab o’rganish; - Adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlardan foydalanish xususida mavjud manbalarni tahlil qilish; 4 - Talimiy o’yinlarning o’quvhci psixologiyasiga ta’siri yuzasidan bildirilgan mulohazalarni o’rganish; - O’quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda adabiy ta’limni tashkil etish bo’yicha mulohazalarni yuitish: - Adabiyot darslarida ta’limiy o’yinlardan foydalangan holda namunaviy dars ishlanmasi tayyorlash Kurs ishining hajmi va tuzilishi ahamiyati borasida shuni aytish mumkinki,kuzatishlar jarayonida qo’lga kiritilgan natijalar metodik adabiyotlar tayyorlashda ma’lumot vazifasini o’taydi.Metodika sohasidagi ayrim darslar mavzularini yaratishda undan material sifatida foydalanish mumkin. 5 I – BOB. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish 1.1. Uzluksiz adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlarni o’rganishning ahamiyati Hozirda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan, barcha islohotlarning mazmun- mohiyati bir narsaga, ya’ni ta’limning sifatini oshirish, dars jarayonida kam kuch sarflab, ko’proq samaradorlikka erishish qaratilgan.Biz ham ushbu nazariyani esdan chiqarmagan holda,ilmiy-nazariy adabiyotlardan metodologik manba sifatida foydalanib, belgilangan mavzu yuzasidan interfaol dars ishlanmalar, mavzu mazmunini ochib beruvchi video roliklar ishlab chiqishga harakat qildik.O’quvchilar diqqatini dars jarayoniga jalb qilish,berilayotgan ma’lumotlarni ular ongiga tez va oson yetib borish ta’minlash maqsadida,axborot texnologiyalari faolligini birinchi darajaga olib chiqishga harakat qildik. Bu kurs ishi orqali axborot texnologiyalari yordamida faqatgina adib ijodi haqida ma’lumot berish emas,balkim o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarini shakllantirish, asar qahramonlariga xolisona baho bera olish malakasini rivojlantirish,adib asarlarida ilgari surilgan umumbashariy g’oyalarning tub mohiyatini to’g’ri tahlil qilish usullari ishlab chiqildi.Bundan nazarda tutilgan maqsad, har tomonlama yetuk ,ma’naviyati mustahkam insonni voyaga yetkazishdir.Hozirgi davr ta’lim- taraqqiyoti yangi yo’nalish -innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. {{ Innovatsion pedagogika}} terminiva unga xos bo’lgan tadqiqotlar g’arbiy yevropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo’ldi.Innovatsion faoliyat F.N.Gonobolin, V.I.Zagviyazinskiy,V.A.Kan-Kalik ishlarida tadqiq etilgan.Bu tadqiqot innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng yozish nuqtai nazaridan yoritilgan,X.Bamet,Dj.Basset,D.Gamilton,N.Gross,R.Karlson ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarishda ta’limdagi o’zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyaning hayot vafaoliyat uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar masalalari hal qilingan. 6 Keng ma’noda qaraganda ta’lim tizimidagi har qanday o’zgarish bu pedagogik innovatsiyadir.Pedagogik innovatika pedagogik yangiliklarni bholash, uni pedagogik jamoa tomonidan o’zlashtirilishiga erishish , pedagogik yangiliklarni amaliyotda qo’llash haqidagi ta’limot sifatida qaraladi. Pedagogik neologiya- yangilik haqidagi ta’limot bo’lib, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o’rganiladi va umumlashtiriladi, Pedagogik aksiologiya-isbot talab qilmaydigan ta’limot ma’nosini ifodalab, bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi. Pedagogik praksologiya-amaliyotda qo’llash haqidagi ta’limot bo’lib,bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo’llaniladi. Yangiliklar kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa (tiplari) tasnifini,uning yangilikka bo’lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi. Oliy maktab o’quvchisining innovatsion faoliyati, oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir. Shu jihatdan ushbu mavzuda oliy maktab o’qituvchi innovatsion faoliyatining shakllanish konsepsiyasi,innovatsiayning ijtimoiy-madaniy va hayot – faoliyat aspektlari haqida bahs yuritiladi. O’qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog’liq.Unga o’qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga 7Bu ta’limot uch yo’nalishni o’z ichiga oladi Pedagogik aksiologiya Pedagogik neologiya Pedagogik praksologiya nisbatan beg’araz munosabat,turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning naijasida o’qituvchi o’z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv) ga ega bo’ladi. O’qituvchi faoliyatida o’z-o’zini faollashtirish, oz’ ijodkorligi,o’z-o’zini bilishi va yaratuvchiligi mavzu(motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi.Bu esa o’qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug’dirishdir.Muloqotning yangi vaziyati-bu o’qituvchining o’z mustaqillik mavqeini ,dunyoga, pedagogik fanga,o’ziga bo’lgan yangi munosabatini yarata olish qobiliyatidir.O’qituvchi o’z nuqtai nazariga o’ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib,mukammalashib boradi. Bunday vaziyatlarda o’qituvchining fikrlash usullati,aqliy madaniyat o’zgarib boradi,hissiy tuyg’ulari rivojlanadi. Keyingi sharti – bu o’qituvchining madaniyat va muloqoqtga shayligi.O’qituvchining innovatsion faoliyati voqelikningo’zgartirishga, uning muommolari va usullarini yechishga qaratilgandir. O’qituvchi va