Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	125.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

9 Sotish

Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik
xususiyatlari
Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 2
I BOB. Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari ........................... 5
1.1. Nizolarning kelib chiqishi. Oiladagi ota-ona va bola nizolari. ............................................................ 5
1.2.Oilada bolalarni tarbiyalashning psixologik usullari. ........................................................................ 14
II BOB. Bola shaxsidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va nizolarni hal qilish usullari ........................ 19
2.1. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va nizolarni hal qilish usullari. . 19
2.2. Mojarolar paytida bolalarni tinchlantirish usullari .......................................................................... 22
Xulosa .................................................................................................................................................... 28
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 29
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Shak-shubhasiz, ota-ona, oila, mahalla, maktablar
bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda bolani chiroyli
odob-axloqli, ilmli, tarbiyali qilib voyaga yetkazish davlat miqyosidagi dolzarb
2

masala hisoblanadi. “Bir bolaning tarbiyasiga yetti mahalla ota-ona” - deganlari
ham bejiz emas.
Bolani tarbiyalashda agar maktab yoshida bo’lsa ota-ona va maktab hatto
mahalla ham doimo yaxshi yo lga qo yilar ekan, o sha oila, o sha mahalla gullab-ʻ ʻ ʻ ʻ
yashnaydi. Ammo hozirgi kunda bolalarning tarbiyasiga e’tibor bermayotgan
kishilar ham ko’p uchraydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o’z nutqlarida
bolalar tarbiyasida mahallaning o’rni kamayib borayotganligi, ma'naviyatimiz
uchun eng katta xavf – aksariyat odamlarimizdagi loqaydlik va beparvolik
kuchayib borayotganligini qayd etdilar”.
Hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o'z umri va salohiyatini
bag'ishlagan allomalarimizning asarlarida sog'lom avlod tarbiyasi bilan bog'liq
masalalarga alohida o'rin berilgan.
Agar ota-ona o’z farzandiga, uning tarbiyasiga e’tibor bermasa bu kelajakda
muammolarni yuzaga chiqarishi mumkin. O’sha vaqtda esa muammolarni hal
qilishga kech bo’lishi mumkin. Zero, bizni chaqqan ilonning ortidan chopsak, ilon
zahrining butun tanamizga yoyilishiga sababchi bo’lamiz. Bu holatning oldini olish
uchun ilonning ortdidan yugirish emas, uning oldini olish kerak. Shunday ekan
bolaga yoshligidan befarq bo’lmay, uning tarbiyasiga, ilm olishiga e’tibor berishi
kerak.
Har bir ota-ona tarbiya berar ekan, eng avvalo, salomlashishni, kattalarni
hurmat qilishni o’rgatishi kerak. Chunki bejizga dono xalqimiz: “Gapning boshi -
kalom, odob boshi - salom.” - deb bejiz aytmagan.
Ota-bobolarimiz azaldan yosh avlodni chiroyli xulqli, odobli, ilmli, qobil
farzand bo’lib ulg’ayishiga katta ahamiyat berishgan. Agar bola noqobil bo'lib
ulg’aysa, undan faqat otaonagina emas, balki el - yurt, jamiyat, davlat ham aziyat
chekadi. Shuning uchun ham oilaviy tarbiya muhim siyosiy ahamiyatga ega.
Murg’ak tasavvurli bola ilk tarbiyani oilada oladi. “Tarbiyani tug’ilgan kundan
boshlamak, vujudimizni quvatlantirmak, zehnimizni ravshanlashtirmak lozim”.
3

Bolani tarbiyalash haqida xalqimiz orasida ko’plab afsonalar, rivoyatlar,
maqollar, ertaklar yurishi ham bejiz emas. Donishmandlar bolani ona qornidan
boshlab tarbiya qilish kerak deyishadi. Qachonki, bola tarbiyali bo’lsa u
mukammal ilm sohibi, komil inson bo’la oladi.
Kurs ishining maqsad vazifalari: Ota ona va farzadlar o’rtasidagi
nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari. Oilaviy nizolarning bola psixo-
fiziologik rivojlanishidagi salbiy oqibatlari
Kurs ishi ob’yekti: Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va
psixologik xususiyatlari . Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolarning maktab
ta’limi ta’siri va nizolarni hal qilish usullari.
Kurs ishi predmeti: Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va
psixologik xususiyatlari
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan,to’rtta
paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan
ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar
berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar
manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
4

I BOB. Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik
xususiyatlari
1.1. Nizolarning kelib chiqishi. Oiladagi ota-ona va bola nizolari.
Sinxron faoliyatida oila o'rnatilgan aloqalar tufayli qandaydir muvozanatda
bo'lgan tizimdir. Biroq, bu muvozanatning o'zi harakatchan, tirik, o'zgaruvchan va
yangilanadi. Ijtimoiy vaziyatning o'zgarishi, oila yoki uning a'zolaridan birining
rivojlanishi oila ichidagi munosabatlarning butun tizimini o'zgartirishga olib keladi
va munosabatlarni o'rnatish uchun yangi imkoniyatlarning paydo bo'lishi uchun
sharoit yaratadi, ba'zan diametrik ravishda qarama-qarshi bo'ladi.
Birgalikda muvaffaqiyatli hayot uning har bir ishtirokchisidan alohida
qobiliyatlarni talab qiladi. Oiladagi har qanday o'zaro munosabatlar minimal
umumiy fikrlarni, minimal rozilikni talab qiladi. Nikohda, boshqa har qanday
kichik ijtimoiy guruhda bo'lgani kabi, asosiy narsa bor yangi shakl kooperativ deb
atash mumkin bo'lgan xatti-harakatlar. Ushbu qo'shma faoliyat xilma-xildir,
shuning uchun unga kiritilgan shaxs ma'lum qobiliyatlarga, ko'nikmalarga,
qobiliyatlarga ega bo'lishi kerak. 1
Oiladagi barcha odamlar o'rtasidagi munosabatlar insoniy munosabatlar eng
chuqur va eng bardoshli hisoblanadi. Ular munosabatlarning to'rtta asosiy turini o'z
ichiga oladi: psixofiziologik, psixologik, ijtimoiy va madaniy. Psixofiziologik bu
biologik qarindoshlik va jinsiy aloqa munosabatlari. Psixologik narsalarga
ochiqlik, ishonch, bir-biriga g'amxo'rlik, o'zaro ma'naviy va hissiy yordam kiradi.
Ijtimoiy munosabatlar oiladagi rollarni taqsimlash, moddiy qaramlikni,
shuningdek, maqom munosabatlarini: hokimiyat, rahbarlik, bo'ysunish va
boshqalarni o'z ichiga oladi. Madaniy munosabatlar bu oila ichidagi aloqalar va
munosabatlarning o'ziga xos turi bo'lib, u erda shakllangan an'analar, urf-odatlar
bilan bog'liq. bu oila paydo bo'lgan va mavjud bo'lgan o'ziga xos madaniyat.
Ushbu murakkab munosabatlar tizimi bolalarning oilaviy tarbiyasiga ta'sir qiladi.
1
Andreeva, T.V. Oila psixologiyasi: darslik. Nafaqa / I.V. Grebennikov. Sankt-Peterburg: Nutq, 2009. 246 p.
5

