Osiyo mamalakatlari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	47.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Osiyo mamalakatlari

Sotib olish

Kirish
I. bob Osiyo mamlakatlari shaxarlari
1.1 Osiyoning rivojlangan davlatlari
1.2 Osiyoning mashhur shaxarlari
II. bob Osiyo mamlakatlari XIX-XX asrda
2.1 Markaziy Osiyo xonliklari madaniyat
2.2 Osiyo mamlakatlari madaniyatining dunyo madaniyatiga ta siriʼ
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

I. bob Osiyo mamlakatlari shaxarlari
1.1 Osiyoning rivojlangan davlatlari
Chet el hududi dunyoning ushbu qismining Rossiyaga tegishli bo'lmagan
hududi deb ataladi, ya'ni bu Rossiyadan tashqari barcha Osiyo davlatlari.
Geografik adabiyotlarda xorijiy Osiyo to’rtta yirik mintaqaga bo’lingan. Shunday
qilib, ular Markaziy, Sharqiy, Janubiy va Old (G'arbiy) ni ajratadilar. - bu Rossiya
hududi va xorijiy Osiyo, albatta, unga tegishli emas. Bularning mamlakatlari va
poytaxtlari bir-biridan mutlaqo farq qiladi, ular noyob va takrorlanmaydi.
Quyidagi jadvalda bosh harflar nomlari bilan alifbo tartibida ro'yxat
berilgan.
Mamlakat Osiyo mintaqasi Poytaxt Rasmiy til
Abxaziya G'arbiy Suxum Abxaziya, rus
Ozarbayjon G'arbiy Boku ozarbayjon
Armaniston G'arbiy Yerevan arman
Afg'oniston G'arbiy Kobul Dari, pashtu
Bangladesh janubiy Dakka Bengal
Bahrayn Old Manama arab
Bruney janubiy Bandar Seri
Begavan malay
Butan janubiy Thimphu dzongxa
Vetnam janubiy Xanoy Vetnam
Gruziya Old Tbilisi gruzin
Isroil Old Tel-Aviv Ibroniy, arab
Hindiston janubiy Yangi Dehli Hind, ingliz
Indoneziya janubiy Jakarta indonez
Iordaniya Old Amman arab
Iroq Old Bag'dod Arab, kurd
Eron Old Tehron fors
Yaman Old Sana arab
Qozog'iston Markaziy Ostona Qozoq, rus
Kambodja janubiy Pnompen kxmer
Qatar Old Doha arab
Kipr Old Nikosiya yunoncha,
turkcha
Qirg'iziston Markaziy Bishkek qirg'iz, rus

Xitoy Sharqiy Pekin Xitoy
Quvayt Old El-Quvayt arab
Laos janubiy Vientian laos
Livan Old Bayrut arab
Malayziya janubiy Kuala Lumpur malayziya
Maldiv orollari janubiy Erkak maldiv
Mo'g'uliston Sharqiy Ulan-Bator mo'g'ul
Myanma janubiy Yangon Birma
Nepal janubiy Katmandu Nepal
Birlashgan Arab
Amirliklari Old Abu Dabi arab
Ummon Old Maskat arab
Pokiston janubiy Islomobod urdu
Saudiya Arabistoni Old Ar-Riyod arab
shimoliy Koreya Sharqiy Pxenyan koreys
Singapur Janubiy Osiyo Singapur Malay, Tamil,
Xitoy, Ingliz
Suriya Old Damashq arab
Tojikiston Markaziy Dushanbe tojik
Tailand Janubiy Osiyo Bangkok tay
Turkmaniston Markaziy Ashxobod turkman
kurka Old Anqara turkcha
O'zbekiston Markaziy Toshkent o'zbek
Filippin Janubiy Osiyo Manila Tagalog
Shri Lanka Janubiy Osiyo Kolombo Singal, Tamil
Janubiy Koreya Sharqiy Seul koreys
Janubiy Osetiya Old Tsxinvali Osetin, rus
Yaponiya Sharqiy Tokio yapon
Dunyoning eng rivojlangan davlatlari qatorida Singapur (poytaxti —
Singapur) bor. Bu, asosan, eksport uchun elektronika ishlab chiqarish bilan
shug'ullanadigan, aholi turmush darajasi yuqori bo'lgan kichik orol davlatidir.
Elektron texnologiyalarni yaratish bilan ham shug'ullanadigan Tokio dunyodagi
eng gullab-yashnagan o'nta davlatdan biridir. Xorijiy Osiyoning deyarli barcha
davlatlari va ularning poytaxtlari jadal rivojlanmoqda. Masalan, Qatar,
Afg’oniston, Turkmaniston iqtisodiyoti eng tez rivojlanayotgan (yalpi ichki
mahsulotning o’sishi bo’yicha) dunyoning beshtaligiga kiradi. Xorijiy Osiyo va

ularning poytaxtlari: Bangladesh (poytaxti – Dakka), Butan (poytaxti – Timphu),
Nepal (poytaxti – Katmandu). Bu va boshqa ba'zi mamlakatlar yuqori turmush
darajasi yoki sanoatdagi alohida yutuqlar bilan maqtana olmaydi. Va shunga
qaramay, chet eldagi Osiyo (mamlakatlar va poytaxtlar yuqoridagi jadvalda
keltirilgan) jahon iqtisodiyotida muhim rol o'ynaydi. Eng yirik moliyaviy
markazlar sayyoramizning eng katta qismida joylashgan: Gonkong, Taypey,
Singapur.
Osiyo o'z nomini qadimgi yunon mifologiyasidan olgan. Bir vaqtlar Osiyo
(Osiyo) Prometeyning xotini bo'lgan titan xudosi Okeanidning qizi edi. Qadimgi
yunonlar "Osiyo" so'zini ossuriyaliklardan o'zlashtirib, uni quyosh chiqadigan joy
deb atashgan. Shuning uchun yunonlar Yunonistonning sharqida joylashgan
hududni Osiyo deb atay boshladilar.
Zamonaviy Osiyoda davlatlar turli darajadagi rivojlanish darajasida. Agar
Bangladesh va Afg’oniston o’rta asrlarda qattiq qotib qolgan bo’lsa, Janubiy
Koreya, Singapur, Xitoy, Tayvan, Gonkong va Yaponiya iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlardir.
Osiyo er yuzidagi eng katta qit'adir. Uning umumiy maydoni 43,4 million
kvadrat metrdan ortiq. km (bu Yer hududining 30% ni tashkil qiladi). Osiyo
Yevroosiyo yarim orolining bir qismi hisoblanadi.
G arbda Osiyo chegarasi Ural tog lari bo ylab o tadi. Shimolda Osiyoniʻ ʻ ʻ ʻ
Shimoliy Muz okeani suvlari, sharqda Tinch okeani (Sharqiy Xitoy, Bering,
Oxotsk, Janubiy Xitoy, Yaponiya va Sariq dengizlar), janubda Hind okeani suvlari
yuvib turadi. (Arab dengizi).
Bundan tashqari, Osiyo qirg'oqlari ham Qizil va O'rta er dengizi suvlari
bilan yuviladi.
Osiyo ulkan hududni egallaganligi sababli, bu qit'aning iqlimi juda xilma-
xil ekanligi aniq. G arbiy va Sharqiy Sibirda iqlim kontinental, O rta va O rta
ʻ ʻ ʻ

