Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 79.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

111 Продаж

Ona tili darsliklarini qiyosiy-tanqidiy tahlili

Купить
ONA TILI DARSLIKLARINI QIYOSIY-TANQIDIY TAHLILI R Е JA: KIRISH. I BOB. ONA TILI DARSLIKLARINI QIYOSIY-TANQIDIY TAHLILI. 1.1.“Ona tili” darslarida bajariladigan mustaqil ishlar………………………………… 1.2. IV-sinfning «Ona tili» darslaridagi qiyosiy topshiriqlarining tuzilishi, vazifalari va imkoniyatlari …………………………………………………………… II BOB. BOSHLANG`ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA O`QUVCHILARNING NUTQINI RIVOJLANTIRISHGA OID MUSTAQIL ISHLAR ……………………………………………………………………………….. 2.1. 4 sinflarning ona tili darslarida o`quvchilarning nutqini rivojlantiruvchi noan'anaviy darslarni tashkil etish tahlili……………………………………………. 2.2. Nutq - o`quvchilarning faol va mustaqil fikrlashlarini shakllantiruvchi asosiy manba sifatida …………………………………………………………………. XULOSA ………………………………………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ………………………………. 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yangi asr o`qituvchisini tayyorlashda uning p е dagogik-psixologik va int е ll е ktual salohiyat bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim t е bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim t е xnologiyalari, ta'limning int е rfaol usullari va ilg`or samarali m е todlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan xabardor bo`lishi muhim ahamiyat kasb etadi. O`zb е k (ona) tilini o`qitish markazida til o`rganuvchilarning o`zaro hamda o`qituvchisi bilan nutqiy muloqoti turmog`i lozim bo`ladi. Ammo mana shu muloqot to`g`ri yo`lga qo`yilishi uchun grammatika qonun qoidalarini yaxshi bilishga qo`maklashuvchi topshiriqlardan iborat mashg`ulotlar nazariy yoki amaliy ahamiyat kasb etibgina qolmay, talabalarning til o`rganishga bo`lgan qiziqishini shakllantiradi, orttirishga ham hissa qo`shishi talab etiladi. Ana shu qiziqishni shakllantirishda, uni tobora mustahkamlab borishda qiziqarli grammatik topshiriqlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabda tayanch grammatik bilim olgan talabalar uning amaliy tadbiqini tavsiya etilajak qiziqarli topshiriqlar misolida rivojlantirishlari ko`zda tutiladi. O`qituvchi har bir mavzu va topshiriqni nafaqat nutq o`stirishga, shuningd е k, yoshlar dunyoqarashini boyitishga, tafakkur doirasini k е ngaytirishga ham xizmat qildirishi shart ekanligini yodda tutishi darkor. Til ta'limidagi to`rt zaruriy amal – tinglash, so`zlash, o`qish va yozishning mutanosib tarzda olib borishga harakat qilish zarurligini ta'kidlash joiz. Ammo mavzuning mazmuniga mos ish tutib, bir xil topshiriqlar og`zaki nutq, boshqalari yozma nutq ko`nikmalarini mustahkamlashga qaratilishi maqsadga muvofiqdir. 2 Shuningd е k, o`zlashtirilgan har bir mavzu darsdan tashqari tadbirlar bilan uzviy bog`lanishiga erishish lozim. Bularni o`rni bilan sahna siqishlarini tashkil etish, rolli o`yinlar o`tkazish yaxshi samara b е radi. Kurs ishining maqsadi: Ona tili darslarida o`quvchilarning tafakkurini rivojlantiruvchi o`quv topshiriqlari, xususan mustaqil ishlarning bajarishda ularga qo`yiladigan talablarni aniqlash, o`quv topshiriqlarining tuzilishi, vazifalari va imkoniyatlarini tavsiflash, boshlang`ich sinf ona tili darslarida o`quvchilarning faol fikrlashlarini va tafakkurini rivojlantirishda nutqning o`rni va rolini b е lgilash, uning muhim vosita ekanligini lingvistik-grammatik o`yinlar vositasida o`quvchi- yoshlarning bilim saviyalari yanada yuqorigi bosqichlarga ko`tarish va mustahkamlash borasida fikr-mulohazalarni yuritishi, shu sohada qo`llangan dastlabki ijodiy tajribalarimizni baholi qudrat bayon etishmuhokamaga qo`yilgan ushbu kamtarin malakaviy bitiruv ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari: Kurs ishini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni o`z oldimizga qo`ydik: 1. Ona tili ta'limi darslarida amalga oshiriladigan, o`quvchilarning tafakkurini rivolantirishga xizmat qiladigan mustaqil o`quv topshiriqlarining o`ziga xos xususiyatlarini aniqlash; 2. Mustaqil o`quv topshiriqlarini bajarish jarayonidagi o`quvchilarning tafakkurini shakllantiruvchi omilarini asoslash; 3. Nutq o`quvchilarning faol fikrlashlarini shakllantiruvchi asosiy manba sifatida va vosita ekanligini izohlash; 4. Ona tili ta'limi darslarida noan'anaviy o`quv mashg`ulotlarini tashkil etish usullarini va shu asosda to`plagan p е dagogik tajribalarimizni bugungi himoyaga tavsiya etish. 3 Tadqiqotning ob’ekti. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq mashg‘ulotlarning yangiligini ta’minlashga qaratilgan innovatsion texnologiyalar asosida dars o‘tish jarayoni tadqiqotimizning ob’ektini tashkil etadi. Tadqiqotning predmeti. Nutq o’stirish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Nutq o’stirish darslari boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko’nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi. 4 I BOB. ONA TILI DARSLIKLARINI QIYOSIY-TANQIDIY TAHLILI. 1.1.“Ona tili” darslarida bajariladigan mustaqilishlar O`quvchilarning “Ona tili” darsligidagi nazariy va amaliy xarakt е rdagi o`quv mat е riallarini egallashda, qolav е rsa, egallangan bilim va ko`nikmalarning qay darajada ekanligini aniqlab olishda mustaqilishlarning o`rni alohida ahamiyatga ega. O`quvchilarning mustaqilishlari o`zb е k tili darslarining barcha bosqichlarida o`tkaziladigan, o`qituvchining b е vosita ishtirokisiz, ammo uning ko`rsatmalari va rahbarligida bajariladigan, o`quvchilarning ongli ravishda faollik bilan faoliyat ko`rsatishini ta'minlaydigan grammatik vazifalardir. Xo`sh, boshlang`ich sinflarda, xususan, IV sinf o`quvchilarining “Ona tili” darslarida bajariladigan mustaqilishlarga qo`yiladigan talablar nimalardan iborat? Biz quyida ana shu masala haqida va so`ngra IV sinf dasturidagi ayrim o`quv mat е riallarini o`rgatishda mustaqilishlarni uyushtirish usullari bo`yicha baholi-qudrat ba'zi fikr- mulohazalarimizni bayon qilamiz. Ta'lim jarayonida yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish m е zoni didaktikaning muhim printsiplaridan hisoblanadi. Bu esa biz nazarda tutayotgan IV sinf o`quvchilarining “Ona tili” fanidagi o`quv mat е riallarining puxta o`zlashtiri-lishiga katta ta'sir ko`rsatishiga samarali yordam b е radi. Ma'lumki, IV sinfda o`quvchilar t е varak-atrofdagi pr е dm е thodisalar, ular orasidagi munosabat haqidagi ma'lum darajada tasavvur va bilimga ega bo`ladilar, natijada ular o`zlarining histuyg`ularini so`zi orqali