Osiyoda keng tarqalgan ayrim dorivor o’simliklardan foydalanish - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	4.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

11 Sotish

Osiyoda keng tarqalgan ayrim dorivor o’simliklardan foydalanish

Sotib olish

Mavzu: Osiyoda keng tarqalgan ayrim dorivor o’simliklardan foydalanish
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………..….…3
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI……………………………………………...5
II BOB. ASOSIY QISM ……………………………………………………… ….7
2.1. Dorivor o’simliklar haqida ma’lumot …………………………………..……7
2.2. Dorivor o’simliklar tarqalish areallari haqida ma’lumot ………………………
2.3. Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari …………………………………………
2.3.1. Sharqiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ………………………………
2.3.2. Janubiy-sharqiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ………………………
2.3.3. Janubiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ………………………….……
2.3.4. O’rta Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari …………………………………
2.3.5. Janubi G’arbiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ……………………….
2.3.6. Old Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ………………………………
2.3.7 Markaziy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari ………………………………
XULOSA……………………………………………………………………...........
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………..…….
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi:
Bugungi kunda dorivor o’simliklarga bo’lgan talab kundan-kunga ortib
bormoqda. Olimlarimiz har bir o’simlikni o’rganib, ularning dorivorlik
xususiyatini ochib bermoqdalar. Shunday ekan bugungi kurs ishining mavzusi ham
osiyoda keng tarqalgan dorivor o’simliklar haqida.
Kurs ishining maqsadi .
Kurs ishining maqsadi dorivor o’simliklarni xom ashyosini yig‘ish, tayyorlash
va qayta ishlash texnalogiyasini klaster asosida tahlil etishda ilg‘or ilm-fan
yutuqlarini o‘rganish, mavzu doirasida darslik, adabiyotlardagi mavjud
materiallarni o‘rganish, to‘plash tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi.
Quyidagilar kurs ishining vazifasi:
- Dorivor o’simliklarga botanik tavsifini yoritib berish;
- Osiyoda tarqalgan dorivor o’simliklar haqida manbaalardan ma’lumotlar
to’plash
Ishdagi yangiliklar va erishilgan natijalar.
Kurs ishining hajmi.
2

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI.
Dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyasi qishloq xo‘jaligining asosiy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, farmatsevtika sanoati hamda dorixonalarni sifatli
shifobaxsh o ‘simliklar xomashyosi bilan ta’minlashni o'z oldiga maqsad qilib
qo‘ygan fandir. Keyingi vaqtda farmatsevtika sanoati korxonalari dori
vositalarimng taxminan 50% dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanayotganligini e’tiborga olsak, dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyasi
naqadar katta ahamiyat kasb eta boshlaganini tasavvur qilish qiyin [7].
Mutloq ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalaming dorivor
o'simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni
ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar
xom-ashyosigabo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina
qondirish mumkin. Biroq dorivor o‘simliklar o’stirish texnologiyasi fani shu
vaqtga qadar mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi
vaqtgacha mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o ‘rmon, dehqon va boshqa
mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklarni, ularni o‘stirish
texnologiyalari mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan
holda parvarish qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sifatli, mo‘l,
tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan ta’minlash katta muammo bo‘lib
qolaveradi. Bu holat, albatta, dorivor o‘simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan
shug'ullanuvchi xo‘jaliklarni dorivor o ‘simliklar o'stirish texnologiyalarini puxta
egallagan mutaxassislarbilan ta’minlashni taqozo qiladi. [2].
Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020- yil 29- dekabr kuni Oliy
majlisga yo ’ llagan Murojaatnomasida kambag ’ allikni qisqartirish va qishloq
aholisi daromadlarini ko ’ paytirishda eng tez natija beradigan omil bu - qishloq
xo ’ jaligida hosildorlik va samaradorlikni keskin oshirish ekanligini alohida
ta ’ kidlab o ’ tganlar . Jahon miqyosida aholining oziq - ovqat xavfsizligini
ta ’ minlashda agrar sohasining o ’ rni va ahamiyati kundan - kunga oshib bormoqda .
3

Jumladan mamlakatimizda ham mavjud resurs va imkoniyatlardan ham oqilona
foydalanib aholini iqshloq xo ’ jalik mahsulotlari bilan kafolatli ta ’ minlash
hosildorlik va manfaatdorlikni yanada oshirish , sohaga ilm - fan yutuqlarini hamda
zamonaviy yondashuvlarni joriy etish dolzarb masaladir [9].
Inson o’simliklardan foydalanishni juda qadimdan bilgan. U yashash va hayot
kechirish uchun o’zining atrofidagi turli – tuman o’simliklarning maysalari,
novdalari, barglari, mevalari, urug’lari, piyozlari, tugunaklari, ildizlari va
ildizpoyalaridan oziq-ovqat uchun hamda boshqa maqsadlarda ham foydalangan.
Foydali o’simliklarni boshqacha qilib xom ashyo o’simliklari deb ham yuritish
mumkin. Xom ashyo o’simliklari bu, tabiiy flora tarkibida uchraydigan, bevosita
to’g’ridan – to’g’ri ishlatiladigan yoki qayta ishlov bergandan keyin ishlatilishi
mumkin bo’lgan o’simlik turlaridir[1].
Dorivor o’simliklar insoniyatga juda qadim zamolardan buyon ma’lum
bo’lgan. O’simliklardan nafaqat oziq-ovqat balki biologic faol moddalar sifatida
keng foydalanganlar. Dorivor o’simliklardan shumer sivilizatsiyasidan 5000 yil
avval davolash maqsadlarida qo’llanilgani haqida ma’lumotlar bor. Dorivor
o’simliklar tarixiy davrlar mobaynida dorivor vositalarning yagona manbai bo’lib
xizmat qilgan. [2].
Mutloq ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalaming dorivor
o'simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni
ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar
xom-ashyosigabo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina
qondirish mumkin. Biroq dorivor o‘simliklar o’stirish texnologiyasi fani shu
vaqtga qadar mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi
vaqtgacha mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o ‘rmon, dehqon va boshqa
mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklarni, ularni o‘stirish
texnologiyalari mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan
holda parvarish qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sifatli, mo‘l,
4

tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan ta’minlash katta muammo bo‘lib
qolaveradi. Bu holat, albatta, dorivor o‘simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan
shug'ullanuvchi xo‘jaliklarni dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyalarini
puxtaegallagan mutaxassislarbilan ta’minlashni taqozo qiladi. [7].
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika sanoati ishlab chiqarilayotgan dori
vositalarining taxminan 50-60 % dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ham farmatsevtika sanoatining jadal
rivojlanishi dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga
sabab bo‘lmoqda. Ta‘kidlash jiozki, respublikamizda tabiiy holda o‘sadigan
dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati
korxonalarning dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabini, asosan, dorivor
o‘simliklar yetishtirish orqaligina qondirish mumkin [6].
Dorivor o’simlik turlari xom ashyolarining mahalliy va sanoat ishlab
chiqarishiga keng jalb etilishi ularning biologik va ekologik xususiyatlarini
o’rgangan holda ko’paytirish choralarini ishlab chiqish va zaxiralariga salbiy ta‘sir
etuvchi omillarni bartaraf etish zaruriyatini belgilab bermoqda. Shu bilan birga,
yuksak istiqbolli dorivor o’simliklar tarqalgan tabiiy maydonlarini aniqlash,
xomashyobop zaxiralari mavjud joylarni xaritasini tuzish, bioekologik
xususiyatlarini asoslagan holda populyatsiyalarini saqlab qolish bo’yicha ilmiy
xulosalar, tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiyamaliy ahamiyatga ega[1].
Ma’lumki, quruqlik materik va orollardan iborat. Yer po’stining continental
tipdagi yirik bo’lagiga materik deyiladi. Uning asosiy qismi dengiz sathidan
yuqorida materik sayozligi (shel’f) esa dengiz sathidan pastda joylashgan.
Geologik tuzilishi va shakllanish tarixiga qarab quruqlikda oltita materik yoki
continent ajratiladi. Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika,
Antraktida va Avstraliya. Shu bilan birga ilgari yangi kashf etilgan yerlar qit’alar
deb yuritilgan. Shu bois qit’a nomlari: Yevropa, Osiyo, Afrika, Amerika,
Antraktida va Avstraliya ham saqlanib qolgan [5].
5