Osiyoda cho l va chala cho l, Sharqiy, Janubiy, shuningdek Janubi-Sharqiyʻ ʻ
Osiyoda mussonli (musson fasli iyun-oktyabr), ba zi hududlarda ekvatorial va
ʼ
uzoq shimolda - arktika.
Osiyo daryolari orasida, albatta, Yangtszi (6300 km), Xuanj daryosi (5464
km), Ob (5410 km), Mekong (4500 km), Amur (4440 km), Lena daryolarini
nomlash kerak. (4400) va Yenisey (4092 km). ). Osiyodagi beshta eng yirik
ko'llarga quyidagilar kiradi: Orol dengizi, Baykal, Balxash, Tonle Sap va Issiqko'l.
Osiyoning katta qismi tog'lardir. Aynan Osiyoda Himoloy, Pomir,
Hindukush, Oltoy va Sayan tog'lari joylashgan. Osiyodagi eng katta tog' - Everest
(Chomolungma), balandligi 8848 metr.
Osiyodagi sayohatchilarni ko'plab cho'llar kutmoqda, ular orasida Gobi,
Takla-Makan, Qoraqum va Arabiston yarim orolidagi cho'llarni ajratib ko'rsatish
kerak. Osiyoda jami 20 dan ortiq cho'l bor.
Ayni paytda Osiyo aholisi 4,3 milliard kishidan oshadi. Bu Yerning
umumiy aholisining taxminan 60% ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, Osiyoda
aholining yillik o'sishi taxminan 2% ni tashkil qiladi.
Osiyoning deyarli butun aholisi mo'g'uloid irqiga mansub bo'lib, u o'z
navbatida kichik irqlarga bo'lingan - Shimoliy Osiyo, Arktika, Janubiy Osiyo va
Uzoq Sharq. Iroqda, janubiy Eron va Hindiston shimolida hind-o'rta er dengizi irqi
ustunlik qiladi. Bundan tashqari, Osiyoda Kavkaz va Negroid kabi boshqa ko'plab
irqlar mavjud.
Osiyo hududida 55 ta davlat to liq yoki qisman joylashgan (shundan 5 tasi
ʻ
tan olinmagan respublikalar). Osiyoning eng yirik davlati Xitoy (hududi 9596960
kv.km), eng kichigi esa Maldiv orollari (300 kv.km).

Aholi soni bo’yicha Xitoy (1,39 milliard kishi) dunyoning barcha
davlatlaridan oldinda. Boshqa Osiyo mamlakatlari aholisi kamroq: Hindistonda 1,1
milliard, Indoneziyada 230 million va Bangladeshda 134 million.
Osiyo hududi shunchalik kattaki, siyosatchilar, jurnalistlar yoki olimlar uni
ba'zan Yaqin Sharq, G'arbiy Osiyo va Uzoq Sharqqa bo'lishadi. Biroq, geografik
jihatdan Osiyo to'g'riroq 5 mintaqaga bo'lingan:
Sharqiy Osiyo (Xitoy, Yaponiya, Janubiy va Shimoliy Koreya va
Mo'g'uliston);
- G'arbiy Osiyo (Armaniston, Livan, Suriya, Bahrayn, Ozarbayjon, Iordaniya,
Yaman, Qatar, Iroq, Quvayt, BAA, Ummon, Falastin, Saudiya Arabistoni,
Turkiya);
- Janubi-Sharqiy Osiyo (Tailand, Vetnam, Indoneziya, Bruney, Kambodja, Laos,
Sharqiy Timor, Malayziya, Singapur, Filippin va Myanma);
- Janubiy Osiyo (Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Eron, Afg'oniston, Maldiv
orollari, Butan, Nepal va Shri-Lanka);
- Markaziy Osiyo (Qirg'iziston, Tojikiston, Qozog'iston, O'zbekiston va
Turkmaniston).
1.2 Osiyoning mashhur shaxarlari
Osiyo shaharlari dunyodagi eng zich joylashgan shaharlardir. Osiyodagi
barcha shaharlarning eng kattasi Bombey (Hindiston) bo'lib, uning aholisi
allaqachon 12,2 million kishidan oshadi. Osiyoning boshqa yirik shaharlari - Seul,
Jakarta, Karachi, Manila, Dehli, Shanxay, Tokio, Pekin va Tehron.
Shenchjen - Xitoy Xalq Respublikasining janubidagi Guangdong
provinsiyasining Gonkong bilan chegaradosh subprovintsiya shahri. Keng ko lamliʻ
xorijiy va davlat investitsiyalari tufayli qisqa vaqt ichida shahar Pearl daryosi
deltasi iqtisodiy rayoni va butun mamlakatning yirik sanoat, moliyaviy va transport
markaziga aylandi. Bugungi kunda Shenchjen Xitoyning eng tez rivojlanayotgan
shaharlaridan biri, mamlakatning to'rtinchi eng raqobatbardosh shahri, eksport

bo'yicha Xitoy shaharlari orasida eng yirik va sarmoya, yangi texnologiyalar va
biznes madaniyatini jalb qilish uchun o'ziga xos darvoza bo'lib xizmat qiladi.
Mumbay mamlakatning eng yirik iqtisodiy markazlaridan biridir.
Mamlakatdagi barcha ishchilarning 10% ga yaqini shu shaharda ishlaydi. Shahar
daromad solig'ining 33 foizini va barcha bojxona to'lovlarining 60 foizini beradi.
Hindiston tashqi savdosining 40% Mumbay hissasiga to g ri keladi. Hindistonningʻ ʻ
boshqa shaharlari bilan solishtirganda, Mumbayda turmush darajasi nisbatan
yuqori va biznes faolligi yuqori. Bandlik imkoniyatlari Hindistonni hisobga
olmaganda, butun Janubiy Osiyodan shaharga ishchi kuchini jalb qiladi. Mumbay
Hindistonning eng muhim iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri; hashamat va
boylik qashshoqlik bilan birga yashaydigan ajoyib qarama-qarshiliklar shahri.
Zamonaviy kvartallar har xil kasalliklar uchun joy hisoblangan shaharning
shimoliy tumanlari - xarobalarga tutashgan.
Guanchjou Xitoyning 24 ta tarixiy shaharlaridan biri bo lib, 2000 yildan
ʻ
ortiq tarixga ega. Ko'p asrlar davomida dengiz Ipak yo'li Guanchjoudan
boshlangan. Miloddan avvalgi II asrda. e. shahar "Panyu" deb nomlangan va Nam
Vetnam Xitoy-Vyetnam davlatining poytaxti edi. Bugungi kunda shahar Xitoyning
eng yirik turistik, sanoat, moliyaviy va transport markazi hisoblanadi. Guanchjou
"ochiq" deb e'lon qilinganidan keyin unda ikkita iqtisodiy va texnologik
"rivojlanish zonasi" tashkil etildi. Guanchjou-Nansha zonasi ishlab chiqarish
korxonalari bilan qurilgan, erkin savdo zonasi savdo va bojxona tashkilotlarining
kontsentratsiyasi.
Tokio hududida qabilalar tosh asridayoq yashagan bo'lsa-da, shahar
nisbatan yaqinda tarixda faol rol o'ynay boshladi. 12-asrda bu erda mahalliy Edo
jangchisi Taro Shigenada tomonidan qal'a qurilgan. An'anaga ko'ra, u Edo ismini
o'z yashash joyidan olgan. 1457 yilda yapon syogunatiga qarashli Kanto viloyati
hukmdori Ota Dokan Edo qal'asini qurdi. Bugungi kunda Tokio Yaponiyaning
poytaxti, uning ma'muriy, moliyaviy, madaniy, sanoat va siyosiy markazidir.
Dunyodagi eng yirik shahar iqtisodiyoti. Tokio yirik xalqaro markaz hisoblanadi.