talab o’rtasidagi muloqot namunasining o’zgarishi,innovatsion shartlaridan biridir. Yangi munosbatlar, an’analar bo’lganidek,qistovlar,hukm bo’ysunish kabi unsurlardan holi bo’lishi lozim.Ular tenglarning hamkorligi, o’zaro boshqarilishi ,o’zaro yordam shaklida qurilgan bo’lishi darkor.Ular munosabatlaridagi eng muhim innovatsion faoliyat quyidagi asosiy fuksiyalar bilan izohlanadi  Kasbiy faoliyatning ongli tahlili;  Meyorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv  Kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik  Dunyoga ijodiy yaratuvchanlik munosabatida bo’lish  O’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish o’z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish 8 Demak ,o’qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar nazariyalar konseptsiyalar muallifi,ishlab chiqaruvchisi,tadqiqchisi,foydalanuvchisi va targ’ibotchisi sifatida namoyon bo’ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoititda o’qituvchi innovatsion faoliyatiga bo’lgan zarurat quyidagilar bilan o’lchanadi: Ijtimoi-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi,metodologiya va o’quv jarayoni texnologiyasini tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda o’qituvchining innovatsion faoliyati pedagogik yangiliklar yaratish o’zlashtirish va foydalanishdan iborat bo’ladi; Mazmunini insonparvarishtirish,doimo o’qitishning yangi tashkiliy shakllarini,texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; Pedagogik yangilikni o’zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o’qituvchining munosabati xarakteri o’zgarishi O’qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yordan foydalanishni talab qiladi.Bunday me’yorga-yangilik,maqbullik (optimalnost) yuqori natijalilik,ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo’llash imkoniyatlari kiradi. Yangililik pedagogik yangilik me’yori sifatida o’zida taklif qilinadiganyangini,yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi.Pedagog olimlar,yangiliklaning qo’llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko’ra farqlanadigan mutlaq,chegaralangan mutloq,shartli,subyektiv darajalarni farqlaydi. Maqbullik me’yori o’qituvchi va talabaning natijaga erishishi uchun sarflangan kuch va vositalarni bildiradi. Natijalilik o’qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Pedagogik yangilik o’z mohiyatiga ko’ra ommaviy tajribalr mulki bo’lib qolishi lozim.Pedagogik yangiliklarning dastlab ayrim o’qituvchilarning 9 faoliyatiga olib kiradi.Keyingi bosqichda sanalgandan va obyektiv baho olgandan so’ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. 1.2.Adabiy ta’limni rivojlantirishda ta’limiy o’yinlar orqali integrativ yondashuv V.A.Sistenin o’tkazgan tadqiqotlar o’qituvchining innovatsion faoliyatiga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi.Ular quyidagi tavsiflardan iborat:  Mo’ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichini muvaffaqiyatini bashorat qiladi.  Kelgusida qayta ishlash yangilikning o’zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklarini aniqlash;  Yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash,uning samaradorligini tanlab olish,ularning eng ahamiyatli darajasi av pishiqlik darajasini tekshirish  Yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsion qobiliyatiga baho berish O’qituvchining innovatsion faoliyati o’z ichiga yangilikni athlil qilish va unga baho berish kelgusidagi harakatlaring maqsadi va konseptsiyalarini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahlil qilish,samaradorlikka baho berish kabilarni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. V.A.Sistenin tadqiqotlarida o’qituvchining innovatsion faoliyatiga bo’lgan qobiliyatlariga asosiy xislatlari belgilab berilgan.Unga quyidagi xislatlat taaluqli:  Shaxsning ijodiy-motivatsion yo’nalganligi. Bu qiziquvchanlik,ijodiy qiziqish,ijodiy yutuqlarga erishish,peshqadamlikka intilish,o’z kamolotiga intilish va boshqalar;  Kreativlik.Bu -hayolot(fantastik),faraz, qobiqlardan halos bo’lish,tavakkal qilish,tanqidiy fikrlash,baho bera olish qobiliyatiga,o’zicha mushohada yuritish refleksiyasi 10  Kasbiy faoliaytni baholash.Bu- ijodiy faoliyat metadologiyasini egallash qobiliyati,pedagogik tadqiqot metodlari,egallash qobiliyati,mualliflik konseptsiyasi faoliyati texnologiyasini yaratish qobiliyati ziddiyatini ijodiy  Bartaraf qilish qobiliyati ijodiy faoliyatda hamkorlik va o’zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar  O’qituvchining individual qobiliyati.Bu-ijodiy faoliyat surati,shaxsning ijodiy faoliyatidagi ish qobiliyati,qatiyatlilik o’ziga ishonch ma’sulyatlilik halolllik haqiqatgo’ylik,o’zini tuta bilish va boshqalar Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o’qituvchining innovatsion faoliyatiga hozligi me’yorlarini belgilashga imkon beradi (V.A.Sistenin)  Innovatsion faoliyat ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi:  Innovatsion shaylikning kasbiy muvozanatga ta’siri  Kasbiy reaksiyaga bo’lgan qobiliyat Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklari xususiyatlari,o’qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari,yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarning innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi.Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o’qituvchi shaxsidir. O’qituvchi innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo’nalsihda amalga oshirlishi lozim  Yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish  Yangicha harakat qilishga o’rgatish Innovatsion faoliyatning tashkil etishda talabalarning o’quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Innovatsiya jarayonlari,ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o’rganish oliy maktab o’quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi. 11 Ta’lim jarayonida ta’limiy o’yinli texnologiiyalar ta’limiy o’yinli dars shaklida qo’llaniladi.Ushbu darslarda talabalarning bilim olish jarayoni o’yin faoliyati orqali uyg’unlashtiriladi.Shu sababli talabalarning ta’lim olish faoliyati o’yin faoliyati bilan uyg’unlashgan darslar ta’limiy o’yinli darslar deb ataladi. Inson hayotida o’yin faoliyati orqali quyidagi vazifalarni amalga oshiriladi:  O’yin faoliyati orqali shaxsning o’qishga,mehnatga bo’lgan qiziqishi ortadi;  O’yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni,kommunikativ - muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beradi;  Shaxsning o’z iqtidorini,qiziqishi,bilimi va o’zligini namoyon etishga imkon beradi  Hayotda va o’yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengish va mo’ljalni to’g’ri olish ko’nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi;  O’yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyatini yaratiladi;  Shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi;  Insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan qadriyatlar tizimi,ayniqsa,ijtimoiy,ma’naviy-madaniy,milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishga e’tibor qaratiladi.  O’yin ishtirokchilarda jamoaviy muloqoqt madaniyatini rivojlantirish ko’zda tutiladi Ta’limiy o’yinli mashg’ulotlarni talabalarning bilim olish va o’yin faoliyatining uyg’unligiga qarab syujetli rolli o’yinlar,ijodiy o’yinlar,ishbilarmon o’yini,konferensiyalar,o’yin mashqlarga ajratish mumkin. “ SO‘Z VA HODISALARNI ESLASh” ta'limiy o‘yini Sinf o‘quvchilari kichik guruhchalarga birlashtiriladi va har bir guruh bittadan so‘z tanlaydi. 12 1. Daraxt, paxta so‘zi bilan o‘yin boshlanadi. Dovuchcha, danak, do‘mbira, doira, dolana, paxta, piyola, parta, pomidor kabi "d", "p" hartlari bilan boshlanadigan so‘zlar topiladi. 2. Daraxt, paxta so‘zlarining birinchi bo‘g‘iniga da-, pax- bo‘g‘in qo‘shib so‘z hosil qilis: dali,dada paxtakor paxtazor..... 3. Berilgan so‘zlarga ohangdosh so‘zlar topish: paxta, taxta, shaxta, vaxta, daraxt, karaxt kabi. 4. Berilgan so‘zlar bilan bog‘liq bo‘lgan barcha so‘zlarni eslash: paxta, momiq, chigit, shona, g‘o‘za, ko‘sak; Daraxt, barg, gul, meva, danak, kurtak, tomir, ildiz 5. Berilgan so‘zlar ichidan birini tanlash: paxta, xat, daraxt, xatar 6. Berilgan so‘zlar bilan bog‘liq birorta hodisani eslash, hikoya, ertak, sarguzasht to‘qishga harakat qilish. "TOPOG‘ON" o‘yini. 1. Tulki, sichqon, mazali non, dush, qochdi, dum, yong‘oq; 2. Xurmo, malla soch, kamon, tush, afsus, daryo, osmon; 3. Taksi, kino, pul, sahifa, chipta, uyalib qoldik, sahna; 4. Ovchi. Muzqaymoq, bo‘ri, hayvonot bog‘i, qafas, daraxt: 5. Tufli, koptok, erka, oyna, ertak, tosh. Berilgan so‘zlar ishtirokida matn tuzing va unga sarlavha toping. “ BEGONA” o‘yini: Bunda beshta so‘z bir tanish hikoyadan yoki ertakdan olinib, bitta so‘z begona asardan olinadi. 13 Masalan: "O‘gay” "Erka", "Mehnatsevar", "Sehrli sandiq", "Ajdar" bitta "Kulol" begona so‘z. Shu begona so‘zdan ertakni davom ettirishadi. Bola dasturda belgilangan bilimlarni kamida davlat ta’lim standarti talablari darajasida o‘zlashtirishi kerak. O‘qituvchi bu jarayonni bolaga zavq bag‘ishlovchi mana shunday o‘yinlar asosida qura bilsa, bilim olish jarayoni shodlik va zavq manbaiga aylanadi va shu bilan birga o‘quvchiga erkinlikni his etash imkonini beradi. II – BOB. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARDAN FOYDALANISH 2.1. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni noan’anaviy ta’lim metodlari asosida o’rganish “KIM KO‘P SO‘Z TUZADI” o‘yini O‘quvchilarga biror harf (tovush)ga oid so‘zlar topish vazifasi yuklatiladi. Bu harf (tovush) so‘z boshi, so‘z o‘rtasi va so‘z oxirida keishi lozimligi vazifasi beriladi. Masalan. "a" tovushiga oid so‘zlar toping. So‘z boshida: ayiq, asal,... . So‘z orasida : sariq, maktab So‘z oxirida: bog‘cha, chana... kabi. “ HARFLARNI ShUNDAY O‘ZGARTIRINKI SO‘Z HOSIL BO‘LSIN” o‘yini Bolalarga so‘zlar beriladi. O‘quvchilarga so‘zdagi biror harfni o‘zgartirish orqali boshqa so‘z hosil qilishlari kerakligi tushuntiriladi. Kim ko‘p so‘z tuza olsa. ana o‘sha o‘quvchi g‘olib sanaladi. Masalan: Maktab - maqtab bor - bosh - bos kabi. «Berilgan harflar asosida she’rlar to‘qing» o'yini 14 Mavzuga oid biror so‘zning bosh harfiga moslab she’r, matn yaratish vazifasi qo‘yiladi. O‘quvchilar so‘z mazmunini inobatga olib she’rlar to‘qishlari kerak. Masalan: Vatan azizdir Azizdir elda. Tinchligin istaydi Aziz elimda Nomi o‘chmas Mening dilimda, kabilar. “ BERILGAN BOG‘INLARGA VITTADAN HARF QO‘ShIB, SO‘ZLAR HOSIL QILING” o yini Bir bo‘g‘inli so‘z berilib, unga bir harf qo‘shish orqali o‘quvchilar yangi so‘z hosil qilishlari kerak. Masalan: Far: farq, fard. farz Dar: dard, dars, darz ...kabi. “ BERILGAN SO‘ZLARDAGI HARFLARNI KO‘RSATILGAN RAQAMLAR TARTIBI BILAN” o yini Berilgan so‘zning har bir harfi ketma-ketlikda (1,2,3,4...) raqamlanadi. O‘quvchi yangi so‘z hosil qilish uchun o‘qituvchi ko‘rsatmasi asosida berilgan raqamlar tartibini inobatga olib, yangi so‘zlar hosil qilishlari lozim. 