Har bir turdagi munosabatlar doirasida ham kelishuv, ham kelishmovchilik bo'lishi
mumkin, bu esa ta'limga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladi.
Farzand va ota-ona mojarolari hozirgi zamonda eng keng tarqalgan mojaro
toifalaridan biridir. Ushbu turdagi nizolar hatto farovon oilalarda ham mavjud
bo'lib, bolalar va ota-onalar o'rtasidagi munosabatlardagi ziddiyatdir.
Ota-onalar har bir yosh davrida bolalar muayyan nizolarga moyilligini
bilishlari kerak. Avvalo, bu to'liq bo'lmagan oilada yoki ota-onalar o'rtasidagi
normal munosabatlarda tarbiyalangan bolalarga tegishli. Barcha oila a'zolarining
manfaatlarini e'tiborsiz qoldiradigan otaning despotizmi, ota-onalarning bir-biriga
ma'naviy iliqligi yoki dushmanligi bolalarda nevrozlarning rivojlanishi uchun
qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Agar ota-onalar bolalarning o'ziga xos xarakterini
kam baholasalar, konflikt nafaqat kuchayibgina qolmay, balki patokarakterologik
reaktsiyalarning, nevrozlarning rivojlanishiga, urg'ulangan belgilar asosida
psixopatik rivojlanishning shakllanishiga olib kelishi mumkin.
Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolar o'zaro noto'g'ri sabablarga ko'ra ham
bo'lishi mumkin. Ota-onalarning pedagogik qobiliyatsizligi, shafqatsiz, vahshiyona
ta'lim usullari yoki bolalarning haddan tashqari buzilishi bolalar va ota-onalar
o'rtasidagi to'liq o'zaro begonalashuvga, dushmanlikka olib kelishi mumkin.
Ko'pincha bolalarning hayotiy intilishlari oilada nizolarni keltirib chiqarishi
mumkin va ota-onalarning asosli qayg'usi bolalarning o'qishga zarar etkazadigan
bir tomonlama sevimli mashg'ulotlariga, chekish, ichish va giyohvand moddalarga
zararli moyillik paydo bo'lishiga olib keladi. Garchi ota-onalar to'g'ri bo'lsa-da,
ularning farzandlari ham ota-onalari to'g'ri emasligiga amin emaslar, lekin ular
qanday yashashni yaxshiroq bilishadi. Ota-onalar uchun bolalarning intilishlari
sabablarini tushunish, ularning dalillari va dalillariga etarlicha hurmat ko'rsatish,
o'z dalillarini ishonchli tarzda ochib berish muhimdir.
Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolar ayniqsa keng tarqalgan. Yoshlik.
Gap shundaki, ushbu "o'tish davrida" tanada sezilarli fiziologik va psixologik
o'zgarishlar ro'y beradi. Bu yoshdagi eng keng tarqalgan psixologik xususiyatlar
hissiy beqarorlik, qarama-qarshi xususiyatlar va intilishlarning kombinatsiyasi.
6

O'zaro munosabatlarni tenglik, mustaqillik va ishonch asosida emas, balki
o'zaro bo'ysunish asosida qurish ziddiyatga aylanadi. Ota-onalar juda uzoq va
qaysarlik bilan o'smirni mustaqil qaror qabul qila olmaydigan va hatto kichik
narsalarda ham ularga qaram bo'lgan mavjudot sifatida qabul qilishda davom
etadilar. Bu to'xtashi bilan, mojaro fonga o'tadi, munosabatlar yanada yaqinroq va
ishonchli bo'ladi. 2
Ota-onalar farzandlarini tarbiyalashga, ularning yordami bilan ba'zi
umidlarini ro'yobga chiqarishga intilishlari va quyidagi tamoyilga asoslanishi:
"Xo'sh, men qo'shiqchi bo'lmaganman, lekin men O‘g‘limni musiqachi qilib
qo‘yaman!” Ko'pincha bu ota-onaning o'ziga xos fidokorona pozitsiyasi bilan birga
keladi: ular aytadilar: men bola uchun yashayman va u xohlaydimi yoki yo'qmi, u
uchun zarur deb hisoblagan hamma narsani qilaman. Bu odatda mojaroga olib
keladi, chunki bola uni o'z maqsadlari va orzulari bo'lgan mustaqil shaxs sifatida
ko'rmasligini, balki uni boshqa birovning hayotini yashashga majbur qilishga
harakat qilishini juda yaxshi his qiladi. Tabiiyki, bu katta yoshli bolalarning
noroziligiga sabab bo'ladi.
Bunday mojaro nafaqat ota-onalar o'z rejalari va orzularini amalga oshira
olmagan oilalar uchun, balki kamdan-kam hollarda ota-onalar ko'p narsaga
erishgan, jamiyatda muhim maqomga ega bo'lgan oilalar uchun xosdir. Bunday
ota-onalar, odatda, bolaga katta umid bog'laydilar, u ularni "qo'lga olishini va
quvib o'tishini" kutadi. Oilada tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun ota-onalar
turli xil ta'sir vositalariga murojaat qilishadi: ular bolani rag'batlantiradilar va
jazolaydilar, unga namuna bo'lishga intiladilar. Bola bilan birga bo'lgan ota-onani
maqtash do'stona munosabatlar, odatda sovuq va befarq ota-onalardan olinganidan
ko'ra samaraliroq. Rag'batlantirishdan oqilona foydalanish natijasida bolalarning
shaxs sifatida rivojlanishini tezlashtirish, taqiqlash va jazolashdan ko'ra ko'proq
muvaffaqiyatga erishish mumkin.
Oila tarbiyasi bu ma'lum fazilatlar va ko'nikmalarni shakllantirish uchun ota-
onalar tomonidan amalga oshiriladigan maqsadli, ongli tarbiyaviy ta'sirlar.
2
Karabanova, O.A. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi / O.A. Karabanova. Samara, 2001. 215 b.
7