Biroq, metropolda ishlayotgan va yashovchi chet elliklar soni unchalik yuqori
emas, bu barcha shahar aholisining atigi 3% ni tashkil qiladi.
Tambul - Turkiyaning eng yirik shahri, asosiy savdo, sanoat va madaniy
markaz, mamlakatning asosiy porti. Bosfor bo g ozi bo yida joylashgan bo lib, uniʻ ʻ ʻ ʻ
Yevropa (asosiy) va Osiyo qismlariga ajratadi, ko priklar va metro tunnellari bilan
ʻ
bog lanadi, bu sayyoradagi yagona transkontinental shahardir. Aholi soni bo'yicha
ʻ
Evropadagi birinchi shahar (to'g'ri Evropa va Osiyo qismlarida yashovchi aholini
hisobga olgan holda). Rim, Vizantiya, Lotin va Usmonli imperiyalarining sobiq
poytaxti. O z tarixi davomida shahar 10 ta Rim, 82 ta Vizantiya imperatori va 30 ta
ʻ
Usmonli sultonining qarorgohi bo lgan. Hozirda Turkiyaning har beshinchi
ʻ
fuqarosi Istanbulda istiqomat qiladi.
Deli Hindiston tarixida "etti imperiyaning poytaxti" hisoblanadi. Hindiston
arxeologik tadqiqotiga ko'ra, Dehlida bir necha ming yilliklarga oid jahon
ahamiyatiga ega 60 000 ta yodgorlik mavjud. Bugungi kunda Hindistonning
boshqa hech bir millioner shahri Dehli kabi siyosiy va ma'muriy funktsiyalar bilan
bog'liq emas. Bu yerda prezident qarorgohi, markaziy vazirliklar, yetakchi siyosiy
partiyalar qarorgohlari, ko’plab gazetalar tahririyatlari, 160 ta davlatning
diplomatik vakolatxonalari joylashgan. Dehli kosmopolit shahar bo'lib, turli etnik
guruhlar va madaniyatlar vakillari yashaydi. Shimoliy Hindistonning siyosiy va
iqtisodiy markazi sifatidagi ahamiyati tufayli shahar Hindistonning turli
burchaklaridan sanoat va ofis ishchilarini jalb qiladi va shaharning madaniy xilma-
xilligini qo'llab-quvvatlaydi. Poytaxtning vazifalari va ko'plab xorijiy
kompaniyalarning faoliyati tufayli Dehlida boshqa mamlakatlar fuqarolarining ham
sezilarli qismi istiqomat qiladi.
Hozir Dakka egallab turgan hududda aholi punktining paydo bo lishi 7-
ʻ
asrga to g ri keladi. Shahar hududi 9-asrda hindularning Sena sulolasi nazoratiga
ʻ ʻ
o tgunga qadar Kamarupa buddistlar qirolligi va Pala imperiyasi tasarrufida
ʻ
bo lgan. Bugungi kunda ko'p qirrali va rang-barang poytaxt - bu mamlakatda
ʻ
istiqomat qiluvchi xalqlarning barcha urf-odatlari va an'analari mo''jizaviy tarzda
aralashgan haqiqiy "xalqlar qozoni". Aholining katta qismi bengal tilida

gaplashadi; Bangladeshning barcha qismlaridan kelgan muhojirlar mavjudligi
sababli, bengal tili katta mintaqaviy o'zgarishlarga, jumladan Silhet va Chittagong
dialektlariga ega. Ingliz tili biznes sohasida keng tarqalgan, urdu tilida
gaplashadigan juda katta diaspora mavjud. Jurnalga ko'ra Uzoq Sharq iqtisodiy
sharhi 2025 yilga kelib shahar aholisi 25 million kishiga yetishi mumkin.
Pekin XXRning siyosiy, ta lim va madaniy markazi, Shanxay va Gonkongʼ
esa asosiy iqtisodiy markazlar hisoblanadi. Shu bilan birga, so'nggi paytlarda u
tobora ko'proq tadbirkorlik faoliyatining lokomotivi va innovatsion korxonalarni
yaratishning asosiy maydoni rolini o'z zimmasiga oldi. Bu Xitoyning to'rtta
qadimiy poytaxtlaridan biri. 2008 yilda shahar yozgi Olimpiya o'yinlariga
mezbonlik qildi. Shahar 2022 yilda qishki Olimpiya o’yinlariga mezbonlik qiladi.
Pekinda ko'plab xorijliklar, asosan tadbirkorlar, xorijiy kompaniyalar vakillari va
talabalar yashaydi. Aksariyat xorijliklar shaharning aholi zich joylashgan shimoliy,
shimoli-sharqiy va sharqiy qismlarida joylashadilar. So'nggi yillarda janubiy
koreyaliklarning katta oqimi kuzatildi, ular allaqachon Xitoyda eng yirik xorijiy
diasporani tashkil qiladi.
Bu Pokistonning asosiy moliya, bank, sanoat va tijorat markazi. Bu yerda
mamlakatning yirik korporatsiyalari joylashgan, to qimachilik va avtomobilsozlik
ʻ
sanoati rivojlangan. Pokiston mustaqillikka erishgandan so'ng, Hindiston, Sharqiy
Pokiston va Janubiy Osiyoning boshqa qismlaridan yuz minglab urdu tilida
so'zlashuvchi muhojirlar Karachiga ko'chib o'tishlari sababli shahar aholisi keskin
oshdi. 1971 yilgi Hind-Pokiston urushidan so'ng Sharqiy Pokistondan minglab
muhojirlar (1971 yil dekabrdan keyin - mustaqil Bangladesh davlati)
Bangladeshdan Bengallar va bugungi kunda Bangladeshdan 2 milliongacha
immigrantlar, Pokistondagi Bixarislar, Karachida yashaydi. Karachidagi boshqa
muhim etnik ozchiliklarga baluch (asosan shaharning g'arbiy qismlarida) va
sindxiylar (sharqiy qismlarida) kiradi. Mustamlakachilik davrida juda ko'p va
nufuzli bo'lgan armanlar va yahudiylarning jamoalari endi bir necha o'nlab
kishilarga qisqardi.

