• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 278.3KB
Покупки 1
Дата загрузки 22 Май 2024
Расширение docx
Категория Физика

Продавец

Valmurodov Yorqin

Дата регистрации 09 Май 2024

12 Продаж

Optik aberatsiyalar

Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin fikrlovchi shaxsni tarbiyalash muammosi alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bu boradagi milliy ta’lim modelining asosiy g'oyasi va mazmuni “Ta’lim to ‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o'z ifodasini topgan. Respublikamizda umumiy o'rta ta’lim muassasalari oldiga qo'yilgan o'quvchilarni xalq xo'jaligining turli sohalarida samarali mehnat qilishga, kasb-hunarlarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash bo'yicha ijtimoiy buyurtmasini bajarishda mehnat ta’limi o'qituvchisining roli beqiyosdir. Davlat ahamiyatiga molik ushbu vazifani bajarish uchun mehnat ta’limi o'qituvchisidan umum-mehnat bilim, ko'nikma hamda malakalarini, kasbiy- ilmiy kompetensiyalarni takomillashtirish va rivojlantirishni hamda dinamik ravishda tobora rivojlanib borayotgan pedagogik jarayon talablari darajasida pedagogika, psixologiya, metodika fanlari yutuqlari, zamonaviy texnika va ilg'or texnologiyalar, ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti munosabatlari bo'yicha mukammal bilim hamda ko'nikmalarni egallashni taqazo etadi. Shu munosabat bilan, mehnat ta’limi o'qituvchisining bilim, ko'nikma ham da malakalari ko'lami va sifati, uning ta ’lim- tarbiya jarayonini umumiy o'rta ta'lim DTS talablari asosida tashkil etish va o'tkazish bo'yicha erishgan yutuqlari va yo'l qo'ygan kamchiliklari, kasbiy mahorati va shu kabi mehnat faoliyatiga oid murakkab va ko'p qirrali faoliyatini takomillashtirish jarayonlarining didaktik shart-sharoitlarini aniqlash, nazorat maqsadiga muvofiq ravishda uning shakl, tur, usul va vositalarini optimal tanlash asosida nazorat o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, uning mazmunini boyitish, bu sohada mamlakatimiz miqyosida amalga oshirilayotgan tashkiliy ishlarning tahlili bu borada amalga oshirilavotgan barcha tadbirlarni ilmiy uslubiy asosda tashkil etilishini talab qilmoqda [2]. Optika grekcha "opticos" - ko`raman, degan so`zdan olingan bo`lib, fizikaning bu bo`limida yorug`likning tabiati, yorug`lik hodisalaridagi qonuniyatlar va yorug`lik bilan moddalarning o`zaro ta’siriga doir jarayonlar o`rganiladi. Yorug`lik manbalari deb atom va malekulalari ko`rinadigan nurlanish hosil qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yorug`likni quyidagi manbalari mavjud: Тabiiy yorug`lik manbalari: quyosh, yulduzlar, nurlanuvchi tirik organizmlar (masalan MUNDARIJA I. KIRISH ................................................................................................................... 3 1.1. Optik sistemalar haqida ma’lumot ....................................................................... 7 II. ASOSIY QISM. OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI ................... 7 2.1. Optik aberratsiyalar ............................................................................................. 7 2.2 Xromatik aberratsiya ........................................................................................... 9 2.3. Sferik aberratsiya .............................................................................................. 12 2.4. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiya va uni kamaytirish yo‘llari ..... 16 2.5. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar .................................................. 19 III. XULOSA ........................................................................................................... 24 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................... 25 maxsus tanlab olingan Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko‘rish maydonidan chiqib ketmasligi uchun teleskopni yoritqichning ko‘rinma harakati yo‘nalishida u bilan bir xil tezlikda aylantirish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, har xil yo‘nalishdagi osmon yoritqichlarini teleskopda ko‘rish uchun teleskopni ikkita o‘q atrofida aylantirish zarur bo‘ladi. Bu ishni ikki xil usul bilan bajarish mumkin va shunga ko‘ra teleskopni o‘rnatishning ikkita usuli mavjud. 1) azimutal qurilma, 2) ekvatorial qurilma. Teleskopni gorizontal hamda vertikal o‘qlar atroflarida aylantirishlarni taminlaydigan qurilma azimutal montirovka (montirovka, qurilma) yoki o‘rnatish deb ataladi. Azimutal qurilma odatda komp’yuter yordamida boshqariladi va katta aniqlik bilan yoritqichni ko‘rish maydonida ushlab turishga imkon beradi. Azimutal qurilma asosan katta optik va radio- teleskoplarda qo‘llaniladi. tizimni kuzatishga qo‘llashdan oldin uni yustirovka (optik sozlash) va fokusirovka qilish lozim. 8- rasm. N’yuton, Kassegren, Gregori Richi-Kret’en teleskopik tizmlarda osmon yoritqichidan kelayotgan nurlarni yo‘li Ф 1 -Kassegren, Richi-Kretin va Grigori fokusi, Ф 2 – Nyuton fokusi. Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasiFэ  F1  F2 /(F1  F2  d ) (2) formula yordamida hisoblanadi va tizimning asosiy ko‘rsatgichi hisoblanadi. Bu yerda Ф 1 - bosh ko‘zguning (botiq parabolik), Ф 2 – qo‘shimcha (qabariq giperbolik) ko‘zguning fokus masofalari, d - ko‘zgular orasidagi masofa. o‘lchash va nazorat qilish asboblari kassegren fokusiga o‘rnatiladi. Kassegren teleskopi uzun fokus masofaga, kichik ko‘rish maydon va kam (1:15) optik kuchga ega, bu nuqtai nazardan Richi-Kreten teleskopi (u Kassegren tizimi singari tuziladi, biroq ko‘zgularning ikkalasi ham giperbolik) ikki marta kuchli. Gregori tizimida ikkinchi ko‘zgu (u botiq elliptik shaklga ega) bosh fokusning orqasiga o‘rnatiladi va undan qaytgan nurlar bosh (parabolik) ko‘zgu o‘rdasidagi teshikdan o‘tib uning orqasida yig‘iladi. N’yuton tizimi xromatik va sferik aberrasiyalardan xoli, biroq optik o‘qdan chetda kuzatiladigan barcha aberrasiyalarga ega va ular o‘qdan chetlashgan sari tez sur’atlar bilan kuchayib boradi. Kassegren va Gregori tizmlarining ekvivalent fokus masofalari uzun bo‘lgani uchun ularning ko‘rish maydonlari kichik bo‘ladi. Ularda obyektiv (ko‘zgu)ga tushayotgan yassi to’lqin Q sferik to’lqin S ga aylantiriladi, uning markazi Φ aynan tasvirlanayotgan nuqtaviy obyekt tasviri o‘rnidir. Amalda esa, ayrim xususiy hollardan tashqari, optik sistema berayotgan tasvir stigmatik bo’lmaydi, nuqta tasviri qandaydir chekli o’lchamlarga ega bo’ladi, ya’ni optik sistemaning aberratsiyalari deb nomlanuvchi qandaydir buzilishlar yuzaga keladi. Geometrik ko‘rinishda bu quyidagi holga to‘g‘ri keladi: obyektiv yoki ko‘zgu bilan o‘zgartirilgan yassi to’lqin sfera bo’lmay qoladi; uning sirtiga normal bo‘yicha nurlami o‘tkazib, ular kesishgan joyda aberratsiya bilan buzilgan hajmli tasvir paydo boigan fazoning butun bir sohasini topamiz. Amaliy hamda nazariy optikada aberratsiyani qandaydir ma’lum chegaradan kamaytirish maqsad qilib qo‘yiladi, difraksiyadan qutulib bo’lmasligi tufayli bu chegarani difraksion tasvir o’lchamlari bilan bog’lanadi. Olingan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, agar to’lqin fronti sistema fokusi markaziga ega sfera S dan chetlashishlari ta’sir etayotgan to’lqin uzunligi λ ning choragidan,ya’ni 1/4λ Reley mezonidan oshmasa, sezilarli bo’lmaydi. Birinchi darajali optik sistemalar bu shartni qanoatlantiradi [4]. Optik sistemalardagi eng asosiy aberratsiyalar ikki turga, ya’ni, geometrik va fizik aberratsiyalarga taqsimlanadi; fizik aberratsiyalar turiga xromatik aberratsiya kiradi. Yulduzlar nuqtasimon yorug‘lik manbalaridir hamda teleskoplarning fokal tekisligida ularning tasviri qancha kichik bo‘lsa, tasvirning yorug‘ligi shuncha yuqori bo‘ladi. Biroq teleskopning optik qismlari va sirtlaridan nurlar o‘tayotganda va qaytayotganda o‘z yo‘nalishlarini har xil o‘zgartiradi. Buning sababi optikada aberratsiya (yorug‘lik nurini egilishi, chetlashishi) hodisasidir. Fizik laboratoriyada nuqtasimon manba qaralmaydi, shuning uchun optika kursida linzaning nuqsonlari ko‘p hollardagina sanab o‘tiladi xolos, ularni kamaytirish yo‘llari ham qaralmaydi. Astrofizikada kuzatish-tekshirishlarning samaradorligi bu nuqsonlarni kamaytirish bilan bog‘liq. Bu nuqsonlarni to‘la bartaraf etib bo‘lmaydi va kichik teleskoplarda buning keragi ham yo‘q bo‘lishi mumkin. Sababi shundaki kichik teleskop (D<1 m) da aberratsiya tufayli tasvirni kengayishi difraksion gardishchadan kichik bo‘lishi mumkin. Sferik sirtga ega ob’ektivga tushayotgan yassi to‘lqin fronti undan o‘tgach (agar botiq ko‘zgu bo‘lsa, qaytgach) sferik to‘lqin frontiga aylanishi kerak, biroq bu shart bajarilmaydi. Bunday ob’ektivdan o‘tgan to‘lqin uning aberratsiyalari tufayli sferik sirtdan chetlashadi va natijada hosil bo‘lgan yulduz tasvir nuqtasimon bo‘lmaydi, u biroz kengayadi. Yuqorida biz ta‘kidlagan teleskop ob’ektivi chetida yorug‘lik difraksiyasi tufayli yulduz tasviri ma’lum kattalikdagi gardishcha shaklda bo‘ladi va buni bartaraf etib bo‘lmaydi degan edik. Endi esa aberratsiya ham yulduz tasvirini kengaytirishi mumkinligini ko‘rib turibmiz. Aberratsiyalarni kamaytirish yo‘llari ko’plab ishlab chiqilgan. Demak, teleskoplarni shunday yasash kerakki ularda aberratsiya tufayli kengaygan yulduz tasviri shu teleskopda yulduzning difraksion tasviridan katta bo‘lmasin. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu shart bajarilishi uchun ob’ektivdan o‘tgan (qaytgan) to‘lqin frontni sferadan chetlashishi  amaldagi nurlanish to‘lqin uzunligining to‘rtdan (sakkizdan) biridan (    4 ) oshmasligi kYerak bo‘ladi. Bu shart Reley sharti deb ataladi. Bunday shart parabolik ko‘zgularda bajariladi (e’tibor bering televizion antenna parabolik antennadir)[4]. Aberratsiyalar ikki turga bo‘linadi: fizik va geometrik. Fizik aberratsiya fizik hodisa (muhitning sindirish koefitsenti har xil rangli nurlar uchun har xilligi) tufayli ro‘y bersa (mas. xromatik aberratsiya), geometrik aberratsiya har xil optik sirtlardan har xil burchak ostida tushish, sinish va qaytish tufayli ro‘y beradi (mas. sferik aberratsiya). Ayrim aberratsiyalar faqat optik o‘qdan tashqarida kuzatiladi (koma, astigmatizm, distorsiya). 2.2 Xromatik aberratsiya Linza moddasining dispersiyasi (sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi) hisobiga berilgan linza uchun turli rangli nurlarning turli xil sinishi hisobiga linzaning bitta fokusi o‘rniga turli xil ranglarga mos keluvchi fokuslar bir- birlariga nisbatan siljigan bo‘ladi. Binafsha nurlar va qizil nurlar uchun chizilgan F b va F q fokus nuqtalar ko‘rsatilgan. Buning natijasida dog‘ning tasviri rangli bo‘lib chiqadi. Ranglarning almashinib kelishi kuzatish ekranining joylashgan o‘rniga bog‘liq. Tasvirning bunday buzilib rangli bo‘lish nuqsoniga xromatik aberratsiya deb ataladi. Xromatik aberratsiya ham sferik aberratsiya kabi miqdoriy bo‘ylama xromatik aberratsiyasi (F b , F q ) bilan ham xarakterlanadi. Xromatik aberratsiyani kamaytirib, imkon boricha minimumga keltirish uchun 21. Ko’ndalang sferik abberatsiya. Biror A nuktadan nur chiqaryotgan bo’lsin, bosh optik o’qga yaqinroq bo’lgan nurlar ozroq va bosh optik o’qdan uzoqroq bo’lgan nurlar ko’proq sinib A nuqtaning bir necha tasviri hosil bo’ladi (5-rasm). 