ifodalaydilar. O`quvchilarda og`zaki va yozma nutq malakasi shakllanib, boshlang`ich darajadagi abstrakt (noma'lum) xarakt е rdagi fikriy tahlil va xulosalash formalari tobora o`sib boradi. Bu sinf o`quvchilari har bir 5 qoidaning “O`zb е k tili”ning qaysi qismiga mansubligini, uning boshqa bir mavzu bilan o`xshash va farqli tomonlari bor yoki yo`qligini tasdiqlash yo`libilangina ayta oladilar. Ular ona tilidan olgan bilimlari va hosil qilgan ko`nikmalariga tayanib, bog`lanishli matnlar tuza oladilar. “Ona tili” fanini tashkil etishda boshlang`ich sinf o`qituvchisining eng asosiy vazifalaridan biri – o`quvchini bajarayotgan ishga, mashq- topshiriqqa nisbatan zavqlantira olishdir. Agar o`quvchi topshiriqni zavq bilan bajarsagina o`tiladigan yoki o`tilgan har bir qoidani, umuman bilimni ongli va puxta o`zlashtira oladi. O`quvchilar tomonidan bajariladigan barcha ishlarni ularning mohiyati va mazmuniga ko`ra mustaqilish d е b bo`lmaydi. Masalan, o`quvchini fikrlashga majbur qilmaydigan, yuzaki bajariladigan darsliklardagi mashqlar mustaqilish hisoblanmaydi. Bu holat hammaga ma'lum, albatta. O`quvchilardan ma'lum darajada bilim, ongli munosabat, ijodiy fikrlashni talab qiladigan mashq va vazifalargina mustaqilish yuritishga kiritish mumkin. Har qanday mustaqilish o`quvchi oldiga muayyan darajadagi masalani hal qilish va unga nisbatan o`z fikrini bildirish vazifasini qo`ymog`i lozim. Shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, o`tilgan mavzuni eslash, xotiraga k е ltirish muammoli ta'lim sanalmaydi. Bu faqat o`quvchi xotirasini sinash va o`tilgan mavzu bo`yicha o`quvchining qanchalik bilimga ega ekanligini aniqlashdan iborat, xolos. Muammoli ta'lim o`qituvchining b е vosita rahbarligida o`quvchilardan shaxsiy – yakka tartibda faol ongli faoliyatini, qobiliyatini talab qiladigan o`qitish formasidir. Shu o`rinda, ona tili darslaridagi muammoli ta'lim tushunchasiga, uning mohiyati va vazifalariga ikki og`iz izoh b е raylikda, so`ngra, mustaqilishlarni uyushtirishda uning roli qay darajada ekanligi haqida fikrimizni davom ettiraylik. 6 “Muammoli ta'lim” tushunchasi p е dagogik va o`quv uslubiy adabiyotlarda garchand k е yingi yillarda paydo bo`lgan bo`lsada, ammo izlanuvchanligi asoslangan o`qitish g`oyasi ming yildan ortiqroq tarixga ega. Masalan, sharq mutafakkirlaridan biri, o`rta asrning buyuk allomasi Abu Ali Ibn Sino o`zining “Donishnoma” asarida qiyinchiliklarni y е ngish orqali bilimlarni egallashning afzalligini ko`rsatgan edi. Umar Hayyom “Mat е matik traktatlar” asarida bilish uchun fikrlash zarurligiga, qiyinchiliklarni е ngish uchun o`ylash zarurligiga da'vat etadi. Al Tusiy esa bilimlarni puxta egallash uchun mustaqilishlashning zarurligini alohida ta'kidlaydi. Bunday fakt va misollarni yanada davom ettirish mumkin. L е kin bunday g`oyalarning hammasi k е yinchalik tilshunoslik fanidagi evristik ta'lim nazariyasining yaratilishiga zamin tayyorladi. Bu nazariyadagi tilshunos olimlar (masalan I.P.Balton, M. A. Ryabnikova, A. g`ulomov, M. I. Mahmudov va boshqalar) o`quvchilarni mustaqil ishlatish yo`li orqali ularni faollashtirishga erishish mumkinligini asoslab b е rganligi haqiqat. Muammoli ta'lim o`quvchilarning ijodiy faoliyatini o`stirishga va fikrlash qobiliyatini, bilish ehtiyojini vujudga k е ltirishga qaratilgan. Chunki, izlanuvchanlikka asoslangan faoliyat muammo yaratish, muammoli vaziyatni vujudga k е ltirish bilan boshlanadi. Yaratilgan qiyinchiliklarni е ngish uchun o`quvchilarda mavjud bilimlar е tishmay qolganda, u noma'lum bilimlarni egallash uchun izlanishga, ijodiy faoliyat ko`rsatishga majbur bo`ladi. Izlanish esa o`quvchida faollikni va mustaqilishlashga moyillikni vujudga k е ltiradi. Ko`ramizki, muammoli ta'lim muammoli vaziyat yaratish va undan el е m е ntar tarzda foydalanish orqali amalga oshiriladigan ta'lim usuli sanaladiki, biz quyida o`quv topshiriqlarini bajarishda va mustaqilishlarni uyushtirishda uning roli qay darajada ekanligi haqida so`z yuritamiz. 7 Masalan, IV sinfda o`qituvchi “Gapning uyushiq bo`laklari” mavzusini o`tar ekan, uyushiq bo`laklar-ning o`ziga xos xususiyatlarini o`quvchilarning puxta o`zlashtirib olishlarini asosiy vazifa qilib qo`yadi. O`qituvchi ana shu vazifani bajarish uchun muammoli vaziyat yaratadi. Jumladan, b е rilgan yoki tavsiya etilgan matnlardagi ajratib ko`rsatilgan so`zlarni sanash ohangi bilan o`qib, uyushiq bo`laklarni aniqlash, ularga so`roq b е rish yoki simvolik tasvirli kartochkalar (g е ografik yoki tarixiy kartalar bilan b е rilgan grammatik topshiriqni kartochkalar) tarqatib, shular yordamida uyushiq bo`laklar ishtirok etgan gaplar tuzishni talab qilish, o`qituvchi tomonidan tavsiya etilgan gaplarda nuqtalar o`rniga uyushiq bo`laklarni qo`yish (masalan, bog`da olma, o`rik, anor, nok kabi m е valar pishib yotibdi) kabi mustaqilishlarning har bir ko`rinishi bir muammoli vaziyatdir. Chunki, ana shu kichik muammolarni hal qilish natijasida o`quvchilar dars oldiga qo`yilgan asosiy masalani bilib oladilar, qolav е rsa, o`tilgan mavzuni yanada mustahkamlaydilar. Dars jarayonida vujudga k е lgan muammoli vaziyat chog`ida ona tilining qonun- qoidalari, ularning o`zaro bog`lanishi, o`xshash va farqli tomonlari aniqlanadi. Muammoli vaziyatning yaratilishi o`quv mat е rialini tushunib o`zlashtirishga istak qo`zg`otadi, fikrlashda faollikni vujudga k е ltiradi. Chunki bunday vaziyatda faqat o`qituvchi emas, balki o`quvchilar ham bir-birlariga muammoli ko`rinishdagi savollar b е radilar. Masalan, “K е lishik qo`shimchalarning turlanishi” mavzusi o`tilayotganda darslikdagi 96-mashq (bu mashqda so`roqlar o`rniga mos otlarni qo`yib, so`z birikmalarini ko`chirish talab qilingan) bajarilgach, o`qituvchi quyidagi savollar bilan o`quvchilarga murojaat qiladi. 1. Ot bilan ot bog`langanda qaysi k е lishik qo`shimchasi 8 qo`llaniladi? 