Shanxay - Xitoyning moliyaviy va savdo markazi, materik Xitoyning eng
yirik va eng rivojlangan shahri. Tarixan Shanxay juda g'arbiylashgan edi va endi u
yana Xitoy va G'arb o'rtasidagi asosiy aloqa markazi rolini o'z zimmasiga oladi.
G’arb va Xitoy sog’liqni saqlash institutlari o’rtasida tibbiy bilim almashish
bo’yicha axborot markazining ochilishi bunga misoldir. Pac-Med tibbiy
almashinuvi . Xitoyning boshqa mintaqalari aholisi shanxayliklarni savdogar, o'ziga
ishongan va provinsiyalarga nisbatan pastkash odamlar sifatida ta'riflaydi. Shu
bilan birga, shanxayliklar tafsilotlarga puxta e’tibor qaratayotgani, kelishuvlarni
vijdonan bajarishi va professionalligi bilan hayratda. Ko'pgina xitoyliklar orasida
Shanxaylik erkaklar odatda o'z xotinlarining "tovonining ostida" bo'ladi, degan
ishonch bor. Bu so'zlarda qandaydir haqiqat bor: Shanxaylik erlar ko'pincha bir
vaqtning o'zida boquvchi, ota, oshpaz, chilangar, duradgor va hokazo vazifalarni
bajaradilar.

II. bob Osiyo mamlakatlari XIX-XX asrda
2.1 Markaziy Osiyo xonliklari madaniyati.
Markaziy Osiyoda Temur va Temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va
kamol topdi. XIVíXV asrlardagi Movarounnahr va Xurosondagi madaniy
taraqqiyotning tamal toshini buyuk sohibqiron Amir Temur qo’ygan edi.
XV asrda metall buyumlar í uy-ro’zg’or buyumlari, asbob-uskunalar,
qurol-yarog’lar ko’plab ishlab chiqarilgan. Samarqand qurolsozlik markaziga
aylanib, sovutsozlar mahallasi bunyod etilgan. Shaharlarda mis va jezdan
buyumlar va mis chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin
Isfahoniy yasagan jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan.
Markaziy Osiyoda Temuriylar davrida madaniyat mumtoz darajasi bilan
dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVIíXVIII
asrlar)da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI
asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga
yordam berdi. Bu davrda hunar-manchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi.
Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar
bilan savda-sotiq, diplomatik aloqalar bo’lgan. XVíXVI asrlarda Movarounnahrda
ilm-fan ancha rivojlandi.
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar bo’lib tursa -da,
ma’lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivoj topdi. Fan,
adabiyot, san’atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham diniy, ham
dunyoviy asarlar yozildi.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Farg’onada Muhammad Sharif í
Gulxaniy taxallusi bilan tanilib, ajoyib lirik she’rlar, masallar yozdi. Uning
«Zarbulmasal» asari qahramonlari qushlar bo’lib, shoir ular orqali saroy
a’yonlarining kirdikorlarini fosh etadi. Yana bir qo’qonlik shoir G’oziy ham o’z
asarlarida zodagonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida
Shahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo’lgan «Chor
darvesh» va «To’tinoma» hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qiladi, xalq dostonlari

«Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo’z o’g’lon», «Yusuf va Ahmad» va
boshqa dostonlar vujudga keldi. Shahar maydonlarida qiziqchi va
qo’g’irchoqbozlar, o’yinchi san’atkorlar xalq hayotidan hikoya qiluvchi lavhalarni
o’ynab, tomosha ko’rsatar, boylar va saroy ahlining ochko’zligini fosh etib,
ustidan kular edi.
Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi í
maktab va oliy í madrasa. Boshlang’ich maktabda savod o’rgatilar va diniy
matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu
nahvi (grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr va handasa asoslari o’rgatilgan.
Bundan tashqari, Hofiz, Bedil, Navoiy asarlari o’qitilgan.
O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa
san’atining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy,
Mavlono Kavkabiy, Xo’ja Muhammad, Rizo Samarqan-diyning nomlari bizgacha
yetib kelgan.
Bu davrdagi me’morchilik yodgorliklari hajmi va pardozining
jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda
shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan
bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan»
degan ma’noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi
to’kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan.
XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida ta’mirlash va shaharsozlik ishlari avj
oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha
mahobatli qurilgan. Qo’qon xonligi me’morchiligida rang-baranglik va yorqinlik,
pardozdagi koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar, ayniqsa,
Xudoyorxon saroyida yaqqol namoyon bo’ladi.
XVIII asr oxiri í XIX asr boshlarida yaratilgan me’morchilik
yodgorliklarida hajm jihatdan ixcham, goho bezak-pardozlardan butunlay xoli
binolar bilan ko’zga tashlanadi.

Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va
Rossiyaning boshqa xalqlari bilan aloqa o’rnatishga majbur bo’ldi. Sanoat va
qishloq xo’jaligi texnikalari kirib kela boshladi. O’z o’rnida Rossiya va Yevropa
madaniyati elementlari kirib keldi. Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va
litografiyaning paydo bo’lishi madaniy hayotda katta voqea bo’ldi. Avval rus
tilida, so’ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop etila boshladi.
XIX asrning 80-yillarida A. S. Pushkin va I. A. Kr lov asarlari ilk borɵ
o’zbekchaga tarjima qilindi. 1880-yilda Toshkentda jamoat kutubxonasi ochildi.
1870-yilda rasadxona va kimyogarlik tajribaxo-nasiga asos solindi. Ilmiy
jamiyatlar tuzildi, tarixiy va arxeologiya muzeylari ochildi.
Rus madaniyati ta’sirida xalq ma’rifatparvarlari shakllandi. Ular V. I.
Gersei, N. T. Chernishevskiy, N. V. Dobrolyubovlar ta’sirida xalq ozodlik
masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini tugatish, ta’lim-tarbiyaning
ilg’or usullarini joriy qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858í1909) misol
tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U A. S. Pushkinning bir qancha she’rlarini
o’zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850í1903) o’zining hajviy she’rlarida xalq
ommasining
burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853í1921) o’z
she’rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojlandi: shohlik va saroy
muhitini kuylovchi adabiyot hamda zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni
tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, rus va dunyo
madaniyati ta’sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq Turkistonda milliy
madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.
Musulmonlar va qolaversa, turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan
uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda
umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan
mamlakatlarga tenglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy qrim-tatar xalqining