II BOB. ASOSIY QISM.
2.1. Dorivor o’simliklar haqida ma’lumot.
Dorivor o'simliklarni o'rganish va ularni dorivor giyoh sifatida foydalanish
Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston, Rim, Arab mamlakatlari, Kavkazorti hamda
O'rta Osiyo halqlarida qadimdan ma'lum. Eramizgacha 2600 yil ilgari qadimiy
Misrliklar yovvoyi xolda o'suvchi o'simliklarni madaniylashtirib tabobat sohasida
foydalanganlar. Qadimiy Yunon tabiblaridan Gippokrat (460 - 377 y.e.a.) o’zining
ma'lumotlarida 236 ta dorivor o'simliklarga tavsif bеrib, ularning tibbiyotda
qo'llanish yo'llarini aytib o'tgan. Hindiston farmakologiya bo'yicha juda boy
tarixga ega. Qadimiy Hindistonning “Yadjur-vеda” (Hayot haqidagi ta'limot) ilmiy
manbasida 800 ga yaqin o'simliklardan tayorlangan tibbiyot vositalari va ulardan
foydalanish yo'llari kеltirilgan, ularning aksariyati hozirgi kunda ham turli
davlatlar farmakologiyasida foydalanilmoqda. Arab tibbiyotida ham o’simliklarni
shifobaxsh xususiyatlaridan foydalanish kеng ko'lamda Bo'lgan. Arab xalqlari
tibbiyotining rivojlanishi, qadimiy Shumеr xalqlari sivilizatsiyasi, hamda Sharq
davlatlari, Misr, Hindiston va Pеrsiya xalqlari ma'lumotlaridan boshlangan.
Hozirgi kunda arab farmakologiyasida arabiy manbalarga ko'ra 476 o’simlik turlari
kеltirilgan. Tibеt tabobati taxminan eramizgacha 3000 yil ilgari qadimiy
Hindistonning “Yadjur-vеda”ilmiy manbasi o'zagi asosida, qadimiy Tibеtning
“Jud-shi” (Shifobaxshlik xususiyati) nomi bilan mashhur bo'lgan ilmiy manba
asosida paydo bo'lgan. Dunyoga mashhur Xitoy mеditsinasi juda boy tarixga ega.
Rivoyatlarga ko'ra,o'z zamonining mashhur olimi va tabibi Shennun dorivor
giyohlarni o'zida tajriba qilib o'rgangan. «Shennun bensaotszin»– qadimiy Xitoy
farmakologiyasining manbasi hisoblanib, ushbu kitob Sin I Xan (221. era.avval. –
220 era.avval) dinastiyasi davrida nashr qilingan. Ushbu manbada 365 ta dorivor
o'simliklar turlarining farmakologik xususiyatlari qayd etilgan va hozirgi kunda
ham kеng qo'llanilib kеlmoqda. Hozirgi kunga kеlib Xitoy Xalq Rеspublikasida
8000 dan ortiq dorivor o'simlik turlari mavjud bўlib, ulardan 650 turi xitoy
farmatsеvtika sanoatida foydalaniladi va 80 ta davlatga ularning xom-ashyosi
eksport qilinadi. Dorivor o'simliklarga bo'lgan ehtiyojning ortganligi sababli ushbu
6

davlatda mahalliy hamda introdutsеnt o'simliklarni madaniylashtirib еtishtirish
kеng ko'lamda amalga oshirilmoqda. Balqon davlatlaridan Bolgariyada 3000 dan
ortiq o’simlik turlari bo'lib, shulardan 500 ga yaqin turlari xalq mеditsinasida
qo’laniladi, hamda ularning xom-ashyosi 30 dan ortiq davlatlarga eksport
qilinadi. Frantsiya, Italiya, Avstriya, Gollandiya hamda boshqa Еvropa
dalatlarining farmatsеvtikasida ham aksariyat dorivor vositalar tabiiy giyohlardan
olinishiga e'tibor qaratilmoqda. Amеrika davlatlarida ham 60 turga yaqin
mahalliy dorivor o'simliklarning farmatsеvtika sanoatida foydalanishi qayd etilgan.
Rossiyada Pyotr 1 davrida « Sankt-Pеtеrburgning shifoxona bog’i » tashkil etilib,
kеyinchalik yirik Botanika bog’iga aylantirilgan. Dunyoga Avitsеnna nomi bilan
mashhur Abu Ali ibn Sino o'zining «Tib qonunlari» asarida 900 ga yaqin dorivor
o'simliklar va ulardan foydalanish yo'llarini tahlil etdi.
Rеspublikamiz florasida 166 oilaga mansub 4500 ga yaqin tabiiy xolda
o'suvchi o'simlik turlari uchrashi ma'lum. Ulardan 1200 ga yaqin o'simlik turlari
dorivorlik xususiyatiga ega bo'lib, O'zbеkiston florasidagi shifobaxsh o'simliklar
xilma-xilligining ko'pligidan dalolat bеradi. Bu xilma-xillikni saqlash va muhofaza
qilish, ulardan oqilona va ratsional foydalanish, cho'llanishning oldini olish,
inqirozga uchragan tabiiy yaylovlarni qayta tiklash, madaniy fitotsеnozlarni
yaratish, foydali o'simliklar turlarini madaniylashtirish eng dolzarb vazifalardan
hisoblanadi. Chunki jamiyatning «barqaror rivojlanish» shartlaridan biri biologik
xilma-xillikni saqlashdir. Hozirgi kunda zamonaviy fan o'simlik turlarining sifatini
o'rganishda hamda ulardan еtarli darajada oqilona foydalanishda samarali
tizimlarga ega. Dorivor, ozuqabop, yеm-hashak va fitomеliorant o'simliklarga boy
tabiiy floramizni o'rganish, ishlab chiqarishda qo’llash va uning xilma-xilligini
ko'paytirish muhim ahamiyatga ega. Butunjahon Sog’liqni Saqlash tashkilotining
ma'lumotlariga ko'ra, mavjud dori-darmonlarning 60% ni dorivor o’simliklar xom-
ashyolaridan olingan prеparatlar tashkil etadi.
7

2.1 rasm. Mening ish jarayonimdan lavha .
Dеmak, dorivor vositalarni tabiiylashtirish va bu yo’nalishda ilmiy, amaliy
ishlarni jadallashtirish zarur. Hozirgi vaqtda O'zbеkiston Rеspublikasida 112 tur
dorivor o'simliklar rasmiy tabobatda foydalanishga ruxsat bеrilgan bo'lib, ushbu
dorivor o'simliklarning 80 % ni tabiiy holda o'suvchi o'simliklar tashkil etadi.
Tabiiy holda o'suvchi dorivor o'simliklarning ham xom-ashyo zahirasi
chеgaralangan bo'lib, ularni muhofaza qilish, bioekologik xususiyatlarini o'rganish,
xom-ashyo zahirasidan to'g'ri foydalanish va ko'paytirishning ilmiy asoslangan
usullarini ishlab chiqish dolzarb muammolardan biridir. Shuning uchun
O'zbеkistonda farmatsеvtika sanoatining ehtiyojlarini dorivor o'simliklar xom-
ashyosi bilan ta'minlash, mahalliy florani yangi introdutsеnt o'simlik turlari bilan
boyitish va ularni еtishtirish tеxnologiyalarini ishlab chiqish zarur. Rеspublika
Vazirlar Mahkamasining «O'zbеkiston Rеspublikasi tibbiyot va dori-darmon ishlab
chiqarish tarmoqlarini davlat muhofazasiga olish» (1996) qarorida
ta'kidlanganidеk, mahalliy floraga mansub bo'lgan dorivor o'simliklarni asrash va
ularni madaniy holda ko'paytirish kеrak. 2000 yilda rеspublika farmatsеvtika
sanoati « O'zfarmkontsеrn » , O'zbеkiston Rеspublikasi Davlat fan va tеxnika
qo’mitasining № 2 (11. 03. 2000 y.) qaroriga muvofiq, o'z tasarrufidagi ishlab
chiqarish korxonalarida tabiiy dorivor prеparatlarni yaratish va ularni
ko'paytirishda kеrakli xom-ashyoni mahalliy sharoitda еtishtirish sohasida ish
boshladi.
8

O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 17 fеvraldagi №
40 sonli “O'zbеkiston Rеspublikasi qonunlari, O'zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Hukumat qarorlari ijrosini
ta'minlashda barcha davlat boshqaruvi rahbarlarining roli, shaxsiy mas'uliyati va
javobgarligi to'g'risida”gi majlisi bayonnomasi 19-bandi va 2015 yil 20 yanvardagi
№ 5-sonli “2015-2017 yillarda o'rmon xo’jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor
va ozuqabop o'simliklar xom-ashyosini еtishtirish, tayyorlash va qayta ishlashni
yanada kеngaytirish chora tadbirlari to'g'risida” majlis bayonnomasi 1.12 bandi
ijrosini ta'minlash bo'yicha Rеspublikamizning barcha viloyatlarida rеja asosida
amaliy ishlar davom etmoqda.
Dorivor o’simlik turlari xom ashyolarining mahalliy va sanoat ishlab
chiqarishiga keng jalb etilishi ularning biologik va ekologik xususiyatlarini
o’rgangan holda ko’paytirish choralarini ishlab chiqish va zaxiralariga salbiy ta‘sir
etuvchi omillarni bartaraf etish zaruriyatini belgilab bermoqda. Shu bilan birga,
yuksak istiqbolli dorivor o’simliklar tarqalgan tabiiy maydonlarini aniqlash,
xomashyobop zaxiralari mavjud joylarni xaritasini tuzish, bioekologik
xususiyatlarini asoslagan holda populyatsiyalarini saqlab qolish bo’yicha ilmiy
xulosalar, tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Bunday
ishlarni amalga oshirish uchun dorivor o’simliklarni biologik va ekologik
xususiyatlarini zamonaviy usullar yordamida aniqlay oladigan yetuk mutaxassislar
tayyorlash lozim.
XX asrda sintetik kimyo jadal rivojlandi, sintez yo’li bilan juda ko’plab yangi,
tez hamda kuchli ta‘sir etuvchi dorivor moddalar yaratildi, lekin ularni muntazam
ravishda iste‘mol qilish inson organizmiga salbiy ta‘sir qilishi ma‘lum bo’ldi. Shu
sababli o’simliklardan olinadigan dori darmonlar, kimyoviy sun‘iy ravishda
olinadigan preparatlardan afzalligi va shifobaxshligi bilan ajralib turadi, chunki
o’simliklardan olinadigan dorilar deyarli asoratsiz hisoblanadi. Ba‘zi qimmatli
dorivor preparatlar, chunonchi yurak kasalliklarini davolashda qo’llaniladigan
glikozidlar shu vaqtgacha faqat o’simliklardan olib kelingan. Tibbiyotda katta
ahamiyatga ega bo’lgan alkolloidlar, glikozidlar, flavonoidlar, kumarinlar,
9