1 2345 -ChUQUR 2 13 4 5 - UChQUR 3 4512 –QARICh HAR BIR HARFDAN SO‘NG HARF QO‘ShIB, VANGI SO‘ZLAR HOSIL QILING o‘yini O‘quvchilarga avvalo bir harf beriladi, ular har bir harfga faqat bir harf qo‘shib yangi so‘z yaratishlari kerak. O-OL- OLA- OLAM O‘ -O‘Q – O‘QI O‘QISh O‘ -O‘Q – O‘QI-O‘QIB... KEYINGI MOS HARFLARNI QO‘YIB YaNGI SO‘ZLAR HOSIL QILISh o yini 15 Berilgan so‘zlarni, oxiridagi harfni o‘zgartirish orqali o‘quvchilar yangi so‘zlar hosil qiladilar va kim ko‘p so‘z tuzsa, ana o‘sha o‘quvchi g‘olib bo‘ladi. Masalan: KIYIN - KIYISh, KIYIK, Kl YIM, KIYIB kabi. SO‘ZLARDAGI BIROR HARF(TOVUSh)NI ShUNDAY O‘ZGARTIRINGKI, QOFIYaSI MOS SO‘ZLAR HOSIL BO‘LSIN o’yini 0’qituvchi so‘zlar aytadi va o‘quvchilar so‘zdagi biror tovushni o‘zgartirib unga mos qofiyadosh so‘zlar topadilar. Masalan: PILLA - T1LLA, PAXTA – TAXTA, PUL – GUL, POL – MOL, PARTA-MARTA....kabi O‘quvchilarining o‘qish malakasini rivojlantirish va nutq o‘stirishda ilg‘or usullardan foydalanish O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘naltiruvchi mantiqiy metodlar, interfaol usullarda o‘z aksini topadi. Dars berish usullari ta'lim beruvchining faoliyatini tashkiIlashtirish vositasidir. Ta’limga muhokama va rivojlantiruvchi xarakter beruvchi, ta’lim oluvchilarni mahsuldor faoliyatini ta’minlovchi dars berish va o‘qitish usullari interfaol usullar deyiladi. Ana shunday interfaol metod va texnologiyalardan namunalar keltiramiz: Taqdimot va muzyorarlar bu mashg'ulotni boshlash uchun mo‘ljallangan qisqa mashqlardir. Ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi o‘rtasidagi «to‘siq»ni yoqotishga qaratilgan usul. Bu metod asosida guruh o‘quvchilari orasidagi o‘zaro ishonch, hurmat, o‘zaro yaqinlikni his etishga o‘rgatish yotadi. 16 Aqliy hujum yoki aqliy hamla - bu metod asosida chegaralangan vaqt ichida aqlning tezkor harakati orqali o‘ziga xos muammo, vazifa xususida barcha o‘quvchilarning imkon qadar ko‘proq g‘oyalarni yaratishi yotadi, ya'ni topshiriq barcha uchun yakka holda bajarilib, fikrlar umumlashtirilib bittasi ustida to'xtaladi. Debat bu usulning maqsadi o‘zaro baxs-munozara asosida mukammal yechim variantlarini yuzaga chiqarishdir. GAPLARNI OXIRIGA YeTKAZISh - bu mashqda o‘quvchi o‘z g‘oyalarini ifodalash ustida ishlash, keyinchalik esa uni boshqalar bilan muhokama qilish imkonini beradi. Bunda bir jumla yoki so‘z berilib, uni mantiqan oxiriga yetkazish so‘raladi, o‘quvchi esa shu jumlalarga mos so‘z tuzadi. DAVRA SUHBATI - ta'lim oluvchilar davra stolida o‘tirib, bir- birlarining savollariga konvert orqali javob yozadilar yoki suhbatni olib boruvchi boshlovchi orqali savol-javobga kirishadilar. GURUHDAGI MUNOZARALAR - qoida tariqasida boshqa texnika turlari bilan aralash qo‘llaniladigan hammaga ma’lum usulidir. a) KATTA GURUHDA MUHOKAMA - bunda butun guruh muayyan mavzuga doir bo‘lgan g‘oyalar yoki hodisalarni muhokama qilinadi. Muhokama rejalashtirilgan yoki uyushtirilgan mavzular atrofida o‘tkaziladi. b) KIChIK GURUHLARDA MUHOKAMA - mazkur o‘quv tadbirida ixtiyoriy holatda masalani ko‘tarish, muammoni muhokama qilish, hal etish, ko‘tarilgan muammolar yechimini topish va g‘oyalarni baholash uchun yig‘ilgan to‘rt-olti kishi ishtirok etadigan davra. ROLLI O‘VIN - dramma yoki “qoyilmaqom qilib o‘xshatish". Rollar o‘quvchilarga aynan mo'ljallanganligini va ularga "go‘yoki chinakamiga" harakatlanish imkonini beradi. SO‘ROVNOMALAR O‘TKAZISh - bilimlarni tekshirish va o‘qitish jarayonini baholash uchun foydalaniladi. BOShQARILAYoTGAN XAYoLOTLAR – o‘qituvchi tayyorlab qo‘ygan 17 fantaziyasini o‘qiydi yoki guruhning o‘zi shunday bir hayoliy holatni rivojlantiradi. IJODIY MEHNAT - rasm chizish, andozalash, qo'shiq, tarixlar, chizgilar yozish va o‘yinlar o‘ylab topishni mujassam etadi. "AKVARIUM" mashqi - bu guruh ichida guruh tarzida tashkil etiladi, ya’ni sinf ikki guruhga birlashtiriladi davraga bir guruh vakillari taklif etilib, berilgan savollarga javoblarini aytadilar. Ikkinchi guruh esa, birinchi guruh a'zolarining ma'lumotlarini eshitadilar. Ular yakunlagach, yuqoridagi savol bo‘yicha qolgan joylarini to‘ldiradilar. Ikkala guruh bir - birlarining taqdimotlarini nazorat qilishlari so‘raladi. O‘YINLAR VA BARDAMLAShTIRUVChI MAShQLAR - bir xillikni yangilashtirish, kuch-quvvatni oshirish va ishni davom ettirish ishtiyoqini kuchaytirish uchun foydalidir. Bunda turli harakatli o‘yinlar o‘tkazish lozim. Bu turdagi mashqlar dam olish daqiqasi sifatida ham talqin etiladi. KLASTER - (lot."g‘uncha", "bog‘lab") axborotlarni yoyish usuli bo‘lib, undan foydalanish o‘quvchilarning mavzuni tushunishlari uchun erkin, ochiq fikr yuritishlariga katta imkoniyat beradi. ESLATMA: Har bir taqdimotdan so‘ng o‘quvchilarga ko‘tarinkilik ruhini berish uchun olqishlar bilan rag‘batlantirib borish zarur. Guruhlarga birlashtirayotganda, albatta, mavzu yoki davrdan kelib chiqib nomlar berish ham maqsadga muvofiq. Ya'ni, gullar, o‘simlik, o‘yinchoq, tarixiy shaxslar nomlari bilan nomlash tavsiya etiladi. Demak, yuqoridagi berilgan interfaol metodlar kabi tajribalarga asoslangan ta'lim usullari orqali o‘quvchilarda faollik va dars samaradorligining oshishi ta'minlanadi. O‘qituvchi ish faoliyatida mustaqil ravishda mavzuga mosini tanlash va qo‘llash imkoniga ega. Quyida berilgan metodlarning ba’zilaridan boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish darslarida qanday foydalanish mumkinligi misollarda berilgan. 