Orol tabiiy geografik okrugi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	4.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Orol tabiiy geografik okrugi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
“ Boshlang ich ta'limda tabiiy fanlarʻ ” fanidan
“ Orol tabiiy geografik okrugi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 411- guruh talabasi Jovliyeva Bonu
Ilmiy rahbar: F.N. Hakimov
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING TABIIY-
GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
1.1. Geografik o‘rni va tabiiy chegaralari……………………………………….. 6
1.2. Iqlim va suv
resurslari……………………………………………………….. 11
1.3. Yerusti tuzilishi va
landshaftlari …………………………………………….. 14
II-BOB. OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING EKOLOGIK
MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI
2.1. Tuproq, o‘simlik va hayvonot
dunyosi ………………………………………. 18
2.2. Ekologik muammolar va atrof-muhitga
ta’siri ………………………………. 22
2.3. Hududdan foydalanish istiqbollari va tabiatni muhofaza
qilish……………... 27
XULOSA……………………………………………………………………….. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

KIRISH
“E’tiboringizni yana bir bor Orol dengizi qurishining
halokatli oqibatlariga qaratmoqchiman. Orolbo‘yi hududi
ekologik fojianing markaziga aylandi. Biz mavjud ahvolni
yaxshilash uchun bu yerda ikki million gektar yangi o‘simlik
maydonlari va daraxtzorlar yaratish, tuproq qatlamini
shakllantirish bo‘yicha ulkan ishlarni amalga
oshirmoqdamiz.”
Sh.M. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi . Orol tabiiy geografik okrugi ekologik va ijtimoiy-
iqtisodiy jihatdan Markaziy Osiyoning eng muhim hududlaridan biri hisoblanadi.
Orol dengizining qurishi natijasida bu hududda ekologik halokat yuzaga kelgan
bo‘lib, uning oqibatlari nafaqat O‘zbekiston, balki qo‘shni davlatlar uchun ham
jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shu sababli, O‘zbekiston hukumati va
xalqaro tashkilotlar tomonidan Orolbo‘yi hududini ekologik tiklash va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha qator strategik chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Orol dengizining qurishi asosan daryo suvlari noto‘g‘ri boshqarilishi
va qishloq xo‘jaligida suvdan nooqilona foydalanish natijasida yuzaga kelgan. XX
asrning o‘rtalarida Amudaryo va Sirdaryo suvlari paxta maydonlarini sug‘orish
uchun faol ravishda ishlatila boshlangan, natijada dengizga tushadigan suv hajmi
keskin kamaygan. 1960-yillarda dunyoning eng katta yopiq suv havzalaridan biri
bo‘lgan Orol dengizi keyingi o‘n yilliklarda deyarli butunlay yo‘qoldi. Bugungi
kunda dengizning katta qismi qurib ketgan bo‘lib, sobiq dengiz tubidan atmosfera
va atrof-muhitga katta miqdorda tuz va chang ko‘tarilmoqda. Ekologik
muammolardan tashqari, Orolbo‘yi hududida yashayotgan aholi ham salomatlik va
3

iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Havo ifloslanishi, sho‘rlanish va
ichimlik suvining yetishmovchiligi kasalliklarning ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Ayniqsa, nafas yo‘llari kasalliklari, yurak-qon tomir tizimi kasalliklari va bolalar
o‘limi ko‘rsatkichlari yuqori darajada qolmoqda. Orolbo‘yi mintaqasida iqlim
o‘zgarishlari ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda: yozgi issiqlik kuchayib, qish
mavsumlari esa sovuqroq va quruq bo‘lib bormoqda.
O‘zbekiston hukumati tomonidan Orolbo‘yi hududini ekologik tiklash va
aholining turmush darajasini yaxshilash bo‘yicha qator muhim qarorlar qabul
qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
2021-yil 29-oktabrda qabul qilingan “Orolbo‘yi mintaqasining ekologik holatini
yaxshilash va aholi turmush darajasini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori ushbu hududda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‘nalishlarini
belgilab berdi. Ushbu qarorga muvofiq, Orolbo‘yi mintaqasida yashil hududlar
kengaytirilib, o‘rmonzorlar barpo etilmoqda, barqaror qishloq xo‘jaligi va yashil
energiya loyihalari joriy etilmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil BMT Bosh Assambleyasida
so‘zlagan nutqida ham Orolbo‘yi mintaqasining global ekologik muammo ekanligi
ta’kidlandi. “Orolbo‘yi ekologik inqirozi asrimizning eng katta fojialaridan biridir.
Biz bu hududni tiklash va unda yashovchi aholiga munosib sharoit yaratish uchun
xalqaro hamjamiyat bilan birgalikda sa’y-harakatlar olib bormoqdamiz”, deya
ta’kidladi prezident.
Bugungi kunda Orolbo‘yi mintaqasini ekologik va iqtisodiy jihatdan
rivojlantirish maqsadida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda yirik loyihalar
amalga oshirilmoqda. BMT, Jahon banki, Yevropa Ittifoqi va boshqa tashkilotlar
O‘zbekiston bilan hamkorlikda “Yashil Orol” loyihasini yo‘lga qo‘ygan bo‘lib, bu
loyiha doirasida Orolbo‘yining qurigan hududlarida o‘rmonzorlar yaratish, iqlimga
chidamli ekinlar ekish, suv resurslaridan samarali foydalanish va ekologik
muammolarni kamaytirish choralari ko‘rilmoqda. Orol tabiiy geografik okrugi
nafaqat ekologik, balki iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan ham Markaziy Osiyo va
4

butun dunyo uchun dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Ushbu hududning
barqaror rivojlanishi uchun ekologik tiklash ishlari, zamonaviy texnologiyalarni
joriy etish va aholining yashash sharoitlarini yaxshilash ustuvor yo‘nalishlar
sifatida belgilangan. Bu borada O‘zbekiston hukumati va xalqaro hamjamiyatning
sa’y-harakatlari kelajakda mintaqani yanada barqaror va yashash uchun qulay
hududga aylantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Orol tabiiy geografik okrugini ilmiy asosda
o‘rganish, uning ekologik muammolari, iqlim o‘zgarishlari, tabiiy resurslar va
atrof-muhitga ta’sirini tahlil qilish hamda hududni tiklash bo‘yicha amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni ilmiy yondashuv asosida baholashdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Orol tabiiy geografik okrugini ilmiy jihatdan o‘rganish va uning tabiiy
sharoitlarini tahlil qilish.
 Orol dengizining qurishi sabablarini aniqlash va ekologik oqibatlarini
baholash.
 Ekologik inqirozning hudud aholisi va iqtisodiyotiga ta’sirini o‘rganish.
 O‘zbekiston hukumati va xalqaro tashkilotlarning Orolbo‘yi bo‘yicha
loyihalarini tahlil qilish.
 Mintaqaning ekologik tiklanishi va barqaror rivojlanishi uchun amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Orol tabiiy geografik okrugining tabiiy sharoitlari,
ekologik muammolari va ularni bartaraf etish bo‘yicha olib borilayotgan chora-
tadbirlarni ilmiy jihatdan o‘rganish.
Kurs ishining obyekti. Orol tabiiy geografik okrugi, uning tabiiy-muhit
xususiyatlari, ekologik holati va ijtimoiy-iqtisodiy muammolaridir.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING TABIIY-
GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
1.1. Geografik o‘rni va tabiiy chegaralari
Orol tabiiy geografik okrugi Markaziy Osiyoning shimoli-g‘arbiy qismida
joylashgan bo‘lib, O‘zbekiston va Qozog‘iston hududlarini qamrab oladi. Mintaqa
Orol dengizining qurishi natijasida yuzaga kelgan ekologik o‘zgarishlari bilan
ajralib turadi. Ushbu hudud asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm
viloyatini (O‘zbekiston), Qozog‘istonning janubi-g‘arbiy qismini hamda
Turkmanistonning shimoliy hududlarini o‘z ichiga oladi. Orol tabiiy geografik
okrugining asosiy tabiiy komponentlari qurg‘oqchil landshaftlar, sho‘rlangan
tuproq va cho‘l ekotizimlaridan iborat. Bu hudud Qizilqum, Qoraqum, Ustyurt
platosi va Orolbo‘yi tekisliklarini qamrab oladi. Geografik koordinatalari 53°–58°
sharqiy uzunlik va 40°–46° shimoliy kenglik oralig‘ida joylashgan bo‘lib, hududda
keskin kontinental iqlim hukm suradi. Yozda havo harorati +40°C ga yetishi
mumkin, qishda esa -25°C gacha tushadi. Yog‘ingarchilik miqdori juda kam
bo‘lib, asosan bahor va kuz oylariga to‘g‘ri keladi. Orol tabiiy geografik okrugi
geologik tuzilishi jihatidan qadimgi dengiz yotqiziqlaridan iborat bo‘lib, hududda
cho‘kindi jinslar, qumtosh, gil va ohaktosh ko‘p uchraydi. Orolbo‘yi tekisliklari
asosan Amudaryo va Sirdaryo deltalarining tarixiy yotqiziqlari natijasida
shakllangan bo‘lib, tuproqlari sho‘rlanish darajasi yuqori bo‘lgan hududlarga
bo‘linadi.
Orol dengizining qurishi natijasida yangi qumli hududlar paydo bo‘ldi,
ularni mahalliy aholi "Orolqum" deb ataydi. Sho‘rlanish va ekologik degradatsiya
sababli Orolbo‘yi hududida o‘simlik va hayvonot dunyosi sezilarli darajada
o‘zgarib ketgan. Suv resurslarining kamayishi natijasida ko‘plab qadimiy daryo
6