Tarbiyaviy ta'sirlar kuchaytirish mexanizmi asosida amalga oshiriladi kattalar
to'g'ri deb hisoblaydigan xatti-harakatlarni rag'batlantirish va belgilangan
qoidalarni buzganlik uchun jazolash, ota-onalar bolaning ongiga ma'lum me'yorlar
tizimini kiritadilar, unga rioya qilish asta-sekin odat va ichki ehtiyojga aylanadi.
bola; identifikatsiya mexanizmi bola ota-onalarga taqlid qiladi, ularning
namunasiga e'tibor beradi, bir xil bo'lishga harakat qiladi.
Ota-onalar tomonidan olib boriladigan ongli, maqsadli tarbiyadan tashqari,
butun oila muhiti, oilaviy sharoit bolaga ta'sir qiladi: ijtimoiy mavqei, kasbi,
moddiy darajasi, ta'lim darajasi, oila a'zolarining qadriyat yo'nalishlari.
Shuning uchun har qanday deformatsiya ota-ona oilasi oila ichidagi
ziddiyatli vaziyatlarga olib keladi. Shunday qilib, ziddiyatli vaziyatda oila
a'zolarining haqiqiy ehtiyojlari bloklanishi mumkin, bu esa, o'z navbatida, ulardan
birida ko'pincha bolada alomat paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchisi,
oila a'zolari o'rtasidagi eski, o'rnatilgan munosabatlarni saqlab qolishga imkon
beruvchi simptomning tashuvchisiga aylanadi.
Ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi nizolar kelishmovchiliklar uchun zamin
bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi:
1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqni hisobga olinmasligi;
2. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do‘stlar tanlashdagi
mustaqilligi, hissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos
kiyinishi, kasb tanlashdagi mustaqilligi, umr yo‘ldoshi tanlashda mustaqillik uchun
ota-onalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi;
3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo‘yishi yoki or-nomusni yig‘ishtirib qo‘yib,
buzuqchilik qilishi;
4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o‘rgatilmaganligi va buning oqibatida
yengilelpi hayot kechirishga o‘rganib qolishi;
5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo‘yishi va hokazo.
6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada
emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar.
8

Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar
natijasida oiladan halovat yo‘qoladi, o‘rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik
burchini bajarmaslik u yoqda tursin, hatto ichib kelib, ota-onasiga qo‘l
ko‘taradigan farzandlar, ota-onasini sharmanda qilayotgan suyuqoyoq
faxshparastlar borligiga nima deysiz?
Ba’zi ota-onalar bolalarda 3, 6, 13, 14 yoshlarda muqarrar ravishda bo‘lib
o‘tadigan krizislarni bilmaydilar. Bu yosh bosqichlarida bola ruhiyatida yangi
psixologik qo‘shilmalar yuzaga keladi. Bu esa ularning kattalar, jumladan,
otaonalar bilan bo‘lgan munosabatlarida ko‘zga tashlanadi. Buni sezmagan ba’zi
otaonalar «bolam nihoyatda qaysar, quloqsiz bo‘lib qoldi», deb o‘ylaydilar va
shikoyat qilishga tushadilar. Bunga qarshi o‘zlaricha chora-tadbirlar belgilashlari
natijasida ota-ona va bola bir-birlarini tushunolmay qoladilar. Bolaning otaonadan
bezish hollari kuzatiladi.
Onalik psixologiyasiga nisbatan kam o‘rganilgan soha. Otalar xulqini
o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ular ham g‘amxo‘rlik va samimiylik jihatidan
ayollardan kam emas, kerak bo'lsa, ulardan ham mehribon bo‘lishlari mumkin.
Dastlab ota ham, ona ham bolaga nisbatan bir xil mehribonlik timsolida namoyon
bo'lgani uchun, ular o'rtasidagi farqni chaqaloq deyarli his etmaydi. Bir yoshga
to‘lgach, bola otasini alohida mustaqil shaxs sifatida idrok eta boshlaydi, o'zaro
munosabatlar triada shakliga o‘tadi. Otasi va onasining o'zaro munosabatlarini
kuzatib, bola tobora ayrim alohida olingan mustaqil, distansion munosabatlarning
ma’nosini tushuna boradi.
9

1-rasm. Ota-onalar va bolalar munosabatlaridagi nizolar sabablari
Oiladagi munosabatlar bolaning atrofidagi dunyoni idrok etish prizmasi
orqali ko'rib chiqiladi. bolaning xatti-harakati va shaxsiy xususiyatlar nafaqat
belgilanadi real sharoitlar oilaviy hayot, balki ularning idroki, bolaning ichki
faoliyati darajasi.
Har bir oilada nizolar, turli muammolar ko‘rinadi. Ammo, barcha
qiyinchiliklarga qaramay, ba'zi oilalarda, umuman olganda, qo'llab-quvvatlanadi
tinch hayot. Ammo boshqa oilalardagi ota-onalar va bolalar nafaqat arzimas
narsalar uchun doimo janjallashishadi. Farzand-ota-ona munosabatlari, bir
tomondan, ularning ishtirokchilarining xulq-atvorini tartibga soluvchi vazifasini
bajarsa, ikkinchi tomondan, bola shaxsining rivojlanishiga vositachilik qiladi. Bu
munosabatlar turli his-tuyg'ular, tajribalar, ota-onalar va bolalarning muloqot
uslubi, ushbu muloqotda qo'llaniladigan xatti-harakatlar stereotiplari tizimida
namoyon bo'ladi 3
.
3
Yoshga bog'liq inqirozlar psixologiyasi: o'quvchi / Comp. K.V. Selchenok. Mn.: Hosil, M .: AST, 2014. 560 p.
10

Ota-onalar va bolalar munosabatlariga oid ko'plab tadqiqotlar
(L.S.Vygotskiy, L.I.Bojovich, S.Xall va boshqalar) uning tanqidiy, o'tish davri
xususiyatiga urg'u beradi, qachonki oldingi munosabatlar bola o'ziga, boshqalarga
va butun dunyoga. Ushbu tub o'zgarishlar rivojlanayotgan shaxsning boshqa
odamlar bilan ham, o'zi bilan ham muqarrar ziddiyatlarini keltirib chiqaradi.
Mahalliy psixologlar (G.A.Shevchuk, A.S.Shevchuk, O.V.Nakonechnaya)
ota-ona va bola munosabatlaridagi ziddiyatning psixologik determinantlarining uch
turini aniqlaydilar. Bular rivojlanishning psixofiziologik xususiyatlari bilan bog'liq
determinantlar (xususiyatlar asab tizimi);
Aslida psixologik determinantlar shaxsiy xususiyatlar (o'zini o'zi qadrlash
darajasi, xarakterning urg'usi);
Ijtimoiy determinantlar mikro va makro muhit omillari.
Bolalar va ota-onalar o'rtasidagi nizolarning sabablari har bir yoshdagi
etakchi ehtiyojlarning shakllanishini aks ettiruvchi yoshga bog'liq dinamikaga ega:
kichik yoshdagi bolalarda o'rganish bilan bog'liq nizolar (o'quv samaradorligining
pasayishi va o'qishga qiziqishning pasayishi) ustunlik qiladi, katta yoshdagi
bolalar, ota-onalar bilan nizolarning eng keng tarqalgan sababi bu "hayotga bo'lgan
qarashlarning nomuvofiqligi", ota-onalarning nuqtai nazarini qabul qilishni
istamaslik.
Mojaroning haqiqiy sabablarini ba'zan turli xil psixologik omillar tufayli
aniqlash qiyin. Birinchidan, har qanday to'qnashuvda ratsional tamoyil odatda his-
tuyg'ular orqasida yashiringan. Ikkinchidan, haqiqiy sabablar to'qnashuvlar ong
osti chuqurligida ishonchli tarzda yashiringan va psixologik himoyalangan bo'lishi
mumkin va faqat o'z-o'zini anglash uchun maqbul motivatsiyalar shaklida yuzaga
keladi. Uchinchidan, nizolarning sabablari munosabatlarning dumaloq nedenselligi
(sabablilik) qonuni tufayli tushunarsiz bo'lishi mumkin. Mojaroda, shubhasiz,
munosabatlarning buzilishi, inqirozdan chiqmaslik xavfi mavjud, ammo
munosabatlarning yangi darajasiga ko'tarilish, inqirozni konstruktiv tarzda engib
o'tish va yangi hayotiy imkoniyatlarga ega bo'lish uchun qulay imkoniyat ham
mavjud.
11