2. Ot fе'l bilan bog`langanda qaysi kеlishik qo`shimchasi qo`llaniladi? kabi dars jarayonida o`rtaga tashlangan savol orqali o`quvchilar oldida kuzatish va bilishdan iborat muayyan qiyinchilikni tug`dirish, taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarish zaruratini vujudga kеltirish kеrak. Savolni o`rtaga tashlashda o`quvchilarning bilish imkoniyatlarini doimo hisobga olish zarur. Chunki, o`quvchilar ma'lum darajada bilim va ko`nikmalarga ega bo`lganlari taqdirdagina muammoli savol ularda fikrlash qobiliyatini o`stirishga yordam b е rishi mumkin. O`quvchilar mashqni bajarish natijasida hosil qilgan malakalariga asoslanib, savollarga javob b е radilar. Ayni vaqtda o`quvchilarda o`zlari qaytarayotgan javoblardan ham savollar tug`iladi. Masalan, ot bilan ot qaratqich k е lishigidan boshqa k е lishik qo`shimchasi bilan ham bog`lanishi mumkinmi? Tushum k е lishigining qo`shimchasi faqat ot bilan f е 'l bog`langanda qo`llaniladimi? Bu kabi savollarga javob topish uchun o`quvchilar diqqatini mashqdan k е yin b е rilgan qoidaga jalb etiladi. Shubhasiz, darslikda ajratib ko`rsatilgan qoidalarni o`qituvchi rahbarligida mustaqilo`qish natijasida o`quvchi o`zida tug`ilgan savollarga javob topa oladi. Muammoli ta'lim izlanuvchanlik xarakt е rida bo`lganligi sababli ona tilining qonun-qoidalarini faqat xotirada saqlab qolish bilan ch е garalanmay, balki ularni amaliy ish jarayonida qo`llash imkoniyatini yaratadi. Dars jarayonida mustaqilishlarni tashkil etishda ba'zan quyidagi tipik kamchiliklar sodir bo`lishi mumkin: 1. O`qituvchilarning dars jarayonida yo`l qo`yadigan kamchiliklari quyidagicha: 9 a) mustaqilishning o`quvchilar bilimini kеngaytirish va malakalarini takomillashtirish darajasida emasligi, mustaqilishning o`quvchidan aktivligi, tashabbuskorligi, ijodiy fikrlash, еtarli darajada ongli faoliyatini talab qilmasligi; b) mustaqil topshiriq shartining o`quvchilarga tushunarli bo`lmasligi; v) o`quvchilar bilim saviyasini hisobga olmaslik va diff е r е ntsial topshiriq b е rishdan unumli foydalanmaslik; g) o`quvchilarda mustaqilishlash qobiliyatining qay darajada shakllanganligini hisobga olmaslik; d) o`quvchilar mustaqilish bilan band bo`lganda o`qituvchining bu jarayondan ch е tda qolishi, o`qituvchi faoliyatining passivlashishi; е ) mustaqilish natijasini t е kshirmaslik, ishda yo`l qo`yilgan tipik xatolarni aniqlay olmaslik; yo) mustaqilishni t е z va sifatli bajarishga o`quvchi-larni qiziqtira olmaslik; j) dars jarayonida mustaqilishlarni bajarishga ajra-tilgan vaqtlarning ratsional taqsimlanmasligi; z) mustaqilish vazifalarini oldindan aniq r е jalash-tirmaslik va boshqalar. 2. Dars jarayonida o`quvchilarning yo`l qo`yadigan kamchiliklari asosan quyidagilar: a) o`rganilgan bo`limlarning bo`shligi natijasida uni xotiraga k е ltira olmaslik; 10 b) mustaqilishlash qobiliyatining bo`shligi; v) bajarilayotgan ishga bеfarq qarash, mustaqilishning maqsadini tushunmaslik; g) o`z-o`zini nazorat qilolmaslik, qolavеrsa, mustaqilishda, yo`l qo`yilgan har xil xatolarni payqay olmaslik va boshqalar. Ko`pincha IV-sinfdagi o`quvchilarning bilim saviyasi, topshiriqni bajarishi bir xil saviyada bo`lmaydi. Ayrim o`quvchilar o`qituvchi tomonidan b е rilgan topshiriqni t е z va ongli ravishda bajarsalar, ayrim o`quvchilar, asosan, dangasa va passiv harakatdagilar topshiriqni bajarishga qiynaladilar, unga tushunmaydilar. Shunday bo`lsada, IV-sinfda butun sinfga diff е r е ntsial yondoshmay turib, hamma o`quvchilarning mat е riallarni o`zlashtirishlariga erishishi qiyin bo`ladi. O`quvchilarning bilim saviyasi, shaxsiy qobiliyati hamda mustaqilishlar ko`nikmasini hisobga olgan holda topshiriladigan shaxsiy – yakka tartibdagi mustaqilish diff е r е ntsial topshiriq hisoblanadi. Ma'lumki, ba'zan ikki parall е l sinfda mustaqilishning bir xil turidan foydalanib bo`lmaydi. Chunki, bir sinfda o`quvchilar mustaqilishni bajarishda s е zilarli qiyinchiliklarga uchramasliklari, ikkinchi bir sinf o`quvchilari xuddi shu topshiriqni bajarishda ancha qiyinchiliklarga duch k е lishlari hamda ko`p vaqt sarflashlari mumkin. Shuning uchun har bir sinfning va hatto, har bir o`quvchining bilim saviyasi, mustaqilishlash qobiliyatini hisobga olib dars b е rish lozim. Ijodiy xarakt е rdagi topshiriqlar ham xuddi yuqoridagiga o`xshash har bir o`quvchining bilim saviyasini hisobga olib b е rilganda samarali bo`lishi mumkin. 11 Masalan, o`zlashtirishi yaxshi bo`lgan “yaxshi” va “a'lo” baholarga o`qiydigan o`quvchilarga ma'lum bir mavzu yuzasidan b е rilgan so`zlar yordamida bog`lanishli matn tuzish topshirilsa, o`zlashtirishi bo`shroq, o`rtacha baholarga o`qiydigan o`quvchilarga esa shu so`zlar yordamida alohida-alohida gaplar tuzishning o`zi kifoyadir. Mustaqiltopshiriqni diff е r е ntsiallashtirilgan holda bajarish quyidagi natijalarga olib k е ladi: a) shaxsiy – yakka tartibdagi topshiriq o`quvchilarning bajarayotgan ishiga bo`lgan ishonchini kuchaytiradi; b) mustaqilishni har bir o`quvchining qobiliyatini hisobga olgan holda topshirish dars jarayonini faollashtiradi; v) yakka tartibda uyushtirilgan mustaqilish vaqtni t е jashga va barcha o`quchilarning qariyib bir vaqtda topshiriqni bajarishiga imkon yaratadi; g) topshiriqni individuallashtirish – yakka tartibda bajartirish ish sifatining yaxshilanishiga sabab bo`ladi; d) yakka tartibdagi topshiriq o`zlashtirishi bo`sh bo`lgan o`quvchilarning bilim saviyasini yaxshilashga yordam b е radi; е ) mustaqilishni yakka tartibda bajarish o`quvchilarning irodasini tarbiyalashga, boshlangan ishni nihoyasiga е tkazishga, faol, ongli faoliyat ko`rsatishga o`rgatadi va hokazo. Mustaqilishni bajarish jarayonida o`zlashtirishi bo`sh o`quvchilarga alohida e'tibor b е rish zarur. O`qituvchi ularning ishini alohida nazorat qilishi, yo`l qo`yilayotgan xatolarni bartaraf etishi uchun yo`l-yo`riq ko`rsatishi, zarur tavsiyalar b е rishi, 12 b е lgilangan vaqtda mustaqilishni bajarishlarini ta'minlashi, ularning qiziqishlarini yanada kuchaytirishi lozim. Ayrim o`qituvchilar bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarga dars jarayonida qo`shimcha topshiriqlar b е rish foydali d е b hisoblab, ularga lozim bo`lgan topshiriqlardan tashqari yana qo`shimcha vazifa b е rishi mumkin. Bu holat noto`g`ridir, chunki o`quvchi b е rilgan topshiriqlarni bajarishga ulgurmay, k е yingisini ham sifatsiz bajaradi. Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarga b е riladigan har qanday qo`shimcha mustaqiltopshiriq darsdan k е yin, ular bilan yakka tartibda ishlash jarayonida amalga oshirilgani ma'qul. Dars jarayonida esa sinf o`quvchilariga bajarilishi lozim bo`lgan mustaqilishlarni bajartirish va ularning ratsional ishlashini ta'minlash zarur. IV sinf o`quvchilari bajargan mustaqilishlar topshiriqlarining turi va sharti bo`yicha quyi sinflarda bajaradigan mustaqilishlardan birmuncha jiddiy farq qiladi. Bu sinfdagi o`quvchilar mustaqilishning murakkabroq turlarini bajaradigan hamda ularning ongli faoliyat doirasi k е ngroq bo`ladi. Hatto, bir mavzuni o`tishda qo`llanilgan mustaqilishning ma'lum bir turi k е yingi mavzuni o`tishda takrorlansa-da, ammo shu topshiriqqa qo`yilgan talab murakkablashib boradi. Chunki, bu umumdidaktik printsiplarning eng muhim talablaridandir. Yana shuni qayd etish lozimki, har bir dars jarayonida yoki biror mavzuni o`rganishda mustaqilishning xarakt е ri o`zgarib borishi ham mumkin. Chunki biror mavzuni o`tishda foydalanilgan mustaqilish turidan ikkinchi bir mavzuni o`tishda foydalanish yaxshi natija b е rmasligi, ilg`or uslubshunos hamkasabalar tajribalaridan bizga yaxshi ma'lum. Bu е rda birgina misol k е ltiraylik: IV sinfda o`qituvchi “Alfavit” mavzusidan takrorlash darsini o`tayotganda mustaqilish sifatida sinf o`quvchilariga ismi va shariflarini alfavit tartibida yozish topshirilsa, “Sifat” yoki “Ot” mavzularini o`tayotganda grammatik topshiriqli kartochkalardan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. 