saponinlar, efir moylari va shu kabi moddalar ham o’simliklardan ajratib olinadi.
Tabiiy holda tarqalgan dorivor o’simliklardan xom ashyo tayyorlashda hosilning
barqaror emasligi va uning muayyan yilning ob-havo sharoitiga bog’liqligi, tibbiy
zahiralar maydonida hom ashyolarning kamayib borishi dorivor o’simliklar
plantatsiyalarini tashkil etishni taqoza etmoqda. Inson o’simliklardan foydalanishni
juda qadimdan bilgan. U yashash va hayot kechirish uchun o’zining atrofidagi turli
– tuman o’simliklarning maysalari, novdalari, barglari, mevalari, urug’lari,
piyozlari, tugunaklari, ildizlari va ildizpoyalaridan oziq-ovqat uchun hamda boshqa
maqsadlarda ham foydalangan. Foydali o’simliklarni boshqacha qilib xom ashyo
o’simliklari deb ham yuritish mumkin. Xom ashyo o’simliklari bu, tabiiy flora
tarkibida uchraydigan, bevosita to’g’ridan – to’g’ri ishlatiladigan yoki qayta ishlov
bergandan keyin ishlatilishi mumkin bo’lgan o’simlik turlaridir.
Hozirgi vaqtda O’simlikshunoslik fanida qabul qilingan klassifikatsiyaga
ko’ra o’simliklar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
-Oziq-ovqat o’simliklari
-Savzovot va poliz o‗simliklari
-Asal-shirali o’simliklar
-Ziravor o’simliklar
-Moyli o’simliklar
-Efirmoyli o’simliklar
-Dorivor o’simliklar
-Vitaminli o’simliklar
-Alkaloidli o’simliklar
-Narkotik modda saqlovchi o’simliklar
-Zaxarli o’simliklar
-Saponinli o’simliklar
-Oshlovchi o’simliklar
-Buyoqdor o’simliklar
-Tolali o’simliklar
-Kauchikli, smolali va mumli o’simliklar
10

-Yem-xashak o’simliklari
-Manzarali o’simliklar
-Qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan o’simliklar.
Bu o’simlik guruhlari orasida dorivor o’simliklarning o’ziga xos o’rni bor.
Hozirgi kunda ilmiy tibbiyotda ishlatiladigan dori preparatlarning 60%
o’simliklardan ajratib olinmoqda. Shuni ta‘kidlash joyizki, sintez yo’li bilan
yaratilgan dorilarni 25% dorivor o’simliklar moddalari bilan bog’liqdir. Keyingi
yillarda shifobaxsh o’simliklarga bo’lgan qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xom
ashyosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar – vitaminlar, biologik faol
birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda samarali ta‘sir etadi. 1981
yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan 847 ta oddiy molekulyar dorivor
preparatlarning 43 tasi tabiiy birikmalar, 232 tasi tabiiy birikmalarning hosilalari
hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor preparatlarning 262 tasi ham tabiiy
birikmalarga bog’liq holda yaratilgan.
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab
chiqarilayotgan dori vositalarining yarmidan ko’prog’i dorivor o’simliklar xom-
ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon tomir kasaliklarining davolashda
va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor preparatlarning 77%, jigar va
oshqozonichak kasalliklarini profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor
preparatlarning 74%, balg‗am ko’chiruvchi dorilarning 73%, qon to’xtatuvchi
dorilarning 60% dorivor o’simliklar xom-ashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda .
Hozirgi paytda Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi bo’yicha xalqaro tashkilotning
(FAO) ma‘lumotlariga qaraganda butun dunyoda 50000 dan oshiq dorivor
o’simliklar tibbiyotda davolash maqsadlarida foydalaniladi. Davolash
maqsadlarida mahalliy flora vakillaridan foydalanish janubiy-sharqiy Osiyo
mamlakatlarida yuqori, Hindistonda bu ko’rsatkich 20% ni, Xitoyda 19% ni tashkil
etadi. Yaponiya, Germaniya va boshqa Yevropa davlatlari farmakopeyalarida
dorivor o’simliklar xomashyosi asosida ishlab chiqarilgan preparatlar keng o’rinni
egallaydilar. O’zbekistonda 138 ta oila, 1028 turkum, 4390 tur uchrab, 79 oilaga
mansub 492 tur madaniy o‗simliklar mavjud. Ulardan dorivor o’simliklar 1157
11

turni tashkil etadi (Xojimatov, 2021). Umumiy floraning 10-12 % (450) kamyob,
endem o‗simliklar tashkil qilib, ulardan faqat O‗zbekiston hududida uchraydigan
turlar 130 tani tashkil etadi.
2.3. Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
2.3.1. Sharqiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
O’simlik qoplami rivojlanish tarixiga ko’ra qadimiy va turlarga boy. Eng ko’p
tarqalgan o’simlik tipi aralash va keng bargli o’rmonlardir. Ular shimolda taiga
o’rmonlari bilan, markaziy tekislikslarda dasht va o’tloq o’simliklari bilan
almashinadi. Koreya yarim orolining janubida doimiy yashil subtropik o’rmonlar
o’sadi. Katta va Kichik Xinganning shimoliy qismi, Ilxuri-Alin tog’lari Dauriya
tilog’ochi, Sibir yeli, qayin va ryabinalardan iborat tayga o’rmonlari bilan
qoplangan. Manjuriya tog’larini va Koreya yarim orolining shimoliy qismini
aralash va keng bargli o’rmonlar qoplab olgan. Bu o’rmonlarning yuqori chegarasi
1500 m322 gacha ko’tarilgan. Ular Amur baxmal daraxti, Koreya kedri, jo’qa,
eman, zarang, qora va kumush rang pixta, yovvoyi mevali daraxtlardan tarkib
topgan. Daraxt tanalarini Amur yovvoyi toki, aktinidiya va limonniklar o’rab
olgan. Tog’larning yuqori qismida aralash o’rmonlar tog’ taygasi bilan
almashinadi. Tog’ taygasida Ayan yeli, Sibir yeli, pixta va qayinlar ko’pchilikni
tashkil etadi. Sharqiy Osiyoning markaziy qismida tabiiy o’simliklardan subtropik
o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Ular doimiy yashil eman, magnoliya, dafna, tunga,
kamfar daraxtlaridan hamda igna bargli janub qarag’ayi, sarv daraxtidan tarkib
topgan. O’rmonlarning quyi yarusida yelpig’ichsimon palma, kameliya,
rododendronlar o’sadi. Ayrim joylarda bambukzorlar uchraydi. Subtropik
o’rmonlar 700-1000 m dan balandda bargini to’kadigan mo’tadil tipdagi o’rmonlar
mintaqasi bilan almashinadi. Bu mintaqada buk, eman, grab va igna bargli
daraxtlar o’sadi. O’rmonlardan yuqorida tog’ o’tloqlari va butazorlar hosil bo’lgan.
Tayxanshan tizmasiniig’ yon bag’ri keng bargli o’rmonlar bilan qoplangan.
Sharqiy Osiyo Xitoyning aholi zich joylashgan hududi hisoblanadi. Shu sababli
Buyuk Xitoy tekisligi qadimdan maksimal darajada o’zlashtirilgan. Qishloq
xo’jaligida sholi, paxta, makkajo’xori, araxis, dukkaklilar, gaolyan, shakar qamish,
12

tamaki ekiladi. Tog’larning terrasalashtirilgan yon bag’irlarida sitruslar, choy, tut
va tunga daraxtlari o’stiriladi.
O’lkaning dehqonchiliq qilinadigan yerlarida banan, kokos palmasi, ananas,
shakar qamish kabi tropiklarga xos madaniy ekinlar yetishtiriladi. Daryo
vodiylarida va pastqam joylarda sholikorlik rivojlangan. Terrasalashtirilgan tog’
yon bag’irlarida choy butasi, limon, apelsin, mandarin va boshqa subtropik ekinlar
ekiladi. Aholi nihoyatda zich joylashgan bo’lishiga qaramasdan Yaponiyaning
60% maydoni o’rmonlar bilan band. Ular shimoldan janubga tomon kenglik
zonallik, tog’larda balandlik mintaqalari bo’ylab tarqalgan. Xokkaydoning
shimoliy qismi Saxalin pixtasi, Xokkaydo yeli, qisman tilog’ochdan tarkib topgan
tayga o’rmoni bilan qoplangan. Taygada podzol va torfli botqoq tuproqlar
rivojlangan. Xokkaydoning janubidagi va Xonsyuning shimolidagi qo’ng’ir
o’rmon tuproqlari keng bargli o’rmonlar bilan qoplangan. Uning tarkibi buk, eman,
zarang, Manjuriya shumtoli, Yaponiya sarv daraxti, quyi yarusi yovvoyi gilos,
magnoliya bambuklardan iborat. Tog’larda 500 m dan balandda keng bargli
o’rmonlar igna bargli o’rmonlar bilan, undan yuqorida subal’p butazorlari bilan
almashinadi. Xonsyuning Xitati-Nomo yarim oroli kengligidan janubda doimiy
yashil subtropik o’rmonlar paydo bo’ladi. Bu o’rmonlarda doimiy yashil eman,
kamfar dafnasi, Yaman qarag’ayi, Yapon sarv daraxti, tuya, tis, kriptometriyalar
ko’pchlikni tashkil etadi. Quyi yarusda bambuk, magnoliya, azaliya, aukubalar
o’sadi. Yaponiyaning subtropik o’rmonlari aholi zich bo’lganligi sababli ko’proq
kesilgan va ularning o’rnini turli xil madaniy o’simliklar egallagan. Tog’larning
500-800 m dan yuqori qismida subtropik o’rmonlar igna va keng bargli aralash
o’rmonlar bilan, undan yuqorida tog’ taygasi bilan almashinadi. Kyusyu orolining
janubiy qismida tipik tropik o’rmonlar shakllangan. Doimiy yashil subtropik
o’rmonlar tog’ bag’irlab 1000 m gacha ko’tarilgan. Ryukyu orollarining 300-500
m balandligigacha bo’lgan qismi ham tropik o’rmonlar bilan qoplangan.
2.3.2. Janubiy-sharqiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Yevrosiyoning eng janubi-sharqiy qismida joylashgan Hindixitoy yarim oroli
va uning janubiy davomi bo’lgan Malakka yarim oroli Janubi-Sharqiy Osiyo
13