ulug’ farzandi Ismoil G’asparali (1851í1914) tushunib yetdi. U jadidchilik
harakatining butun turk dunyosidagi «g’oyaviy otasi»dir.
1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos
soldi. Shu yili To’qmoqda ham shu tipdagi maktab ochildi. 1899 yili Andijonda
Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar.
1903 yilda Turkiston o’lkasida 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari
bor edi.
Asr boshida jadidlar ziyolilarning butun bir vatanparvar avlodini
tarbiyalab berishdek og’ir ishga fidoiylik bilan kirishdilar. Ularning boshida M.
Behbudiy, A. Avloniy, S. Ayniy, A. Fitrat, Munavvar qori, Bobooxun Salimov va
boshqa ko’plab taraqqiyoparvar insonlar turar edilar. Ular doimo quvg’in, qamoq,
surgun kabi xavf-hatarlar boshida charx urib turgan holda ish olib borishga majbur
bo’ldilar.
Ayniqsa, Toshkent jadidlarining otasi sifatida ziyolilar o’rtasida katta
obro’-e’tibor qozongan Munavvar Qori Abdurashidxonovning xizmatlari juda
katta bo’ldi.
XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi
shaharlarida o’nlab «usuli jadid» maktablari ochildi.
Turkistonda ma’rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi. Birinchi
davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash,
Yevropaning turli tillarini o’rganishni targ’ib qilish, yangicha ilm-fanning
ahamiyatini ko’tarish kabi masalalar olg’a surildi. Ahmad Donish, Avaz o’tar,
Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma’rifatparvarlar yetishib chiqdilar.
Ikkinchi bosqichda ma’rifatchilikdan jadidizm o’sib chiqdiki, u endilikda
yangicha ta’lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni
har tomonlama egallash, maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rnatish, yangi
ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish darajasiga ko’tarildi. Bu davrda Turkistonda
ma’rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta’lim-tarbiya, o’quv-o’qituv

masalalarini o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi. «Taraqqiyot»,
«Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular
jumlasidandir.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy-
siyosiy hodisalar bilan birga, uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli
o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta’lim-tarbiya, din, mafkura sohasida
turli oqimlar paydo bo’ldi, ular orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi. Yosh
buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga keldi.
1917 yildagi Butun Rossiyada yuz bergan fevral va oktabr inqiloblari
uning mustamlakasi bo’lmish Turkistonda ham to’ntarishlarga olib keldi.
Sovet davrida juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha
sohadagi o’zgartishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining
asosiy tendensiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi.
30 -yillarda madaniy-oqartuv masalalari tarmog’i kengayishda davom etib
bordi. Yirik sanoat korxonalarida madaniyat saroylari bunyod etildi, qishloq
xo’jaligi artellari qoshida kolxoz klublari ochildi, rayon madaniyat uylari barpo
etildi, kutubxonalar tarmog’i kengayib, ularning kitob fondlari boyib bordi,
kinoteatrlar, klub va madaniyat uylari qoshidagi kino qurilmalarining soni
ko’paydi, stadion va sport maydonchalari jihozlandi. Ko’p miqdorda kitob, gazeta
va jurnallar nashr etildi. Radio eshittirishlari aholining kundalik turmushida rasm
bo’lib qoldi.
Biroq 30-yillarda qaror topib borgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va
shaxsga sig’inish mafkurasi respublikaning ijodiy xodimlarini, uning butun
ma’naviy hayotini qattiq iskanjaga oldi. Ijodiyotni partiyaviylik tamoyillariga,
mafkuraviy qonun-qoidalarga bo’ysundirish, dunyoni badiiy tasvirlashni qo’pol
ravishda sotsiologiyalashtirish uchun keng yo’l ochib berdi, dunyoviy
imkoniyatlarni toraytirib qo’ydi. Partiyaning yangi

turmushni madh etishga, xalq o’tmishiga nigilistik munosabat paydo
bo’lishiga qaratilgan siyosati badiiy jarayondagi tarixiy izchillikni unutib
yuborishga olib keldi. Madaniyatda murakkab ijtimoiy muammolarni bezatib,
yengil tusga kiritib ko’rsatish, xato va kamchiliklar to’g’risida sukut saqlash
tendensiyalari paydo bo’la boshladi. Oqibatda hayotiy haqiqat buzilib, san’atning
tarbiyaviy salohiyati pasaytirib yuborildi.
30-yillardagi qatag’onlar milliy madaniyat uchun dahshatli fojiaga
aylandi. Qonunchilikning qo’pol ravishda buzilishi va inson qadr-qimmatning
poymol etilishi tufayli milliy madaniyat o’rni to’lmaydigan darajada zavol ko’rdi.
Iste’dodli adabiyot va san’at arboblari Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Shokir
Sulayman, Ziyo Said, Elbek, A’zam Ayub, Usmon Nosir, Qosim Sorokin,
Muhammad Hasan, Abdusalom Niyoziy, Otajon Hoshimov va boshqalar milliy
madaniyat quchog’idan uzib olinib xalq dushmanlari deb e’lon qilindi. Qatag’on
qilingan va ta’qib ostiga olingan shoir va yozuvchilarning asarlaridan foydalanish
necha-necha yillar mobaynida taqiq bo’lib turdi. Nohaq unuttirib yuborilgan,
ko’pincha esa jismonan ham yo’q qilingan jasur xalq farzandlarining asarlari
shaxsga sig’inish tugatilganidan keyin garchi xalqqa qaytarib berilgan bo’lsa-da,
o’limidan keyingi hech qanday shon-shuhrat ular boshidan kechirgan taxqir-u
qiynoqlarning alamini bosa olmaydi.
Din va dindorlarni ta’qib qilish xalqning ma’naviy madaniyatiga nihoyat
darajada katta zavol yetkazdi. Ma’muriy-buyruqbozlik tartiboti o’rnatilishi bilan
dinga ilmiy nuqtai nazardan yondoshish inkor etila boshlandi. Din bilan
ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama qarshiligi siyosiy qarama-
qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o’rin yo’q, unga din begona»
degan qoida ustun bo’lib qoldi. Shunday qilib, unga nisbatan salbiy munosabat
dinga qarshi zo’rlik ko’rsatishga aylanib ketdi. Na masjidlar, na cherkovlar, na
dindorlar shu qadar miqyosdagi ta’qiblarni boshidan kechirmagan edilar.
O’zbekiston ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda qamoq lagerlariga jo’natildi.
Masjid va madrasalarning deyarli hammasi o’tmishda garchi diniy marosimlarni