18 Hozirgi kunda ta lim sohasida Milliy o quv dasturlarining yaratilishi, ‟ ‟ darsliklardagi o zgarishlar, o qituvchi va o quvchilar uchun juda katta yangilik ‟ ‟ ‟ bo ldi. Yangi darsliklar asosida o quvchilar fikrlashi, mustaqil ishlashi kerak. Shu ‟ ‟ bilan birga o quv ta limida turli xil harakatli o yinlar o quvchilarning ‟ ‟ ‟ ‟ qiziqishlarini oshiradi. Hozirgi kunda o qituvchida pedagogik mahorat bilan birga ‟ psixolog bo lmog i lozim. Bola psixologiyasini yaxshi tushungan o qituvchi ‟ ‟ ‟ haqiqiy pedagog bo la oladi. Har bir darslarda psixologik o yinlarga bvaqt ajratish ‟ ‟ darsning qiziqarli bo lishiga o quvchining e tiborini o ziga tortishga mavzuni ‟ ‟ ‟ ‟ yaxshi tushinishga qo pol qilib aytganda uxlayotgan o quvchining uyg otishga ‟ ‟ ‟ juda katta yordam beradi. Va shu bilan birga o quvchi qachon yana shu darsga ‟ kirar ekanmiz degan fikrni uyg otishga sabab bo ladi. “Kim hakam” o yini Kim ‟ ‟ ‟ hakam o yini ona tili darslarida o tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida olib ‟ ‟ boriladi. Bunda o quvchilardan diqqat, hushyorlik, tezkorlik, hozirjavoblik talab ‟ etiladi, o quvchi fikrini jamlashga harakat qiladi. O qituvchi tomonidan ‟ ‟ ma lumotlar tezkorlik bilan o qiladi. Bunda har bir guruh a zolari to g ri ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ma lumotlar uchun - “qizil kartochka”, noto g ri ma lumotlar uchun - “sariq ‟ ‟ ‟ ‟ kartochka”larini ko tarishadi. Natijalarni aniqlab borish uchun har bir guruhga ‟ nazoratchilar biriktiriladi. Bunda deyarli barcha o„quvchilar qatnashadilar va harakat qiladilar. Bu jarayonda o„quvchilar nimadir o„rganadilar. Bunda hamma harakat qiladi, a lochi ham, o„rta o„quvchi ham, ulgurmovchi ham sergak tortadi. ‟ Chunki sinfda o„tirgan bolajonlar yaqinginada o„yinlar olamidan kelgan. Agar o„qituvchi ta`limiy o„yinlarni o„ylab qiziqarli qilib o„tkazsa bolada «hayratlanish» tuyg„usi uyg„onadi, ta lim-tarbiyaning ana shu jarayoni o„quvchilarning yodidan ‟ chiqmaydi va o„yindan ko„zda tutilgan maqsad shakllana boradi. O„yinlar ikki xil ahamiyatga ega bo„lib, ular ta limiy va tarbiyaviydir. ‟ Hozirgi vaqtda izlanuvchan va tajribali o„qituvchilar bilish faoliyatini jadallashtirishda ta lim jarayonini didaktik o„yin bilan uyg„unlashtirib samarali ‟ natijalarga erishmoqdalar. Didaktik o„yinli dastur yangi mavzuni bayon qilish, 19 mustahkamlash, bolalar bilimini sinab ko„rish va baholash jarayonida qo„llanilishi mumkin. O„qituvchi o„quvchilarni yakkama - yakka, keyinchalik guruhli o„yinlarga tayyorlashi, ular muvafaqqiyatli chiqqanidan so„ng ommaviy o„yin darslarini o„tkazishi kerak. Chunki, o„quvchilar didaktik o„yin darslarida ishtirok etish uchun kerakli bilim, ko„nikma va malakalarni egallagan bo„lishlari zarur. Bolaning o„qituvchini aytganini takrorlab loqayd o„tirganidan ko„ra, qanday bo„lsa ham fikr yuritgani mehnat qilgani ma qul. “SO„Z VA HODISALARNI ‟ ESLASH” ta limiy o„yini. Sinf o„quvchilari kichik guruhchalarga birlashtiriladi ‟ va har bir guruh bittadan so„z tanlaydi. 1. Daraxt, paxta so„zi bilan o„yin boshlanadi. Dovuchcha, danak, do„mbira, doira, do„lana, paxta, piyola, parta, pomidor kabi «d», «p» harflari bilan boshlanadigan so„zlar topiladi. 2. Daraxt, paxta so„zlarining birinchi bo„g„iniga da-, pax- bo„g„in qo„shib so„z hosil qilish. 3. Berilgan so„zlarga ohangdosh so„zlar topish: paxta, taxta, shaxta, vaxta, daraxt, karaxt kabi. 4. Berilgan so„zlar bilan bog„liq bo„lgan barcha so„zlarni eslash: paxta, momiq, chigit, shona, g„o„za, ko„sak; Daraxt, barg, gul, meva, danak, kurtak, tomir, ildiz 5. Berilgan so„zlar ichidan birini tanlash: paxta, xat, daraxt, xatar. 6. Berilgan so„zlar bilan bog„liq birorta hodisani eslash, hikoya, ertak, sarguzasht to„qishga harakat qilish. 7. Berilgan so„zlardan «Sinkveyn» tuzish. Ko„rinib turibdiki, topshiriqlar bosqichma-bosqich murakkablashib borayapti. Bolaning faoliyati kengayib, tezlashtirilayapti. Shuning uchun u zerikmaydi. O„yin davomida mustaqil fikrlashni kimdir mantiq asosida quradi, kimdir so„zlarni tasodifan aytadi. Hozircha buning ahamiyati yo„q, muhimi u fikrlayapti, mustaqil mulohaza yurityapti. Bolaning o„qituvchini aytganini takrorlab loqayd o„tirgandan ko„ra qanday bo„lsa ham fikr yuritgani, mehnat qilgani ma qul. 2. «TOPOG„ON» ‟ o„yini. 3. Tulki, sichqon, mazali non, dush, qochdi, dum, yong„oq; 4. .Xurmo, malla soch, kamon, tush, afsus, daryo, osmon; 5. Taksi, kino, pul, sahifa, chipta, uyalib qoldik, sahna; 6. Ovchi, muzqaymoq, bo„ri, hayvonot bog„i, qafas, daraxt; 7. Tufli, koptok, erka, oyna, ertak, tosh. 3. “BEGONA” o„yini: 20 Bunda beshta so„z bir tanish hikoyadan yoki ertakdan olinib, bitta so„z begona asardan olinadi. Masalan: «O gay», «Erka», «Mehnatsevar», «Sehrli ‟ sandiq», «Ajdar» bitta «Kulol» begona so„z. Shu