O.E. Smirnova bir nechta turlarni aniqlaydi oilaviy nizolar ota-onalar
farzandlarini tarbiyalash jarayonida duch kelishi mumkin bo'lgan. Farzandingiz
qanchalik katta bo'lsa, shunchalik tez-tez turli xil janjallar paydo bo'lishi mumkin
deb o'ylamang. Aslida, bolalar bilan nizolar har qanday yoshda boshlanadi.
1. Oila ichidagi munosabatlar turi. Oilaviy munosabatlarning uyg'un va
disharmonik turlari mavjud. IN ahil oila har bir oila a'zosining psixologik rollarini
shakllantirishda, "Biz" oilasining shakllanishida, oila a'zolarining qarama-
qarshiliklarni hal qilish qobiliyatida namoyon bo'ladigan mobil muvozanat
o'rnatiladi. Muammoli oilani aniqlashga yondashuvlardan biri mashhur rus
psixologi A. Spivakovskayaning ishi. U "nomutanosib oila birlashmalari" deb
ataladigan alohida turlarini ajratib ko'rsatib, nikoh va ota-ona uyg'unligini
topishning qiyinligi nikoh va ota-onalarning uyg'unligini belgilovchi psixologik
naqshlarning har biri ekanligida ekanligini ta'kidlaydi. ota-onaning xatti-harakati,
ichki ziddiyat va qarama-qarshilikni o'z ichiga oladi.
2. Oila tarbiyasining buzg‘unchiligi. Ta'limning buzg'unchi turlarining
quyidagi xususiyatlari ajralib turadi:
 oila a'zolarining ta'lim masalalari bo'yicha kelishmovchiliklari;
nomuvofiqlik, nomuvofiqlik, nomuvofiqlik;
 bolalar hayotining ko'plab sohalarida vasiylik va taqiqlar;
 bolalarga talablarning kuchayishi, tez-tez tahdidlar, qoralashlar.
D.N. Isaev jismoniy yoki aqliy nogironligi bo'lgan (va bu ham bola, ham
ota-ona bo'lishi mumkin) bo'lgan oilalarni o'rgangan. Muallifning ta'kidlashicha,
jismoniy va ruhiy zaiflik ham oilaning umumiy farovonligiga, ham butun
munosabatlar tizimiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
3. Bolalarning yosh inqirozlari ularning konfliktlarining kuchayishi omillari
sifatida qaraladi. Yosh inqirozi o'tish davri bolalik rivojlanishining bir bosqichidan
ikkinchisiga. IN tanqidiy davrlar bolalar yaramas, injiq, asabiylashadi. Ular
ko'pincha boshqalar bilan, ayniqsa ota-onalari bilan to'qnash kelishadi. Ular ilgari
bajarilgan talablarga salbiy munosabatda bo'lib, o'jarlikka erishadilar. D.V.
Elkonin quyidagilar bilan ajralib turadi yosh inqirozlari bolalar:
12

 birinchi yil inqirozi (chaqaloqlikdan erta bolalikka o'tish);
 "uchinchi yil" inqirozi (erta bolalikdan maktabgacha yoshga o'tish);
 inqiroz 6-7 yil (maktabgacha yoshdan boshlang'ich maktab yoshiga o'tish);
 balog'at inqirozi (boshlang'ich maktabdan o'smirlik davriga o'tish 12-14 yosh);
 o'smir inqirozi 15-17 yosh.
4. Shaxsiy omil. Ota-onalarning bolalar bilan nizolarga olib keladigan
shaxsiy xususiyatlari orasida ular konservativ fikrlash tarzini, eskirgan xulq-atvor
qoidalariga va yomon odatlarga rioya qilishni (spirtli ichimliklarni iste'mol qilish
va boshqalar), avtoritar hukmlarni, pravoslav e'tiqodlarini va boshqalarni ajratib
ko'rsatishadi. Bolalarning shaxsiy xususiyatlari orasida o'qishning pastligi, xulq-
atvor qoidalarini buzish, ota-onalarning tavsiyalariga e'tibor bermaslik,
shuningdek, itoatsizlik, o'jarlik, xudbinlik va egosentrizm, o'ziga ishonch,
dangasalik va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ko'rib chiqilayotgan nizolar ota-
onalar va bolalarning xatolari natijasi sifatida taqdim etilishi mumkin. 4
Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi ziddiyatning kuchayishi oilaviy tarbiyaning
salbiy ta'sirining jihatlaridan biri bo'lib, uning o'ziga xosligi oilaning bir-biri bilan
qon munosabatlari bo'lgan odamlar guruhi sifatidagi tabiati bilan belgilanadi.
oilaviy aloqalar. Shu bilan birga, bola bilan nizolarni hal qilishda ustuvor rol ota-
onaga beriladi.
Shunday qilib, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolar ko'pincha oila
ichidagi munosabatlarning turi, turli xil xatolarda ifodalangan ta'limning
buzg'unchiligi tufayli yuzaga keladi. tarbiyaviy ta'sir, bolaning yosh inqirozi,
shaxsiyat omili, ya'ni. bolaning ham, ota-onaning ham shaxsiy xususiyatlari va
fazilatlari. Shunday qilib, ota-onalar va bolalar mojarolarini psixologik-pedagogik
muammo sifatida o'rganib chiqib, quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin:
1. Konflikt – odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar va munosabatlarning
normal namoyon bo‘lishi, bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan qarashlar, pozitsiyalar va
manfaatlar to‘qnashuvi, o‘zaro bog‘langan, lekin o‘z maqsadlarini ko‘zlagan ikki
yoki undan ortiq tomonlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik holatlarida o‘zaro ta’sir
4
Drujinin, V.N. Oila psixologiyasi / V.N. Drujinin, ed. V.V. Makarov. Yekaterinburg: Biznes kitobi, 2006. 280 p.
13