rayonini tashkil etadi. Hindixitoy yarim oroliga yaqin joylashgan Malay arxipelagi
ham orollar tabiiy geografik o’lka sifatida Janubi-Sharqiy Osiyo rayoni tarkibida
o’rganiladi. Hindixitoy tog’larining 700-800 m dan yuqori qismlari doimiy yashil
emanlar, bambuklar, paporotniklar bilan, tog’larning baland qismi bargini
to’kuvchi keng bargli (kashtan, dafna daraxti) o’rmonlar bilan qoplangan.
Tog’larning eng baland cho’qqilarida qing’ir-qiyshiq o’rmonlar va subal’p
o’tloqlari tarkib topgan. O’lkaning namgarchilik kam bo’ladigan shimoliy va ichki
hududlarida savanna o’simlik tipi vujudga kelgan. Ular kesilib ketgan o’rmonlar
o’rnida shakllangan bo’lib, antropogen savannalar hisoblanadi. Savannalar uchun
boshoqli o’tlar va yovvoyi shakarqamishlar xarakterli. Tekisliklarda va tog’
etaklarida janubiy o’simlik o’rnini madaniy ekinlar egallagan. Pastqam yerlarda
sholi, shakarqamish, bananlar yetishtiriladi. Qurg’oqchil sug’oriladigan hududlarda
paxta, sal daraxti, kokos palmasi, geveya daraxti ekiladi. Tog’larning
terrasalashtirilgan yon bag’irlarida choy plantasiyalari barpo etilgan.
Malay arxipelagi Yer sharida floraga eng boy hudud hisoblanadi. Bu yerda
o’simliklarning 45000 dan ziyod turi mavjud. Arxipelagning 1300-1500 m
balandlikkacha bo’lgan qismida doimiy yashil nam tropik o’rmonlar hukmronlik
qiladi. Bu o’rmonlar qalin, baland bo’yli, ko’p yarusli, liana va epifitlarga juda
boy. Tuproq yuzasini orxideyalar, moxlar va lishayniklar qoplab olgan. Lianalar
orasida uzunligi 200-300 m ga yetadigan va tevarak-atrofdagi daraxtlarni o’rab
olgan rotang palmasi alohida o’rin tutadi. O’simlik qoplamida palmadoshlar
oilasiga mansub bo’lgan palmalarning bir qancha turlari, bambuklar, fikuslar,
panduslar, daraxtsimonpaporotniklar, yovvoyi bananlar ko’pchilikni tashkil etadi.
1300-1500 m dan yuqoridagi tog’ tropik o’rmonlarida doimiy yashil eman,
rododendron, kashtan, zarang va igna bargli daraxtlar o’sadi. 3000-3500 m
balandlikda past bo’yli tog’ o’rmonlari, undan yuqorida Al’p o’tloqlari tarqalgan.
Kalimantanning yog’in kamroq tushadigan ichki hududlarida nam tropik o’rmonlar
savannali o’rmonlar yoki savannalar bilan almashinadi. Savannalarda baland bo’yli
boshoqli o’simliklar, yovvoyi shakarqamishlar o’sadi. Aholi punktlari atrofida
banan, non daraxti, mango, palma, duryan plantasiyalari barpo etilgan.
14

2.3.3. Janubiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Janubiy Osiyo o’lkasining janubiy qirg’oqlari Hind okeani, janubi-g’arbiy
qirg’oqlari Arabiston dengizi va janubi-sharqiy qirg’oqlari Bengaliya ko’rfazi suvi
bilan yuvilib turadi. Shimolda Tibet tog’lari bilan chegaradosh. O’lkaning katta
qismida aholisinipg soni jihatdan dunyoda ikkinchi o’rinda turadigan Hindiston
Respublikasi joylashgan. Qolgan qismlari Pokiston, Bangladesh, Nepal va Xitoyga
qaraydi. Janubiy Osiyo tabiiy geografik rayoni tabiiy sharoiti va morfostrukturasi
bir-biridan tubdan farq qiladigan eng baland Himolay tog’ tizimini, yassi
tog’likdan tashkil topgan Hindiston yarim orolini, allyuvial yotqiziqlardan hosil
bo’lgan Hind-Gang pastekisligini va Shri-Lanka orolini o’z ichiga oladi.
Himolayda o’simlik mintaqalari asimmetrik shaklda joylashgan. Yog’in ko’p
tushadigan janubiy yon bag’rida nam tropik o’rmonlardan tortib, subal’p va al’p
o’tloqlarigacha rivojlangan. Himolayning janubiy tog’ etaklarida teraylar - botqoq
bosgan chakalakzorlar va o’rmonlar polosasi joylashgan. Tuprog’i qoramtir
balchiq tuproqlardan iborat. Butazor va qalin o’rmonlarda sovun daraxt, sal,
mimoza, magnoliya, banan, bambuk, pakana palmalar o’sadi. Daraxt tanalariga
lianalar chirmashib ketgan. Quritilgan terassalarda tropik ekinlar ekiladi.
Teraylardan yuqorida 1000-1200 m balandlikkacha doimiy yashil nam tropik
o’rmonlar o’sadi. Bu o’rmonlar dafna, baland bo’yli palma, daraxtsimon
paporotnik va bambuklardan iborat. Lianalar va epifitlar keng tarqalgan. 1000-
1200 m dan yuqorida tropik o’rmonlar tarkibiga doimiy yashil, bargini to’kuvchi
subtropik turlar - emanlar, qarag’aylar, zaranglar, kashtanlar, magnoliyalar
ko’shiladi. 2000 m dan balandlikda subtropik o’rmonlar mo’tadil tipdagi o’rmonlar
bilan almashinadi. Igna barglilar orasida kumush rang pixta, tilog’och,
mojjevelniklar ko’p uchraydi.
m dan yuqorida o’rmonlar baland bo’yli o’tlar va butalar o’sadigan subal’p
mintaqa bilan va undan yuqorida al’p mintaqasi bilan almashinadi. Al’p
mintaqasining yuqori chegarasi sharqda 5000 m balandliqdan o’tadi.
Gang daryosining vodiysida va del’tasida botqoq landshaftlar rivoj topgan.
Botqoqlarda baland bo’yli o’tlar, orxideylar, paporotniklar, bambuklar, uzun bargli
15

nipa palmasi va lianalar o’sadi. Suv havzalarida hind nilufari ko’p uchraydi. Gang
va Braxmaputra del’tasining ancha qismi mangra va doimiy yashil o’rmonlar bilan
qoplangan. Qishloqlar atrofini mango, figi daraxtlari, bambukzorlar, o’lkan
bananlar o’rab olgan. O’lkaning g’arbiy qismidagi sho’rxok va qumli cho’llarda
siyrak holda sho’ra, saksovul, yantoq va boshqa kserofit o’simliklar o’sadi. Ganga
pastekisligida aholi nihoyatda zich joylashganligi tufayli tabiiy landshaftlar juda
kam saqlangan.
O’zlashtirilgan yerlarda sholi, shakarqamish, makkajo’xori, tariq, bug’doy, tola
beradigan jut kabi madaniy ekinlar ekiladi. Bengal va Assam pastekisliklarida
banan, kokos palmasi va choy plantasiyalari barpo etilgan. Hind tekisligida don va
sabzavot ekinlari bilan bir qatorda ko’plab paxta ham ekiladi. Umuman, Gang
pastekisligining o’rta va yuqori qismida, Hind tekisligida sug’orma dehqonchilik
yaxshi rivojlangan.
Hindiston yarim orolining o’simlik qoplami antropogen omil ta’sirida kuchli
o’zgargan. Dekan yassi tog’ligi uchun ko’proq savannalar va siyrak o’rmonlar
xarakterli. Ko’p joylarda kesib yuborilgan o’rmonlar o’rnida ikkilamchi yoki
antropogen savannalar vujudga kelgan. Savannalarda baland bo’yli o’tlar, soyabon
shakldagi akasiyalar, sal daraxti, finik palmalari o’sadi. G’arbiy Gatning shamolga
qaragan yonbag’irlarida palma, bambuk, kameliya, sandal daraxti, epifitlar va
lianalar ko’pchilikni tashkil etadi. Nilgiri tog’ining yuqori mintaqasida mo’tadil
mintaqaga xos o’simlik turlari - emanlar, kashtanlar ko’p uchraydi. Malabar
qirg’og’i bo’ylab kokos palmazorlari cho’zilgan. Torpik o’rmonlarning katta
maydoni o’zlashtirilib, ularning o’rnini kofe, choy va sholi plantasiyalari
egallagan. Qishloq xo’jaligida shakarqamish, makkajo’xori, araxis, tariq ham
yetishtiriladi.
2.3.4. O’rta Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Hozirgi vaqtda O’rta Osiyo hududida o’simliklarning 9 mingdan ortiq turi
aniqlangan. Shundan 90% o’simlik turlari asosan tog‗li rayonlar uchun xosdir.
Tabiiy-geografik sharoitga bog’liq holda o’simlik qoplamining tarqalishi
16