5- rasm Agar bosh optik o’qga tik ekran qo’yilsa ekranda noaniq yoyilgan tasvir xosil bo’ladi. Bu kamchilik ko’ndalang sferik aberratsiya deyiladi. 2. Bo’ylama sferik abberatsiya. Aytaylik, linzaga parallel bo’lgan nurlar dastasi tushayotgan bo’lsin. U holda paraksial nurlar linzaning f 1 uzoq fokusida, chetki nurlar esa yakinroq f 1 2 fokusida to’planadi, f 1 va f 1 orasida qolgan hamma nurlarning fokuslari yotadi. Bu xildagi abberatsiya bo’ylama sferik abberratsiya deyiladi (6-rasm). 6- rasm Astrofizik kuzatishlar, birinchidan, yorug‘ligi va kattaligi bir-birinikidan juda katta farq qiladigan yoritqichlarni o‘z ichiga olsa, ikkinchidan, tekshirishlar har xil spektral diapazonlarda olib borilishi mumkin, uchinchidan, qo‘llanilayotgan nurlar fokuslanadi. Yetti hil nur uchun linza fokusi bitta nuqtada bo’lmaydi. Natijada ta’sir bo’yalgan bo’lib ko’rinadi (2-rasm). 2- rasm Sferik abberratsiya kamaytirish uchun linzalar sistemasidan foydalaniladi. Xromatik aberratsiyani yo’qotish uchun linza sirtiga yupqa tiniq qatlam surtiladi. Linzalarning kamchiligidan yana biri astigmatizmdir. Bu quyidagicha: Agar buyum bosh optik o’qga nisbatan ancha uzoqda bo’lsa ta’sir xira bo’ladi. Lekin ekranni u yoq bu yoqga surib ikki joyda ikki xil ta’sirni ko’rish mumkin (3-rasm). 3- rasm Bundan tashqari distorsiya ham mavjud bo’lib bu ta’sirni linzadan o’tganda keyin hamma nuqtalari bir hilda katta bo’lmasligidan kelib chiqadi. Astigmatizm hamda distorsiya ishlatish soxasiga qarab imkoniyati boricha kamaytiriladi. 2.3. Sferik aberratsiya Sferik sirtga ega botiq ko‘zguda, shuningdek, sferik sirtlarga ega qavariq linzalarda sferik aberratsiya kuzatiladi. Bu aberratsiyani tushuntirish uchun sferik ko‘zgudan qaytgan nurlarning fokusga yig‘ilishini parabolik ko‘zgudan qaytgan nurlarning yig‘ilishi bilan solishtirib o‘rganamiz. nurlanish priemniklar har xil spektral sezgirlikka hamda kvant chiqishlarga ega, to‘rtinchidan, qo‘yilgan masalalar har xil bo‘lishi mumkin (masalan, yulduzlar osmonini sur’atga olish yoki birorta yulduzni alohida holda tekshirish). Qo‘yilgan astrofizik tekshirishlardan chiqqan holda teleskop turi tanlanadi. Teleskopni yasashga kirishishdan oldin, unda bajariladigan tekshirishlarda qo‘yilgan shartlardan (ajrataolish qobiliyati, ko‘rish maydoni kengligi va boshqalar) chiqqan holda, uning optik sxemasi va qismlari sirtining egriligi va ularni bir-biriga nisbatan joylashtirilish uzoqliklari hisoblab chiqiladi hamda yasash uchun zarur xomashyolarning optik ko‘rsatgichlari (masalan sindirish koeffisenti) beriladi. Optik usto yoki optik avtomat mashina maxsus nazorat tizimlari yordamida optik qismlarni yasaydi. Bu qismlar texnik buyurtmada belgilangandek ketma-ket optik o‘qqa joylashtiriladi va mahkamlanadi. Tayyor teleskop maxsus nazoratdan o‘tkaziladi va uning optik ko‘rsatgichlari buyurtmadagiga mos kelsa, uni amalda qo‘llashga ruxsat beriladi. Optik teleskoplar uchta turga bo‘linadi. 1) refraktor, ya’ni linzalardan yasalgan teleskop. Nurlarni yig‘ish linzalarda ularni sinishi (refraksiyasi) ga asoslangan. 2) reflektorlar, ya’ni botiq ko‘zgudan yasalgan teleskop. Nurlarni yig‘ilishi botiq ko‘zgudan aks qaytish natijasida ro‘y beradi. 3) katadioptrik teleskop, ya’ni botiq ko‘zgu va linzalar (minisk, korreksion plastinka va afokal sistema) dan yasalgan teleskop. Ular optik sxemasi yoki nurni yig‘ish va tasvir hosil qilish prinsipi, aberrasiyalarni qanday bartaraf etish yo‘llari hamda ulardan qanday ishlar bajarishga mo‘ljallanganliklari bilan bir-biridan farq qiladilar 2.4. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar va ularni kamaytirish yo‘llari Biz yuqorida, optik o‘qqa parallel nurlar hosil qilgan tasvirda kuzatiladigan aberratsiyalar bilan tanishib chiqdik. Bu tasvir optik o‘qda yotadi. Ob’ektivga uning optik o‘qiga qiyshiq tushayotgan parallel nurlar hosil qiladigan tasvir optik o‘qdan chetda hosil bo‘ladi va bunday tasvirda o‘qdan tashqi aberratsiyalar kuzatiladi. Bular koma, astigmatizm, ko‘rish maydonining egrilanishi va distorsiyadir. A 1 nuqtada to’planadi, uzunligi λ - li nurlar A 11 nuqtada to’planadi, bu nuqtalar orasida qolgan kattalashtiradi. Linzalar teleskoplarning fokusi yaqiniga o‘rnatiladi hamda endi, Oy gardishi, uning markazidan chetigacha, aniq ko‘rinadi. Hozirgi paytda astrofizik tekshirishlarda keng qo‘llaniladigan Richi-Kreten (amerikalik astronom va optik ustolar Jorj Richi va A. Kreten) teleskopi ikkita giperbolik ko‘zgudan iborat. Giperbolik ko‘zguda manfiy (o‘qdan chetdagi nurlar o‘qdagi nurlardan uzoqroqda yig‘iladi) sferik aberratsiya kuzatiladi. Bosh ko‘zguning bunday sferik aberratsiyasi va komasini maxsus hisoblab yasalgan ikkinchi giperbolik ko‘zgu tuzatadi. Richi-Kreten teleskopining astigmatizmi va maydonning egriligi uning fokal tekisliklari oldiga qo‘yiladigan asferik shisha plastinka yordamida bartaraf etiladi. 2.5. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar Reflektor va teleskopik tizimlar. Bunday teleskoplarning nur yig’uvchi qismi, ob’ektivi, botiq ko‘zgu bo‘lib, u teleskop quvri yoki tanasining quyi (pastki) qismiga o‘rnatiladi (8-rasm). Bosh ko‘zguning nur qaytaruvchi sirti parabolik (parabolani o‘qi atrofida aylanishdan xosil bo‘lgan sirt) shaklga ega va uning fokusi teleskop quvri ichida bo‘ladi. Fokusni quvr tashqarisiga chiqarish maqsadga muvofiqdir. Buni birnecha usullari bor va har xil kuzatishlar bajarishga imkon beradigan birnecha optik elementlardan tashkil topgan teleskopik tizimlar ishlab chiqilgan. Bu tizimlar ularni ishlab chiqqan olimlarning nomlari bilan ataladilar. Masalan, N’yuton, Kassegren, Gregori va Richi-Kreten tizimlari. N’yuton tizimida parabolik bosh ko‘zguning fokusi oldiga, uning optik o‘qiga 45° burchak ostida kichik yassi ko‘zgu o‘rnatiladi. Bu yassi ko‘zgu ob’ektivdan qaytgan va yig‘ilayotgan nurlarni yon tomonga qaytaradi. Kichik (u odatda bosh ko‘zgudan o‘n marta kichik) yassi ko‘zgu bosh ko‘zguning markaziy qismini bekitib to‘radi. Bu uning optik kuchini biroz kamaytiradi xolos. Kassegren tizimida bosh parabolik botiq ko‘zguning fokusi (u bosh fokus deb ataladi) oldiga, undan ma’lum uzoqlikda, optik o‘qqa tik holda qabariq giperbolik ko‘zgu o‘rnatiladi va undan qaytgan va yig‘ilayotgan nurlar bosh ko‘zguning o‘rtasidagi teshikdan o‘tib uning orqasida, kassegren fokusida, kesishadi va tasvir hosil qiladi. Bir necha optik elementlar (ko‘zgu va linza) dan iborat optik baliqlar, hashoratlar, ayrim mikroblar) va hakozolar. Sun’iy yorug`lik manbalari: qizdirilganda nur chiqaruvchi jismlar, gaz razryadi, lyuminessensiyalanuvchi qattiq va suyuq jismlar. Jismga tushayotgan yorug`lik nuri unda turli xil o`zgarishlarni vujudga keltiradi. Masalan: jismni isishi, bo`yalgan jismlar ranglarini o`zgarishi, kimyoviy reaksiyalarni vujudga kelishi va hakazo. Bularni hammasi yorug`likni energiya tashishini ko`rsatadi. Fazoda energiyani yo harakatlanayotgan jismlar, yo muxitda tarqalayotgan to`lqinlar ko`chirishi mumkin bo`lgani tufayli yorug`lik nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo biror muxitdagi to`lqin jarayonidan iborat bo`lishi mumkin. Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishi qadimgi Mesopotamiya va qadimgi Misrda ma lum bo’lgan hamda undan qurilish ishlarida foydalanishgan.ʼ Tasvirning ko’zguda hosil bo’lishi bilan miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel, Platon, Yevklidlar shug’ullanishgan. Optikaningning rivojlanishi Isak Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. XI-asrda arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen) Optika to g risida risola yozgan bo’lsada, ʻ ʻ yorug’likning sinishi qonunini ifodalay olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni tajriba yo’li bilan golland olimi V. Snellius va R. Dekart isbotladi. XVII asrdan yorug’lik haqida korpuskulyar va to’lqin nazariyalar paydo bo’la boshladi. Yorug’lik korpuskulyar (zarra) nazariyasining targ’ibotchisi X. Gyuygens edi [2]. Optik tizimlarning abratsiyalari (lotincha. Aberra tio - qochish), buzilishlar, optik tizimlar tomonidan shakllangan tasvir xatolari. Optik tizimlarning abratsiyalari optik tasvirlar unchalik farq qilmasligi, ob'ektlarga aniq mos kelmasligi yoki ranglarga aylanishi bilan izohlanadi. Optik tizimlarning quyidagi buzilishlari eng keng tarqalgan: sferik - tasvirning etishmasligi, unda tizimning optik o'qiga yaqin joylashgan ob'ektning bir nuqtasi va tizimning o'qidan uzoqroq qismidan o'tadigan nurlar bir nuqtada to'planmaydi: koma - optik tizim orqali yorug'lik nurlarining oqib o'tishidan kelib chiqadigan aberatsiya. Agar optik tizimning o'tishida sharsimon yorug'lik to'lqini deformatsiyalanib, obyektning biron bir nuqtasidan chiqadigan nurlar bir nuqtada kesishmasa, lekin bir-biridan bir oz masofada ikkita o'zaro perpendikulyar segmentlarda joylashgan bo'lsa, unda bunday nurlar astigmatik deb III. XULOSA Xulosa qilib aytganda sifatli tasvirni olish uchun monoxromatik va xromatik aberatsiyalar kichik bo'lishi kerak. Odatda ba'zi bir murosali yechim tanlanadi, chunki umumiy holatda barcha turdagi abratsiyalarni bir vaqtning o'zida yo'q qilish mumkin emas. Ko'pincha tanlangan to'lqin uzunligi uchun xromatik aberatsiyadan xalos bo'lish kifoya. Ushbu to'lqin uzunliklarini tanlash tabiiy ravishda ma'lum bir optik tizimning maqsadiga bog'liq; masalan, fotografik linzalar, vizual kuzatish uchun ishlatiladigan asboblardan farqli o'laroq, odatda spektrning ko'k uchiga yaqin ranglar uchun "akromatizatsiyalanadi", chunki oddiy fotosurat plitasi inson ko'ziga qaraganda spektrning ko'k mintaqasiga nisbatan sezgirroqdir. Albatta, ikkita to'lqin uzunligi uchun akromatizatsiya rang xatosini to'liq bartaraf etmaydi. Ilgari, Zaydelning beshta buzilishlaridan uchtasi (sharsimon, koma va astigmatizm) tasvirning ravshanligini buzilishi aniqlangan edi xolos. Qolgan ikkisi (maydon egri va buzilish) uning holati va shaklini o'zgartiradi. Umuman olganda, barcha boshlang'ich aberatsiyalardan ham, yuqori darajadagi tartibsizliklardan ham erkin tizim qurish mumkin emas; shuning uchun ham har doim ularning nisbiy qadriyatlarini hisobga oladigan mos keladigan yechim izlash kerak. Ba'zi hollarda, Seidel abrations sezilarli darajada kamayishi tufayli kamayishi mumkin. Boshqa hollarda, abrations boshqa turlari paydo bo'lishiga qaramasdan, ba'zi bir abrationsni butunlay yo'q qilish kerak. Masalan, teleskoplarda koma butunlay yo'q qilinishi kerak, chunki agar u mavjud bo'lsa, rasm asimmetrik bo'ladi va pozitsiyaning barcha nozik astronomik o'lchovlari o'z ma'nolarini yo'qotadi . Boshqa tomondan, ba'zi bir egrilik va buzilishlarning mavjudligi nisbatan zararsizdir, chunki ularni tegishli hisob-kitoblar yordamida yo'q qilish mumkin. qiluvchi asbobning nur sezuvchi qatlami ham optik o‘qqa tik holatda o‘rnatilishi kerak. Optik element (linza, menisk) odatda teleskop quvri ichiga uchta tayanch nuqtaga o‘rnatiladi. Ular optik elementni o‘q bo‘ylab birnecha mm ga oldinga yoki orqaga surishga va o‘qqa nisbatan birnecha gradusga burishga imkon beradi. Yustirovka qilish uchun ob’ektiv oldiga kichik (1-2 mm) teshikli ekranni shunday joylashtiramizki, u faqat ob’ektivning markaziy qismidan nur o‘tkazsin. Agar nur manbai nuqtaviy manba bo‘lsa, uning tasviri optik o‘qda