irmoqlari va ko‘llar yo‘q bo‘lib ketgan, natijada mahalliy aholi chorvachilik va
dehqonchilik faoliyatida qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Orol tabiiy geografik
okrugi ekologik va iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu hududda
xalqaro tashkilotlar tomonidan bir qator ekologik tiklash loyihalari amalga
oshirilmoqda. Shu jumladan, O‘zbekiston va Qozog‘iston hukumatlari tomonidan
"Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi" doirasida rejalashtirilgan chora-tadbirlar
olib borilmoqda. Hududning ekologik tiklanishi uchun daraxt ekish, suv
resurslarini boshqarish va biologik xilma-xillikni saqlash bo‘yicha tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Orol dengizi va uning bo‘yi hududlarining tabiiy chegaralari. Orol
dengizi tabiiy geografik jihatdan Qozog‘iston va O‘zbekiston hududlarida
joylashgan. Bu dengiz bir vaqtlar dunyoning to‘rtinchi yirik yopiq ko‘li
hisoblangan, lekin 1960-yillardan boshlab Amudaryo va Sirdaryo daryolarining
suv resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish va boshqarish natijasida dengizning hajmi
sezilarli darajada kamaydi. Bugungi kunda dengizning aksariyat qismi yo‘qolgan
va bu hudud ekologik falokatga olib kelgan.
Orol dengizi hududining tabiiy chegaralari quyidagicha belgilangan:
 Shimolda — Qozog‘istonning Qizilo‘rda viloyati.
 Janubda — O‘zbekistonning Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm
viloyati.
 G‘arbda — Ustyurt platosi va Qozog‘istonning Mang‘ishloq viloyati.
 Sharqda — Amudaryo va Sirdaryo havzalari.
Bugungi kunda Orol dengizi bo‘yidagi hududda kichik suv havzalari va
sho‘rlangan tekisliklar mavjud bo‘lib, bu joyda yangi Orolqum cho‘li shakllangan.
Orol dengizining qurishi tufayli sho‘rlanish darajasi yuqori bo‘lgan yerlar hosil
bo‘ldi. Ushbu hududlar, hozirda, ekin ekish va chorvachilik uchun yaroqsiz bo‘lib
qolgan, bu esa hududda aholining iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Orol dengizining qurishi biologik xilma-xillikni ham yomonlashtirdi, chunki
ko‘plab o‘simlik va hayvonot turlari uchun yashash muhitlari yo‘qolgan. Orolbo‘yi
7

hududi nafaqat ekologik, balki ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan ham jiddiy
muammolarga duch kelmoqda.
Orolbo‘yi hududi va Orol dengizining geologik tarixi . Orol va Orolbo‘yi
haqidagi dastlabki ma’lumotlarni miloddan avvalgi II asrda yashagan geograf
Klavdiy Ptolemey yozib qoldirgan. U tuzgan "Dunyo xaritasi"da hozirgi Orol
dengizi o‘rnida "Oks" ko‘li tasvirlangan. IX asrda yashagan arab olimi Ibn
Xurdodbex Amu-Sirdaryo "Kurdor" ko‘liga quyilgan desa, X asrda yashagan Al-
Mas’udiy hozirgi Orol ko‘lini "Jurjoniya", Beruniy esa "Xorazm" ko‘li deb atagan.
Fransuz geografi Delil 1723-yili tuzgan xaritasida Orol botig‘ida joylashgan suv
havzasini birinchi marta "Orol" deb nomlagan. Orol dengizi va uning atrofidagi
hududlar geologik jihatdan millionlab yillar davomida shakllangan. Pleistotsen
davrida (taxminan 2,5 million yil oldin) Orol hududida katta ko‘llar tizimi mavjud
bo‘lgan. Geologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu hududda avvalgi davrlarda
ulkan qadimgi dengizlar joylashgan. Vaqt o‘tishi bilan bu dengizlar qisqarib, Orol
dengizining shakllanishi boshlangan.
8

1.1.1-rasm. Orol tabiiy geografik okrugi
Orol hududini o‘rganish bosqichlari:
 Qadimgi davr : Orol dengizi haqida birinchi marta qadimgi yunon va
arab geograflari, jumladan Gerodot va Ptolemey, asarlarida ma’lumotlar mavjud.
 19-asr : O‘rta asrlarda rus olimlari, jumladan I. Mushketov va A.
Middendorf, Orolbo‘yi hududini kartografik jihatdan tadqiq qildilar. Ular Orol
dengizi va atrofidagi landshaftlarni batafsil o‘rganib, ularning tabiiy resurslarini
xaritalashga muvaffaq bo‘ldilar.
9

 20-asr o‘rtalari : Sovet davrida geograflar va gidrologlar Orol
dengizining gidrologik va iqlimiy xususiyatlarini o‘rganishga e’tibor qaratdilar.
Shu davrda bu hududning iqtisodiy va ekologik ahamiyati oshdi.
 1960-yildan keyin : Orol dengizining qurishi boshlangandan so‘ng,
ekologik tadqiqotlar va monitoring kuchaydi. Bu davrda bir qator ilmiy jurnallarda
Orol dengizining qurish jarayoni va uning atrofidagi hududlarning ekologik holati
haqida ma’lumotlar chop etildi.
Geologik jihatidan Orol mintaqasi . Orol dengizi va uning atrofidagi
hududlar Mezozoy va Kaynozoy eralariga oid jinslar bilan qoplangan. Orolbo‘yi va
atrofidagi cho‘l hududlarida cho‘l yotqiziqlari, sho‘rlangan qatlamlar mavjud.
Bunday qatlamlar va yotqiziqlar Orol dengizining qachonki eng katta hajmga ega
bo‘lgan davrida shakllangan. Qoraqum va Ustyurt platosi kabi hududlarda
vulkanik jinslar, dengiz va daryo yotqiziqlari, shuningdek, karbonatli va qumtoshli
qatlamlar keng tarqalgan. Bu yerlarning geologik tuzilishi Orol dengizining tarixiy
shakllanishini tushunish uchun juda muhimdir. Hozirgi kunda, Orolbo‘yi hududi
xalqaro ilmiy doiralarning e’tibor markazida bo‘lib, bu yerda ekologik tiklash
ishlari amalga oshirilmoqda. BMT, Jahon banki, Yevropa Ittifoqi va boshqa
xalqaro tashkilotlar Orol dengizining ekologik muammolarini bartaraf etish va
mintaqani tiklash bo‘yicha bir qator loyiha va dasturlarni amalga oshirmoqda. Bu
ilmiy tadqiqotlar hududning ekologik holatini yaxshilash, yangi texnologiyalarni
joriy etish va Orol dengizining qayta tiklanishiga yordam berishga qaratilgan.
1.1.2-rasm. Orol dengizining tubi va tektonik harakatlar.
10