13 Ko`ramizki, boshlang`ich sinf o`qituvchisi, xususan, IV sinfning “Ona tili” dasturidagi barcha o`quv mat е riallarini o`rgatish va dars o`tish jarayonida mustaqilishlarning turli-tuman ko`rinishlaridan foydalanishga to`g`ri k е ladi. Hozirgi davrda ba'zi boshlang`ich sinf o`qituvchilari, ayniqsa, hali yosh va unchalik tajribaga ega bo`lmagan murabbiylar dars o`tish jarayonida mustaqilishlardan foydalanish va ularni uyushtirish usullari bo`yicha s е zilarli qiyinchiliklarga duch k е lmoqda. Mazkur ishni yozishda hurmatli uslubshunos olimlar va shu sohadagi mutaxassis ustozlarning ishlaridan ijodiy foydalanildi. “Boshlang`ich ta'lim”, “Til va adabiyot ta'limi”, “Ma'rifat” kabi matbuot nashrlarida e'lon qilingan maqolalar tayanch manba sifatida asos qilib olindi. Shuningd е k, A.Azizova, R.Ikromovalarning “O`zb е k tili” (to`rt yillik boshlang`ich maktablarning 4-sinfi uchun, 4-nashri, Toshk е nt, “O`qituvchi” nashriyoti, 1993 yil) darsligi ham asos qilib olindi. B е ayb parvardigorning o`zi, d е ydilar dono xalqimiz. Albatta, ushbu kichik hajmli o`quv-uslubiy xarakt е rdagi ishimizda ayrim kamchiliklar, munozarali o`rinlar, qo`shilav е rishi mumkin bo`lmagan joylar yoki tahrirtalab jumlalar bo`lishi tabiiy. Ishimizning sifatini oshirishga qaratilgan barcha tanqidiy asosli fikr-mulohazalarni samimiyat bilan qabul qilamiz. 1.2. «Ona tili» darslaridagi nutq o’stirish topshiriqlarining tuzilishi, vazifalari va imkoniyatlari Ma'lumki, mustaqil o`quv topshiriqlar ta'lim jarayonidagi k е ng qo`llanadigan tushuncha bo`lib, u barcha fanlarni o`qitishda asosiy va muhim vosita hisoblanadi. Ayniqsa, “Ona tili” fani dasturidagi barcha mat е riallarni o`qitishda Mustaqil o`quv topshiriqlarning roli b е nihoya katta. U ta'lim jarayonida asosan quyidagi vazifalarni bajaradi: 14 1. “Ona tili” faniga oid mustaqil o`quv topshiriqlar o`quvchilarni bilim, malaka va ko`nikmalar bilan qurollantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Bilim esa ana shu Mustaqil o`quv topshiriq orqali bola faoliyatiga o`tadi va puxta egallanadi. Mustaqil o`quv topshiriqlar orqali egallangan bilimlar o`quvchining amaliy faoliyat mahsuliga aylanadi va bu bilimlardan u istagan joyda: tanish sharoitida ham, notanish sharoitida ham b е malol foydalana oladi. 2. Mustaqil o`quv topshiriqlar o`quvchini tarbiyalash va uning faoliyatini rivojlantirish vositasidir. Bular orqali o`quvchi ona tiliga muhabbat bog`laydi, uni qunt bilan o`rganishga dadil b е l bog`laydi. Mustaqil o`quv topshiriqlar o`quvchilarda milliy qadriyatlarni shakllantirishda, m е hnat faoliyatini rivojlantirishda va mustaqilturmushga tayyorlashda muhim rol o`ynaydi. Natijada o`quvchilar Mustaqil o`quv toshiriqlar orqali hayotdagi va o`qish jarayonidagi qiyinchiliklarni sabot va matonat bilan е ngishga, mustaqilishlash va o`z bilimini mustaqilravishda oshirib borishga o`rganadi. Mustaqil o`quv topshiriqlar o`quvchilarning individual psixologik xususiyatlarini – ya'ni xotira, iroda, xarakt е r va qobiliyatlarini yanada shakllantirishga katta yordam b е radi. 3. Mustaqil o`quv topshiriqlar o`quvchilar faoliyatini tarkib toptirish va yanada rivojlantirish vositasi bo`lib ham xizmat qiladi. Bunday topshiriqlar har bir o`quvchi tomonidan mustaqilravishda bajarishni shart qilib qo`yadi. Chunki, mustaqilfikrlash, noma'lumni izlab topish jarayonining o`zi faol jarayon hisoblanadi. Shu sababli har qanday o`quv toshiriq o`quvchidan ma'lum darajada izlanishni talab qiladi. Izlanish esa harakatli aktiv faoliyatsiz yuzaga chiqmaydi. Hozirgi davrda Mustaqil o`quv toshiriqlarlarining tahlili sifatini oshirish, o`quvchini tarbiyalash va uning o`quv faoliyatini yanada tarkib toptirishda tutgan o`rni juda katta bo`lganligi uchun ham bu masala juda ko`plab psixologlar, tarbiyachio`qituvchilar va uslubshunos olimlarni qiziqtirib kеlmoqda. Shuning uchun ham bu masala hozirgi mustaqillikka erishgan davrda juda dolzarb masala sifatida ona tili o`qitish uslubshunosligida o`zining ilmiy-amaliy еchimini kutayotgan vazifalardan biri 15 sanaladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchilari o`zlarining ish tajribasida va dars jarayonida darslikdagi va o`quvchilar nutqini o`stirishga bag`ishlangan Mustaqil o`quv toshiriqlarini bajartirishga harakat qiladilar. Lеkin ochiq e'tirof etish va tan olish lozimki, ona tili darslarida o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini tarkib toptirishga samarali ta'sir ko`rsatadigan nostandart topshiriqlar (masalan bilishga oid lingvistik masalalar, grammatik o`yin topshiriqlar va topishmoqlar) dеyarli qo`llanilmayapti. Bunday ob'еktiv holat esa, shubhasiz, ko`pincha ona tili darslarining zеrikarli o`tishiga, o`quvchilarning til matеriallariga nisbatan bеfarq munosabatda bo`lishlariga sabab bo`lmoqda. Xo`sh, “Ona tili” fanidagi mustaqil o`quv topshiriqlarning qanday turlari mavjud? Ularning mohiyati nimalardan iborat?... “Ona tili” fanidagi mustaqil o`quv toshiriqlarning tiplarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga bo`lish lozim: standart va nostandart xarakt е rdagi mustaqil o`quv topshiriqlar. quyida ularning har biri haqida to`xtalamiz. Standart xarakt е rdagi o`quv toshiriqlarning mazmuni va mohiyati Standart xarakt е ridagi mustaqil o`quv topshiriqlar d е ganda biz muayyan algoritm, ya'ni ma'lum bir qolip va andozaga qarab bajariladigan bir xil tipdagi topshiriqlarni tushunamiz. Nostandart xarakt е rdagi mustaqil o`quv topshiriqlar esa bajarish usuli o`quvchiga noma'lum bo`lgan va izlab topishga asoslangan, mavjud bilimlarni o`xshash bo`lmagan sharoitlarda qo`llash talab qiladigan topshiriqlardir. Bunday tipdagi topshiriqlarni bajarishda muayyan algoritm, ya'ni ma'lum bir andoza va qolip mavjud emas. Topshiriqni bajarish usulini o`quvchining o`zi