belgilanadi. O’rta Osiyoda o’simliklarning yashayotgan sharotiga ko’ra bir necha
o ‗ simlik zonalari mavjud. Odatda ular tekislik qismi zonalariga, tog’li qism
mintaqalarga bo’lingan.
Cho’l o’simliklari dunyosi xilma-xil sharoitlariga va o‗ziga xos
xususiyatlariga ega. Cho’l o’simliklarining hayoti, asosan, iqlim sharoitiga,
xususan, namlik (suv) bilan ta‘minlanish darajasiga bog’liq. Cho’l zonasi o‗simlik
o’sishi uchun qanchalik noqulay bo’lmasin, u yerda o’sadigan o’simlik turlari
xilma-xil guruh vakillaridan tashkil topgan. Bular asosan, kserofitlar, efemerlar va
mezokserofitlar kabi ekologik gruppalardir Shuvoqli cho’llar tuprog’i
sho’rlanmagan loy tuproq bo’lib, o’simliklardan asosan oq shuvoq, izen, juda
siyrak holda chalov va boshqa efemerlar uchraydi. Bular oq shuvoq
assotsiatsiyasini tashkil etadi. Haqiqiy oq shuvoqlar Orol bo’yi tekisliklarida va
Chu vodiysida uchraydi. Burganli cho’llar tuprog’i sho’rlangan yoki gipsli bo’lib,
burgan va toshburgan kabilar uchrab, ular burgan – toshburgan assotsiasini tashkil
etadi. Shunday qilib, qumli cho’llarda juzg’un yoki qandim, quyonsuyak, iloq,
selin, cherkez, saksovul kabi o’simlik turlari o’sadi. Juzg’un (qandim) buta
o’simligi bo’lib, ko’chib yuruvchi qumlarda, kichik marzasimon qumliklarda
o’sadi. Juzg‗unning ellikka yaqin turi mavjud bo‗lib, buyi ikki metrga yetib,
doirasimon bo’lib o’sadi. Uning ildizi har tomonga ko’ndalang holda tarqalib,
uzunligi 20 m ga yetadi va qumni mustahkamlaydi. Ko’chib yuruvchi qumlarni
mustahkamlashda endemic hisoblangan selinning ahamiyati katta. U ko’p yillik o’t
bo’lib, dastlab barxan qumlarida vujudga keladi. Selinning bo’yi 1 metrga yetib,
yon ildizlari uzun bo’lib, 10 metrdan oshadi. Lyossli va lyossimon tog jinslari
keng tarqalgan toqqa yaqin joylarda asosan efemer va efemeroidlar va boshqa
o’tlar o’sadi. Lyossli cho’llarda seryomg’ir bahor faslida avval efemerlar va
efemeriodlar zich o’sadi, cho’lda chiroyli boychechak, binafsha, lolaqizg’aldoq
barq urib o’sib, cho’l yashil-qizg ‗i sh tusga kiradi. Bundan tashqari, yana sassiq-
quvray, lola, piyoz ildizlilar, mingbosh, chalov, shuvoq kabilar uchraydi.
O’rta Osiyoning tekislik qismidagi daryo vodiylarida to’qay o’simliklari o’sadi.
Ularning eng muhimlari qizilmiya, chuchukmiya, ajiriq, jiyda, daraxt va butalarga
17

chirmashib o’suvchi ilonpechak, qo’ypechaklardir. Adir balandlik mintaqasi
dengiz sathidan 600-700 m ba‘zi joylarda esa 1200-1600 m bo‗lgan tog‗ oldi
tekisliklarini o’z ichiga oladi. Relefning balandlashuvi tufayli yog‗in miqdori
ortadi. Yozgi harorat esa cho’lga nisbatan pastroq bo’lib, tipik va to’q tusli bo’z
tuproqlar keng tarqalgan. Bular o’z navbatida adirda har xil o’ tlarni qalin va
baland bo’lib o’sishiga sababchi bo’ladi. Adir mintaqasida cho’lga nisbatan
o’simlik turlari ko’p bo’lib, qalin ‘’sadi. 1 km.kv maydonda 15-20 turga mansub
bo‗lgan 30 ming alohida tur uchraydi. Adir o’simliklarining asosini efemer va
eferoidlar, ko’p yillik har xil o’tlar, butalar tashkil etadi. Adirda efemer va
efemeroid o’simliklardan rang, qo’ng’irbosh, yaltirbosh, no’xotak, lola, oqquray,
sasir kabilar o’sib, iyul oyigacha vegetatsiyasini davom ettiradi. Bulardan tashqari
yana shuvoq, yovvoyi bug’doy (ismaloq), taktak (yovvoyi arpa), jasmin,
qo’ziquloq, karrak, qiltiq, shirach kabi o’simliklar o’sadi.
Tog’ mintaqasi dengiz sathidan 1200-1700 m dan 2000-3800 metrgacha bo’lgan
balandliklarni ishg’ol etadi. Tog’ mintaqasi asosan tog’ dashtlari, tog’ o’rmonlari,
keng bargli tog’ o’rmonlari, igna bargli tog’ o’rmonlar kabi tiplarga bo’linadi.
Tog’-balandlik mintaqasida joyning umumiy tabiiy sharoitiga bog’liq holda
o’simliklarning bir necha turlari mavjud. Tog’larning nisbatan nam shimoliy va
shimoli-g’arbiy yon-bag’irlarida mezofit, aksincha, janubiy nisbatan quruq yon-
bag’irlarida kserofit o’simliklar uchrasa, zaxkash botiqlarda, yog’in ko’proq
tushadigan tog’ yon-bag’irlarida bargli o’rmonlar va har xil butalar o’sadi. Tog’-
balandlik mintaqasining quyi qismida ko’proq o’tloq o’simliklar, xususan,
bug’doyiq, kovrak, shirach-efemurs, oqsuqta, ko’kcho’p (isfarak), gulxayri, lolalar,
anzur, arslonquyruq, binafsha, ismaloq, chatir va boshqa o’simliklar o’sadi. Tog’-
balandlik mintaqasida daraxtlardan archazorlar katta maydonda tarqalgan.
Archazorlar asosan 3000 metr balandlikkacha bo’lgan joylarda ko’proq uchraydi.
Oloy-Turkiston va Zarafshon-Hisor tizmalarida uch turi – Zarafshon (o’rik)
archasi, yarim sharsimon (saur archasi) va Turkiston (qoraarcha) archasi o’sadi.
Zarafshon archasi ko’proq 1200-2200 m balandliklarda, Turkiston archasi 1800-
2700 metr gacha balandlikda o’sadi. Archazorlar ko’proq nisbatan qurg’oqchil va
18