Orol dengizining tubi va tektonik harakatlar . Orol dengizining tubi
tektonik harakatlar ta’sirida cho‘kishi natijasida paydo bo‘lgan. Orol
cho‘kmasining ilk Amudaryo va Sirdaryo suvi bilan to‘lishi eramizdan avvalgi 1-
ming yillikning birinchi yarmida ro‘y bergan. So‘ngra tabiiy omillar ta’sirida
(Amudaryo va Sirdaryo suvining ko‘payib, ozayib turishi ta’sirida) Orol dengizi
suv sathi goh pasayib, goh ko‘tarilib turgan. So‘nggi 200 yil (1961-yilgacha)
ichida Orol dengizining suv sathi uch marta ko‘tarilib, ikki marta pasaygan.
Orol suv sathining pasayishi va uning salbiy oqibatlari . 1961-yildan
boshlab sug‘oriladigan yerlar maydonining muttasil ravishda ortib borishi, suv
omborlar barpo etilishi, shaharlar va sanoat obyektlarining ko‘payishi, aholi
sonining o‘sishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo yil sayin Orolga kam suv quya
boshladi. Aksincha, ko‘l yuzasidan bug‘lanish miqdorining ortib borishi oqibatida
ko‘l suv sathi pasayib, asosiy qismi quruqlikka aylandi. 2005-yildan so‘ng Orolga
Amudaryo suvining yetib bormasligi oqibatida 50 ming km² qismi quruqlikka
aylanib, eol qum relyefi shakllanib, ko‘l qismida tirik sho‘rxoklar mintaqasi
vujudga keldi. Shunday qilib, sobiq dengizning qurigan qismida o‘ziga xos tabiiy
komponentlarga ega bo‘lgan yangi "Orolqum" cho‘li paydo bo‘ldi. Orolning
qurigan qismida birbiridan ajralib qolgan uchta — Shimoliy, Sharqiy va G‘arbiy
Orollar saqlanib qolgan edi. Lekin so‘nggi yillarda bug‘lanish tufayli Sharqiy Orol
suv sathi pasayib, hozir qurib qolib, o‘rni sho‘rxok, sho‘rxok-botqoqqa aylanishga
boshladi. G‘arbiy qismidagi nisbatan chuqur ko‘l ma’lum vaqtgacha saqlanib
qolishi mumkin.
1.2. Iqlim va suv resurslari
Orolbo‘yi hududi, asosan, Markaziy Osiyo cho‘llarining eng quruq, sovuq,
va issiq mintaqalaridan biri hisoblanadi. Ushbu hudud kontinental iqlimga ega,
ya’ni katta harorat farqlari bilan ajralib turadi. Bu yerda yozda havo harorati 40°C
gacha ko‘tarilishi mumkin, qishda esa −20°C ga qadar pasayadi. O‘rtacha yillik
yog‘in miqdori juda past, faqat 100–200 mm atrofida bo‘lib, bu hududning quruq
va cho‘l landshaftlariga moslashganligini ko‘rsatadi. Bu iqlim sharoitlari nafaqat
11

o‘simliklar, balki hayvonot dunyosiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Orolbo‘yi
hududida o‘simliklar va hayvonlar asosan cho‘l va yarim cho‘l sharoitlariga
moslashgan. Quruq va issiq sharoitlarga mos keladigan o‘simliklar, masalan,
kamalak va qisqa muddatda o‘sadigan butalar mavjud bo‘lsa, hayvonlar ham
o‘zining maxsus qobiliyatlari bilan bu sharoitlarda yashay oladi. Shu bilan birga,
bu hududdagi suv resurslari, ayniqsa, Amudaryo va yer osti suvlari, o‘simliklar va
hayvonlar uchun hayotiy ahamiyatga ega. Iqlimning qat’iy quruq va issiq bo‘lishi,
Orol dengizining qurishi bilan yanada kuchaygan. Suv omborlarining kamayishi va
bug‘lanish miqdorining ortishi, Orol dengizining suv sathining pasayishiga olib
keldi. Bu esa yer yuzasidagi tuzli changning tarqalishiga va ekologik
muammolarga olib keldi. Shuningdek, Orol dengizining qurishi hududning
o‘zgarishi va yangi "Orolqum" cho‘l zonasining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Orolbo‘yi mintaqasidagi tuzli changlar va quruqlik sharoitlari ekologik va iqtisodiy
nuqtai nazardan katta muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Orol dengizining sathi pasayishi hududning iqlimiga jiddiy salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Suv sathining pasayishi va Orol dengizining qurishi, o‘z navbatida,
mintaqada quruqlikning kengayishiga va yangi sho‘rxoklar zonalarining paydo
bo‘lishiga olib kelgan. Bu jarayonlar mikroiqlim o‘zgarishlariga sabab bo‘lmoqda.
Masalan, quruqlikning kengayishi bilan bog‘liq holda, havo harorati sezilarli
darajada yuqori bo‘lishi, shu bilan birga, o‘simliklar va hayvonot dunyosining
yashash sharoitlari yomonlashgan. O‘simliklar, ayniqsa, suvga bog‘liq turlari, uzoq
vaqt davomida suv yetishmovchiligi va sho‘r holatlarda o‘sishda qiynaladi.
12

2.1.1- Orol dengizining sathi pasayishi.
Bug‘lanishning ortishi va tuproq tuzilishining o‘zgarishi natijasida, hududda
zararli tuzli changlarning tarqalishi kuchaygan. Bu changlar shamol yordamida
uzoq masofalarga tarqalib, nafaqat mahalliy iqlimga, balki uzoq hududlarga ham
ta’sir o‘tkazmoqda. Tuzli changlar, ayniqsa, salomatlik uchun xavf tug‘diradi,
chunki ular havoda ko‘p miqdorda bo‘ladi va nafas olish yo‘llariga zarar yetkazishi
mumkin. Orol dengizining qurishi natijasida, mikroiqlimdagi o‘zgarishlar nafaqat
mintaqadagi o‘simliklar va hayvonot dunyosiga, balki insonlar uchun ham
iqtisodiy va ekologik salbiy ta’sirlar keltirmoqda. Tuzi changlarning ko‘payishi
yerning qishloq xo‘jaligi samaradorligiga ham salbiy ta’sir qiladi, chunki
sho‘rxoklar va tuzli qatlamlar yerning unumdorligini kamaytiradi. Bu, ayniqsa,
Orolbo‘yi hududida yashovchi aholining agrar iqtisodiyotiga katta zarar
yetkazmoqda. Shuningdek, tuzli changlar tog‘ muzliklarining tezroq erishiga sabab
bo‘lishi mumkin, bu esa global iqlim o‘zgarishlariga hissa qo‘shadi. Orol
dengizining qurishi va uning iqlimga ta’siri, hududdagi ekologik va iqtisodiy
muammolarni kuchaytirish bilan birga, butun Markaziy Osiyo mintaqasidagi
ekologik salbiy o‘zgarishlarga olib kelmoqda.
13

Amudaryo. Amudaryo Orolbo‘yi hududining eng katta suv manbai
hisoblanadi va mintaqaning janubiy va janubi-sharqiy qismlaridan o‘tib, Orol
dengiziga quyiladi. Ammo, so‘nggi yillarda Amudaryo suvi to‘g‘ridan-to‘g‘ri Orol
dengiziga yetib bormayapti, chunki daryodagi suv miqdori kamaygan va sug‘orish
ehtiyojlari ortib borgan. Suvning kamayishi, o‘z navbatida, suv resurslarining
kamayishiga, salomatlikka va ekosistemalarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Yer osti suvlari. Yer osti suvlarining Orolbo‘yi hududida katta ahamiyati
bor. Bu suvlar asosan ichimlik suvi va irrigatsiya maqsadlarida ishlatiladi. Yer osti
suvlarining zahiralari cheklangan va haddan tashqari foydalanish ularning
tugashiga olib kelishi mumkin. O‘simliklar va hayvonot dunyosi uchun zarur
bo‘lgan tabiiy resurslar ham shunday tez kamayib bormoqda, bu esa ekologik
muammolarni kuchaytiradi.
Suv resurslarining kamayishi va ekologik oqibatlar. Amudaryo va yer
osti suvlarining kamayishi, ayniqsa, Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq bo‘lib,
mintaqaning ekologik holatini yanada yomonlashtirgan. Suvning kamayishi
tuproqning sho‘rbozlanishiga, havoning issiqlik darajasining oshishiga, va chang-
to‘zonlarning tarqalishiga sabab bo‘ladi. Bu jarayonlar nafaqat biologik
muvozanatni, balki insoniyatning hayotini ham xavf ostiga qo‘ymoqda.
Shuningdek, Orolbo‘yi hududi, ayniqsa, iqtisodiy va ekologik
shakllanishlarda muhim omilga ega bo‘lib, bu hududda amalga oshirilgan ekologik
tiklash ishlari va xalqaro yordamlar Orolning qurigan qismlarini tiklashga
qaratilgan. Amudaryo va yer osti suvlarining muvozanati, shuningdek, sug‘orish
tizimlarining samarali boshqarilishi bu jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi.
14