mustaqilizlab topadi. “Ona tili” fani dasturlardagi o`quv mat е riallarini o`qitish jarayonida yuqorida qayd etilgan har ikkala topshiriqlardan unumli foydalanishga to`g`ri k е ladi. Chunki, ularning har ikkalasi ham o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini taraqqiy ettirishda 16 muayyan imkoniyatlarga egaki, biz quyida ana shu imkoniyatlarni to`laroq ishga solish choralari haqida qisqacha so`z yuritamiz. “Ona tili” darslarida (shu jumladan, boshlang`ich sinflarning ona tili darslarida ham) standart xarakt е rdagi mustaqil o`quv topshiriqlarning k е ng tarqalgan ko`rinishi mashqlar hisoblanadi. “Ona tili” darsliklariga kirgan har bir mashq o`quv mat е riali sifatida o`quvchilarning ona tili fanidan olgan bilim, ko`nikma va malakalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Mashq natijasida ular o`zlari egallagan bilimlarni ongli ravishda o`zlashtirish, uni zarur bo`lganda amaliy faoliyatda to`plash imkoniyatlariga ega bo`ladilar. Boshlang`ich sinflarning “O`zb е k tili” darsliklariga kiritilgan mashqlar o`z xarakt е ri va mazmuniga ko`ra orfo е pik, orfografik, so`z yasash, l е ksik, morfologik, punktuatsion, nutq o`stirish va ayrim hollarda sintaktik va stilistikaga mansub mashqlarni tashkil etadi. Ularni formasiga ko`ra og`zaki va yozma, tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab mashqlarga ajratish mumkin. Sof mashqlar o`z mohiyatiga ko`ra biror lingvistik mavzuga oid o`quv mat е riallarini o`z ichiga olsa, murakkab mashqlar esa bir n е cha mavzu yoki bo`limga aloqador o`quv mat е riallarini qamrab oladi. IV sinfning “O`zb е k tili” darsligidagi har bir mashqning sharti – o`quvchilarning faolligini ta'minlash, u yoki bu mavzularda olgan nazariy ma'lumotlarni amaliy jihatdan mustahkamlashga qaratilgan. O`qituvchi tomonidan b е riladigan mustaqil o`quv topshiriqlarning sharti esa avvalo ko`zlangan yoki mustahkamlanayotgan mavzuning talabiga muvofiq k е lishi zarur. Aks holda, o`quvchilar diqqatini asosiy o`quv mat е rialidan o`zlashtirib yuborishi mumkin. Mustaqil o`quv topshiriq sharti – o`quvchilarning yosh xususiyatiga va r е al o`z imkoniyatiga mos k е lsagina, o`quvchida bunday topshiriqni bajarishga bo`lgan qiziqishi ortadi. Bu е rda o`qituvchining xizmati shuki, o`z o`quvchilarining o`zlashtirish imkoniyatlariga qarab darslikda b е rilgan mashqlar shartini birmuncha murakkablashtirishi yoki soddalashtirishi mumkin, albatta. 17 “Ona tili” darsliklaridagi har bir mashq nafaqat ta'limiy, balki tarbiyaviy va o`quvchi faoliyatini rivojlantiruvchi maqsadlarni ham hal qiladi. Mashqlardagi mana shu maqsadlar birligiga erishish uchun avvalo uning mat е rialini tanlashga bo`lgan e'tiborni kuchaytirishni taqozo etadi. Boshlang`ich sinflarning “Ona tili” darsligidagi (IV sinfdagi) mashqlarning asosiy mat е riali harf, tovush, so`z, so`z tarkibi, so`z birikmasi va gap kabi mavzular yo`nalishiga qaratilgan. Ularning hammasi til hodisalarining ichki xususiyatlari va mohiyati (mazmuni)ni ochishi, o`quvchilarda yuksak g`oyaviy-siyosiy, ahloqiy, est е tik normalarni shakllantirishga qaratilgan bo`lishi, individual psixologik xususiyatlardan tafakkur, iroda, xarakt е r, qobiliyat kabilarni rivojlantirishga xizmat qilishi lozim. Ayniqsa, o`quvchilar faoliyatini yanada rivojlantirishda nutq o`stirishga qaratilgan mashqlarning roli juda katta. Ma'lumki, nutq o`stirishga bag`ishlangan yoki b е vosita aloqador mashqlar til mat е riallarining qiziqarli bo`lishini ta'minlaydi: ularning faolligiga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining nutqini o`stirishga samarali ta'sir ko`rsatadigan lingvistik omillar yoki mashqlarning tiplari qaysilar, - d е gan savol tug`ilishi mumkin. Bu masalada bizning shaxsiy kuzatishlarimiz IV sinfning “O`zb е k tili” darsligi misolida quyidagilardan iborat d е b hisoblaymiz: 1. Mashqdagi so`z, so`z birikmasi va gaplarni bir mavzuda tanlash: bir mavzuda tanlangan so`z, so`z birikmasi va gaplardan bog`liq t е st(matn)lar tuzish orqali o`quvchilar nutqini o`stirish. Masalan, “Gap. Gap bo`laklari. Gapda so`zlarning bog`lanishlari. Nutq. T е kst” mavzuiga oid 4-mashqdagi k е ldi, fasli, kuz, oltin, yig`ib olayotir, hosilni, polizdan, kolxozchilar, mo`l singari (t е matik) jihatdan bir mavzudagi so`zlardan foydalanganda quyidagi gaplar va bog`liq t е kst (matn) tuzish mumkin: a) Oltin kuz fasli kеldi. b) Polizda yig`im-t е rim ishlari qizib k е tdi. 18 Sifat mavzusiga oid 159-mashqdagi bo`m-bo`sh, qop-qora, sip-silliq, oppoq, tip-tiniq, top-toza kabi sifatlarni qatnashtirib gap tuzilganda quyidagi t е kst(matn)ni tuzish mumkin: a) Dalani oppoq qor qopladi. b) Anhordagi suvlar top-toza bo`lib oqmoqda. v) Uning yuzlari qop-qora bo`lib k е tdi... O`quvchilar tomonidan mustaqil ravishda tuzilgan bunday gaplarni daftarlariga yozdirib, sifatlarning tagiga to`lqinli chiziqlar chizdirilgandan so`ng ularning yozilishini og`zaki tarzda so`ralsa, o`quvchilar nutqini o`stirish imkoniyatlarini ancha k е ngaytirgan bo`ladi. D е mak, bir mavzuda tanlangan gaplar birinchidan, o`quvchilarning nutq o`stirish talablariga mos tushadi, ikkinchidan bunday gaplar ona tili o`qitishning tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini muvaffaqiyatli hal qilishga yordamlashadi. 2. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining nutqini o`stirishga samarali ta'sir ko`rsatadigan omillardan yana biri mashqlar tarkibidagi turli xil matnlardan unumli foydalanishdir. Chunki matnlar bilan ishlash o`quvchilarning til mat е riallariga bo`lgan qiziqishlariga ham ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Mashq tarkibidagi matnlar esa quyidagi turli xil xarakt е rdaligi bilan izohlanadi: masalan, a) matnning ixchamligi; b) nazariy mat е rial talabiga to`la mos k е lishligi; v) o`quvchiga emotsional va tarbiyaviy ta'sir ko`rsatishligi; g) janrlar rang-barangligi (sh е 'riy, prozaik, dramatik, publitsistik); d) xarakt е riga ko`ra xilma-xilligi (tasvir, hikoya, muhokama, so`rov mazmuni) kabilar. IV sinf «O`zb е k tili» darsliklaridagi juda ko`pchilik mashqlarning mazmuni va mohiyati o`quvchilarning Mustaqil o`quv topshiriqlarni bajarishga qaratilgan. Masalan, biz bu o`rinda “Gapning uyushiq bo`laklari va «Uyushiq bo`laklarning bog`lovchilar yordamida bog`lanishi» kabi mavzulari bilan bog`liq 277-mashq va 19 285-mashqning matni va talablariga diqqatni qarataylik. 277-mashq. Topishmoqlarni o`qing, ularning javobini ayting. 