qilish usuli. Binobarin, asosiy vazifa konfliktga, agar iloji bo'lsa, funktsional ijobiy
xarakter berish, uning salbiy oqibatlaridan muqarrar zararni minimallashtirishdir.
2. Nizoli vaziyatda oila a'zolarining haqiqiy ehtiyojlari bloklanishi mumkin,
bu esa, o'z navbatida, ulardan birida ko'pincha bolada alomat paydo bo'lishiga olib
kelishi mumkin. Ikkinchisi, oila a'zolari o'rtasidagi eski, o'rnatilgan munosabatlarni
saqlab qolishga imkon beruvchi simptomning tashuvchisiga aylanadi.
3. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolar ko'pincha oila ichidagi
munosabatlarning turi, ta'limning buzg'unchiligi, tarbiyaviy ta'sirdagi turli
xatolarda ifodalanganligi, bolaning yosh inqirozi, shaxsiyat omili, ya'ni. bolaning
ham, ota-onaning ham shaxsiy xususiyatlari va fazilatlari.
1.2.Oilada bolalarni tarbiyalashning psixologik usullari.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ota-onalarning intilishlari bolaning psixologik
salomatligiga zarar etkazadigan haqiqiy harakatlaridan tubdan farq qiladi. Afsuski,
bolalar va ota-onalar o'rtasidagi hissiy soha ko'pincha mukammal emas va uni
tuzatish juda qiyin. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya jarayonida jiddiy xatolarga
yo‘l qo‘ymaslik uchun bolalarni tarbiyalashda bolalar psixologiyasi nuqtai
nazaridan to‘g‘ri bo‘lgan optimal psixologik usullarni oldindan o‘rganish muhim
ahamiyatga ega.
Har bir ota-ona oilada bolalarni tarbiyalashning o'ziga xos usulini tanlaydi.
Har bir yondashuv qanday natijalarga olib kelishini bilish uchun bolalarni
tarbiyalashda barcha psixologik usullarni ko'rib chiqish kerak:
1. Despotik uslub. Ta'limga bunday yondashuv bilan ota-onalar chaqaloqqa
haddan tashqari qattiq munosabatda bo'lib, uni to'liq nazorat qilishga va ortiqcha
talablarni qo'yishga harakat qilishadi. Bunday usul bo'lishi mumkin Salbiy
oqibatlar , bu ko'pincha o'g'il yoki qizda tashabbusning etishmasligi bilan namoyon
bo'ladi. Psixologlarning fikriga ko'ra, ota-onalar bolalarni haddan tashqari himoya
qilmasliklari va nazorat qilmasliklari kerak, bu chaqaloqning atrofidagi dunyoni
o'rganish jarayonida mustaqillikni rivojlantirish uchun foydalidir.
2. Liberal uslub. Bu usulning asosi ota-onalarning o'z farzandlarini hamma
narsaga rozi bo'lishidir. Kattalar, bolalar bilan nizolarni yumshatish va ular bilan
14

janjaldan qochish uchun ularga o'z harakatlarida erkinlik berishadi. Bunday tarbiya
natijasida xudbin, mas’uliyatsiz insonlar yetishib chiqadi.
3. "Befarq" uslubi. Psixologlarning ta'kidlashicha, o'z farzandlari uchun eng
yaxshisini xohlaydigan ota-onalar hech qachon ularga befarq bo'lmaydilar. Ota-
onalarning o'z farzandlariga nisbatan befarqligi ularni atrofdagi dunyoga befarq
munosabatda bo'lishiga olib keladi.
4. Demokratik uslub. Bu ota-onaning ideal usuli. Ushbu uslubdan
foydalanadigan ota-onalar o'g'lini yoki qizini nazorat qilishadi, lekin ma'lum bir
vaziyatdan boshlab, me'yorida. Ta'lim jarayonida demokratiyaga rioya qilgan
kattalar o'z kuchlarini manipulyatsiya qiladilar, bu esa chaqaloqning yordamisiz
yaxshilik va yomonlikni tan olishni o'rganishiga imkon beradi. Bunday holda,
tanlov har doim o'g'il yoki qizda qoladi, bu esa shaxsiyatning to'g'ri shakllanishiga
yordam beradi.
Oilada har xil turdagi bolalarni tarbiyalashning psixologik xususiyatlari
Oilada bolalarni tarbiyalash turlarining psixologik xususiyatlari har xil,
ammo ularning barchasi o'ziga xos hayotiy ustuvorlik va tamoyillarga ega bo'lgan
shaxsning rivojlanishiga yordam beradi. Farzandingizga kelajakda uning irodasini
bostirmasdan, xarakterini buzmagan holda baxtli hayot kechirishini ta'minlash
uchun ta'limning demokratik uslubiga ustunlik berish kerak.
Ota-onalarga bolalarni tarbiyalash bo'yicha psixologik maslahatlar kattalarga
ko'p xatolardan qochish imkonini beradi. Psixologlar ota-onalarga bolalarni
jazolashdan qochishni qat'iy tavsiya qiladilar, chunki u maydalanganlarga qiziqish
uyg'otish, uni muayyan harakatlar qilishga undash muhimdir.
Buni tushunish kerak: o'g'lingiz yoki qizingiz bilan muloqotda stressli muhit
yaratmaslik yaxshiroqdir, aksincha, o'g'il yoki qizga ularning xatti-harakati ularga
ijobiy narsa bermasligini tushuntiring. Ota-onalarga umuman yoqmaydigan bunday
xatti-harakatlar natijasida chaqaloq sevimli o'yinchog'ini olmasligini xotirjamlik
bilan tushuntirishingiz mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, agar siz kattalarning
so'zlarini tinglasangiz, vaziyatni tuzatish oson.
15