1.3. Yerusti tuzilishi va landshaftlari
Orol dengizining qurigan qismi va Orolqum cho‘lining shakllanishi, asosan,
suv sathining sezilarli pasayishi natijasida yuzaga kelgan. Orol dengizining pastga
tushishi, yirik ekologik va geologik o‘zgarishlarga olib keldi. Qurigan dengizning
pastki qismidan chiqayotgan tuzlar, atrof-muhitga jiddiy salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bu tuzlar va minerallar shamol yordamida katta masofalarga
tarqalib, yangi ekologik sharoitlar va tuproq tuzilmalarini yaratadi. Ular nafaqat
o‘simliklar, balki hayvonot dunyosiga ham zarar yetkazadi, chunki yuqori tuz
miqdori, o‘simliklarning o‘sishini qiyinlashtiradi va hayvonlarning yashash
sharoitlarini yomonlashtiradi.
Orolqum cho‘li, aslida, Orol dengizining qurib qolgan va suv sathining
pastga tushishi tufayli vujudga kelgan yangi tuproq qatlami hisoblanadi. Bu yerda
yangi ekosistemalar shakllanmoqda, ammo ular juda muhim tabiiy muammolarga
duch kelmoqda. Quruqlikda yirik tuzli yotqiziqlar mavjud bo‘lib, ular
o‘zgaruvchan iqlim va sho‘rxoklar bilan bog‘liq. Qurigan Orol dengizining ostida
joylashgan tuz va minerallar, ko‘p hollarda, yirik tuzli chang shaklida bo‘lib, ular
shamol bilan uzoq masofalarga tarqaladi. Bu ta’sirlarning ekologik salbiy
oqibatlari juda katta bo‘lib, bu changlar atrofdagi hayotga ta’sir qiladi. Masalan,
tuproqning sho‘rxoklarga aylanishi bilan bog‘liq masalalar, ekotizimlar va qishloq
xo‘jaligi uchun katta xavf tug‘diradi. Bu holatlar, shuningdek, odamlarning
sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, chunki tuzli changlar nafaqat ekosistemaga,
balki inson salomatligiga ham zarar yetkazishi mumkin. Orolqum cho‘lining
ekosistemalarga ta’siri, mavjud hayvonot dunyosining moslashuvchanligini
sinovdan o‘tkazmoqda. Tabiiy resurslarning kamayishi, hayvonlarning migratsiya
yo‘llarini o‘zgartirishi va qishloq xo‘jaligi faoliyatini ham muammolarga olib
kelmoqda. Orol dengizining qurib ketishi, shu tarzda, nafaqat o‘simlik va hayvonot
dunyosining, balki odamlar yashash sharoitining ham o‘zgarishiga sabab bo‘lgan.
Bu o‘zgarishlar, ekologik muammolarni kuchaytirishda davom etmoqda, bu esa
15

Orolqum cho‘lining shakllanishini ekologik nazoratga olishni zarur qiladi. Orol
dengizining qurishiga olib kelgan suv sathining pasayishi, uning atrofidagi
landshaftlar va hayotning kelajagini shakllantirishda katta rol o‘ynamoqda.
Orolbo‘yi hududi o‘zining eol relyeflari bilan tanilgan. Eol relyeflari – bu
shamolning ta’siri ostida shakllanadigan geologik shakllardir. Bu hududda eol
qumlari, sho‘rxoklar, tuzli tepalar va boshqa yer shakllari keng tarqalgan bo‘lib,
ular Orol dengizining qurigan qismida yangi geologik shakllar sifatida paydo
bo‘lgan.
Eol Qumlari va Sho‘rxoklar . Orol dengizining qurigan qismida, asosan,
eol qumlari va sho‘rxoklar keng tarqalgan. Eol qumlari – bu shamol tomonidan
tashilgan qum va tuproq materiallarining birikmasi bo‘lib, ular ko‘p hollarda
ko‘chib yuradigan, ya’ni joydan joyga harakat qiladigan qum tepaliklari sifatida
shakllanadi. Orolbo‘yi hududida bunday qumlarning katta qismlari mavjud bo‘lib,
ular yer yuzasining geologik strukturasini o‘zgartirib, yangi tuproq qatlamlarini
yaratadi.
Sho‘rxoklar. Sho‘rxoklar – bu yer yuzasida tuzli, quruq va zararsiz bo‘lgan
tuzlamalar hisoblanadi. Ular Orol dengizining qurigan qismida keng tarqalgan va
juda katta ekologik va iqtisodiy salbiy ta’sirlarni keltirib chiqaradi. Sho‘rxoklar
yuqori tuz miqdori bilan tavsiflanadi, bu esa o‘simlik va hayvonot dunyosiga zarar
yetkazadi. Sho‘rxoklar tuzli changlarning tarqalishiga sabab bo‘lib, shu bilan birga,
suvning yuvilishiga olib keladi va tuproqning unumdorligini pasaytiradi.
Sho‘rxoklar, shuningdek, yer yuzasida keng tekisliklar, tuzli tepaliklar va boshqa
geologik shakllar bilan birga mavjud. Ularning mavjudligi tuproqni quruq,
sho‘rxoklar esa ekotizimlarga zarar yetkazishi mumkin. Bu yer shakllari odamlar
uchun ham muammo tug‘diradi, chunki ular yerning qishloq xo‘jaligi uchun
samaradorligini kamaytiradi, shuningdek, suv manbalarining kamayishiga sabab
bo‘ladi.
Tuzli maydonlar – bu yer yuzasida kengaygan va tuz bilan to‘ldirilgan
tekisliklardir. Orol dengizining qurigan qismi bu maydonlarning kengayishiga olib
16

kelgan. Tuzli maydonlar, o‘z navbatida, iqtisodiy faoliyatni cheklaydi va qishloq
xo‘jaligida suv resurslarining yetishmovchiligi bilan bog‘liq muammolarni
kuchaytiradi. Ushbu maydonlarda o‘simliklarning o‘sishi qiyinlashadi, chunki
tuproq tuzilishi va kimyoviy tarkibi o‘simliklar uchun noqulaydir.
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq geologik o‘zgarishlar, shu jumladan
eol qumlari, sho‘rxoklar va tuzli maydonlarning paydo bo‘lishi, ekosistemalar va
odamlar uchun jiddiy ekologik va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu
yer shakllari tufayli hududda suv manbalarining kamayishi, tuproqning
sho‘rxoklarga aylanishi va hayvonot dunyosining muammolariga olib kelmoqda.
Bundan tashqari, tuzli changlarning keng tarqalishi, nafaqat ekologik, balki
salomatlik muammolarini ham keltirib chiqaradi. O‘simliklar va hayvonot
dunyosiga zarar yetkazish, sho‘rxoklar va eol qumlarining tarqalishi tufayli nafaqat
tabiat, balki insonlarning hayotiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Vozrojdeniye va Borsakelmas orollarining tabiiy tuzilishi. Vozrojdeniye
va Borsakelmas orollari Orol dengizining qurigan qismlarida joylashgan bo‘lib,
ularning tabiiy tuzilishi va ekologik holati juda o‘ziga xosdir. Ushbu orollar
ko‘plab geologik va ekologik o‘zgarishlarga guvoh bo‘lgan va ular Orol
dengizining qurishi natijasida vujudga kelgan.
Vozrojdeniye oroli . Vozrojdeniye oroli Orol dengizining o‘zgarishlari
natijasida qisman qurib qolgan. Orol dengizining suv sathining pasayishi bilan orol
quruqlikka aylanib, yangi geologik shakllar – sho‘rxoklar, qum va tuz qatlamlari
vujudga kelgan. Buning oqibatida orolda yuqori tuzli yerlar va kemiruvchi
o‘simliklar bilan cheklangan ekosistemalar paydo bo‘ldi. Shuningdek,
Vozrojdeniye oroli ekologik jihatdan muammoli hududga aylanib, biologik xilma-
xillik kamaydi. Qolaversa, orolning atrofida shamol yordamida tarqaladigan tuzlar
va changlar ekologik noqulayliklarga olib keladi.
Borsakelmas oroli . Borsakelmas oroli ham Vozrojdeniye kabi sho‘rxoklar
va tuzlamalar bilan qoplangan. Bu orolning tuzilishi asosan quruq, tuz bilan
to‘ldirilgan yer tuzilishlariga ega. Orolning ekologik vaziyati sezilarli darajada
17

yomonlashgan, chunki o‘simliklar va hayvonot dunyosi uchun shart-sharoitlar juda
og‘ir. Borsakelmas orolining tabiiy tuzilishi shundayki, u erdagi tuproq va suv
manbalari o‘simliklarning o‘sishi va hayvonot dunyosining rivojlanishiga mos
emas. Shu bilan birga, bu orolda turli ekologik muammolar mavjud, jumladan,
tuzli changlarning keng tarqalishi va ularning yashash sharoitlariga salbiy ta’siri.
1.3.1- Borsakelmas oroli
Har ikkala orolda ham ekosistemalar keskin o‘zgarib bormoqda. Bu
o‘zgarishlar, asosan, yuqori tuzlik darajasi, suv manbalarining kamayishi va
o‘simliklar uchun zarur sharoitlarning yo‘qolishi bilan bog‘liq. Orolning qurib
ketishi va sho‘rxoklarning kengayishi biologik xilma-xillikning yo‘qolishiga, bu
hududda yashovchi hayvonlar va o‘simliklar uchun muammolarni keltirib
chiqarmoqda. Bu orollarda ekologik holatning o‘zgarishi nafaqat tabiiy, balki
iqtisodiy jihatdan ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, chunki hududda iqtisodiy
faoliyatlar (qishloq xo‘jaligi, baliqchilik va boshqalar) cheklangan. Bu orollarda
tabiiy tuzilishning o‘zgarishi va ekologik muammolarni yengish uchun qo‘shimcha
tadbirlar va ekologik tiklash loyihalari zarur bo‘ladi.
18