yotadi. Tasvirni teleskop quvri o‘rtasiga keltiramiz. Shundan keyin boshqa optik elementlarni birin ketin optik o‘qqa o‘rnataboshlaymiz va nazorat qilib boramiz. Ular tasviri optik o‘qdan chetga chiqmasliklari kerak. Agar optik tizim yig‘ilgan bo‘lsa, uni tekshirish uchun yorug‘ nuqtasimon manbaga yo‘naltiramiz va quvrning quyi qismiga, bir-biriga diametrial tik tortilgan iplar kesishish joyidan tizim orqali manbaga qaraymiz. Bunda optik sirtlardan nurni aks qaytishi natijasida hosil bo‘lgan yorug‘ nuqtalar ko‘rinadi. Yaxshi yustirovka qilingan optik tizimda nuqtalar bir chiziqda yotadi. Teleskopni fokusga keltirish uchun yordamchi (ikkinchi) ko‘zguni yoki teleskopning kamera qismini optik o‘q bo‘ylab oldinga yoki orqaga suriladi (optik tizim shunday qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi). Teleskopning fokal tekisligi fotoplastinkaning nur sezuvchi sirtiga tushiriladi. Bu ishni kassetani oldinga va orqaga surib, har xil masofalarda yulduzlar osmonini suratga olish yo‘li bilan bajarish mumkin. Eng aniq tasvir bergan masofa teleskopning fokus masofasi bo‘ladi. Vizual kuzatishlarda fokusga keltirish okulyar o‘rnatilgan quvrchani oldinga yoki orqaga surish yo‘li bilan bajariladi. Teleskopni o‘rnatish va aylantirish. Osmon yoritqichlarining gorizontga nisbatan vaziyati vaqt bo‘yicha asta-sekin o‘zgarib boradi. Bu, avvalo, Yerni o‘z o‘qi atrofida sutkaviy aylanishi bilan bog‘liq. Shuningdek, yoritqichning haqiqiy harakati yoki Yerning Quyosh atrofida aylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rinma harakat tufayli uning gorizontga nisbatan vaziyati o‘zgarib boradi [9]. ranglarga bo‘yalgan kattagina gardishcha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Agar kuzatishlar natijasida monoxromatik nurda bajarilayotgan bo‘lsa, xromatik aberratsiyaning ta’siri bo‘lmaydi. Masalan, koronograf bitta linzali teleskop va unda Quyosh toji yashil toj chizig‘i (530.3 nm) nurida suratga olinadi. Bitta linzali ob’ektivning xromatik aberratsiyasi unda hosil bo‘lgan difraksion gardishchadan kam chetga chiqishi uchun uning fokus masofasiF (cm )  18.6  D 2 (D, cm ) ga teng bo‘lishi kerak. Bu juda uzun fokusli, demak kam optik kuchga ega, ob’ektiv bo‘ladi va u astrofizik tekshirishlarga yaramaydi. Ko‘pchilik yoritqichlarning monoxromatik nurlanishi (radio va rentgen nurlanish bundan mustasno) kuchsiz, shuning uchun keng (100 nm) spektral diapazonda kuzatishlar bajarishga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda bu har xil rangdagi nurlarni bitta fokusga keltirish maqsadida, har xil sindirish koefitsenti va egrilik radiusiga ega ikkita linzalardan tuzilgan ob’ektiv qo‘llaniladi. Bu linzalarning biri krondan (shisha navi) ikkinchisi esa, flintdan tayyorlanadi. Krondan yasalangan linza musbat va u ikki linzali obektivning oldi tomoniga o‘rnatiladi. Flintdan (shisha navi) yasalangani esa manfiy linzadir. Bunday ikki linzali ob’ektiv qizil va havorang nurlarni bitta fokusga keltiradi va u axromatik ob’ektiv deb ataladi. Axromatik ob’ektivlarning fokus masofalari F ( cm )  1.12  D 2 ( D , cm ) , ya’ni yakka holdagi linzali ob’ektivnikidan 16 marta qisqa va uni astronomik kuzatishlarda qo‘llash mumkin. Maktab refraktor teleskopiga shunday ikki linzali ob’ektiv o‘rnatilgan [7]. Ko‘zguli ob’ektivlarda xromatik aberratsiya bo‘lmaydi. Sababi shundayki, aks qaytish qonuni nurning to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Astrofizik teleskoplarning ob’ektivi botiq ko‘zgudan iborat bo‘ladi (ular reflektor deb ataladi). Botiq ko‘zgu sferik, parabolik yoki giperbolik sirtli qilib yasaladi. Bunday sirtlardan qaytgan to‘lqin fronti har xil shakl oladi va ko‘zguning fokal tekisligida nuqtaviy yoritqichning turlicha shakldagi fazoviy tasvirlarini hosil qiladi. Optik sistemalarni oq nur bilan yoritilganda xromatik aberratsiya kelib chiqadi. Bu abberratsiya sindirish ko’rsatkichi har xil to’lkin uzunlikdagi nurlar uchun xar xil bo’lishidan kelib chiqadi. Qisqa to’lkin uzunligidagi binafsha nurlar OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETI 2-G FIZIKA GURUH TALABASI JUMABOYEVA CHAROSNING OPTIKA FANIDAN OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI MAVZUSIDA YOZGAN KURS ISHI ILMIY RAHBAR: AYTIMBETOV N. BAJARDI: JUMABOYEVA CH NUKUS_2022 I. KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev oliy ta‘lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqladi va unda quyidagilar nazarda tutiladi: oliy ta‘lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta‘lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom raqobat muhitini yaratish; O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini mamlakatimizdagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalarining flagmaniga aylantirish; respublikadagi kamida 10 ta oliy ta‘lim muassasasini xalqaro e‘tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining birinchi 1000 ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan, O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500 ta o‘rindagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish; oliy ta‘lim berish muassasalarida ta’lim-tarbiya o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga o‘tkazish; xalqaro tajribalardan kelib chiqgan holda, oliy ta‘limning ilg‘or standartlarini joriy etish, jumladan, oliy o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan ta‘limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta‘lim tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish; oliy ta‘lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy soha va boshqa iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish; oliy