o’tkazish o’choqlari bo’libgina qolmasdan, xalqning buyuk merosini saqlab,
boyitib kelgan madaniyat, ilm, tarbiya, san’at markazlari ham bo’lganiga qaramay,
berkitib qo’yildi.
Sobiq sho’ro davrida Respublika madaniy hayotida progressiv va regressiv
taraqqiyotning bir-biriga qarama-qarshi tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-
yillar va 80-yillarning birinchi yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo’lganidek,
O’zbekistonning ma’naviy hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi.
Uzoq va yaqin o’tmishni xayoldan o’tkazib, mohiyatini anglashda 1991 yil
31 avgust kuni O’zbekiston Respublikasining Mustaqil deb e’lon qilinishi tarixiy
voqea bo’ldi. U milliy o’zlikni anglash, tom ma’nodagi milliy yuksalish uchun
sharoit yaratdi.
Jamiyat va millat tarixi, taqdirida yangi davr – Istiqlol davri boshlandi.
«Istiqlol biz uchun taraqqiyotning butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi, –
degan edi I. A. Karimov. – kelajagimizni o’z qo’limiz bilan yaratadigan bo’ldik.
Hayotimiz va yashayotgan xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizga
umumbashariyat e’tirof etgan demokratik mezonlarga monand qilib qurishdek
noyob tarixiy imkoniyatga ega bo’ldik».
Darhaqiqat, shunday ekan, ichki ishlar organlari xodimlari o’z oldida
turgan asosiy vazifani sidqidildan his etmog’i, Vatan oldidagi burch va
mas’uliyatni teran anglamog’i lozim. Buning uchun esa, o’tmish tariximiz
haqidagi bilimlarni mukammal darajada bilishimiz hamda mustaqil O’zbekiston
xalqining tinch va osoyishta, faravon hayot kechirishini ta’minlashda, jamoat
tartibini saqlashda, jinoyatchilikka qarshi kurash olib borishda adolat tamoyillariga
rioya etgan holda, xizmat faoliyatini teran anglab, vazifalarni to’liq bajarish talab
etiladi.
Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati juda qadimiy bo’lib, uning tarixi
bir necha ming yillarni o’z ichiga oladi. Xalqimiz madaniyati jahon madaniyati
bilan yonma-yon yuzaga keldi va rivojlandi. Bironta xalq madaniyati o’z

mamlakati doirasidagina, tor darajada rivojlana olmaydi. Aksincha, boshqa xalqlar
madaniyati bilan o’zaro aloqada rivojlanadi. O’zbek xalqi madaniyati ham faqat
milliy asosda emas, balki umuminsoniy madaniyatlar ta’sirida rivojlandi.
Temur va Temuriylar davridagi madaniy yuksalishning umumiy omillarini
aniqlash shuni ko’rsatadiki, ular o’zaro uzviy bog’langan va yaxlit bir butun
holdagina madaniy-ma’naviy yuksaklikni yuzaga keltira olgan. XIX asr oxiri XX
asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan birga,
uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniyat,
adabiyot, ta’lim-tarbiya, din, mafkura sohasida turli oqimlar paydo bo’ldi, ular
orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi.
Shunday qilib, «madaniyat» atamasi, aytib o’tganimizdek, kishilik
jamiyatining eng qadimiy bosqichlariga borib taqaladi. Madaniyat insonning kelib
chiqishi bilan uzviy bog’liqdir. Madaniyat tarixi jamiyat tarixining ajralmas bir
qismi hisoblanadi. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati jahon madaniyati
rivojiga qo’shgan hissasi va o’rni bebahodir. Sharq va G’arb madaniyatining
o’zaro aloqadorligida, Temuriylar davri madaniyatining jahon madaniyati
rivojlanishiga ta’siri haqida tinglovchilarga bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
2.2 Osiyo mamlakatlari madaniyatining dunyo madaniyatiga ta siriʼ
Markaziy Osiyoda temuriylar davrqsa madaniyagg klassik darajasi bilan
dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar)
da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda
hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam
berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi, Markaziy
Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan
sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-
fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos
rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir

ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot
antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod
adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar
va savdo ishlarining ri- vojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir
ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi
mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol
qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha
davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak sa- viyada ekanligdan dalolat beradi.
Bu davrning o’ziga xos xususiyati shundaki ko’plab adabiy va tarixiy asarlar
o’zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning
«Shayboniynoma» asarlari o’zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashxur
tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning ta- rixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si,
Ulug’bekka bag’ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari
o’zbek tilida yozilgan.
Binolar bezashda mayda o’simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga
Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. Kabr toshlari yasashda yuksak badiiy
darajada toshsharga yozuvlarni o’yib bitish rivojlandi.
Shayboniylar davrida fanning qator tar moqlari rivojlandi. 1693 yilda Amin
Ahmad Roziy «Haft iqlim»- yetti iqlim degan jugrofiya-biologiyaga oid lug’at
tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad
Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko’z
tabibi shoh Li ibn Sulaymon Navro’z Ahmadjon huzurida ishlab, kasalliklar haqida
«Tabiblik dasturul-amali» risolasini bigadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik
Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan darak beradi. Bundan
tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa ko’shgan Sulton Ali Mashhadiy,
Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan.
1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sai'ati nazariyasiga oid asar
yozadi. Shuningdek ko’plab qo’lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan
bezatildi.Tarixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxokiy,
Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. Minnatyuralarda Markaziy Osiyo

moddiy madaniyati aks etgiriladi va rassomlar voqyelikni realistik tasvirlashga
intiladi. Jaloliddii Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik san'atiga
ulkan hissa qo’shadi,
Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi,
ko’plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko’priklar, sardobalar, hammom, va
boshqa savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi
o’zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10
metrli devor bilan o’ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurshida (Mir
Arab madrasasi, Xo’ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me'morchiligi
an'analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida ham monumental binolar qurildi.
Jome' masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda
qurib, hovlilari to’rt tomondan ayvon va hujralar bilan o’raldi. Buxoro va
Toshkengdagi Ko’kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi.
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar bo’lib tursada,
ma'lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan,
adabiyot, san'atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham diniy, ham
dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o’z davri tarixnavisligi o’sha xonlik va
amirlikdagi siyosiy voqyealar salnomasini ifodalaydi, o’sha davr ruhi aks etganligi
bilan tarixiy ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk»,
Muhammad Mir Olimning «Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla
Muhammad Sharining «Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To’raning
«Muntaxabug tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir.
Qo’qon adabiy muhiti ko’nlab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi. Ko’qon
xoni Umarxonning o’zi «Amiriy» tahallusi bilan o’zbek tilida gazallar yozgan.
Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik tilida «Maknuna»,
«Komila» tahalluslari bilan she'rlar yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira
davlat ishlariga ham aralanshb, mamlakat xo’jaligini yaxshilash, madaniy hayotni
jonlantirish bo’yicha muhim tadbirlarni amalga oshirdi. Qo’qonda madrasalar,
karvonsaroylar, rastalar, yo’llar qurdirdi. U o’z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi
qobiliyatli ijod ahlini to’pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy

kabi shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush-
shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy Qo’qon shoirlariga
boshchilik qilgan, Umarxonning toshnirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan
«Majmuat-ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda Ko’qonda Xudoyorxonning
saroy ar ki, Xivada turli obidalar qurildi.
Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi Faroshiy
haqida ma'lumot beruvchi asosiy manba shoir ning o’z asaridir.U yuz urushning
oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxoi saroyida e'tiborli kishilardan bo’lgan,
keyin saroydan chetlashtirilgan.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Farg’onada Muhammad Sharif-
Gulhaniy tahallusi bilan tanilib, ajoyib lirik she'rlar, masallar yozdi. Uning
«Zarbulmasal» asari qahramonlari qushlar bo’lib, shoir ular orqali saroy
a'enlarining kirdikorlarini fosh etadi. Yana bir Quqonlik shoir G’oziy ham o’z
asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida
Shahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo’lgan «Chor darvesh»
va «To’tinoma» hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qiladi xalq dostonlari «Yusuf va
Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo’z o’g’lon», «Yusuf va Ahmad» va boshqa
dostonlar vujudga keldi. Shahar maydonlarida qiziqchi va qo’g’irchoqbozlar,
o’yinchi san'atkorlar xalq hayotidan hikoya qiluvchi lavhalarni o’ynab, tomosha
ko’rsatar, boylar va saroy ahlini ochko’zligini fosh etib, ustidan kular edi.
Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab myavjud edi: quyisi-
maktab va oliy- madrasa. Boshlang’ich maktabda sav od o’rgatilar va diniy matnlar
yodlatar edi. Madrasada ham ilohiyat o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi
(grammatikasi), notiqlik san'ati, aljabr va handasa asoslari o’rgatilgan. Bundan
tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o’qitilgan.
O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa
san'atining rivojiga ulkan hissa ko’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy,
Mavlono Kavkabiy, Xo’ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha
yetib kelgan.

Bu davrdagi me'morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining
jimjimadorligi bilan ajradib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda
shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshanlar bilan chekilgan
bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan”
degan ma'noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshi nigorlar va ichki devorlardash
to’kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan.
Rus madaniyati ta'sirida xalq ma'rifatparvarlari shakllandi. Ular V. I.
Gersen, N. T. Chernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta'sirida xalq ozodligi
masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini tugatish, ta'lim-tarbiyaning
ilg’or usullarini joriy qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol
tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U A. S. Pushkinning bir qancha she'rlarini
o’zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o’zining hajviy she'rlarida xalq
ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o’z
she'rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojtandi. Shohlik va saroy
muhitini kuylovchi adabiyot hamda zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni
tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va dunyo
madaniyagi ta'sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq Turkistonda milliy
madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.
U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan
uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda
umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo’q qilib, ma'rifat orqali taraqqiy togpan
mamlakatlarga tenglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy qrim-tatar xalqining
ulug’ farzandi Ismoil G’aspirali (1851-1914) tushunib yetdi. U jadidchilik
harakatining butun turk dunyosidagi «g’oyaviy otasi»ga aylandi.
Musulmon turkiy olamini jahon ma'rifati, ilmi darajasiga ko’tarish
g’oyasini amalga oshirish maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha
musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish ularla dunyoviy fanlarni
o’qitish masalasini ko’tardi. Ismoil G’aspiralining g’oyalarini yoyishda
«Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta bo’ldi. 1888 yilda uning «Rahbari

muallimin» yoki «muallimlarga yo’ldosh» kitobining nashrdan chiqishi muhim
voqyea bo’ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib jadid maktablarini ochishga urinadi.
Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil, Mo’minxo’ja Vobkandiy,
Mulla Xudoyberdi Boysuniy Buxoroda jadid maktablarini ko’paytirishga
urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktab ochildi. 1899 yilda Andijonda
Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar.
1903 yilda Turkiston o’lkasida 102 ta boshlang’ich va 2ta o’rta jadid maktablari
bor edi.
XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi
shaharlarida o’nlab «usuli jadid» maknabdari ochildi. Uni bitirganlar orasida
Turkiston ma'naviy-ma'rifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy ta'sir
qiladigan zabardast namoyondalar ajrilib chiqdi. Uning birinchi qaldirg’ochtari
Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Munavvar qori
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy, Lutfulla Olimiy,
Muhammadsharif So’fizada, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, H.H. Niyoziy kabi
o’nlab ulug’ zotlardir. Jadidlar maktab va ma'rifatdan boshlangan faoliyatini
siyosiy qiyofa kasb etgunga qadar davom qildirib, Turkistonda milliy mustaqim
davlat barpo etishga urinish bilan eng yuqori pog’onaga ko’tarildilar.
Turkistonda ma'rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi. Birinchi
davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash,
Ovropaning turli tillarini o’rganishni targ’ib qilish, yangicha ilm-fanning
ahamiyatini ko’tarish kabi masalalar olg’a surildi. Ahmad Donish, Avaz o’tar.
Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma'rifatparvarlar yetishib chiqdilar.
Ikkinchi bosqichda ma'rifatchiliqdan jadidizm o’sib chiqdiki, u endiliqda
yangicha ta'lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni
har tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rganish, yangi
ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish darajasiga ko’tarildi. Jadidchilik harakati
turkiy millatlarning ma'naviy-madaniy ko’tarilishiga turtki bo’ldi. Turkistonda
yangi usul maktablari ochilib, ma'rifatparvar, ilg’or pedagoglar bu maktablar
uchun turli darsliklar, o’qish kitoblari, qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy,

Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik
ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o’lkadagi
ma'rifatparvarlik harakatlari bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu davrda
Turkistonda ma'rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta'lim-tarbiya, o’quv-
o’qituv masalalarini o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi.
«Taraqqiyot», «Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar
shular jumlasidandir.
Ma'rifatchiyaik harakati ayniqsa o’zining rivoj topgan bosqichida
Turkistonda o’zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil
ma'naviy taraqqiyot yo’lini qidirish va targ’ib egish masalalarini olg’a surdi. Bu
harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar keltirishdan
cho’chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bo’g’ib qo’yish chora
tadbirlarini ko’ra boshladilar.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy-
siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli
o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta'lim-tarbiya, din, mafkura sohasida
turli oqimlar paydo bo’ldi, ular orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi. Yosh
buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga keldi.
1917 yiddagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr pnqiloblari
uning mustamtakasi bo’lmish Turkistonda ham to’ntarishlarga olib keldi.
Sovet davridash juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta'sir o’tkazdi, barcha
sohadagi o’zgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining
asosiy tendensiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillar ga belgilab berdi.
Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy hayotida progressiv va regressiv
taraqqiyotnint bir-biriga qarama-qarshi tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-
yillar va 80-yillarning birinchi yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo’lganidek,
O’zbekistonning ma'naviy hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. Shu
bilan birga ushbu yillar davomida respublika madaniyati umuman muayyan

muvaffaqiyatlarni qulga kiritdi. Madaniyag, maorif muassasalarining tarmog’i
sezilarli darajada kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi,
aholining umumiy bilim darajasi o’sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi.
Talaygina ajoyib badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yarataldi. Madaniyat va
san'atning rivojita istedodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo’shildi, maishiy
o’z-o’zini anglashning o’sish jarayonlari belgi berib qoldi.