begona so„zdan ertakni davom ettirishadi. Bola dasturda belgilangan bilimlarni kamida davlat ta`lim standarti talablari darajasida o„zlashtirishi kerak. O„qituvchi bu jarayonni bolaga zavq bag„ishlovchi mana shunday o„yinlar asosida tuza bilsa, bilim olish jarayoni shodlik va zavq manbaiga aylanadi va shu bilan birga o„quvchiga erkinlikni his etash imkonini beradi. KIM KO„P SO„Z TUZADI O„quvchilarga biror harf (tovush)ga oid so„zlar topish vazifasi yuklatiladi. Bu harf (tovush) so„z boshi, so„z o„rtasi va so„z oxirida keishi lozimligi vazifasi beriladi. Masalan, «a» tovushiga oid so„zlar toping. Qisqa vaqt mobaynida ma lum nazariy bilimlarni o„quvchiga ‟ yetkazish unda ayrim faoliyat yuzasidan ko„nikma, malaka hosil qilish, ma naviy ‟ sifatlarini shakllantirish, shu bilan birga ularni nazorat qilish hamda baholash, o„qituvchidan yuksak pedagogik mahorat va chaqqonlik talab etadi. O„quvchilarni mustaqil fikralashga yo„naltiruvchi mantiqiy metodlar, interfaol usullarda o„z aksini topadi. Dars berish usullari ta lim beruvchining faoliyatini tashkillashtirish ‟ vositasidir. Ta limga muhokama va rivojlantiruvchi xarakter beruvchi, ta lim ‟ ‟ oluvchilarni mahsuldor faoliyatini ta minlovchi dars berish va o„qitish usullari – ‟ interfaol usullar deyiladi. Ana shunday interfaol metod va texnologiyalardan namunalar keltiramiz: Taqdimot va muzyurarlar – bu mashg„ulotni boshlash uchun mo„ljallangan qisqa mashqlardir. Ta lim beruvchi va ta lim oluvchi o„rtasidagi ‟ ‟ «to„siq»ni yoqotishga qaratilgan usul. Bu metod asosida guruh o„quvchilari orasidagi o„zaro ishonch, hurmat, o„zaro yaqinlikni his etishga o„rgatish yotadi. Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to`g‘risidagi Farmonning uchinchi yo`nalishida o`quv standartlari,o`quv dastur va darsliklarini takomillashtirish bo`yicha DTS, dastur, darsliklarning takomillashtirilgan variantlari tayyorlandi hamda shular asosida ish olib borilmoqda. Chunonchi, ona tili ta’limining takomillashtirilgan standarti tayyorlandi. Unga ko`ra: a) 21 grammatikaga oid o`zlashtiriladigan bilimlar; - fonetika, morfologiya, sintaksis, leksikologiya, so`z tarkibi, so‘z yasalishi, yozuv va imlo, nutq uslublari, uslubiyatga oid tushunchalar. b) nutqni o‘stirish: - birinchi yo`nalish - o`quvchilarning so`z boyligini rivojlantirish; - ikkinchi yo`nalish - o`zbek adabiy tili me’yorlarini o`rgatish, adabiy talaffuz me’yorlari, shuningdek, lug‘aviy sinonimika, qo`shimchalar sinonimikasi, umuman, grammatik sinonimika bilan tanishtirish; - uchinchi yo`nalish - o`quvchilarda fikrni og‘zaki va yozma 2.2. Badiiy asarlar orqali ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish Bog‘lanishli bayon qilish malaka hamda ko‘nikmalarini hosil qilish shart qilib belgilangan. Ana shundan kelib chiqib, ona tili ta’limining asosiy maqsadi: ona tili mashg‘ulotlari o’quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to`g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish hamda rivojlantirishga qaratilmog‘i darkor. Ayni fursatda, mazkur murakkab, mas’uliyatli vazifani bajarishda ona tili darsliklarining ahamiyati muhim. O`quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirishga xizmat qiladigan o`quv topshiriqlari o`rta maktabning o`zbek tili darsliklarida berilgan. Mazkur topshiriqlar turli usullar bilan o`qituvchi hamkorligida o`quvchilar tomonidan mustaqil bajarishi lozim. Ijobiy natija beradigan topshiriqlarning asosiy turlaridan biri grammatik o`yintopshiriqlardir. Bu turdagi topshiriqlar o`quvchilardan zukkolikni, bilimdonlikni, izlanishni, topqirlikni va tezkorlikni talab qiladi. Ona tili darslarining qiziqarli o`tishida o`yin- topshiriqlarning ahamiyati juda katta.Biroq “O`zbek tili o`qitish metodikasi”da grammatik o`yin-topshiriqlar va ulardan foydalanish metodikasi yetarli darajada ishlanmagan. O`yin-topshiriqlarga hos bo’lgan jihat shundan iboratki, u ko`pincha musobaqa tarzida tashkil etiladi. Natija yakunida, o`quvchi va guruhlarga rag’bat yoki ballar berilishi, shubhasiz, o’quvchilarda topshiriqni bajarishga ishtiyoqni oshirishga sabab bo’ladi. Natijada, o`quvchilarning grammatik savodxonligi,ijodiy 22 fikrlash qobiliyati, topqirligi, nutqi va shu fanga muhabbati ancha oshadi. Shu bilan birga, qo`shimcha adabiyotlardan foydalanish, boshqa fanlar bilan ham jiddiy shug‘ullanish ehtiyojini tug‘diradi. Shunini inobatga olgan holda, o`qituvchi darslarining samarali bo`lishi uchun turli o`yin-topshiriqlardan va boshqotirmalardan unumli foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Bugungi davr talabi ham , fan o`qituvchisidan mahorat, ijodkorlik, eng asosiysi, tinimsiz mehnat talab qiladi. Shularni hisobga olgan, holda ona tili darslarini o`tishda ishlatish mumkin bo`lgan ayrim grammatik o`yinlar, boshqotirmalar va ulardan foydalanish metodlarini ko’rib chiqamiz. Bunday grammatik o`yinlarni yanada ko`plab o`ylab topish va ulardan dars jarayonida foydalanish mumkin. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, o`qituvchining ijodkorligiga, izlanuvchanligiga, mahorati va tinimsiz qiladigan mehnatiga bog‘liq. Ma’lumki, o`yin-topshiriqlar o`quvchilar malaka va ko`nikmalariga ko`ra, murakkablik darajasiga ko`ra guruhlanib, soddadan murakkablik dinamikasiga qarab boradi. 