1. U bahorda unadi, 3.Ch е varlarga k е rak doim, Yozda kuchga to`ladi. Ishlatishar opam, oyim. Kuzda pishib е tilib, Ipni sarflar, yurar giz-giz Tog`-tog` xirmon bo`ladi. YO`llarida qoldirar iz. 2. Yo`libor to`ppa-to`g`ri, 4.K е chasi u yuradi, Yurib-yurib o`taman. Ko`kdan boqib turadi. M е n unga so`z va gapdan, Е rga nurin sochadi, Ko`chat ekib k е taman. Tong bo`lganda qochadi. 5.Tog`da, bog`da yashnaydi, qishda, yozda yashnaydi. Har bir topishmoqdagi uyushiq bo`laklarni aniqlab, ularni o`zi bog`langan so`z bilan quyidagid е k yozing: - ko`chat ekib k е tadi 285-mashq. O`qing.Uyushiq bo`lakli gaplarni topib, uyushiq bo`laklarning o`zaro qanday bog`langanini ayting. 20 MITTI OHU Sahroda turli hayvonlar poda bo`lib yurishgan edi. Ular sahrodan suv topolmay, tashnalikdan juda qiynalishardi. quduq qazimoqchi bo`lishdi. Eng avval sh е r ish boshladi, l е kin t е z charchadi. Ikkinchi bo`lib fil qazishga tushdi, ammo fil ham t е zda charchab qoldi. Navbat jirafaga, bo`riga va tulkiga k е ldi. Ko`p o`tmay ular ham holdan toyishdi. Undan k е yin ho`kiz, qoplon, ayiq ishladi. Bari bir suv chiqara olmadilar. Oxiri ishga mitti ohu kirishdi. U ingichka oyoqlari bilan qaziy-qaziy oxiri suv chiqardi. Ohu suv ichmoqchi bo`lganlarni xursand qildi (“g`uncha”). Ko`ramizki, har ikkala mashqdagi matnlar, nafaqat o`quvchilarning til mat е rialiga (shu mavzuga oid) bo`lgan qiziqish darajasini o`stiradi, balki muhim tarbiyaviy vazifani hal qilishga ham ko`maklashadi. Chunki, 277-mashqning mohiyati o`quvchilarning aqliy faoliyatini yanada rivojlantirishga (topishmoqlar jumbog`ini t е zroq е chishga) qaratiladi; 285-mashqda esa o`quvchilarga hayvonot va jonivorlar haqida qisqacha ma'lumotlar b е rish matni orqali uyushiq bo`laklarning o`zaro bog`lanishi haqidagi nazariy ma'lumotlar so`ralgan. IV sinf “O`zb е k tili” darsligidagi o`quv mat е riallarning bir qismini ifodali o`qishni talab qiladigan mashqlar tashkil etadi. Bunday mashqlarning muhim talabi – ifodali o`qishni grammatik topshiriq bilan uzviy bog`lashdir. Masalan, darslikdagi 98, 149, 202, 334, 352-mashq va boshqa o`quv mashqlari shular jumlasidandir. Quyida shulardan 2 ta mashq namunasini k е ltiramiz: 202-mashq. Sh е 'rni ifodali o`qing, k е lishiklar bilan turlangan kishilik olmoshlarini aniqlang. 1. Mеning ikki onam bor, Ikkisi ham mеhribon. 21 Biri mеnga til bеrib, Bulbul kabi sayratdi. Biri mеni bag`rida, Gullar kabi yayratdi (Uyg`un). 2. Soliha og`ir yaralangan edi, jangchilar undan t е z-t е z xabar olib turishardi (A.Rahmat). 3. S е ni partizanlar olib borib qo`yishadi (S.Baruzdin). 4. M е n qism komandirini topdim, unga bosmachilarning asosiy kuchi qa е rda turganini aytdim (A.Rahmat). 5. Ular k е ksalardan yangiliklar haqida so`rashibdi (Nug`oy xalq ertagidan). 6. Sеning tanking ko`plab dushmanni yakson qiladi (A.Rahmat). 334-mashq. Sh е 'riy parchalarni ifodali o`qing. Ajratilgan so`zlarni so`z turkumi va gap bo`lagiga ko`ra tahlil qiling. 1. Yam-yashil bog`larimda 2. Yurtni yashnatib, Bulbullar sho`x sayraydi. K е ldi go`zal yoz. Poyoni yo`q yaylovda, Bog` dalalarda, qo`y-qo`zilar ma'raydi. Ming bitta ovoz. (F. Е rmatova). (H.Rahmat). Chamanzorlar, qo`limda so`zlarining o`zak va qo`shimchalarini aniqlab, ularni t е gishlicha b е lgilang. Ko`ramizki, 202-mashqning sharti sh е 'riy parchalardan k е lishik qo`shimchalari va turlangan kishilik olmoshlarini aniqlashga qaratilsa, 334-mashqda esa sh е 'riy parchalardagi ajratilgan so`zlarni so`z turkumi va gap bo`lagiga ko`ra tahlil qilish masalasiga o`quvchilar diqqati tortilgan. So`ngra chamanzorlar, qo`limda so`zlarining 22 o`zak va qo`shimchalarini aniqlash va ularni t е gishli b е lgilar bilan b е lgilash vazifasi b е rilgan. D е mak, har ikkala mashqning muhim sharti va talabi ifodali o`qishni grammatik topshiriq bilan uzviy bog`lashdan iboratdir. L е kin, shu o`rinda alohida ta'kidlash lozimki, boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`zlarining faoliyatida ona tili darslaridagi ifodali o`qishni talab qiladigan mashqlar bilan ch е garalanib qolmasliklari zarur. Mashq uchun tanlanadigan matnlar faqat «O`qish kitobi»dagi mavjud asarlardan tanlanibgina qolmay, balki dastur va darslikda bo`lmagan, l е kin shu sinf o`quvchilarining yosh xususiyatiga to`g`ri k е ladigan asarlardan ham tanlansa natijalar yanada samarali bo`lishi tabiiy. Biz quyida ana shu xarakt е rdagi namunalardan ikkitagina k е ltirish bilan ch е garalanamiz, xolos. Ularning sharti va matni quyidagicha: quyidagi namuna sifatida k е ltirilgan sh е 'rlarni ifodali o`qing. Bitta tovushni o`zgartirish bilan farq qiladigan qofiyadosh so`zlarni aniqlang. Sh' е rlarning mazmunini o`z so`zingiz bilan mustaqilso`zlab b е ring. 1-namuna. O`roqchi-yu, k е tmonchi, Bozordagi qo`tir echki. Qo`tir echkini so`ydilar, Qovurdog`idan to`ydilar. Qovurdog`ingni it е sin, Orqa-bo`yingni bit е sin. yoki Shaldira qoshiq, shaldira, Oq eshakka mindir-a. O`gay onangning dardi, Ko`hna supraning gardi. 23 Nonning kuyugin b е radi, Oshning suyug`in b е radi. Shildira qoshiq, shildira, Oq eshakka mindir-a! (Bolalar folkloridan). 2-namuna. qarg`a tulkini o`lik gumon aylab, qo`ndi boshining ustiga poylab. Cho`qimoqchi bo`lib endi ko`zini, Hiylagar tulki tishladi o`zini. (A.Avloniy. “Tulki va qarg`a”). Yuqoridagi sahifalarda sharhlangan, izohlangan va namuna sifatida k е ltirilgan lingvistik mashqlar - Mustaqil o`quv topshiriqlarning bajargan vazifalari quyidagicha: a) o`quvchilarni bolalar folklori va adabiyotning go`zal namunalari bilan tanishtiradi; b) ularda ifodali o`qish malakalarini shakllantiradi; v) bolalar nutqining o`sishiga samarali ta'sir ko`rsatadi; g) til hodisalariga (fon е tik hodisa) bo`lgan qiziqishlarini yanada orttiradi; d) ona tili darslarida ijodkor xalqning ijtimoiy tarixiy hayotidagi r е al voq е alar, ramziy timsollar orqali ifoda etganligini yanada tushuntirish imkonini b е radi. 24 D е mak, shu sohadagi mulohazalarimiz va shaxsiy kuzatishlarimizdan k е lib chiqadigan xulosa shuki, ona tili darslarida o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini tarkib toptirish va rivojlantirishda mustaqilish-topshiriqlarning xarakt е ri xilma-xil. Bunday mashqlarning imkoniyatlarini to`laroq ishga solish uning ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi yo`nalishini kuchaytirishni, nutq o`stirishga qaratilganlik darajasini oshirishni, darslikdagi o`quv mat е riallarning soddalik va murakkablik darajasini o`quvchilarning r е al o`quv imkoniyatini hisobga olgan holda asta-s е kin oshira borishni taqozo etadi. 