Xulosa:
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev qarori bilan ilgari
o’xshashi bo’lmagan va mintaqamizda yagona davlat ilmiy-tadqiqot muassasasi –
Markaziy Osiyo xalqaro instituti tashkil qilindi.
Mazkur muhim qaror talablaridan kelib chiqqan holda institut mintaqaning
tamadduniy xilma-xilligi va barqaror rivojlanishining zamonaviy jarayonlarini
tadqiq etish bilan shug’ullanadi.
Institut zimmasiga, shuningdek, mintaqa mamlakatlari oldida turgan savdo,
transport-kommunikatsiya, energetika, suv, ekologiya, gumanitar tarmoqlar,
xavfsizlik sohasi va boshqa yo’nalishlardagi barcha davlatlar uchun umumiy
bo’lgan masalalarni o’rganish va ularni hal qilish istiqbollarini tahlil qilish
bo’yicha vazifalar ham yuklatilgan.
“Dunyo” axborot agentligi muxbiri Markaziy Osiyo xalqaro instituti
direktori Anvar Nosirov bilan ushbu mavzuda suhbatlashdi.
– Anvar Jamolitdinovich, O’zbekistonda Markaziy Osiyo xalqaro instituti
tashkil etilishining sabablari haqida batafsil so’zlab bersangiz.
– Yangi institut O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan
tuzilgan bo’lib, xalqaro maqomga ega.
Institut Markaziy Osiyo mamlakatlari va boshqa davlatlarning yetakchi
ilmiy-tadqiqot muassasalari, shuningdek, mintaqaga doir muammolar bilan
shug’ullanadigan turli xalqaro tashkilotlar ekspertlari bilan keng ko’lamli
aloqalarni yo’lga qo’yish va uni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat qaratadi.
Institut ilmiy va amaliy faoliyatining asosiy yo’nalishini mintaqaviy
jarayonlar va mamlakatimiz tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlari bilan bog’liq
xalqaro munosabatlar tashkil etadi.
Yaqin qo’shnilarimizga nisbatan ochiq va konstruktiv siyosat olib borish,
Markaziy Osiyodagi mintaqaviy masalalar va muammolarni tenglik asosida hal
etish, o’zaro manfaatlarni inobatga olish va oqilona murosa yo’llarini izlab topish,
shuningdek, mintaqa markazida joylashgan O’zbekiston atrofida do’stlik va
farovonlik, xavfsizlik va barqarorlik kamarini yaratish shular jumlasidandir.

Ushbu ustuvor vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirish mamlakatimizni
izchil rivojlantirish, islohotlar jarayonlari, xavfsizlik, tinchlik va birdamlikni
ta minlash uchun qulay shart-sharoit yaratadi.ʼ
Xalqaro ekspertlarning fikricha, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
rahnamoligida olib borilayotgan faol yaxshi qo’shnichilik siyosati tufayli so’nggi
yillarda Markaziy Osiyoda sog’lom siyosiy iqlim va do’stona muhit vujudga
keldiki, bu mamlakatimizning mintaqa davlatlari bilan ko’p qirrali va o’zaro
manfaatli hamkorligini har tomonlama kengaytirishga xizmat qilmoqda. Markaziy
Osiyoning barcha mamlakatlari bilan oliy va yuqori darajalardagi o’zaro tashriflar
va muloqotlar muntazam yo’lga qo’yilgan, ularning har biri bilan strategik
sheriklik o’rnatilgan va rivojlantirilmoqda.
Tabiiyki, so’nggi yillarda mintaqamizga butun dunyoda jamoatchiligi,
ayniqsa, ekspert-tahlil hamjamiyati vakillari tomonidan bo’lgan qiziqish sezilarli
tarzda oshdi. Ular bugungi Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekistonning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti o’ziga xos xususiyatlarini chuqurroq o’rganishga
qiziqmoqda.
Xorijiy mamlakatlar, jumladan Rossiya, Xitoy, AQSH, Turkiya, Yevropa
mamlakatlari, Hindiston, Janubiy Koreya, Yaponiya va Yaqin Sharq davlatlarining
institut, universitet va tahlil markazlarining O’zbekiston va qo’shni mamlakatlar
olimlari bilan qo’shma tadqiqotlar o’tkazish, o’zaro tajriba va malaka almashish
uchun aloqa o’rnatishga bo’lgan qiziqish tobora kuchaymoqda.
Bir vaqtning o’zida mintaqa davlatlari o’rtasidagi ilmiy aloqalar ham faol
rivoj topmoqda. Buning asosida mintaqaviy iqtisodiyot va turli sohalarda
davlatlararo munosabatlarning bugungi holati va istiqbollarini birgalikda o’rganish,
dolzarb takliflar ishlab chiqish zaruriyati yotibdi.
Shu ma noda institutimiz faoliyati mintaqa mamlakatlarining mushtarak
ʼ
manfaatlari yo’lida yaqin ilmiy-tadqiqot va ekspert hamkorligini yo’lga qo’yish va
mustahkamlashga ko’maklashishga qaratilgan.
Aytish mumkinki, institutning tashkil etilishi davlatlarning siyosiy va
iqtisodiy hayotida mintaqaviy omillar rolini oshirishning obyektiv global

tendensiyasini aks ettiradi. Bu, ayniqsa, Markaziy Osiyoda, ya ni tarixan Buyukʼ
ipak yo’lining eng muhim bo’g’ini bo’lgan, hozirda esa yangi iqtisodiy, transport-
kommunikatsiya va madaniy o’zaro bog’liqlik tomon harakatlanayotgan yagona
madaniy-sivilizatsiyaviy mintaqada yaqqol ko’zga tashlanadi.
Shuni alohida ta kidlashni istardimki, mintaqaning barcha mamlakatlari
ʼ
manfaatlariga bevosita ta sir etuvchi dolzarb masalalarni muhokama qilish uchun
ʼ
mintaqaviy ekspertlar platformasini yaratish g’oyasi ilk bor O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilib, bir-birini to’ldiruvchi turli
shakllarda muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.

Foyalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. Bartold V.V. Turkiston madaniy hayoti tarixi. L., 1967 y.
2. Buxoro tarixi. T., 1976 y.
3. Samarqand tarixi. T., 1969-70 y. 2-jild.
4. Xorazm tarixi. T., 1976 y.
5. O’zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati. T., 1992 y.
6. O’zbekiston tarixi. I-tom. O’zbekiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi
davrida. T., 2000.

Osiyo mamalakatlari

Sotib olish