Bolalarni tarbiyalashning psixologik xususiyatlari maktabgacha yosh ota-
onalar bolaning to'g'ri xulq-atvorini rivojlantirishga yordam berishlari kerak. Har
bir ona va dada oldidagi vazifa oson emas: kattalar chaqaloqqa to'g'ri va noto'g'ri
harakatlarni aniqlashga o'rgatishlari kerak.
Bolalar bilan muloqot qilishda siz tajovuzkorlikni ko'rsatmasligingiz kerak,
siz chaqalog'ingizdan nimani kutayotganingizni xotirjam tushuntirishingiz kerak.
Bolalar har doim jazoning sababini va uning oqibatlarini bilishlari kerak. Ota-
onalar o'z harakatlarida izchil va ijrochi bo'lishlari kerak, agar ular biror narsa
va'da qilgan bo'lsa, uni albatta bajarishlari kerak. 5
Ota-onalar printsipial bo'lishi kerak, jazolash jarayonida yumshoqlik va
xarakterning zaifligini ko'rsatish kerak emas. Shunday qilib, ona yoki ota hech
qachon o'g'il yoki qiz uchun avtoritetga aylanmaydi. Agar siz o'quv jarayonini
o'zingiz hal qila olmasangiz, bolani tarbiyalashda sizga psixologik yordam kerak
bo'ladi, bu tajribali mutaxassislar tomonidan taqdim etiladi. gacha qaynaydi bolalar
psixologi ota-onalarning xatti-harakatlarini to'g'rilaydi va to'g'ri ta'lim bo'yicha
tavsiyalar beradi.
So'nggi paytlarda oilada bolalarni tarbiyalashning psixologik muammolari
tobora ko'payib bormoqda, bu ota-onalarning tajribasi va bilimining etarli emasligi
natijasidir. Ko'pgina hollarda, ular ikki shaklda namoyon bo'ladi - chaqaloqni
haddan tashqari nazorat qilish va kattalarning o'g'li yoki qizi bilan muloqot qilishda
kuchli hissiy xatti-harakatlari shaklida.
Ta'lim jarayonida bolalarning psixologik travması og'ir oqibatlarga olib
keladigan noxush va keng tarqalgan hodisadir. Qoidaga ko'ra, bunday holatlar ota-
onalarning psixologik qobiliyatlari etarli emasligi fonida yuzaga keladi. Bundan
tashqari, ko'plab kattalar bolalar bilan munosabatlarida xatolarini tan olishni ham
xohlamaydilar.
Ota-onalar o'g'li yoki qizini bolaning xarakteri yoki yoshining tabiiy
xususiyatlari uchun jazolashga haqli emas. Siz o'g'il yoki qizni bezovtaligi,
beparvoligi va e'tiborsizligi uchun tanqid qila olmaysiz. Bundan tashqari, ko'plab
5
Andreeva, T.V. Oila psixologiyasi: darslik. Nafaqa / I.V. Grebennikov. Sankt-Peterburg: Nutq, 2009. 246 p.
16

kattalar o'z farzandlarini kutilmagan holatlar uchun jazolashda xato qilishadi.
Bularga ifloslangan yoki shikastlangan kiyim, singan o'yinchoq va ho'l to'shak
kiradi. Bolaning biror narsada tajribasizligi ham jazo uchun sabab emas. Bolalarni
to'g'ri tarbiyalash va psixologik salomatligini saqlash o'ziga ishongan shaxsni
shakllantirishning kalitidir.
Psixologik muammolar bolalarni tarbiyalashda odatda oiladagi kattalarning
noto'g'ri xatti-harakatlari bilan bog'liq. Agar ota-onalar asosiy amrlarga rioya
qilsalar, ta'lim jarayonida ularni buzmasdan, o'g'li yoki qizi bilan uyg'un
munosabatlarni rivojlantiradilar. Bolalar bilan muomala qilishda ma'lum bunday
amrlar:
1. Chaqaloqdan u aynan otasi yoki onasi kabi bo'lishini kutishning hojati
yo'q. Ta'limning mohiyati shundaki, ona xalqi chaqaloqning o'zi bo'lishiga yordam
berishi kerak.
2. Ota-onalar bergan hamma narsa uchun bolalardan haq talab qilish
mumkin emas. Kichkintoy uchun biror narsa sotib olayotganda, siz doimo undan
kutmasligingiz kerak yaxshi xulq-atvor Bu ikki nuqta hech qanday tarzda
bog'lanmagan. Biroq, siz chaqalog'ingizga unga bergan narsangizni qadrlashni
o'rgatishingiz kerak.
3. O'g'lingiz yoki qizingiz bilan muloqotda bo'lganingizda ulardan o'z
noroziligingizni chiqarmasligingiz kerak. Bu, ayniqsa, er va xotin o'rtasidagi
oilaviy munosabatlarda muammolarga duch kelgan odamlar uchun to'g'ri keladi.
4. Bolalar muammolariga yengil-yelpi qaramang. O'yinchog'ini qayerga
qo'yganini unutib qo'yganini topa olmayotgan bola uchun, aslida jiddiy muammo .
Bunday vaziyatda chaqaloqqa vaziyatdan chiqish yo'lini tinchgina topishga yordam
berish kerak.
5. Ta'lim jarayonida hech qanday holatda bolalarni kamsitmaslik kerak.
6. Farzandingiz uchun biror narsa qila olmaganingiz uchun o'zingizni ayblay
olmaysiz. Imkoniyatingiz bo'lganda ta'na qilishingiz kerak, lekin qilmaysiz.
17

7. Ota-ona farzandini har qanday holatda ham sevishi kerak - yaramas, injiq.
Kichkintoy bilan muloqot qilishda siz doimo xursand bo'lishingiz kerak, chunki bu
haqiqatan ham haqiqiy baxt, bu hammaga ham berilmaydi.
8. Birovning farzandini o‘z farzandingizdek seva bilish va unga o‘g‘lingiz
yoki qizingizga qanday munosabatda bo‘lishni istasangiz, unga shunday
munosabatda bo‘lishingiz muhim 6
.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning psixologik asoslari
Maktabgacha pedagogikada markaziy o'rinlardan birini sensorli ta'lim
egallaydi. Bola, hayotning birinchi kunlaridan boshlab, turli xil shakllar, ranglar va
o'lchamlar bilan o'ralgan, bularning barchasi maydalanganlarni to'g'ri
o'zlashtirishga yordam berish kerak. Bolalarning hissiy ta'limining psixologik
asoslari shundaki, kattalar ob'ektlarning tashqi xususiyatlari - shakli, rangi,
kosmosdagi holati, hajmi, hidi, ta'mi, tovushi haqidagi g'oyalarni to'g'ri
shakllantirishga hissa qo'shishi kerak. Froebel, M. Montessori, O. Dekroli, E.I.
kabi maktabgacha pedagogika sohasidagi bunday olimlar. Tiheeva, A.V.
Zaporojets, A.P. Usova, N.P. Sakulina hissiy rivojlanish asos deb hisoblagan
maktabgacha ta'lim . Maktabgacha yoshdagi bolalarning hissiy tarbiyasining
psixologik asoslari maktabgacha yoshdagi bolalar bilan modellashtirish, rasm
chizish, tabiat hodisalari bilan tanishish, ertak o'qish, loyihalash, qo'llash kabi
mashg'ulotlar davomida shakllanadi.
Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolar ko'pincha oila ichidagi
munosabatlarning turi, tarbiyaviy ta'sirning turli xatolarida ifodalangan ta'limning
buzg'unchiligi, bolaning yosh inqirozi, shaxsiyat omili, ya'ni. bolaning ham, ota-
onaning ham shaxsiy xususiyatlari va fazilatlari.
Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarning eng maqbul varianti ular
o'zaro muloqotga doimiy ehtiyojni boshdan kechirganda, samimiylik, o'zaro
ishonch, munosabatlarda tenglik, ota-onalar bolaning dunyosini, uning yosh
talablarini tushunishga qodir bo'lganda. Kamroq buyruqlar, buyruqlar, tahdidlar,
6
Sadullayevich, J. N. (2021). Improving psychological technologies for the development
of professional reflection in future teacher
18