II-BOB. OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING EKOLOGIK
MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI
2.1. Tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi
Orolbo‘y hududining tuproq turlari va ularning degradatsiyasi ekologik
muammolarga olib kelmoqda. Orol dengizining qurishi bilan yer yuzasi sezilarli
o‘zgarishga uchradi, natijada quyidagi tuproq turlari va ularning degradatsiyasi
yuzaga keldi:
1. Sho‘rxoklar va tuzli tuproqlar . Orol dengizining pasayishi tufayli, bu
hududda sho‘rxoklar va tuzli tuproqlar kengayib ketdi. Sho‘rxoklar yuqori tuz
konsentratsiyasiga ega bo‘lib, o‘simliklar va hayvonot dunyosiga mos kelmaydi.
Bu tuproqlar asosan dengizning qurigan qismlarida, suvning qisqarishi va
tuproqning sho‘rlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu hududlarda o‘simliklar o‘sishi
juda qiyin bo‘ladi.
2.1.1-Sho‘rxoklar va tuzli tuproqlar.
2. Eroziya va tuproq degradatsiyasi . Orolbo‘y hududida eroziya va
tuproqning degradatsiyasi keng tarqalgan. Bu jarayonlar, asosan, shamol va
suvning ta’siri ostida yuzaga keladi. Eroziya tufayli tuproqning unumdorligi
kamayadi va bu o‘simliklarning o‘sishini qiyinlashtiradi. Shuningdek, tuproqning
19

sho‘rlanishi o‘simliklarning o‘sishiga to‘sqinlik qiladi, bu esa yerning
unumdorligini yanada pasaytiradi.
3. Qumli tuproqlar . Qumli tuproqlar ham Orolbo‘yda keng tarqalgan
bo‘lib, ular tez-tez eroziyaga uchraydi. Qumli tuproqlarning unumdorligi past
bo‘ladi va ular o‘simliklar uchun qiyin sharoitlarni yaratadi. Bu yerlar ko‘pincha
o‘sish uchun mos keladigan o‘simliklar va hayvonlar uchun yetarlicha resurslarga
ega emas. Tuproq degradatsiyasi va eroziya tufayli bu hududdagi tabiiy
ekosistemalar jiddiy tahdidlarga duch kelmoqda. Bularning barchasi ekologik
muammolarni yanada kuchaytirib, mintaqadagi yashash sharoitlarini
yomonlashtirmoqda.
Orolqum cho‘li va uning o‘simlik dunyosi hududning ekologik sharoitlariga
moslashgan va juda o‘ziga xos bo‘lib, bu erda o‘sadigan o‘simliklar asosan
qurg‘oqchilik va tuzli tuproqlarga chidamli. Saksovul va juzg‘un bu erda eng keng
tarqalgan o‘simliklar hisoblanadi, ularning ildiz tizimlari chuqur bo‘lib, bu
o‘simliklar qurg‘oqchilik va tuzli tuproqlarda ham o‘sishga imkon beradi.
Saksovul. Saksovul – Orolqumning asosiy o‘simliklaridan biri bo‘lib,
o‘zining qurg‘oqchilikka va sho‘rlanishga chidamliligi bilan ajralib turadi.
Saksovulning ildizlari tuzli tuproqlar va quruq hududlarda oziqlanishni davom
ettirish imkoniyatiga ega. Bu o‘simlik o‘zining saqlovchi va ko‘paytiruvchi
xususiyatlari bilan ko‘plab hayvonlar uchun yashash muhiti taqdim etadi.
Saksovul, shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qilishda ham muhim rol
o‘ynaydi.
20

2.2.2- Saksovul
Juzg‘un. Juzg‘un, o‘zining katta o‘lchamlari va kuchli ildiz tizimi bilan,
tuzli va qurg‘oq sharoitlarda o‘sishga moslashgan o‘simlikdir. Bu o‘simlikning
o‘zi va uning atrofidagi ekosistemalar o‘zaro moslashgan. Juzg‘un tuproqlardagi
tuzlarning to‘planishiga qarshi kurashadi, shu bilan birga yer yuzasining eroziyasi
va sho‘rlanishini kamaytirishda yordam beradi.
21

2.2.3-rasm. Juzg‘un.
Bundan tashqari, Orolqumda dorivor o‘simliklar, kichik butalar va ba’zi
o‘simlik turlari ham o‘sadi. Ular asosan qurg‘oqchilikka chidamli va yirik
ekosistemalarni qo‘llab-quvvatlaydi. Bu o‘simliklar yer yuzasidagi tuzlar va
sho‘rxoklar orasida hayot uchun kurashmoqda. Orolqum cho‘li sharoitlari
nihoyatda qiyin bo‘lishiga qaramay, o‘simliklar bu hududda o‘ziga xos
moslashuvchanlik ko‘rsatib, tabiiy hayotga uyushgan ekosistemalar yaratishda
davom etmoqda. O‘simliklarning bu xilma-xilligi hududning ekologik
muvozanatini saqlashda muhim ahamiyatga ega.
Orolbo‘yi hududining hayvonot dunyosi, Orol dengizining qurishi va
ekologik sharoitlarning o‘zgarishi natijasida jiddiy o‘zgarishlarga uchradi. Suv
resurslarining kamayishi va yer yuzasida sodir bo‘lgan tuzli o‘zgarishlar,
hayvonlar uchun muammolarga olib keldi. Hayvonot dunyosining turlari va xavf
ostidagi holatlari, shu jumladan ekologik himoya tadbirlari quyidagi xususiyatlarga
ega:
22

Xavf ostidagi hayvonlar :
1. Orol daryo ayiqlari . Orolbo‘yi hududida yashovchi Orol daryo ayiqlari,
tabiiy yashash joylarining yo‘qolishi va suv manbalarining kamayishi natijasida
xavf ostida qolgan. O‘rmonlar va o‘simliklarning kesilishi, shuningdek, tuzli
changlarning tarqalishi, bu hayvonlarni oziq-ovqat topishda qiynaydi va ularning
yashash muhiti cheklangan.
2. Suvda yashovchi hayvonlar . Orol dengizining qurishi va suv sathining
pasayishi, ko‘plab suvda yashovchi hayvonlar, xususan baliqlar, uchun jiddiy
tahdidga aylangan. Baliqchilik sohasida rivojlanayotgan ekologik muammolar, shu
jumladan suvning sho‘rlanishi, baliqlarning ko‘payishiga va mavjudligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Himoya tadbirlari doirasida hayvonot dunyosini saqlash va
barqarorlashtirish uchun bir qator sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda. Ushbu
tadbirlar quyidagilardan iborat:
 Tabiiy resurslarni boshqarish : Orol dengizining qurigan qismida, erni
va suvni samarali boshqarish, sho‘rxok va tuzli maydonlarning kengayishiga to‘siq
qo‘yish uchun chora-tadbirlar ko‘rilmoqda.
 Hayvonlarni himoya qilish uchun maxsus hududlar : Orolbo‘yi
hududida, xavf ostidagi hayvonlar uchun maxsus tabiatni muhofaza qilish
hududlari tashkil etilgan. Bu hududlarda turli yovvoyi hayvonlarning ko‘payishi va
tabiatga moslashishiga imkon beriladi.
 Restavratsiya va reintroduksiya dasturlari : Ayrim yo‘qolgan yoki xavf
ostidagi turlarni qayta tiklash maqsadida restavratsiya va reintroduksiya tadbirlari
amalga oshirilmoqda.
2.2. Ekologik muammolar va atrof-muhitga ta’siri
Bir vaqtlar to‘lib, mavjlanib turgan moviy dengiz qurib, bepoyon bir sahroga
aylandi. O‘zida kemalarni harakatlantiradigan Orol dengizidan asar ham qolmadi.
Bular endi faqat tarixda qoldi. Dengizning qurishi g‘oyat keskin muammoga
aylandi. Afsuski, bu insoniyatning milliy kulfati bo‘lib qoldi.
23