1. Qayta xotirlash tipidagi o`yin topshiriqlar. O`tilgan mavzularni mustahkamlash hamda bilim va malakalarni tekshirish darslarida bunday o`yintopshiriqlardan ko`proq foydalaniladi. Masalan, “Atoqli va turdosh otlar” mavzusiga oid darslarni mustahkamlash maqsadida “Kim g‘olib?” o`yin-topshirig‘idan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Buning uchun sinf ikki guruhga ajratiladi: biri atoqli otlarga, ikkinchisi turdosh otlarga misol topishadi. Ma’lum bir belgilangan vaqt ichida ko`p misol topgan g‘olib sanaladi. O`qituvchi doskaga kundalik, surat, kinofilm kitob, gazeta, jurnal, so`zlarini alohida-alohida yozib qo`yadi. Sinf olti guruhga bo`linib (o`quvchilar soni hisobga olinishi zarur. Agarda guruhlarga teng bo`linmaydigan bo`lsa, guruhlar sonini kamaytirishi yoki ko`paytirishi mumkin), ulardan shu otlarga misollar yozish talab qilinadi. Guruhlarning har bir a’zosi o`ziga qarashli so`zga bitta-bitttadan misol yozadi. Tez va to`g‘ri yozgan guruh g‘olib sanaladi. G‘oliblar, albatta, rag‘batlantirilishi kerak. Istalgan mavzuni mustahkamlashda bunday o`yintopshiriqlardan foydalanish mumkin. Yoki o`quvchilarning o’zaro bog‘lanishli yozma nutqini sinash maqsadida “So`zlar bizdan, matn tuzish sizdan” 23 o`yinini o`tkazish mumkin. Bunda o`quvchilarga tayanch so`z va so`z birikmalarni berib (ular doskaga yozib qo`yilishi ham mumkin), ular yordamida bog‘lanishli matn tuzish topshiriladi, tez va mazmunli matn tuzgan o`quvchi g‘olib sanaladi. O`quvchilar so`z boyligini oshirish DTS talablaridan biri hisoblanadi, izlanuvchanlik xarakteridagi o`yin-topshiriqlarni qo`llash yaxshi bu ko’nikma rivojlanishiga yahshi natija beradi. Bunday topshiriqlar o`quvchilardan ijodiy faoliyat ko`rsatishni talab qiladi. “Ijodkor” o`yin-topshiriqdan “Ravish” mavzusini o`tishda samarali foydalanish mumkin. Bu grammatik o`yinda sinf ikki guruhga ajratilib, birinchi guruhga sifat so`z turkumi ishtirok etgan gaplarga misol aytish, ikkinchi guruhga esa shu gaplardagi ot(lar)ni ravish bilan almashtirib gap tuzish topshiriladi. Masalan: Birinchi guruh vakili yozadi: Men olimpiadada yahshi insho (qanday insho?)yozdim. Ikkinchi guruh davom ettirib: Unda bizning guruh yahshi ishtrok etadi(qanday ishtirok etdi?). Shu yo`sinda davom ettiriladi. Bu o`yinni o`quvchilar o`rtasida yoki parallel sinflar o`rtasida “so`z mushoirasi ” tarzda davom ettirsa ham bo`ladi. Ona tili ta’limi jarayonida topshiriqlar tizimi vositasida til hodisalari kuzatiladi1 , solishtirib qiyoslanadi, o`xshash va farqli tomonlari aniqlanadi, umumiy va xususiy tomonlariga qarab guruhlanadi, umumlashma qoidalar hosil qilinadi. Natijada qayta xotirlash topshiriqlaridan ijodiy topshiriqlarga qarab dinamik o`sish yuzaga kela boradi. O`quvchi tafakkuri taraqiyotida bunday topshiriqlar alohida ahamiyat kasb etadi. O`quv topshiriqlarining soddadan murakkabga tomon o`sish dinamikasini aniqlash, belgilash murakkab jarayondir. Topshiriqlar shunday yo`sinda joylashtirilishi lozimki, o`quvchi tafakkuri taraqqiyotiga ijobiy ta’sir qilsin. Ijodiy topshiriqlar, ya’ni o`quvchi tafakkurini o`stiruvchi topshiriqlar o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lishi zarur: - o`quvchini izlashga, fikr qilishga, noma’lumni topishga undasin; - o`quvchini mustaqil xulosa chiqarishga yo`naltirishi zarur; - 1TAT jurnalining 1996-2002 yildagi ayrim sonlarida e’lon qilingan ayrim o`yin-topshiriqlardan ijodiy foydalanildi masalaning murakkablasha borishi o`quvchi aqli, farosatini o`stira borishi kerak; - bu jarayonning kechishi o`quvchilarda jamoa bo`lib ishlash 24 ko`nikmalarini hosil qila borishi lozim; - topshiriqlarni bajarish jarayoni o`quvchida o`ziga ishonch, o`zini (bilimini) anglash,imkoniyatlarini aniqlay olish, yangi bilim olishga undashi shart. Yangilangan ta’lim mazmuni asosida yaratilgan darsliklarda tilshunoslikning hamma bo`limlariga mo`ljallangan mashg‘ulotlarda darslar ta’rif, qoida bilan boshlanmasdan, ya’ni o`quvchilarga bilimlar tayyor holida berilmasdan har bir mavzu uchun mo`ljallangan topshiriqlar tahlili bilan boshlanadi. Mana shu o`rinda o`qituvchi mahorati, qobiliyati, uquvi namoyon bo`ladi. Ana shu jarayonda bir faoliyat usulidan bosqichma-bosqich ikkinchi faoliyat usuliga o`tishi, ya’ni kuzatishdan umumiy xususiyatlari asosida guruhlashga, takrorlashdan o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash asosida umumlashmalar shakllanadi. Shundagina berilgan topshiriqlar til hodisalarining mohiyatini ochishga xizmat qiladi. 5-sinfda fonetika bo`limi o`tilayotganda quyidagi grammatik topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1-topshiriq. i-u, a-o, o`- u, i-e, b-p, d-t, z-s, j-ch juftliklari bilan farqlanuvchi so`zlar hosil qiling. 2- topshiriq. x-h tovushlari bilan farqlanuvchi so`z juftlari hosil qiling. H fonemasining talaffuziga e’tibor bering. 3-topshiriq. ng harfiy birikmasiga so`zlar toping va ularni bo`g‘inlarga ajrating. 4-topshiriq. “yaxshi” va “yomon” so`zlarining o`xshash va farqli tomonlarini toping. O`xshash tomonlari: 5ta harf, 2ta unli, 3ta undosh, 2ta bo`g‘in, urg‘u oxiriga tushadi, 5ta tovush. Farqli tomoni deysizmi? Ma’nosi-chi ? Uning antonimligichi? 