o'qish odob-axloqi va bir-birini tinglash va eshitish qobiliyati ko'proq, birgalikda
echimlar, dalillar, kuzatishlar topish istagi.
Nizolarni hal qilish bolalar va ota-onalarning hayotini shunday tashkil
qilishni nazarda tutadi, bu ular o'rtasidagi nizolar ehtimolini yo'q qiladi yoki
kamaytiradi. Mojarolarni hal qilish bo'yicha faoliyat ham ota-onalar, ham
bolalarning o'zlari, ham uchinchi shaxs (o'qituvchi, psixolog, konfliktolog)
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, nizolarning oldini olishning
muhim sharti ichki nizolarni hal qilishdir.
II BOB. Bola shaxsidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va nizolarni hal
qilish usullari
2.1. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va
nizolarni hal qilish usullari.
Psixologlar ota-onalar va bolalar munosabatlarini normallashtirish va
nizolarning nizolarga aylanishining oldini olish uchun ko'plab tavsiyalar ishlab
chiqdilar.
Bola bilan munosabatlarni optimallashtirishning eng muhim usuli bu faol
tinglash. Bolani faol tinglash, uning his-tuyg'ularini ko'rsatgan holda, suhbatda
unga "qaytish" degan ma'noni anglatadi. Bolani tinglash:
1) Unga yuzma-yuz buriling. Ko'zlaringiz va bolaning ko'zlari bir xil
darajada ekanligiga ishonch hosil qiling bu ishonch tuyg'usini ta'minlaydi, yarating
optimal sharoitlar psixologik aloqa uchun.
2) Savol bermang (ayniqsa, bola xafa bo'lsa), ijobiy gapirgan ma'qul. Bu
juda muhim, chunki savol sifatida tuzilgan ibora hamdardlikni bildirmaydi.
3) Suhbatda "pauza qiling". Har bir so'zdan so'ng, ota-ona bir muddat jim
turishi kerak. Endi vaqt bolaga tegishli. Pauza bolaga o'z his-tuyg'ularini
saralashga yordam beradi va shu bilan birga bolaga ota-onasi yaqinroq ekanligini
to'liqroq his qiladi.
19

4) Ba'zan bolaga nima bo'lganini tushunganingizni takrorlash va keyin uning
his-tuyg'ularini ko'rsatish foydali bo'ladi.
Bizning madaniyatimizda faol tinglovchi suhbat odatiy emas, ammo u
quyidagi natijalarga erishishi mumkin:
a) bolaning salbiy tajribasi yo'qoladi yoki juda zaiflashadi;
b) bola kattalarning uni tinglashga tayyor ekanligiga ishonch hosil qiladi va
o'zi haqida yanada ko'proq gapira boshlaydi;
v) bola va ota-ona o'rtasida haqiqiy ishonch o'rnatiladi;
d) bolaning o'zi o'z muammosini hal qilishda oldinga siljiydi, bu uning
mustaqil, etuk, moslashganligini anglatadi;
e) bola o'z yaqinlarini faol tinglashni o'rganadi;
f) ota-onalar farzandini yaxshiroq tushuna boshlaydilar. Ko'pchilik optimal
natija nizolarni hal qilish ota-onalarning istaklari va ehtiyojlari bilan bolaning
istaklari va ehtiyojlari o'rtasida murosani topish. Bunday natijaga erishish juda
oson.
V.V. Stolin ziddiyatli vaziyatni hal qilishning bosqichma-bosqich modelini
taklif qiladi.
1) Konfliktli vaziyatni oydinlashtirish. Birinchidan, ota-ona bolani tinglaydi,
uning muammosi nima ekanligini aniqlaydi, xususan: u nimani xohlaydi yoki
xohlamaydi, nima kerak yoki muhim, nima qiyinlashtiradi va hokazo. Ota-ona o'z
xohishi yoki muammosi haqida gapiradi, vaziyatni qanday ko'rishi, unda unga mos
keladigan narsa va vaziyatdan nimani yoqtirmasligi haqida gapiradi 7
.
2) takliflar berish tartibi. Bosqich savol bilan boshlanadi: "Biz qanday
bo'lishimiz kerak?". Shundan so'ng, siz albatta kutishingiz va bolaga o'z
muammolarini birinchi bo'lib aytish imkoniyatini berishingiz kerak. Dastlab,
takliflar tanqid va tahlilsiz oddiygina teriladi. Keyin ota-onalar bu masala bo'yicha
o'z fikrlarini bildiradilar.
3) Takliflarni baholash va eng maqbulini tanlash. Ushbu bosqichda takliflar
muhokama qilinadi. Oldingi qadamlar ishonch, hamkorlik, muhokamaga tayyorlik
7
Maxmudova M. Xalq pedagogikasi mazmuni asosida talaba- yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash tizimi. Dis. ...
ped. fan. d-ri. – T., 2007. – 282 b.
20

muhitini yaratishga yordam berdi. Bu muhitni keraksiz qattiq tanqid yoki
avtoritarizm bilan buzmaslik kerak.
4) Qabul qilingan qarorni batafsil bayon qilish. Haqiqiy hayotda yechim
qanday amalga oshirilishini aniqlash kerak.
5) Qarorni amalga oshirish, tekshirish. Qarorni amalga oshirish barcha oila
a'zolari tomonidan amalga oshiriladi. Agar bola hech qachon o'z majburiyatlarini
bajarmagan bo'lsa, uni tanqid qilmang va qoralamang; faqat uning ahvoli
qandayligini so'rash yaxshidir, u ishlaydimi; keyin bolaning o'zi
muvaffaqiyatsizliklar haqida aytib beradi va u sizdan yordam so'raydi. Shu bilan
birga, ota-ona hokimiyati zarar ko'rmaydi, chunki hokimiyat bolaga avtoritar
bosim va barcha masalalarda ota-onaning mustahkam ustunligi emas. Vakolat bu
boshqalarning xatti-harakatlariga ta'siri atrofdagilarning o'z fikrini, shaxsiy
fazilatlarini, malakasini, adolatliligini, moslashuvchanligini tan olish va hurmat
qilishiga asoslangan shaxs.
Shunday qilib, nizolarni hal qilish bolalar va ota-onalarning hayotini
shunday tashkil qilishni nazarda tutadi, bu ular o'rtasidagi nizolar ehtimolini istisno
qiladi yoki kamaytiradi. Mojarolarni hal qilish bo'yicha faoliyat ham ota-onalar,
ham bolalarning o'zlari, ham uchinchi shaxs (o'qituvchi, psixolog, konfliktolog)
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, nizolarning oldini olishning
muhim sharti ichki nizolarni hal qilishdir. O'zi bilan uyg'unlikda yashaydigan
odamgina shaxslararo muammolarni samarali hal qila oladi.
Bolani tarbiyalashda oilaga psixologik yordam.
Bolani zamonaviy hayotning og'ir sharoitlariga moslashgan shaxs sifatida
o'sishi uchun qanday qilib to'g'ri tarbiyalash kerak? Bu savolga javob, o'z
farzandlarining farovonligi haqida qayg'uradigan ota-onalarning ko'pchiligini
bilishni xohlaydi. Bolalarning to'g'ri psixologik tarbiyasi har tomonlama va
barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga imkon beradi.
Bolalarning psixologik salomatligini tarbiyalash va saqlash jihatlari
Ota-onalar o'z farzandlarida mehribonlik, bag'rikenglik, hamdardlik,
qo'shnilariga hamdardlik, hamdardlikni rivojlantirishga harakat qiladilar, ular
21