Umuman olganda, Orol dengizining muammosi yaqin tarixga borib taqaladi.
O‘tgan asrimizning 80-90 yillariga qadar bu dengiz dunyodagi eng katta ichki
dengizlardan biri hisoblangan. Kattaligi jihatidan dunyoda to‘rtinchi, Yevrosiyo
materigida ikkinchi o‘rinda bo‘lgan. Havzasining kattaligi uchun "dengiz" deb
nom olgan. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga cho‘zilgan, bo‘lib uzunligi
428 km bo‘lgan. Eng keng joyi esa 235 km bo‘lgan. Havzasining maydoni 69 ming
km. kvni tashkil qilgan edi. Suvining hajmi 1000 km. kubga teng bo‘lgan. Eng
chuqur joyi dengizning g‘arbiy qismida bo‘lib, 69 m.ga teng bo‘lgan. O‘rtacha
chuqurligi 16,5 m. atrofida o‘zgarib turgan. O‘tmishda Orol dengizi suvi vaqtivaqti
bilan Kasbiy dengiziga quyilib turgan. Orol dengizi chuqurligi deyarli yuqori
bo‘lmagan. Chuqur joylari g‘arbiy ya’ni Qoraqalpog‘istonning Ustyurt platosida
bo‘lib, 69 m.ga yetgan.
Orol dengizini birinchi marta A.I. Butakov 1848-1849 yillarda tadqiq etgan
va xaritaga tushirgan. Umuman olganda Orol dengizi insoniyat hayotida muhim
ahamiyat kasb etgan. Dengizda navigatsiya mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va
Mo‘ynoq kabi yirik portlar faoliyat ko‘rsatgan. O‘tgan asrning 90-yillarigacha
dengizdan baliq ovlanib kelingan. Afsuski keyinchalik, dengizning suvi kamayib
ketishi natijasida unda yashayotgan jonzotlar soni kamaya borgan. Xususan shuni
ta’kidlash joizki, Orol dengizining qurishiga birinchi navbatda, unga quyiladigan
daryolar suvidan boshqa maqsadlarda foydalanilgan bo‘lsa, ikkinchidan uning
quriyotganini bilaturib e’tiborsiz qoldirilgani bo‘ldi. Oxir-oqibat bu katta bir
muammoga aylandi. O‘zbekiston va Qozog‘iston davlatlari mutaxassislarining
fikricha, Sho‘ro ittifoqi ham Xalqaro hamjamiyat ham "Orol fojiasi"ga yetarli
e’tibor bermagan. Umuman olganda Orolga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo
daryolari suvidan noo‘rin foydalanish natijasida "Orol fojeasi" deb atalgan global
ekologik holatni paydo qiladi. Nadomatlar bo‘lsinki, bu hol yillar o‘tgan sayin
yomonlashib boraverdi. 2007- yilga kelib, Orol dengizi hududining 90% qismini
yo‘qotib uchta alohida ko‘lga aylandi. Sho‘rlanish darajasining oshishi natijasida,
atrofdagi o‘simlik va hayvonot olamining qirilishiga sabab bo‘ldi. Bu holat nafaqat
24

o‘simlik va hayvonot dunyosi balki, iqlim o‘zgarishiga ham sababchi bo‘ldi. Yozi
issiqroq, qishi esa sovuqroq bo‘la boshladi.
Akademik A.S. Berg o‘zining asr boshlarida yozgan "Orol dengizi" asarida
dengiz suvi qurib qolsa uning tubida tuz qoplami paydo bo‘lishi haqida
ogohlantiradi. Mahalliy shamollar kuchli, tez ko‘tarilib, Orol dengizidan yuzlab
kilometrlarga shu jumladan dengizni to‘yintiradigan daryolar Pomir tog‘liklaridagi
muzliklarga yetib borishini ta’kidlaydi. Falokat shunda boshlanadi deb
ogohlantirgan. Mana shunday ham bo‘ldi. Tuzli changlar orolqumdan o‘nlab, hatto
yuzlab km. masofaga tarqalib ketdi. Tabiiy o‘tloqlar, bog‘lar, shaharlar va
qishloqlar ustiga yog‘ildi. Oroldagi tuzli changlar hatto Pomir va Tyanshan
tog‘larining cho‘qqilaridagi muzliklarga ham yetib bordi. Bu esa muzliklarning
erishini tezlashtirib yubordi. Bundan ham achinarli holat shundaki, dengizning
qurib qolgan qismida hosil bo‘lgan tuzlar, shamol esganda chang bilan aralashib
dengiz atrofida yashab kelayotgan insonlar sog‘lig‘iga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Mutaxassislarning fikriga ko‘ra har yili dengiz o‘rnidagi sahrodan 100-150
milllion tonnadan ko‘proq chang-tuz osmonga ko‘tarila boshlagan. Tabiiyki bu
holat nafaqat atrof-muhit balki insonlar hayotiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Buning oqibatida har xil kasalliklar ko‘paygan. Xususan, saraton turlari,
o‘pka va yurak kasalliklari avj olgan. Ayniqsa 1990-yillarda yosh bolalar
o‘rtasidagi o‘lim Qoraqalpog‘istonda mamlakatning boshqa hududlariga nisbatan
yuqori bo‘lgan. Hatto tug‘ilayotgan bolalarning ko‘pchligida nogironlik holati
kuzatila boshlaydi. Bir so‘z bilan aytganda Orol dengizining qurishi mintaqaga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Orol dengizi muammosi hal qilinishining tub mohiyati suv
resurslaridan oqilona foydalanishni amalga oshirishdir. "Biz Orol dengizini
qutqarmoqchimiz ammo butun mintaqani ham sug‘orma dehqonchilikdan voz
kechishi ham imkonsiz" deydi-Orolni Qutqarish Xalqaro Jamg‘armasi rahbari
Medad Aspanov. Orolning qurishi birgina suv muammosini emas balki, atrof-
muhitning ifloslanishiga ham olib keldi. Xususan tuzlarning yer yuzasiga yog‘ilishi
paxta hosildorligining 5-15% sholining esa 3-6% ga hosildorligi kamayishiga olib
25

keldi. Orol bo‘yida yog‘ilayotgan chang-tuz zarralarining umumiy miqdori
o‘rtacha har gektar maydonga 52 kg.ni tashkil etgan holda tuproq holati
yomonlashuvini asosiy sababchilaridan biri bo‘lib qolganligi hech kimga sir emas.
Sho‘rlangan qum to‘zonlari yiliga Orol bo‘yidagi 15 ming gektarga yaqin
yaylovlarni ishdan chiqargan. G‘o‘za uchun ajratilgan maydonlar kasallik
qo‘zg‘atuvchi zararkunandalar bilan zararlangan. Qishloq xo‘jaligi
mahsuotlarining hosili esa yildan-yilga pasayib bormoqda. Bu esa katta iqtisodiy
yo‘qotish edi. Xolis qaralsa fojeaning og‘ir yuki O‘zbekiston chekiga tushmoqda.
Ayrim xalqaro mutaxassislar O‘zbekiston hukumati Orolni qutqarish yo‘lida jiddiy
harakat qilmadi degan fikrlar bildirilgan.
Ammo O‘zbekiston bu muammoni hal qilish uchun qo‘ldan kelgancha
harakat qilmoqda. Bir so‘z bilan aytganda muammo hali ham o‘z yechimini
topgani yo‘q. Hozirda O‘zbekiston Orol dengizini emas, balki uning atrofida
yashayotgan insonlarni, mavjud eko-tizimlarni asrab qolishga e’tibor qaratmoqda.
Chunki birdan bir yo‘l endi uni tiklash emas balki, bu joyni atrof muhitga ta’sirini
kamaytirish. Aks holda bu yanada katta muammolarni keltirib chiqaradi. Iqlim
keskin o‘zgarayotgan bir paytda Orol dengizining holati yanada yomonlashmoqda.
Shuning uchun mavjud barcha imkoniyatlardan foydalangan holda O‘zbekiston o‘z
yordamini bermoqda. Bu birgina davlatga tegishli emas balki, hozirgi kunda
mintaqaviy muammo sanalmoqda. Shuning uchun O‘rta Osiyo davlatlari o‘zaro
kelishgan holda bu masalaga yechim topib mavjud muammoni bartaraf etishlari
lozim. Shunday ekan barchamiz xushyor bo‘lishimiz va yordam berishimiz kerak.
Dengizning hajmi keskin kamayib, atrof-muhitga ta’sir o‘tkazib,
mintaqaning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga jiddiy zarar yetkazdi. Orol
dengizining ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy muammolari ko‘p jihatdan inson
faoliyatining natijasidir.
Orol dengizining qurishi asosan sug‘orish tizimlarining noto‘g‘ri
rejalashtirilishi va Amudaryo hamda Sirdaryodan haddan tashqari suv olish bilan
bog‘liq. Ushbu jarayon quyidagi ekologik oqibatlarga olib keldi:
26