toshloq yerlarda uchraydi va asta-sekin o’sib, bo’yi 20 metrgacha yetib ming
yildan ortiq yashaydi. Archazorlar tagida esa har xil o’tlar va butalar uchraydi.
Ular O’rta Osiyoning namgarchilik ko’p bo’lgan tog’larida, jumladan, Farg’ona
tizmasining g’arbiy yonbag’rida, qoramtir tuproqlar ustida o’sadi. Bargli o’rmonlar
ichida eng ko’p tarqalgan paleogen davridan qolgan relikt (noyob) o’simliklar-
yong’oqlardir. Yong’oqlar bilan birga zarang, yovvoyi olma, bodom, o’rik,
tog’olcha, do’lana, Turkiston qayini tog’larda (ayniqsa Bobotog’, Boysun, Badxiz
tog’larida) pistazorlar, Hisor va Artek tog’larida esa, yovvoyi anor kabilar o’sadi.
Tog’ balandlik mintaqasida uchqat, na‘matak, irg’iy, zirk, maymunjon, yovvoyi
uzum, qatran va boshqalar, anjir kabi quruq subtropik o’simliklar tarqalgan. Tog’
balandlik mintaqasida tog’ piyozi, anzur piyoz, zira, ravoch, taran, tuyayaproq,
kiyik o’ti, tog’saqichi (tarkibida kauchik moddasi bor) kabi dorivor o’simliklar
ham uchraydi.
Yaylov (baland tog’) mintaqasi 2700-2800 m balandliklardan boshlanadi va abadiy
qorliklar zonasigacha davom etadi. U ikki kichik mintaqa; quyi yaylov (subalp) va
yuqori yaylov (alp) ga bo’linadi. Subalp o’tloqlari o’simliklari tog’ mintaqasi
o’tloqlaridan bo’yi birmuncha pastligi bilan farqlanadi. Subalp o’tloqlari nisbatan
tuproq yaxshi rivojlangan, namgarchilik joylarda vujudga kelib, qo’ng’irbosh,
mushukquyruq, yovvoyi arpa, yovvoyi suli, oq momiq, taran, pushti, biroz
qurg’oqchil joylarda chayir betaga, tikanli astragal butasi o’sadi. Yaylov balandlik
mintaqasining yuqori qismida (3 500 yuqorida) alp o’tloqlari uchraydi. Alp
o’tloqlari subalp o’tloqlaridan past bo’lib, yer bag’irlab o’sishi bilan farqlanadi.
Namgarchilik bo’lgan yerlarda to’ng’izsirt (kobreziya) o’tining bir necha turlari,
binafsha, qoqio’t, yulduz o’t, sariqayiqtovon, yovvoyi ko’knori kabilar o‗sadi.
Qurg’ochil toshloq yerlarda qaziltikan, toshyorar, astraal o’simliklari uchraydi. Alp
o’tloqlari yuqori qismida doimiy qor va muz (nival) zonaga borib tutashad
Zarafshon vodiysining to’qayzorlarida jiyda, turanga, tol, tog’ terak, do’lana,
na‘matak, lomonos chekanda, jing’il va boshqa daraxtlar hamda butalar zich
changalzorlarni hosil qilar edi. Nisbatan balandroq quruq uchastkalar ochiq, doimo
suv bosgan ko’lmaklarda esa chiy, qamish va boshqa gigrofit o’simliklar o’sib
yotar edi. Albatta, eramizdan oldingi kishilarning tabiatga ta‘siri juda ham kam
bo’lgan, lekin shu paytlarda ham Zarafshon vodiysida dehqonchilik rivojlangan
bo’lib, sug’orishga qulay joylar o’zlashtirilgan, ayrim joylarda to’qay o’rmonlar
qirqilib, turli ekinlar ekilgan.
19

Yaxlit qirrali zirk, Qizilzirk (Qoraqat)- Berberis integerrima Bunge. -
Барбарис цельнокрайный .
O’simlikning tavsifi . Qora zirk – buta, balandligi 3-4 m gacha, Berberidaceae
oilasiga kiradi. Kuchli shoxlangan; shoxlari burchakli, qo’ng’irrang yoki to’q qizil
rangga ega. Pastki mevasiz novdalardagi tikanlar uch bo’lakli, o’rta va yuqori
novdalarida oddiy. Barglari terisimon, teskari tuxumsimon yoki cho’zinchoq,
uzunligi 4-5 sm, eni 13-18 mm, qisqa bandli, chetlari butun yoki deyarli butun;
pastki novdalarda, ko’pincha katta, o’tkir chandiqli. Gullari odatda 12-20 tagacha
uzun, pishib yetilish vaqtida osilib turuvchi shingilda joylashadi. Kosachabarglar
va gultojibarglar deyarli bir xil, teskari tuxumsimon. Ustuncha juda qisqa; urug’chi
nisbatan katta bo’lib meva ustida qoladi; urug’kurtaklar 3-4. Rezavor mevasi
teskari tuxumsimon yoki cho’zinchoq, to’q-qizil, ko’kimtir qoplamli, uzunligi 7-8
mm. May oyida gullaydi, iyun-iyul oylarida mevalaydi.
Ekologiyasi: Quyi va o’rta tog’ning mayda tuproqli, shag’alli, toshli yon
bag’irlari, qoyalari, daryo va soy vodiylarida uchraydi.

2.7-rasm. Yaxlit qirrali zirkning to’pguli va mevali shoxlari
O’simlikning tarqalishi . Dunyo bo’yicha O’rta Osiyo, Eron, Afg’onistan,
G’arbiy Xitoyda, O’rta Osiyoning Tyan-Shan (Chu-Ili tog’lari va Zailiy Olataudan
tashqari), Pomir-Oloy, Kopet-Dog’da tarqalgan.
Tibbiyotda qo’llanilishi va kimyoviy tarkibi. Qoraqat ildizlaridan ajratib
olingan alkaloidlar, qon bosimini pasaytirish, safro haydash xususiyatlariga ega.
20

Undan xoletsistit, buyrak toshi kasalligida, surunkali gepatit, gepatoxolesistitlarda
qo’llaniladi. 20 % barg damlamasidan bachadondan qon ketganda, 5 % li
damlamasini jigar xastaliklarida qo’llaniladi. O’simlik tarkibida 0,3-2% berberin,
0,25% yatrorritsin, 10,7% oksiakantin, kolumbamin, magnoflorin kabi alkaloidlar
mavjud. Barglarida berberin, glautsin, izokorudin, vitamin S, karotin moddalari,
bo’yoqlardan zangori pigment mavjud.
Xom-ashyoni tayyorlash va uning sifati. Qoraqatning ustki qismini juda
sekin o’sishini hisobga olgan holda uni keyingi terimini 5-10 yilsiz amalga
oshirmaslik zarur. Mevalari yetilgandan keyin yig’ilgan ildiz bo’laklarining
uzunligi 12-20 sm gacha, enini 6 sm ga teng qilib kesiladi. Ildizi qo’ng’ir-kulrang,
bo’linganda limon kabi sariq. Hidi sezilarsiz, o’ziga xos. Ta‘mi achchiq.
G’unchalash va gullash fazasida yig’ilgan barglar quritilgandan so’ng ellipssimon
shaklga kirib bo’yi 2-7 sm, eni 4 sm, ikki tomondan yupqa mumsimon modda
bilan qoplangan. Barglari ustki tomondan tuq yashil, ostkisi och yashil. Hidi o’ziga
xos, ta‘mi nordon. Xom-ashyo namligi 14 % dan, kuli 5% dan, 3 mm teshikli
elakdan o’tadigan o’simlik bo’laklari 5% dan, me‘yoriy rangini yuqotgan qismlari
4 % dan, organic aralashmalari 2 % dan, mineral aralashmalari 1% dan ortmasligi
kerak.
Turkiston arslonquyrug„i - Leonurus turkestanicus V. Krecz. &
Kuprian. – Пустырник туркестанский .
O’simlikning tavsifi. Arslonquyruq Lamiaceae oilasiga mansub ko’p yillik
o’simlik. Poyasi ko’p sonli, tik turuvchi, oddiy yoki yuqori qismi tarvaqaylab
shoxlangan, mayda tukli yoki silliq, balandligi 10- 150 sm etadi. Barglari keng
tuxumsimon-yumaloq, kaftsimon bo’lingan, rombsimon teskari cho’zinchoq, o’tkir
yoki o’tkirlashgan, chuqur patsimon-bo’lakli yoki patsimon bo’lingan, odatda
bo’laklari cho’zilgan, o’tkir, deyarli silliq yoki birmuncha zich yopishgan kalta
tuklar bilan qoplangan, uzun bandli; gulyonbarglari kichraygan, yuqoriga qarab tez
kichrayib boradi, murakkab bo’linmagan. Gullari o’troq, kam gulli, pastki qismida
oralari juda kengaygan, yuqorida esa birmuncha yaqinlashgan halqalarda,
gulyonbarglar qo’ltig’ida joylashgan. Gulyonbarglari bigizsimon, egilgan,
21

yuqoriga yo’nalgan, mayin tukli, kosachabargdan ancha kaltaroq. Kosachabarglari
uzunligi 8-9 mm, kalta tukli, keng uchburchakli, darrov toraygan, mevalarida
to’rsimon tomirlangan, egilgan tishchali, naychaning uzunligiga taxminan teng.
Gultojibarglari pushti-binafsha rang, tashqi tomondan tukli, uzunligi 12-13 mm.
Yong’oqchalari och jigarrang, o’tkir uch qirrali, yuqori qismi qiyshiq kesilgan va
tuklangan, uzunligi taxminan 3 mm. Iyun-iyul oylarida gullaydi, iyul-avgust
oylarida mevalaydi
O’simlikning tarqalishi . Dunyo bo’yicha O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston va
Pokistonda; O’rta Osiyoda Zaysan kotlovinasi, Qozog iston melkosopochnigi,ʻ
To rg ay chuqurligi, Alako l chuqurligi, Balxasholdi cho llari, Orololdi cho llari,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kaspiyoldi cho llari, Muyunqum, Sirdaryo daryosi vodiylari, Farg’ona vodiysi,
ʻ
Mirzacho’l, Tarbagatoy, Jung’or Olatovi, Tyan-Shan, Pomir-Oloy, Kopet-Tog’da
tarqalgan.
2.3.5. Janubi G’arbiy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Old Osiyo tog’liklaridan janubda joylashgan va ular bilan tutashib turgan Janubi-
G’arbiy Osiyo tabiiy geografik rayoni Arabiston yarim oroli va Mesopotamiya
pastekisligidan tashkil topgan. Bu TGR uch tomondan Hind okeanining Qizil va
Arabiston dengizlari, Adan, Omon va Fors qo’ltiqlari bilan o’ralgan. G’arbiy sohili
O’rta dengiz suvi bilan yuvilib turadi. Janubi-G’arbiy Osiyo genetik jihatdan
Afrika platformasining bir qismi bo’lib, undan neogenda vujudga kelgan tektonik
yoriq Qizil dengiz grabeni orqali ajralgan. Al’p-Himolay burmalanish mintaqasida
hosil bo’lgan Mesopotamiya bukilmasi continental yotqiziqlar bilan to’lib Janubi-
G’arbiy Osiyoni Yevrosiyoga tutashtirgan. Mesopotamiyaning katta qismi uchun
cho’llarga va chala cho’llarga xos tuproqlar, o’simliklar xarakterli. Shimoliy
qismida tarkibida 1% dan ham kam chirindi bo’lgan bo’z tuproqlar, janubida oddiy
skeletli cho’l tuproqlari uchraydi. Toshloq va qumli cho’llarda tuproq-o’simlik
qoplami rivojlanmagan. Pastqam joylarda taqirlar va sho’rxoqlar keng tarqalgan.
Daryo vodiylarida hosildor allyuvial tuproqlar rivojlangan. O’simlik qoplami
siyrak tarqalgan kserofitlardan iborat. Shimoliy qismida shuvoq, sho’ra va
efemeroidlar, janubidagi tropik cho’llarda butalar va o’t o’simliklari o’sadi,
22