ta‘lim muassasalarining akademik mustaqilligini ta‘minlashdan iborat [1]. O'zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi sohasida bo'layotgan o'zgarishlar davlatimizning istiqbolini ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e'tirof etilmoqda. O‘z navbatida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qimmati unda har bir shaxsni jamiyat ehtiyojiga javob beruvchi kasb egasi qilib tarbiyalashga asosiy yuksak e’tibor qaratilganligi bilan belgilanadi. Ushbu asosda o'quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash ishlarining samarali yo'lga qo'yilishi ta’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim omil vazifasini o'taydi. proporsional bo‘ladi. Astigmatizm meredianal va ularga tik yo‘nalishdagi sagittal nurlarning fokusi har xil bo‘lishi bilan bog‘liq. Optik o‘qqa  buchak ostida tushayotgan parallel nurlarning yo‘nalishidagi ob’ektivning eng katta kesimi meredional, unga tik yo‘nalishdagi kesim esa sagittal kesim deb ataladi. Meredional kesm fokusi bilan sagittal kesm fokusi orasidagi masofa ob’ektivning astigmatik farqi ( l ) deb ataladi. Astigmatizm kuchli bo‘lsa, bu farq katta bo‘ladi va aksincha. Astigmatizm tasvirni buzmaydi deb hisoblanadi agar l  2  /A 2 bo‘lsa. v) Ko‘rish maydonining egriligi. Ob’ektivning meredional va sagittal fokuslari o‘rtasidagi nuqtada tasvir eng aniq bo‘ladi. Biroq bu nuqta optik o‘qdan chetlashgan sari undagi tasvir fokal tekislikdan chetlashaboradi. Bu ko‘rish maydonining egriligini ko‘rsatadi. Ko‘rish maydonining egrilanishi  2 proporsional. Ko‘rish maydoni ikkinchi darajali egri sirtdan (sfera, paraboloid) iborat. Bunday holda, yaxshi tasvir olish uchun fotoplenkani shu sirt bo‘ylab joylashtirish (egish) kerak. Teleskop ob’ektivi ustolari fokal tekislikni yassi sirt darajasiga yetkazishga harakat qiladilar. Bunday ob’ektiv anastigmat deb ataladi va bunga misol Kukning (Kuk – amerikalik mashhur optik usto) uch linzali ob’ektividir. g) Distorsiya . Bu optik sirt nuqsoni yulduz tasviri markazini bo‘zmaydi, biroq tasvir chetida to‘rtta uch hosil qiladi. Distorsiya bartaraf etilgan katta (5x5 0 ) astrograflar ixtiro etilgan. Masalan, O‘zFA Astronomiya institutining Kitob (Qashqadaryo) filialiga o‘rnatilgan astrograf to‘rtta linzadan iborat ob’ektivga ega. O‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar teleskopning yuqori sifatli tasvir hosil bo‘ladigan maydonini, ko‘rish maydonini, kichraytiradi. Misol uchun 5 m li Polomar teleskopining (yorug‘lik kuchi 1:3.3) qoniqarli ko‘rish maydoni diametri 12 mm. Teleskop parabolik ko‘zgusining fokus masofasi 17 m va uning 12 mm ko‘rish maydon diametriga 2.5 yoy minuti to‘g‘ri keladi. Bu teleskopda Oy gardishi (burchakiy diametri 31 yoy minuti) chetlari koma tufayli noaniq ko‘rinadi. Bir xil shishadan yasalgan biri musbat ikkinchisi manfiy ikkita linzadan iborat Ross afokal sistemalari Polomar teleskoplarining ko‘rish maydonlari diametrlari 15 sm gacha qo‘llaniladi, chunki bunday ko‘zgu paraksial (optik o‘k yaqinidagi) nurlar uchun parabolik ko‘zgudan farq qilmaydi. Biroq bunday sferik ko‘zgu juda kam (1:30) optik kuchga ega va yulduzlarni kuzatishda yaramaydi. Yulduzlarni kuzatishda katta (1:3) optik kuchga ega teleskoplar qo‘llaniladi. Sferik ko‘zguga yassi to‘lqin fronti tushganda sferik aberratsiya ro‘y beradi. Sferik ko‘zguning sferik aberratsiyasini ko‘zguga tushayotgan to‘lqin frontini o‘zgartirish yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bu amal sferik ko‘zgu oldiga o‘rnatiladigan va yassi to‘qin frontga hisoblagandek shakl beradigan yupqa linza yordamida bajariladi. Bu linza yassi to‘lqin frontni shunday o‘zgartiradiki u sferik sirtdan qaytgach, linzaning fokusga nisbatan gomotsentrik frontga aylanadi. Maksutov teleskopida bunday linzaning bir tomoni kichik egrilikka ega botiq ikkinchisi esa qabariq sitrdan iborat va u menisk deb ataladi. Shmidt kamerasida bu linza murakkab shaklga ega. Bu linza undan o‘tayotgan yassi frontga shunday shakl beradiki, u sferik ko‘zgudan qaytgach gomotsentrik frontga aylanadi [11]. Sferik linzalarning sferik aberratsiyasi linza sirtlarining egriligini tanlash yo‘li bilan kamaytirilishi mumkin. Masalan bir tomoni (yoritqichga qaragan) qabariq ikkinchisi tekis linzaning sferik aberratsiyasi kam bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan axromatik ob’ektivdagi flint linzani qabariq-botiq shaklda yasash yo‘li bilan sferik aberratsiyani bartaraf etish mumkin. Bunday ikki linzali ob’ektiv endi apoxromat deb ataladi va unda sferik aberratsiya kuzatilmaydi va xromatik aberratsiya kuchsiz bo‘ladi. Linzalarda ko’pgina hollarda bir necha kamchiliklar mavjuddir. Shuning uchun linzalarni biriktirib ishlatishga to’g’ri keladi. Bir-biriga jips birlashgan linzalar optik sistemani tashkil kiladi. Yuqorida yupqa linzani ko’rib o’tganda bosh optik o’qga juda yaqin yo’nalgan nurlarni ko’rgan edik. Amaliyotda bosh optik o’qdan ancha yuqorida yotgan nurlar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Bunday vaqtlarda tasvirlar uncha aniq bo’lmaydi. Linza orqali o’tgan nurlar bosh optik o’qni bitta nuqtada kesib o’tmaydi, xar hil nuqtada kesib o’tadi. Bu kamchilik sferik aberratsiya deyiladi. Sferik aberratsiya, ko’ndalang , bo’ylama sferik aberratsiyaga bo’linadi . 