1. Dengizning qisqarishi va suv hajmining kamayishi: 1960-yillardan
boshlab Orol dengizining hajmi 90% ga kamaydi. Suvning bug‘lanishi tufayli tuz
konsentratsiyasi ortdi va bu hayot uchun yaroqsiz sharoitlarni yaratdi.
2. Bioxilma-xillikning yo‘qolishi: Dengizning suvida yashovchi ko‘plab
organizmlar, jumladan baliqlar, yo‘q bo‘lib ketdi. Bu, o‘z navbatida,
ekosistemaning jiddiy izdan chiqishiga olib keldi.
3. Quruq dengiz tubidan chang va tuz bo‘ronlari: Qurigan dengiz tubidan
ko‘tarilgan tuz va chang bo‘ronlari mahalliy va xalqaro miqyosda havoning
ifloslanishiga sabab bo‘lmokda. Bu bo‘ronlar atrof-muhitga jiddiy salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Orol dengizining qurishi mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy holatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatdi. Sug‘orish tizimlaridan haddan tashqari foydalanish va dengizning
qurishi, qishloq xo‘jaligi uchun zarur suv manbalarining kamayishiga olib keldi.
Bu esa, o‘z navbatida, mintaqadagi iqtisodiy holatni yomonlashtirdi.
Atmosfera ifloslanishi – Orol dengizining qurishi tufayli paydo bo‘lgan tuz
va chang bo‘ronlari nafaqat mintaqaga, balki qo‘shni hududlarga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bu jarayon mintaqaning ekologik muvozanatiga jiddiy ta’sir qiladi.
Qishloq xo‘jaligi va baliqchilik pasayib ketdi, dengiz suvi kamayishi natijasida
baliqchilik sanoati deyarli yo‘q bo‘ldi. Sho‘rlanish tufayli esa qishloq xo‘jaligi
inqirozga uchradi. Sog‘liqni saqlash muammolari ko‘paydi, ayniqsa nafas olish
yo‘llari kasalliklari, bronxit va astma holatlari ko‘paydi. Iqtisodiy qiyinchiliklar
tufayli mintaqani tark etgan ko‘plab odamlar boshqa hududlarga ko‘chishga
majbur bo‘ldi. Bu migratsiya ijtimoiy muvozanatni buzdi. Orol dengizining
inqirozini bartaraf etish uchun bir nechta chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Bular orasida Shimoliy Orol dengizini tiklash loyihasi, qishloq xo‘jaligida suvni
tejash texnologiyalarini joriy etish va xalqaro hamkorlik orqali amalga
oshirilayotgan loyihalar mavjud. Orol dengizini saqlash xalqaro jamg‘armasi
(IFAS) 1993-yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning maqsadi Orol dengizining ekologik
inqirozini yumshatish va mintaqadagi iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashdir. IFAS
27

doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar qisqa muddatli natijalar berayotgan
bo‘lsa-da, ular barqaror rivojlanish uchun asos yaratmoqda. Bunda barcha
mintaqaviy davlatlarning faol ishtiroki zarur. Orol dengizining inqirozi butun
dunyo hamjamiyatini o‘ziga jalb qilgan va bu muammoning hal etilishi faqatgina
Markaziy Osiyo davlatlarining emas, balki global miqyosda ham hamkorlikni talab
qilmoqda.
Bundan tashqari, bu jarayonlar mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy holatiga
ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Agrar sohada ishlovchi aholining asosiy kasb-
ustalari zarar ko‘rgan bo‘lsa-da, ular doimiy ravishda atrof-muhitdagi o‘zgarishlar
bilan yuzma-yuz kelmoqda. Shuning uchun, bu ekologik muammo nafaqat
mintaqaviy, balki global miqyosda ham ahamiyatga ega.
Orol dengizining qurishi nafaqat tabiiy tizimlarga, balki aholining
salomatligiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Ifloslangan havoning nafas olish tizimiga
bo‘lgan ta’siri respirator kasalliklar va allergik reaksiyalarni kuchaytirgan.
Mintaqada nafas yo‘llari kasalliklari, ayniqsa bronxit va astma holatlari ko‘paygan.
Shu bilan birga, Orol dengizining qurishi iqtisodiy zararlarni ham keltirib chiqardi.
Baliqchilik va qishloq xo‘jaligi sektorlari sezilarli darajada pasaygan, chunki
dengiz suvi kamayishi natijasida baliqchiliksanoati deyarli yo‘q bo‘ldi va
sho‘rlanish qishloq xo‘jaligi faoliyatini qiyinlashtirdi. Aholi yashash
sharoitlarining yomonlashuvi va iqtisodiy faoliyatlarning pasayishi turizmni ham
salbiy ta’sir etdi. Bu ekologik muammolar mintaqada iqtisodiy inqirozga, aholi
migratsiyasiga va turmush darajasining pasayishiga olib keldi. Mintaqadagi
barqarorlik va hayot sifati darajasi sezilarli darajada kamaydi.
2.3. Hududdan foydalanish istiqbollari va tabiatni muhofaza qilish
28

Orol dengizining qurishi atrofidagi hududning iqtisodiy va ekologik ahvolini
o'zgartirganligi sababli, hududdan foydalanishning asosiy yo‘nalishlari tabiiy
resurslarni oqilona va barqaror foydalanishga yo‘naltirilgan. Asosiy yo‘nalishlar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Orol mintaqasida suv va yer resurslaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanish
zarur. Bu, ayniqsa, yerning sho‘rlanishi va dehqonchilikka salbiy ta’sir
ko‘rsatayotgan boshqa omillarni hisobga olib, ekologik barqarorlikni saqlashga
qaratilgan. Misol uchun, yerni sug‘orishda samarali usullarni qo‘llash, shu
jumladan, tomchilatib sug‘orish texnologiyalarini joriy etish, yer resurslaridan
foydalanish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
 Orol dengizining qurishi va suvlarga bo‘lgan ehtiyoj ortishi sababli, suv
resurslarini tejash va samarali boshqarish masalasi ustuvor ahamiyat kasb etadi.
Suv tejash texnologiyalarini kengaytirish va ilg‘or sug‘orish usullarini joriy etish
qishloq xo‘jaligida suv iste’molini kamaytirish, bu bilan resurslar resurslarning
uzoq muddat davomida saqlanib qolishini ta’minlashga xizmat qiladi.
 Qishloq xo‘jaligi mintaqada iqtisodiy faoliyatning asosiy tarmog‘i sifatida
ahamiyatli bo‘lib, uning rivojlanishi uchun suv ta’minotini barqarorlashtirish
muhim. Orol dengizi qurishining salbiy ta’siri tufayli qishloq xo‘jaligiga olib
kelgan inqirozni tiklash uchun yangi texnologiyalar va samarali usullarni tatbiq
etish lozim. Bunda ekologik jihatdan to‘g‘ri o‘simliklar va suv resurslaridan
foydalanish asosiy e’tibor qaratilmoqda.
 Hududning tabiiy muhitini tiklash, ya’ni quyi Amudaryo biosfera
rezervati kabi ekologik muhofaza qilinadigan hududlarni rivojlantirish, shu bilan
birga yerning sho‘rlanishini kamaytirish uchun loyihalar amalga oshirilmoqda.
Bunday loyihalar ekologik barqarorlikni saqlashga va hududning tabiiy resurslarini
tiklashga yordam beradi.
Yuqorida keltirilgan yo‘nalishlar Orol mintaqasida ekologik barqarorlikni
ta’minlash, hududdan samarali foydalanish va kelajakda barqaror rivojlanish uchun
29

zaruriy qadamlarni belgilaydi. Shu bilan birga, bu sa’y-harakatlar mintaqaning
iqtisodiy hayotini tiklashga va ekologik muammolarni bartaraf etishga qaratilgan.
Orol dengizining ekologik inqirozini bartaraf etish maqsadida mintaqada bir
qator reabilitatsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. Bu loyihalar faqatgina
ekologik tiklanishni emas, balki mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini
ham ta’minlashga qaratilgan. Quyidagi asosiy reabilitatsiya tashabbuslari mavjud:
1. Shimoliy orolni tiklash loyihasi . Qozog‘istonda amalga oshirilgan ushbu
loyiha, Orol dengizining shimoliy qismini qayta tiklashga mo‘ljallangan. Loyiha
doirasida suv sathini oshirish va yirik suv omborlarini yaratish orqali shimoliy
Orolni qayta tiklashga erishish maqsad qilingan. Bu loyiha, suvning sho‘rlanishini
kamaytirish va ekosistemalarni tiklashga yordam beradi.
2. Tuz va chang bo‘ronlarini oldini olish . Orolning qurigan tubidan
tarqaladigan tuz va chang bo‘ronlari mintaqaning ekologik holatini
yomonlashtiradi. Bunday bo‘ronlar, havoning ifloslanishiga olib kelib, nafas olish
yo‘llari kasalliklarini kuchaytiradi. Shu sababli, bu bo‘ronlarning oldini olish
uchun turli ekologik inshootlar va vegetatsiya loyihalari ishlab chiqilmoqda.
Ayniqsa, begona o‘tlarni ekish va tuproqni mahkamlashtirish orqali bo‘ronlarning
oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
3. Sho‘rlanishni kamaytirish . Orol dengizining qurishi natijasida yerlar
sho‘rlanishga duch kelgan. Bu yerlarni qayta ishlash va sho‘rlanish darajasini
kamaytirish uchun yangi texnologiyalar joriy etilmoqda. Suv tejash
texnologiyalarini qo‘llash, masalan, tomchilatib sug‘orish kabi ilg‘or usullar orqali
sho‘rlanish darajasi pasaytirilmoqda.
4. Biologik xilma-xillikni tiklash . Ekologik muvozanatni tiklash uchun
Orol dengizining atrofidagi hududda biologik xilma-xillikni saqlash va tiklashga
qaratilgan dasturlar ishlab chiqilmoqda. Bu chora-tadbirlar o‘simlik va hayvonot
dunyosining qayta tiklanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
Reabilitatsiya loyihalari mintaqadagi ekologik ahvolni yaxshilash, insonlar
uchun yashash sharoitlarini qayta tiklash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
30