efemeroidlar kam uchraydi. Balandlik yonbag’irlarida u yer bu yerda eman,
yovvoyi pista va boshqa butalar ko’zga tashlanadi. Daryo vodiylarida Frot teragi,
tol, yulg’un va qamishlar o’sadi. Janubiy hududlarda madaniy va yovvoyi finik
palmalari keng tarqalgan
2.3.6. Old Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Bu G’arbiy Osiyoda joylashgan bir necha tabiiy geografik o’lkalar
majmuasidir. Bu yirik hududga orotektonik, iqlimiy, geobotanik, zoogeografik
jihatdan o’xshash hamda hududiy jihatdan qo’shni bo’lgan Kavkaz o’lkasini
qo’shib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Old Osiyo tog’liklari g’arbda Egey
dengizidan sharqda Hinduqush tog’larigacha qariyb 4000 km masofaga cho’zilgan.
Eni 600 km dan 1500 km gacha kengayib boradi. Maydoni 3,5 mln km2, Kavkaz
tog’lik o’lkasi bilan birgalikda 4 mln km 2
ga yaqin. Old Osiyo tog’liklari va
Kavkaz O’rta dengiz geosinklinal mintaqasiga qaraydi Old Osiyo va Kavkaz TGR
mustaqil chegaraga, yaxlit hududga, o’ziga xos tabiiy geografik sharoitga va
individual xarakterga ega bo’lgan o’lkalarga bo’linadi. Bular Kichik Osiyo tog’ligi,
Armaniston tog’ligi, Eron tog’ligi va Kavkaz tog’li tabiiy geografik o’lkalaridir.
Kichik Osiyo o’lkasida o’rmonlar unchalik ko’p emas. Pontiya tog’larining yog’in
ko’p bo’ladigan shimoliy yonbag’irlarida namlikni sevadigan Kolxida tipidagi
doimiy yashil o’rmonlar o’sadi. O’rmonlar tagida qizil tuproqlar rivojlangan. 600-
700 m dan yuqorida tog’ qo’ng’ir tuproqlari O’rta dengiz tipidagi o’rmon va
butazorlar bilan qoplangan. Tavrning janubiy yonbag’irlarida Livan kedridan
iborat o’rmon massivlari uchraydi. Baland tog’larda subtropik o’simliklar bargini
to’kadigan keng bargli (buk, grab, kashtan, jo’ka) o’rmonlar bilan, undan yuqorida
aralash o’rmonlar, igna bargli o’rmonlar, subal’p butazorlari va tog’ o’tloqlari
bilan almashinadi. Ichki qurg’oqchil yassi tog’liklarda o’rmonlar o’smaydi. Bu
yerda o’simlik qoplami siyrak holda o’sadigan qarag’ay butalaridan, past bo’yli
yostiqsimon butalardan, shuvoqlardan va turli boshoqli o’tlardan iborat.
Armaniston tog’ligi iqlimi quruq kontinental bo’lganligi sababli tog’, dasht va
chala cho’l landshaftlari keng tarqalgan. Katta-katta maydonlarni qoplagan och
tusli kashtan, qo’ng’ir, och tusli qo’ng’ir tuproqlarda dasht, chala cho’l
o’simliklari, kserofit butalar o’sadi. Daryo vodiylarida butazorlar, o’tloqzorlar va
qamishzorlar mavjud. O’rmonlar tog’ tizmalarining yog’in ko’proq tushadigan tog’
yonbag’irida o’sadi. Tog’ etaklari, botiqlar va pastekisliklarda paxta, sholi, tamaki,
bug’doy, makkajo’hori ekiladi, sitrus plantasiyalari, turli xil mevali bog’lar va
tokzorlar barpo etilgan Kavkazning shimoliy yonbag’irida dasht mintaqasi 200-400
m balandlikda, o’rmon-dasht mintaqasi 400-800 m balandlikda joylashgan, keng
23

bargli o’rmonlar mintaqasida (600-1200 m) buk, eman, grab, shumtol, zarang,
qayrag’ochlar o’sadi. Igna bargli o’rmonlarda (1000-2200 m) baland bo’yli
Kavkaz pixtasi, eldor qarag’ayi, pitsund qarag’ayi, Pallas qora qarag’ayi va oddiy
qarag’aylar ko’pchilikni tashkil etadi. G’arbiy Kavkazda 2200-2600 m, Sharqiy
Kavkazda 2600-3500 m balandliklarda subal’p va al’p o’tloqlari keng tarqalgan.
Bu yerda Al’p qo’ng’irboshi, yaltirbosh, tog’ yo’ng’ichkasi, Kavkaz zirasi o’sadi.
Eng yuqorida nival mintaqa joylashgan. Eron tog’ligi O’simlik qoplamida tog’
cho’liga va quruq dashtlarga xos kserofitlar formasiyasi hukmronlik qiladi. Ular
ichki tekisliklarda, platolarda, kam yog’in tushadigan tog’ yonbag’irlarida quruq
iqlimga moslashgan holda o’sadi. Kserofit flora tarkibida astragallar,
akantolimonlar, espartsetlar ko’p uchraydi. Gilli cho’llarda tropik mintaqaga xos
akasiyalar, baland bo’yli boshoqli o’tlar, cho’l lishayniklari o’sadi.
2.3.7 Markaziy Osiyo mintaqasi dorivor o’simliklari
Markaziy Osiyo o’ziga xos tabiiy sharoitga, murakkab tektonik va orografik
strukturaga ega bo’lgan, cho’l va dasht landshaftlari keng tarqalgan, tekisliklar va
baland tog’lardan tarkib topgan, okeanlardan uzoqda joylashgan, hamma tomondan
tog’lar bilan o’ralgan yirik hududdir. U Osiyoning markaziy qismida Oltoy va
Himolay tog’lari o’rtasida joylashgan. Markaziy Osiyo shimolda O’rta Osiyo va
Janubiy Sibir tog’lari bilan, sharqda Katta Xingan tizmasining g’arbiy tog’ etaklari,
Ordos yassi tog’liginnng sharqiy chekkasi va undan shimolda joylashgan
ko’tarilmalar bilan, g’arbda Eron tog’ligi bilan chegaralanadi.Tog’larning shimoliy
yonbag’irida o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Janubga borgan sari o’rmonlar
kamayib, ularning o’rnini dasht, chala cho’l va cho’l o’simliklari egallaydi. Xentey
tog’ida va Xubsugul ko’li atrofida kedr, tilog’och va mayda bargli o’rmonlar
uchraydi. Xangayda Sibir tilog’ochi va turli xil boshoqli o’tlar o’rmon-dasht
landshaftlarini hosil qiladi. Gobi Oltoyi o’rmonlardan holi bo’lib, uning quyi
mintaqasi cho’l, yuqori mintaqasi dasht o’simliklaridan tarkib topgan. Botiqlarda
va o’lkaning sharqiy qismida cho’l va dasht o’simliklari siyrak holda o’sadi.
Jung’oriya botig’ida O’simlik qoplami siyrak bo’lsada ekologik muhitga
moslashgan holda tarqalgan. Ular saksovul, yulg’un, juzg’un, shuvoq,
sho’ralardan, pastqam joylarda qiyoq va qamishlardan iborat. Vohalarda paxta,
bug’doy, gaolyan, tariq yetishtiriladi. Tarim yoki Qashqar botig’i Markaziy
Osiyoning eng yirik botiq-tekislik landshaft kompleksidir. U Tyanshan, Pomir,
Tibet va Beyshan tog’lari bilan o’ralgan. Cho’llarda yulg’un, saksovul, yantoq,
efedra, shuvoq, sho’ralar, o’zanlar bo’ylab tol, terak, cho’l ilmi va boshqa kserofit
o’simliklar o’sadi. Sug’oriladigan yerlarda paxta, don ekinlari, qovun, tarvuz,
24