4- rasm. Sferik aberratsiyani tushuntirish. Parabolik ko‘zgudan aks qaytgan to‘lqin frontlari uchun ko‘zguning fokuslari gomotsentrikdir, sferik ko‘zguniki – bunday emas. Shuning uchun sferik ko‘zguning optik o‘qidan uzoqlashgan sari undan qaytgan parallel nurlar ko‘zguga yaqinroq nuqtalarda kesishadi. Parabolik ko‘zguning sirti parabola deb ataluvchi geometrik egri chiziqni uning o‘qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo‘lgan sirtga o‘xshash bo‘ladi. Parabolik ko‘zguga uning o‘qiga parallel holda tushayotgan nurlar undan aks qaytadi va fokusida kesishadi. Ma’lumki, parabola bu uning fokusidan va direktrisasidan birxil uzoqlikda joylashgan nuqtalar o‘rnidir. Parabolaga tushayotgan to‘lqin frontining o‘rni uning direktrisasi bilan ustma ust tushadi. Demak, yulduzdan kelayotgan va parabolik sirtdan aks qaytgan parallel nurlar (yassi to‘lqin fronti) uning fokusida kesishadi va yulduz tasvirini hosil qiladi. Endi sferik ko‘zguni parabolik ko‘zgu ichiga shunday joylashtiraylikki, ularning optik o‘qlari ustma-ust tushsin (4-rasmga qarang). Ko‘zgularning optik o‘qi yaqinida ikkala ko‘zgudan aks qaytgan (paraksial) nurlar ularning umumiy fokusi F 0 da kesishadi. Optik o‘qdan uzoqda parabolik ko‘zgdan qaytgan nurlar ham F 0 da kesishadi. Biroq sferik ko‘zgudan aks qaytgan va optik o‘qdan uzoqdagi nurlar ko‘zguga yaqinroq masofada kesishadi. Buning sababi optik o‘qdan uzoqlashgan sari sferik sirtni parabolik sirtdan chetlashishini kuchayaborishidir. Shuning uchun ayrim hollarda (masalan, quyosh teleskoplarida) uzun fokusli sferik ko‘zgular IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh. M. Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz" Toshkent: “O’zbekiston". 2016. - 56 b. 2. Sh. M. Mirziyoyev. "Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak”. Toshkent: “O'zbekiston”, 2017. - 104 b. 3. Saveliev I.V. Umumiy fizika kursi, 3-jild, optika, atom fizikasi. 4. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi, 4-jild, optika. 5. Landsberg G. S., Optika, 4-jild., M., 1957 6. Фриш С. Э., Тиморева А. В., Курс общей физики, 7 изд., т. 3, М. 7. O zME.ʻ Birinchi jild. Toshkent, 2000- yil 8. Г.С. Ландсберг Умуимий физика курси. «Укитучи».1981 Й. 9. www.fayllar.org 10. www.arxiv.uz 11. www.aim.uz moddalardan yasalgan linzalar kombinatsiyasidan foydalaniladi. Bunday eng oddiy linzalar sistemasi kronglas (yengil shisha sorti)dan yasalgan qavariq linza va unga yopishtirilgan flintglas (shishaning og‘ir sorti)dan yasalgan ikki yoqlama qavariq linzadan iborat bo‘ladi. Bu sistemaga yana sochuvchi linza qo‘shilsa sistemasining fokus masofasi uzaytirilgan bo‘ladi. Lekin fokus masofani bunday uzaytirish yana to‘lqin uzunligiga bog‘liq holda bo‘ladi. Shunday qilib, xromatik aberratsiyani minimumga keltirish mumkin bo‘lsa ham, uni butunlay yo‘qotib bo‘lmaydi. Xromatik aberratsiyaning manbayi yorug‘likning sinish koeffitsiyenti n λ to'lqin uzunligi λ ga bog‘liqligidir. Shu sababga ko‘ra, turli uzunlikdagi to’lqinlar obyektivdan turli masofalarda to‘planadilar; to’lqinning har bir uzunligi o‘zining fokusi F λ ga ega. Yorug’liklarning akslanishi to’lqin uzunligiga bog’liq bo’lmaydi, shuning uchun ko‘zguli sistemalarda xromatik aberratsiya kuzatilmaydi, bu esa ulaming refraktorlar oldida afzalligidir [5]. Xromatik aberratsiya linzani sindirish koefitsentini nurning to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi ( n   1/  ) tufayli ro‘y beradi. Bu yerda  ko‘rilayotgan to‘lqin uzunligi,  0 – o‘lchanayotgan o‘rtacha to‘lqin uzunligi. Oddiy sferik linzaning fokus masofasi F  uning sirtlari egrilik radiuslari r va sindirish koefitsenti n  orqali quyidagicha ifodalanadi: 1  ( n  1)( 1  1 ) . (1)  r 1 r 2 Bu formuladan ko‘rinib turiptiki, har xil ranglarda linzaning fokusi undan har xil masofada joylashadi, ya’ni yakka linza oq nurni optik o‘q bo‘ylab spektrga yoyadi. 1- rasm. Xromatik aberratsiya Qizil nurlar ob’ektivdan yoki o‘rtacha fokusdan uzoqroqda, havorang nurlar esa – ob’ektivga yaqinroqda yig‘iladilar. Natijada, o‘rtacha fokusda yulduz tasviriF ataladi va bu nurning o'zi aberatsiya astigmatizm. Buzilish deb nomlangan abratsiya ob'ekt va uning tasviri o'rtasidagi geometrik o'xshashlikni buzilishiga olib keladi. Optik tizimlarning buzilishlari, hamda shuningdek, tasvir maydonining egriligini ham o'z ichiga oladi. Optik tizimlar bir vaqtning o'zida bir nechta buzilishlarga ega bo'lishi mumkin. Ularni yo'q qilish tizimning maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi; ko'pincha bu qiyin ish. Optik tizimlarning yuqoridagi abratsiyalari geometrik deyiladi. Optik muhitning sinishi indeksining yorug'lik to'lqin uzunligiga bog'liqligi bilan bog'liq bo'lgan xromatik aberatsiya ham mavjud [3]. Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunga kelib jadallik bilan rivojlanib borayotgan ayni davrda insonlar hayotini optika fizikasisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Optik qurilmalar va asboblarga ham talab yuqori ekanligi ham optika fizikasiga talab yuqori darajada ekanligiga yaqqol misol bo’la oladi. Ayniqsa, optik qurilmalarga bo’lgan talab oshib bormoqda. Ular har bir sohada o’zining muhim ahamiyatiga ega va foydalanish sohalari keng qamrovlidir. Yangi optik qurilmalarning kashf etilishi esa insoniyat tarqqiyoti va rivojlanishiga katta hissa qo’shadi. koma va astigmatizm tasvirni deyarli bo‘zmaydi. Bunday tizimdagi teleskoplar yulduzlarni alohida - alohida tekshirishda qo‘llaniladi. Yetarli darajada keng hamda yaxshi sifatli ko‘rish maydoniga ega bo‘lgan reflektor amerikalik astronom va optik ustolar J. U. Richi (1864-1945) va A. Kret’en tomonidan ishlab chiqilgan. Richi-Kret’en teleskopi Kassegren teleskopiga o‘xshash, biroq ikkala ko‘zgu ham giperbolik sirtga ega. Bosh ko‘zguning sferik aberrasiyasi (u manfiy) va komasi ikkinchi ko‘zgu yordamida bartaraf etilgan. Fokal tekisligi oldiga o‘rnatilgan korrektor (u binecha yupqa linchalardan iborat) astigmatizm va maydon egriligini bartaraf