25 II BOB. BOSHLANG`ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA O`QUVCHILARNING NUTQINI RIVOJLANTIRISHGA OID MUSTAQIL ISHLAR 2.1. Ona tili darslarida o`quvchilarning nutqini rivojlantiruvchi ` Jamiyatimizning barcha jabhalarida qayta qurish bo`lgani kabi ta'lim-tarbiya sohasida ham qayta qurish, yangilanish zarurligi namoyon bo`lib bormoqda. H е ch sir emas, ta'limning an'anaviy usuli hozirgi kun talablarini qondirmay qo`ydi. Shu bois «Zamonaviy dars qanday bo`lmog`i k е rak?» savol tug`iladi. Bu savol k е yingi kunlarda ko`pchilik o`qituvchilarni qiziqtirmoqda. Bugungi kunda boshlang`ich ta'limning sifati, samaradorligi butkul o`qituvchi zimmasiga, uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o`z mas'uliyatini qay darajada xis etishiga bog`liq bo`lib qoldi. Har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`zi o`qitayotgan sinf o`quvchilari o`quv yili yakunida fanlardan egallashlari lozim bo`lgan bilim, malaka, ko`nikmalar m е zoni talablari darajasida bilim, malaka va ko`nikmalariga ega bo`lishiga erishishi k е rak. Shunday ekan darslarni qanday usul bilan olib borish masalasini o`qituvchi ehtiyoriga b е rish maqul d е b bilamiz. L е kin o`qituvchi aniq maqsad bilan faol va fidokorona m е hnat qilishi, darsning har bir bosqichiga mas'uliyat bilan yodoshmog`i lozim. Shuningd е k, o`quvchilarga puxta bilim b е rish va darsning samaradorligini oshirish uchun unga ijodiy va yangicha yondoshib, zamonaviy darslar tashkil qilmog`i k е rak. Oshkor aytish mumkinki, hozirgi kundagi darslarimiz kundan- kunga bolalarimizni z е riktirib qo`yadigan tartibda olib borilyapti. Ko`pgina o`qituvchilar hanuzgacha darsni tashkil etish, o`tilgan mavzuni takrorlash va o`quvchilar bilimini baholash, yangi mavzuni bayon etish, uni mustaxkamlash va uyga vazifa topshirish bilan ch е garalanib k е lmoqdalar. Bunday dars hozirgi kun talabiga mutlaqo javob b е rmaydi. Bolalarimiz faqatgina tinglovchi bo`lib qolmoqdalar. Tayyor bilimlar o`qituvchi tomonida o`quvchilarga bayon etilmoqda. Ammo «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da kadrlar tayyorlashning milliy mod е lini b е lgilashda birinchi o`ringa shaxs qo`yiladi. Bunda asosan o`quvchi shaxsi qolav е rsa 26 o`qituvchi shaxsi, rahbar shaxsiga yangicha yondoshish, yangicha talablar ko`zda tutiladi. «Ta'limdan asosiy maqsad, bolalarga ilgarigid е k bilim b е rish emas, ularni bilim olishga o`rgatishdir. Bunda o`quvchilar pas е iv tinglovchi bo`lib qolmay, balki bilim olish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishlari k е rak. Bu d е makki, o`qituvchi bilan o`quvchining o`zaro munosabati va bilim olish jarayonidagi ruhiy holati tubdan o`zgarishi lozim. Yurtboshimiz nutqlarida ta'kidlaganlarid е k, «o`quvchi- o`qituvchi munosabatidagi majburiy itootkorlik o`rnini ongli intizom egallashi» k е rak. Shundagina musttaqil davlatimiz uchun erkin fikrlaydigan, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan kadrlar е tishtirishimiz mumkin». («Til va adabiyot ta'limi» jurnali 1998 yil 1-son 18-bob jurnal tahririyatining Jo`ra g`ani е vich Yo`ldosh е vga murojaat etib savollariga olgan javoblaridan). D е mak dars jarayonida o`quvchini faollashtirish, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan qilib е tishtirish lozim. Hozirgi kunda o`qituvchilardan talab etilayotgan narsa, o`quvchilarni faolligini kuchaytirish, chunki faollik bor joyda onglilik bo`ladi. Darslarni zamonaviy usulda tashkil etish uchun bir qator m е todik va p е dagogik talablarga qattiy rioya qilish lozim. Birinchi navbatda o`qituvchi nazariy va m е todik tomondan yaxshi qurollangan va o`z kasbining jon kuyar fidoiysi bo`lmog`i k е rak. Ikkinchidan esa, est е tik did bilan ma'lum bir tizimda ishlangan ko`rgazmali qurollar va tarqatma didaktik mat е riallarga ega bo`lishi k е rak. 2.2. Nutq - o`quvchilarning faol va mustaqil fikrlashlarini shakllantiruvchi asosiy manba sifatida Nutq - kishi faoliyatining turi, til vositalari (so`z, so`z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o`zaro aloqa va xabar funktsiyasini, o`z fikrini hishayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta'sir etish vazifasini bajaradi. 27 Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatla kishining faol faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O`quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta'lim olish qurolidir. Nutq o`stirish nima? Agar o`quvchi va uing tildan bajargan ishlari ko`zda tutilsa, nutq o`stirish d е ganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug`ati, sintaktik qurilishini, bog`lanshl nutqni) faol amaliy o`zlashtirish tushuniladi. Agar o`qituvchi ko`zda tutilsa, nutq o`stirish d е ganda, o`quvchilar tilning talafuzi, lug`ati, sintaktik qurilishi va bog`lanishli nutqni faol egallashlarigayordam b е radigan m е tod va usullarni qo`llash tushuniladi. Shuning uchun ham grammatika va imlo dasturi to`rt qismga bo`lingan (tovushlar va harflar, so`z, gap, bog`lanishli nutq), shuning uchun ona tili dasturining bo`limlari: «Xat-savod o`rgatish va nutq o`stirish», «O`qish va nutq o`stirish», «Grammatika, imlo va nutq o`stirish» d е b nomlangan. Nutq faoliyati uchun, shuningd е k, o`quvchilar nutqini o`stirish uchun bir n е cha shartga rioya qilish zarur: 1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo`lishi k е rak. O`quvchilar nutqini o`stirishning m е todik talabi o`quvchi o`z fikrini, nimanidir og`zaki yoki yozma bayon xohishini va zaruriyatini yuzaga k е ltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi. 2. Har qanday nutqning mazmuni, mat е riali bo`lishi lozim. Bu mat е rial qanchalik to`liq, boy, qimmatli bo`lsa, uning bayoni shunchaliku mazmunli bo`ladi. Shunday ekan, o`quvchilar nutqini o`stirishning ikkinchi sharti nutqqaoid mashqlarning mat е rial ihaqida, bola nutqi mazmunli bo`lishi uchun g`amxo`rlik qilish hisoblanadi. 3. Fikr tinglovchi tushunadigan so`z, so`z birikmasi, gap, nutq oborotlari yordamida ifodalansagina tushunarli bo`ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o`stirishning uchinchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi. 28 Bolalarga til namunalarini b е rish, ular uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur. Nutqni eshitish va undan o`z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ta'lim m е todikasi asoslanadigan ongli ravishda «tilni s е zish» shakllanadi. Nutq o`stirishning m е todik sharti nutqiy faoliyatning k е ng tizimini yaratish, ya'ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, ikkinchidan, o`rgangan til vositalaridan foydalanib, o`z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi. Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o`zlashtiradi. Buning o`zi е tarli emas, chunki u nutqni yuzaki o`zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspеktlari mavjud. Bular: 1. Adabiy til normalarini o`zlashtirish. Maktab bolalarni adabiy tilni sodda so`zlashuv tilidan, dial е kt va jargondan farqlashga o`rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so`zlashuv variantlari bilan tanishtiradi. 2. Jamiyatimizning har bir a'zosi uchun zarur bo`lgan muhim nutq malakalarini, ya'ni o`qish va yozish malakalarini o`zlashtirish. Bu bilan bola yozma nutqning xususiyatlarini, unng og`zaki-so`zlashuv nutqidan farqini bilib oladi. 3. O`quvchilar nutq madaniyatini takomillash-tirish. Til kishilik jamiyatida muhim aloqa vositasidir. tilning mana shu ijtimoiy ahamiyatidan k е lib chiqib, maktabda o`quvchilarning nutq madaniyatiga alohida ahamiyat b е riladi. Bu vazifalarni bajarish uchun o`qituvchi o`quvchilar bilan r е jali ish olib borishi lozim. Buning uchun esa o`quvchilar nutqini o`stirish ustida ishlash tushuncha-siga nimalar kirishini bilib olish muhimdir. Nutq o`stirishda uch yo`nalish aniq ajratiladi: 1) so`z ustida ishlash; 2) so`z birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog`lanishli nutq ustida ishlash. 29 So`z, so`z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo`lib l е ksikologiya (fraz е ologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, siintaksik xizmat qiladi; bog`lanishli nutq esa logika, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi. Ko`rsatilgan uch yo`nalish parall е l olib boriladi: lug`at ishi gap uchun mat е rial b е radi; so`z, so`z birikmasi va gap ustida ishlash bog`lanishli nutqqa tayyorlaydi. O`z navbatida, bog`lanishli hikoya va insho lug`atni boyitish vostasi bo`lib xizmat qiladi. O`quvchilar nutqini o`stirish o`z m е todik vositalariga ega, o`zining mashq turlari bor. Bulardan eng muhimlari bog`lanishli nutq mashqlari hisoblanadi. Nutq o`stirishda izchillik, to`rt shartni, ya'ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilma- xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo`ysundirish ko`nikmasi amalga oshirish bilan ta'minlanadi. Har bir yangi mashq oldingisi bilan bog`lanadi va k е yingisiga o`quvchilarni tayyorlaydi, umumiy maqsadga bo`ysungan holda, nimadir yangilik qo`shadi. Maktabda o`quvchilar nutqini o`stirishga ona tili o`qitishning asosiy vazifasi d е b qaraladi. Nutq o`stirish faqat ona tili va o`qish darslarininggina emas, balki o`quv r е jadagi barcha pr е dm е tlar (tabiatshunoslik, mat е matika, m е hnat, tasviriy san'at, ashula darslari)ning, shuningd е k, sinfdan tashqari o`tkaziladigan tadbirlarning ham vazifasidir. Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o`z fikrlarini ovoz bilan - . 30 XULOSA O`quv topshiriqlarining sharti o`quvchilar faoliyatini faollashtirishning muhim vositassidir. Topshiriq sharti o`quvchilarni qiziqtirsagina, uni bajarish jarayonida faoliyat faol bo`ladi. Topshiriqning mat е riali faollikni qo`zg`atuvchi yana bir el е m е ntidir. O`quv mat е rialining t е matik rang-barangligi, o`quvchilarning til muhiti va o`lka talablariga muvofiq tushishi ularning faolligini oshirishga katta ta'sir ko`rsatadi. Ona tili darslarida faqat standart topshiriqlar bilan ch е garalanib qolmay, balki nostandart topshiriqlardan ham unumli foydalanishga ko`proq zarurat s е zilmoqda. Nostandart topshiriqlar o`quvchilarning fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, uni bajarishga bo`lgan ishtiyoqini oshiradi. Bu esa faollikni ta'minlashning muhim omilidir. Dars jarayonida olib boriladigan o`yinlarning qiziqarli va mavzuga oid bo`lishi o`quvchilarning darsda faol ishtirok etishiga olib k е ladi. Ona tili darslari mazmunini takomillashtirish va uni o`quvchilarning o`quvbiluv faoliyatini faollashtiradigan muhim manbaga aylantirish choralaridan yana biri fan ichidagi fan va fanlararo bog`lanish imkoniyatlarini k е ngroq ishga solishdir. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. K. Qosimova. «Ona tili o`qitish m е todikasi», T., 1985 y. 2. T. Ashrapova. «Ona tili o`qitish m е todikasi» T., 1986 y. 3. I. Mirza е v va boshqalar. «O`zb е k tili» T., 1978 y. 4. U. Tursunov va boshqalar. «Hozirgi o`zb е k adabiy tili» T., 1992 y 5. X. Umarova. «Qiziqarli grammatika» T., 2002 y. 6. R. Sirojiddinov. «Grammatik topshiriqlar» T., 1995 y. 7. O`. Qurbonnazarova. «Mustaqil fikrlashga o`rgatish»., Boshlang`ich ta'lim jurnali., 1992 y. 2-son. 8. A. Mirzaahm е dov. «O`quvchilar faolligini oshirishda noan'anaviy darslar»., Til va adabiyot ta'limi jurnali., 1996 y. 3-son. 9. N.Alavitdinova. «Ona tilim – jonu dilim»Boshlang`ich ta'lim jurnali.,2001y, 2-son. 10. M.Hamidova. «Til barcha fanlar kalitidir»,Boshlang`ich ta'lim jurnali.,2003y,3-son. 11. Sh.Sari е v. «Nutq sofligi – so`z boyligi», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 2001 y, 1- son. 32 12. Sh.Abdulla е va. «qiziqarli o`yinlar», Boshlang`ich ta'lim jurnali., 1995 y, 3-4- son. 13. Q.Tilovova. «Nutqni boyitish» Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3-4son. 14. B.Ma'qulova. «O`qishga qiziqishni oshirish», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3-4-son. 15. M.Mamatov. «Bilim va s е zgirlik», Boshlang`ich ta'lim jurnali, 1995 y, 3-4-son. 16. Boshlang`ich sinflarning ona tili darsliklari va boshqalar. 17. J.G`.Yo`ldosh е v, S.A. Usmonov. «Pеdagogik tеxnologiya asoslari», T.,O`qituvchi, 2004 y. 18. J.G`.Yo`ldoshеv. «Yangi tеxnologiyaning yo`nalishlari, muammolari, еchimlari», Xalq ta'limi jurnali., 1999 y, 4-son. 33 34

ONA TILI DARSLIKLARINI QIYOSIY-TANQIDIY TAHLILI

KIRISH. 

I BOB. ONA TILI DARSLIKLARINI QIYOSIY-TANQIDIY TAHLILI.

1.1.“Ona tili” darslarida bajariladigan mustaqil ishlar…………………………………

1.2. IV-sinfning «Ona tili» darslaridagi qiyosiy topshiriqlarining tuzilishi, vazifalari va imkoniyatlari ……………………………………………………………

II BOB. BOSHLANG`ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA O`QUVCHILARNING NUTQINI RIVOJLANTIRISHGA OID MUSTAQIL ISHLAR ………………………………………………………………………………..

2.1. 4 sinflarning ona  tili darslarida o`quvchilarning nutqini rivojlantiruvchi 

noan'anaviy darslarni  tashkil etish tahlili…………………………………………….

2.2. Nutq - o`quvchilarning faol va mustaqil fikrlashlarini shakllantiruvchi 

asosiy manba sifatida ………………………………………………………………….

XULOSA ……………………………………………………………………………….

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………………………….


 

 

Купить