uzum yetishtiriladi. Sharqiy Tyanshanda landshaft komplekslari vertikal zonalar
bo’ylab joylashgan. 1800 m gacha ko’tarilgan tog’ dashtlarida chalov, betaga, chiy
va boshqa o’t o’simliklari o’sadi. 1800-3000 m dan yuqorida subal’p va al’p
o’tloqlari tarqalgan. Ular yozgi yaylov sifatida foydalaniladi Alashan va Gobi
cho’llarining qum massivlari uchun saksovul, juzg’un, qaragana kabi psammofitlar
xarakterli. Toshloq va sho’rxok yerlarda Gobi chalovi, shuvoq, Gobi sho’rasi
o’sadi. Grunt suvlari yer yuzasiga yaqin yotgan joylarda terakzorlar va
qamishzorlar yaxshi rivojlangan. Gobi-Alashan. Bu o’lka tabiiy sharoitining
umumiy xususiyatlari o’xshash bo’lgan Gobi, Ordos, Beyshan yassi tog’liklaridan
va Alashan cho’lidan tarkib topgan. Rel’efida peneplenlashgan baland yassi
tog’liklar ustunlik qiladi. Gobi Markaziy Osiyodagi eng katta suvsiz cho’ldir.
Uning nomi ham mongol tilida “suvsiz joy” degan ma’noni anglatadi. Yassi
tog’likning o’rtacha balandligi 800- 1500 m ni tashkil etadi, ayrim ko’tarilib turgan
kalta tog’larning balandligi 2500- 3000 m gacha yetadi. Yer yuzasi qiya
tekisliklardan, keng yassi tog’oralig’I vodiylaridan, qumli, gilli, toshloq, sho’rxok
yerlardan iborat. Bu yerda cho’l va chala cho’l landshaftlari keng tarqalgan.
Janubda Xuanxe daryosining kenglik bo’ylab oqadigan joydan shimolda
Datsinshan tog’i 2400 m yuqoriga ko’tarilgan. Gobi yassi tog’ligida tektonik va
deflyasion cho’kmalar, barxanli va gryadali qumlar keng tarqalgan.
Saksovul (Haloxylon) — sho radoshlar oilasiga mansub buta va daraxtlar turkumi.ʻ
Bo yi 1,5–12 m, tanasining diametri 1 m gacha boradi. Guli mayda, ikki jinsli,
ʻ
qaramaqarshi, tangachasimon, guloldi qo ltig ida bittadan o rnashgan. Barglari
ʻ ʻ ʻ
uchli, rivojlanmagan, tangachasimon, gul xreil qiluvchi novdachalari qari
shoxlardan o sib chiqadi. Saksovulning yashil novdalari organik modsa to plashga
ʻ ʻ
xizmat qiladi. Iillik yosh novdalarining ko p qismi kuzda, ayniqsa, sovuq tushishi
ʻ
bilan to kilib ketadi, ozroq qismi esa yog ochga aylanib saqlanib qoladi. Alr.dan
ʻ ʻ
gullay boshlaydi, oktabrda urug laydi. Osiyo (O rta Osiyo, Eron, Afg oniston,
ʻ ʻ ʻ
Xitoy, Mongoliya)da 10 turi uchraydi. O zbekistonning Qizilqum cho llarida
ʻ ʻ
o rmonlarni hosil qiluvchi asosiy turlar — oq va qora Saksovuldir. Kora S. (H.
ʻ
aphyllum) — bargsiz buta yoki daraxt, bal. 4—9 (12)m gacha. Asosan, Osiyoning
cho l va chala cho llarida, sho rxok yerlarda, sho rlangan qumlarda, taqirlarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko p tarqalgan. Urug idan ko payadi. Yo llarda ixotazorlar barpo etishda
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalaniladi. Qora S. katta daraxtzorlar hosil qiladi, oq Saksovuldan tana va
shoxshabbasining qoramtir bo lishi, bargining tuzilishi bilan ajralib turadi. Oq S.
ʻ
(H. persicum) — yirik buta. Bal. 2,5–6 m. Ildizi 10–11 m chuqurlikka boradi.
Qozog iston, O rta Osiyo, Eron, Afg oniston, Iroq, Saudiya Arabistoni, G arbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoyning cho l va sahrolarida o sadi. Oq Saksovul qumliklarni mustahkamlash
ʻ ʻ
25

uchun ekiladi. Zaysan Si (H. ammodendron) turi Qoraqalpog istonning ayrimʻ
joylari (Ustyurt)da uchraydi.

- rasm Saksovulning morfologik ko’rinishi
Saksovulning xalq xo jaligida ahamiyati katta. Undan, asosan, o tin (yoqilg i),
ʻ ʻ ʻ
qo ylar va tuyalar uchun to yimli ozuqa, qumlarni mustahkamlovchi, shamolni
ʻ ʻ
to suvchi vosita sifatida foydalaniladi. Saksovul o rmonlari tuproqni eroziyadan
ʻ ʻ
saqlashda muhim o rinda turadi. Saksovul 50—60 yil yashaydi. Asosan, urug idan
ʻ ʻ
ko payadi va 5—7yili normal urug lay boshlaydi. O rta Osiyo va Qozog istonda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Saksovul o rmonlari 22 mln. ga atrofida. O zbekistonda Saksovul o rmonlari 1229
ʻ ʻ ʻ
ming ga, shundan oq Saksovul 976 ming ga, qora Saksovul 253 ming ga ni
egallaydi. O zbekistonda cho l va yaylovlarga ekish uchun 1991-yilda chiqarilgan
ʻ ʻ
Nortuya navi rayonlashtirilgan. So nggi yillarda Saksovulni ko paytirish
ʻ ʻ
maqsadida bir qator o rmon xo jaliklari tashkil etilib, sun iy saksovulzorlar barpo
ʻ ʻ ʼ
qilinmoqda
26

Xulosa.
Dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyasi qishloq xo‘jaligining asosiy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, farmatsevtika sanoati hamda dorixonalarni sifatli
shifobaxsh o ‘simliklar xomashyosi bilan ta’minlashni o'z oldiga maqsad qilib
qo‘ygan fandir. Keyingi vaqtda farmatsevtika sanoati korxonalari dori
vositalarimng taxminan 50% dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanayotganligini e’tiborga olsak, dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyasi
naqadar katta ahamiyat kasb eta boshlaganini tasavvur qilish qiyin.
Mutloq ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalaming dorivor
o'simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni
ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar
xom-ashyosigabo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina
qondirish mumkin.
Biz yashab turgan O’rta Osiyo cho’llarda seryomg’ir bahor faslida avval efemerlar
va efemeriodlar zich o’sadi, cho’lda chiroyli boychechak, binafsha, lolaqizg’aldoq
barq urib o’sib, cho’l yashil-qizg‗ish tusga kiradi. Bundan tashqari, yana sassiq-
quvray, lola, piyoz ildizlilar, mingbosh, chalov, shuvoq kabilar uchraydi. Adir
o’simliklarining asosini efemer va eferoidlar, ko’p yillik har xil o’tlar, butalar
tashkil etadi. Adirda efemer va efemeroid o’simliklardan rang, qo’ng’irbosh,
yaltirbosh, no’xotak, lola, oqquray, sasir kabilar o’sib, iyul oyigacha
vegetatsiyasini davom ettiradi. Bulardan tashqari yana shuvoq, yovvoyi bug’doy
(ismaloq), taktak (yovvoyi arpa), jasmin, qo’ziquloq, karrak, qiltiq, shirach kabi
o’simliklar o’sadi. Tog’-balandlik mintaqasining quyi qismida ko’proq o’tloq
o’simliklar, xususan, bug’doyiq, kovrak, shirach-efemurs, oqsuqta, ko’kcho’p
(isfarak), gulxayri, lolalar, anzur, arslonquyruq, binafsha, ismaloq, chatir va boshqa
o’simliklar o’sadi. Tog’-balandlik mintaqasida daraxtlardan archazorlar katta
maydonda tarqalgan. Archazorlar asosan 3000 metr balandlikkacha bo’lgan
joylarda ko’proq uchraydi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Karshibaev X. K, Maxkamov T.X. “Dorivor o’simliklar biologiyasi va
ekologiyasi” Guliston-2022
2. Berdiyev E. T, Axmedov E.T “Tabiiy dorivor o’simliklar” Toshkent-2018
3. Alibekov A. L “O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi” fanidan ma’ruzalar matni
Samarqand-2019
4. Berdiyev E. T, Axmedov E.T “Dorivor o’simliklani yetishtirish texnologiyasi”
Toshkent-2017
5. Vaxobov. X, Abdulqosimov.A.A, Alimkulov.N.R “Materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi” Toshkent-2020
6. Rasulovа. F “Dorivor o’simliklarda ilmiy izlanish asoslari” O’quv-uslubiy
qo’llanma Andijon-2020
7. Ayupov R.X , Afzalov Z.Sh “ Dorivor o’simliklar va ulardan foydalanish”
Toshkent-2015
8. M.T.Isag‘aliyev, S.Meliboyev, Z.J.Isomiddinov, M.V.Obidov. “Dorivor
o‘simliklar biologiyasi va ekologiyasi” Classic-2021
9. Agrobank 100 kitob to’plam “Dorivor o’simliklarni o’stirish va yetishtirish” 41-
kitob
10. Ahmedovna O’, Ergashev A, Abzalov A, Yulchiyeva M, Mustafakulov D
“Dorivor o‘simliklarni yetishtirish texnologiyasi va ekologiyasi” Toshkent-
2018
11. Vaxobov X, .Abdulqosimov A.A, Alimkulov N.R Materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi O’quv qo’llanma Toshkent-2020
Internet saytlari:
12. http://www.school.xvatit.com/index/kulturnyx_rasteniy.ppt
13. http://www.ru.wikipedia.org/proisxojdeniya_kulturnyx_rasteniy
14. www. wikipedia.org
15. www. plantarium.ru
1 6. www. theplantlist.org
28

kurs ishi

Sotib olish