qaratilgan. Ushbu loyihalar, shuningdek, mintaqa atrofidagi davlatlar o‘rtasidagi
xalqaro hamkorlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi.
Quyi Amudaryo Biosfera Rezervati — Markaziy Osiyo hududida biologik
xilma-xillikni saqlash va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Rezervatning asosiy maqsadi — o‘simlik va hayvonot dunyosini himoya qilish,
shu jumladan, yo‘qolib borayotgan turlarni saqlash va ekologik tizimlarni tiklash.
Quyi Amudaryo biosfera rezervatida o‘tkazilayotgan ilmiy tadqiqotlar mintaqadagi
tabiiy resurslarning barqaror boshqarilishini ta’minlashga qaratilgan. Ekoturizmni
rivojlantirish ham rezervatning asosiy yo‘nalishlaridan biridir, bu esa aholi uchun
yangi ish o‘rinlari yaratish va tabiiy boyliklarni barqaror foydalanishni
rag‘batlantirishga yordam beradi.
Boshqa Muhofaza Qilinadigan Hududlar mintaqada ekologik tizimlarni
himoya qilish uchun katta ahamiyatga ega. Orol dengizining qolgan qismlarida
ham ekologik muhofaza zonalari mavjud bo‘lib, ular tabiiy resurslarni saqlash,
sho‘rlanish va boshqa ekologik xavflarni kamaytirishga qaratilgan. Masalan,
Qoraqalpog‘istonning muhofaza qilinadigan hududlarida mavjud bo‘lgan joylar,
o‘simliklar va hayvonlarning turlarini saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan.
Ushbu hududlar faqatgina ekologik muvozanatni saqlash bilan
cheklanmaydi, balki mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini ta’minlashda
ham muhim rol o‘ynaydi. Ekologik loyihalar doirasida xalqaro hamkorlik
kuchaytirilmoqda, bu esa Orol mintaqasining tiklanishi va uzoq muddatli barqaror
rivojlanishiga yordam beradi. Muhofaza qilinadigan hududlar ekologik xavflarni
kamaytirish va tabiatni himoya qilish orqali mintaqadagi yashash sharoitlarini
yaxshilashga imkon beradi.
31

XULOSA
Orol tabiiy geografik okrugi Markaziy Osiyo hududida ekologik va ijtimoiy
jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning o‘zgargan tabiiy holati va kelajakdagi
barqaror rivojlanish yo‘llari, nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyo
uchun ham dolzarb masala hisoblanadi. Orol dengizining qurishi tufayli hududning
ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik barqarorligi sezilarli darajada yomonlashdi. Bu
inqirozning asosiy oqibatlari suv resurslarining kamayishi, biologik xilma-
xillikning yo‘qolishi va aholi salomatligiga zarar yetkazish bo‘lgan. Shu bilan
birga, mintaqada iqtisodiy inqiroz sababli qishloq xo‘jaligi, baliqchilik, va turizm
kabi sohalarda salbiy o‘zgarishlar kuzatildi. Orol dengizining qurib qolgan
qismlaridan chiqarilayotgan tuz va chang bo‘ronlari, havoning ifloslanishiga olib
keladi, bu esa nafas olish yo‘llari kasalliklari va allergiya kabi sog‘liq
muammolarining ortishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu holat nafaqat Orol atrofidagi
mamlakatlar, balki butun Markaziy Osiyo uchun katta ekologik xavf tug‘dirmoqda.
Orol inqirozini bartaraf etish maqsadida amalga oshirilayotgan ekologik
reabilitatsiya loyihalari bu jarayonni qayta tiklash va barqaror rivojlanishga
erishish uchun muhim vositalardan biridir. Shu jumladan, Shimoliy Orolni tiklash
loyihasi doirasida Orol dengizining bir qismi qayta suv bilan ta'minlanmoqda, bu
esa mintaqadagi biologik xilma-xillikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Tomchilatib sug‘orish kabi suv tejash texnologiyalarini joriy etish orqali qishloq
xo‘jaligida samaradorlikni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
Quyi Amudaryo biosfera rezervati kabi muhofaza qilinadigan hududlar ham
Orol mintaqasining ekologik holatini tiklashda muhim o‘rin tutadi. Bu hududlar
faqat tabiiy resurslarni saqlashga yordam beribgina qolmay, balki ekoturizmni
rivojlantirish va ilmiy tadqiqotlarni olib borish uchun imkoniyat yaratadi. Orol
dengizining qayta tiklanishi va mintaqaning ekologik barqarorligini ta'minlash
uchun xalqaro hamkorlikning roli juda katta. Mintaqaviy va xalqaro miqyosda
32

amalga oshirilayotgan loyihalar, Orol inqirozini yumshatish va resurslarni barqaror
boshqarish bo‘yicha ko‘plab istiqbollarni ochmoqda. Suv resurslarini yanada
samarali boshqarish, ekologik xavf-xatarlardan himoya qilish va ijtimoiy
muammolarni bartaraf etish uchun o‘zaro hamkorlikni kengaytirish zarur.
Orol mintaqasining ekologik holatini tiklash va iqtisodiy faoliyatni
barqarorlashtirish, faqatgina mintaqa davlatlarining, balki butun dunyo
jamiyatining hamkorligi bilan amalga oshirilishi mumkin. O‘rta va uzoq muddatli
strategiyalarni ishlab chiqish, xalqaro jamiyatning jiddiy yondashuvini talab qiladi,
chunki Orol dengizining inqirozi faqat hududni emas, balki butun dunyo
ekosistemalarini xavf ostiga qo‘yadi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari - Orol dengizining
ekologik holatini tiklashga qaratilgan hujjatlar.
2. Aminov, A., & Tursunov, M. (2023). Orol inqirozining iqtisodiy va
ekologik oqibatlari . Tashkent: Yangi avlod.
3. Shamsiyev, U., & Abdug‘aniyev, R. (2022). Orol dengizining qurishi va
iqtisodiy zararlari . Tashkent: Tabiatni muhofaza qilish markazi.
4. G‘afforov, S. (2021). Orol mintaqasidagi suv resurslari va ekologik
barqarorlik . Nukus: Qoraqalpoq Respublikasi matbuoti.
5. Muqimov, O., & Mamatov, F. (2020). Ekologik inqiroz va Orol
mintaqasining barqaror rivojlanishi . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti
nashriyoti.
6. Baxodirov, S., & Yuldashev, D. (2019). Orol dengizi va uni tiklashning
ilmiy-asosiy muammolari . Nukus: O‘zbekiston Fanlar akademiyasi.
7. Orol dengizi haqidagi xalqaro kelishuvlar va amaldagi hujjatlar. (2020).
Orolning ekologik tiklanishi: Xalqaro yondashuvlar . Tashkent: O‘zbek davlat
iqtisodiyot universiteti.
8. Biosfera rezervatlari va ekologik muhofaza zonalari to‘g‘risida qonun
(2022). O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi.
9. Shomurodov, B., & O‘rmonov, X. (2021). Orol dengizi inqirozining
ekologik xavflari va hal etish yo‘llari . Nukus: O‘zbekiston ekologik siyosat
instituti.
10. Jumanazarov, A., & Makhmudov, M. (2022). Suv resurslarini
boshqarish va Orol mintaqasining qayta tiklanishi . Tashkent: O‘zbekiston
Geografik jamiyati.
11. Uzbekistan's National Water Strategy (2021). Suv resurslarini samarali
boshqarish . Tashkent: O‘zbekiston Resurslar va Suv Boshqarmasi.
34

12. Orol dengizining ekologik holati va odam salomatligi. (2023).
Ecological consequences of the Aral Sea's desiccation . Nukus: O‘zbekiston
Tibbiyot Akademiyasi.
13. Qoraqalpog‘istonning tabiiy resurslar va muhofaza hududlari haqida
qonun. (2020). O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi.
14. Mirzaev, T., & Sattarov, Z. (2022). Orol mintaqasidagi ekologik
inqirozni tiklash strategiyalari . Tashkent: O‘zbek ekologiya instituti.
15. Vakhidov, I. (2021). Orol dengizi: Suv resurslarini boshqarish va
barqaror rivojlanish . Nukus: Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish nashriyoti.
16. Khalilov, K. (2020). Orol mintaqasidagi ekoturizm va uning rivojlanish
istiqbollari . Tashkent: Turizmni rivojlantirish markazi.
17. Toshpo‘latov, O. (2021). Qishloq xo‘jaligi faoliyatining tiklanishi va
ekologik barqarorlik . Nukus: Qishloq xo‘jaligi tadqiqot instituti.
18. Global Ecological Framework for Aral Sea (2023). International
approaches to managing the Aral Sea crisis . Tashkent: UNDP.
19. Suv va yer resurslarini boshqarish to‘g‘risidagi qonun. (2021).
O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi.
20. Shonov, B. & Yuldashev, N. (2022). Orol dengizining ekologik
tiklanishi va O‘zbekiston qonunlari . Tashkent: O‘zbekiston Davlat Ekologiya
Universiteti.
35

Sotib olish