5-topshiriq. “x” tovushli so`zlar zanjirini tuzing. Baxt - taxt - tuxum - mirrix - xayol - laxtak - kimxob - baxmal - laxta - axta - axir - ruxsat - taxta - axloq - qix - xafa - axir - ruxsat - taxt - taxlit - taxmin - narx - xabar - ruxsatnoma - axtar - ruxsor. Interfaol metod - o‘quv jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, bir vaqtning o‘zida ham o‘qituvchi, ham o‘quvchini faollashtirishga yo‘naltirilgan o‘qitish usullari majmui. Xullas, til o‘rganish jarayoni, avvalo, jonli muloqotni taqozo etadi. Hozirgi kunda kompyuter texnologiyalarini yangi pedagogik texnologiyalar va an’anaviy metodlar bilan uyg‘unlashtirgan holda tatbiq etish yuqori samara 25 berib kelmoqda. Ayniqsa, nutq o‘stirish, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, muammoli mavzularni yoritishda kompyuter kuchli o‘quv vositasi hisoblanadi. Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchining og‘zaki nutqini o‘stirish uchun shart-sharoit o‘quvchilarga zarur yordamni tez hamda qulay usul bilan yetkazishdan iborat. Buning uchun dars jarayonida mavzu mazmunidan kelib chiqib, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish zarur bo‘ladi. “Kim xattot?” usuli. Sinf uch guruhga bo‘linadi. Qur'a tashlash yo‘li bilan ulardan biri ekspert, qolgan ikkisi bahslashuvchi jamoalarga ajratiladi. Ekspert guruhi jamoasi x va h undoshi ishtirok etgan so‘zlarni aralash holda aytaveradi, bu so‘zlardan bir jamoa tarkibida x undoshi ishtirok etgan so‘zlarni, ikkinchi jamoa tarkibida h undoshi ishtirok etgan so‘zlar qatorini yozib boradilar. Belgilangan vaqtda jamoalar ishi to‘xtatiladi. Ekspertlar jamoasi ikkala guruh ishlarini tekshirib beradi. Ish yakunida o‘qituvchi uchala guruh ishlarini ko‘rib chiqib baholaydi. “O‘rnini top!” usuli. Bu usul mustahkamlovchi xarakterda bo‘lib, unlisining talaffuz variantlari o‘rgatib bo‘lingandan so‘ng qo‘llaniladi. Birinchi guruh o‘quvchilari rasmda ko‘rsatilgan narsalarning nomlarini talaffuz qiladi. Ikkinchi guruh ularni jadvalga joylashtiradi. Rasmda (videoproyektor yoki plakatda it, ilon, tipratikan, ukki, tulki, bo‘ri, sigir, sichqon kabilarning rasmi beriladi) Ona tili o‘qitishning bosh maqsadi quyidagilar:  O‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri, ravon bayon qiladigan;  kitobxonlik madaniyati shakllangan;  mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan; 26  o‘zgalar fikrini anglaydigan;  muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirish XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak bu o’yinlar o’quvchi nutqini oshirishga, ularni keng qamrovli fikrlashga undaydi.Bundan tashqari bu o’yinlar hamma o’quvchilar bilan keng qamrovli ishlashga yordam beradi.O’qituvchi va o’quvchi o’rtasida muloqot bilimga bo’lgan qiziqishni yanada oshiradi. Dars – o‘quvchilar uchun! Dars rejalashtirishda shablonga emas, balki imkoniyat va o‘quvchilar yoshi, qiziqishlari hisobga olinishi samaradorlikni oshiradi. Ta’limiy didaktik o‘yinlar, interfaol usullar esa, ayniqsa, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar faoliyatida asosiy o‘rinni egallaydi, ular dunyoni va o‘zlikni anglashda, o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘stirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ona tili darslarida ta’limiy o‘yinlar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yengillatishga, o‘quvchilarni darsga to‘liq jalb etishga yordam beradi, ular o‘quvchilarning o‘zaro va o‘qituvchilar bilan hamkorligini 27 mustahkamlashda nihoyatda katta ahamiyatga ega. Biroq ulardan o‘quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda foydalanish mumkin. Ta’limiy o‘yinlarni qo‘llashda me’yorni bilish kerak, ularni haddan ziyod ko‘paytirib yuborish o‘quvchini dars maqsadidan chetlashtirib qo‘yishi mumkin. Faol o'qitish usullari haqida fikrimizni yakunlar ekanmiz o'qituvchilarga shuni eslatishimiz kerakki, bu yerda ko'rib chiqqan o'qitish usullari o'ziga xos alohida misollarga ega. Shuningdek, mazkur usullardan ona tili darslari jarayonida foydalanish o'quvchilarda bilim, ko'nikma, malakalarni ongli ravishda va samarali o'zlashtirish imkonini beradi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.Zununov va boshq.Adabiyot o’qitish metodikasi. T,O’qituvchi41,1992 2. A.Rafiyev.Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi T.:2003 3. A.G’ulomov.Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari-T,O’qituvchi”1992 4. B.Ma’qulova,T.Adashboyev.Kitobim – oftobim (1-sinf uchun sinfdan tashqari o’qish kitobi)-T.O’qituvchi 1999 Internet saytlari 5. www.cyberleninka.ru 6. www.ziyo.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi sayti. 7.www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi sayti. 28 29

ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARNI QO’LLASH

KIRISH

I – BOB. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARNI TASHKIL QILISH

  1. Uzluksiz adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlarni o’rganishning ahamiyati
  2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda ta’limiy o’yinlar orqali integrativ yondashuv

II – BOB. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O’YINLARDAN FOYDALANISH

               2.1. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni noan’anaviy ta’lim metodlari asosida o’rganish 

2.2. Badiiy asarlar orqali ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Sotib olish