etadi. Biroq bu teleskopning ham ko‘rish maydoni katta emas, u odatda bir kv. gradusni tashkil etadi. Bunday teleskoplarning nisbiy teshigi A=1:7 ~ 1:9 oraliqda bo‘lib, katta bosh ko‘zgu qo‘llanilganda uzun fokus masofaga ega bo‘ladi. Richi-Kreten tizimining optik kuchi, xuddi shunday Kassegren teleskopinikidan, ikki marta katta. Shuning uchun hozirgi zamon astrofizik teleskoplarining ko‘pchiligi (ayniqsa, katta teleskoplar) Richi-Kret’en tizimida yasalgan. Shunday teleskoplardan ikkitasi O‘zFA Astronomiya institutining Maydanak baland Tog‘ Observatoriyasida o‘rnatilgan. Yetarli darajada yorug‘lik kuchiga va uzun fokus masofaga ega bunday teleskop yulduzlarni yorug‘ligini o‘lchashda va spektrini olishda yaxshi samara beradi. Yuqori kattalashtirishga ega bunday teleskoplar tungi osmon fonida xira yulduzlarni qayd qilishga imkon beradi. Biroq o‘ta xira yulduzlarni qayd qilishda Richi-Kret’en teleskopi yaramaydi, chunki uning yorug‘lik kuchi (1:8) kam. Katta yorug‘lik kuchga ega teleskoplarni katadioptrik teleskoplar orasidan qidirish kerak. Optik tizimni sozlash va fokusga keltirish. Bir necha optik elementlar (ko‘zgu va linza) dan iborat optik tizimni kuzatishga qo‘llashdan oldin uni yustirovka (optik sozlash) va fokusirovka qilish lozim. Ko‘zgu (linza) ning markazidan unga va fokal tekislikka tik holda o‘tuvchi chiziq teleskopning optik o‘qi deb ataladi. Optik elementlar (botiq ko‘zgu, linza, menisk) ning optik o‘qlarini bir chiziqqa keltirish yustirovka qilish, to‘g‘rilash, deyiladi. Demak teleskopning optik o‘qi uni tashkil etuvchi optik elementlarning ham markazidan, ularga tik holda o‘tadi. Nur qabul 1.1. Optik sistemalar haqida ma’lumot Optik sistemalar - optik elementlar (linza, ko zgu, prizma, plastinka va h.k.)ʻ majmui. Quyidagi ko rsatkichlar ʻ bilan ifodalanadi: chiziqli apertura, burchakli yoki chiziqli kuzatish maydoni, optik kattalashtirish o lchamlari, tasvirning ʻ sifatliligi, ajrata olish qobiliyati va yorug lik energiyasini taqsimlay olishi. Optik ʻ tizimlar yordamida buyum tasviri fotoplastinka, fotoelement va boshqalarda hosil qilinadi yoki yorug lik ʻ manbaidan chiqqan nur dastasining yo nalishi, ʻ intensivligi va boshqa o zgartiriladi. Optik tizimlar ko rsatkichlariga tegishli masalalar ideal ʻ ʻ optik tizim qonunlari orqali hal qilinadi. Tasvirning sifatliligi va ajrata olish qobiliyatida esa Optik tizimlarning quyidagi nozik xususiyatlari ham hisobga olinadi: optik tizim aberratsiyasi, difraksion hodisalar. Optik tizimlarning noto g ri ʻ ʻ tayyorlanganligi va h.k. Tasvirning sifatliligini belgilaydigan omillar sifatida yo ko ndalang to lqin ʻ ʻ aberratsiyaning qiymati, yoki chastota-kontrast harakteristika kattaligi olinadi. Optik tizimlar kinotexnika, televideniye, fotografiya, mikroskopiya, harbiy ish va boshqa ko p sohalarda qo llaniladi ʻ ʻ . II. ASOSIY QISM. OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI 2.1. Optik aberratsiyalar Optik sistemalarning aberratsiyalari (lot. aberratio - og‘ish), optik tizimlar tomonidan berilgan tasvirlardagi xatolar — ular ba’zi hollarda optik tasvirlarning unchalik aniq emasligi, ob’yektga to‘liq mos kelmasligi yoki rangli bo‘lib chiqishi bilan namoyon bo‘ladi. Eng muhimi shundaki aberatsiyaning quyidagi turlari: sferik aberratsiya optik tasvirning kamchiliklari bo‘lib, optik o‘q yaqinida o‘tgan yorug‘lik nurlari va optik tizimning o‘qdan uzoqda joylashgan qismlaridan o‘tgan nurlar (masalan, linzalar) birgina nuqtada yig‘ila olmaydi. Sferik aberratsiyalarni maxsus mo‘ljallangan linzalar birikmalari yordamida deyarli butunlay yo‘q qilish mumkin. Agarda difraksiya hodisalami inobatga olmasak, biz ideal optik sistemadan kuzatilayotgan narsaning har bir nuqtasi uchun tasvirda aynan yagona bir nuqta mos kelishini (yorug‘lik dastasining gomo—sentrikligi sharti), xususan, har bir nuqtaviy manba o‘lchamga ega bo‘lmagan nuqta (stigmatik tasvir) bo’lib tasvirlanishini talab qilishimiz mumkin. Astronomik amaliyotda gomosentriklik sharti quyidagichadir: a) Koma. Yulduzdan kelayotgan va teleskopning optik o‘qiga  burchak ostida tushayotgan parallel nurlari dastasi hosil qilgan yulduz tasviri bu aberratsiya tufayli o‘qqa nisbatan radial yo‘nalishda cho‘ziladi yoki tasvirda radial yo‘nalishda «o‘simta» paydo bo‘ladi (7-rasmga qarang). Tasvirning cho‘zilish miqdori tushish burchagiga  hamda ob’ektiv zonalari radiusi kvadratiga proporsional bo‘ladi. Ob’ektivning chetki zonalaridan o‘tgan nurlar uning markazidan o‘tgan (paraksial) nurlarga nisbatan radial yo‘nalishda cho‘zilgan tasvirlar hosil qiladi. Koma ob’ektivning yorug‘lik kuchi (A) kvadratiga proporsional va yorug‘lik kuchi kam ob’ektivlarda u tasvirni ko‘p buzmaydi. Refraktorlarda bir-biridan ma’lum masofaga uzoqlashtirilgan ikki linzali tizmlar yordamida xromatik, sferik aberratsiyalar va koma bartaraf etiladi va bunday ob’ektiv aplanat deb ataladi [10]. Parabolik ko‘zgularda koma kuchli bo‘ladi va u teleskopning fokal tekisligi yaqiniga o‘rnatilgan linza (afokal sistema) lar yordamida bartaraf etiladi. Ikki ko‘zguli teleskopik tizimlarda (Kassegren, Richi-Kreten) bosh ko‘zguning komasi maxsus hisoblashlar yo‘li bilan tanlangan ikkinchi ko‘zgu (u odatda, do‘ng giperbolik sirtga ega) bilan bartaraf etiladi. 7- rasm. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar. a) manbalar, b) sferik abberatsiya, v) koma, g) astigmatizm. b) Astigmatizm . Bu nuqson hatto kam yorug‘lik kuchga (A) ega teleskoplarning optik o‘qidan chetida kuchli bo‘lishi mumkin. Astigmatizm ob’ektivga tushayotgan parallel nurlar bilan optik o‘q orasidagi burchakning kvadratini A ga ko‘paytmasiga
Купить