o'zlariga ko'ra, tanlashadi to'g'ri usullar ta'lim. Darhaqiqat, bolalarni
tarbiyalashning psixologik jihatlari bir nechta ota-onalarga tanish, deyarli barcha
kattalar ta'lim jarayonida jiddiy xatolarga yo'l qo'yadilar.
Bolalar ongini shakllantirish bevosita chaqaloq yashaydigan va
tarbiyalangan muhitga bog'liq. Irsiyat ham muhim rol o'ynaydi, ammo
psixologlarning ta'kidlashicha, to'g'ri psixologik ta'lim irsiy omilni
minimallashtirishi mumkin.
Kichkintoy uchun bunday sharoitlarni yaratish juda muhim, shunda xatti-
harakatlarda xatolik yuz bergan taqdirda u o'zini tuzatishni xohlaydi. Masalan,
o'g'lingizni yoki qizingizni singan o'yinchoq uchun xafa qilmasligingiz kerak,
avval chaqaloqni biroz sharmanda qilganingiz ma'qul, keyin uni birgalikda
tuzatishni taklif qiling. Ko'pgina ota-onalar va barcha o'qituvchilar bilishadiki,
bolalar boshqalarni chetdan kuzatganlarida, boshqalarning namunalaridan
yaxshiroq o'rganishadi. Avvalo, ota-onalarning o'zlari bunday namunadir. Agar ota
o'g'liga yoki qiziga ovqatdan oldin har doim qo'lni yuvish kerakligini aytsa-yu,
lekin o'zi buni qilmasa, bola kattalar kutgandek tutmaydi. Bunday holda,
psixologlar ta'limda ziddiyatning paydo bo'lishiga ishora qiladilar - talab
qilinadigan va haqiqiy o'rtasidagi nomuvofiqlik. 8
2.2. Mojarolar paytida bolalarni tinchlantirish usullari
O'smirlik yoshiga etgan bolalarni tarbiyalash ko'plab ota-onalar uchun bosh
og'rig'idir. Bolaning psixologiyasi keskin o'zgaradi, uning kayfiyati tez-tez
o'zgaradi. Bir necha daqiqa oldin bolaning ota-onasi bilan muloqot qilish juda
yoqimli edi, u kattalarga o'qishi, erishgan yutuqlari va jamiyatdagi hayoti haqida
gapirib berdi va bir muncha vaqt o'tgach, bola almashtirilganday tuyuldi. U harakat
qilishni boshlaydi, unga qimmatbaho narsalarni sotib olishni talab qiladi yoki tungi
sayr qilishni so'raydi. Bunday xatti-harakatlardan qo'rqmang, chunki bolaning
psixikasi o'zgarib bormoqda, bu bolalarda odatiy xatti-harakatlar hisoblanadi.
Mojaro bo'lsa nima qilish kerak? Tinchlik saqlang
8
Nishonova S. Sharq uyg‘onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi: Ped. fan. d-ri.diss.. –
Toshkent: TDPU, 1998. – 288 b.
22

Hali ham bolalik davrida, bolalar o'zlarini noto'g'ri tutishlarini ongsiz
darajada tushunishadi. Ammo shunga qaramay, bolaning o'jar xarakteri va
qaysarligi aqlni egallaydi. Odatda bunday vaziyatda ota-onalar qiyin yoshni aytib,
taslim bo'lishadi. Ba'zan ular o'zlarining zaif tomonlarini ko'rsatib, o'smirning
injiqliklariga berilib, ta'limda xato qilishadi. Eng yomoni, kattalar stress tufayli
buzilib, bolaga ovozini ko'targanda.
Bolalardagi kayfiyatning tubdan o'zgarishi, bolalikdagi jirkanch xatti-
harakatlar har qanday odamni, hatto eng muvozanatli o'qituvchilarni ham aqldan
ozdirishi mumkin.
Bolalarning negativizmi vaqtinchalik hodisadir.
Janjallarni oldini olish uchun siz bir qator qoidalarga amal qilishingiz kerak:
 Farzandingiz nazoratsiz xatti-harakatlarga ega bo'lsa, masalani o'z qo'lingizga
olishga harakat qiling. Unga ko'proq vaqt bering, u bilan sevimli ishlarini
qiling;
 Psixologiya bo'yicha maqolalar bolalar uchun bo'sh vaqtning ahamiyati haqida
gapiradi. Unga hammadan dam bering va yolg'iz qoling, uning tashvishlari va
ishlari bilan shug'ullaning;
 Agar siz hali ham bo'shashib, bolalaringizga qichqirsangiz, vaziyatni imkon
qadar tezroq tuzatishingiz kerak. Vaziyat biroz tinchlansa, bolaning ruhiyati
normal holatga qaytadi, siz o'zingizning xatti-harakatingizni tushuntirishingiz
kerak.
Ta'lim jarayonida bolalarni to'g'ri maqtash va rag'batlantirish
Ota-onalar uchun nafaqat bolasini yomon xulq-atvori va harakatlari uchun
jazolash, balki maqtash ham muhimdir. Bolani keyinchalik yaxshi ishlar qilishi
uchun uni to'g'ri maqtashni o'rganish kerak. Agar siz doimo bolangizga har qanday
imkoniyatda qanchalik yaxshi ekanligi haqida gapirib bersangiz, bu bolaga endi
yoqmaydi. U kattalarning bunday maqtovlarini o‘z holicha qabul qiladi. Shuning
uchun bolangizni faqat yaxshi bajarilgan ishi, kattalarga har tomonlama yordam
bergani, qilgan foydali harakatlari, shaxsiy vaqtini bunga sarflagani uchun maqtash
23

kerak. Albatta, siz uni maqtashingiz, yaxshi ish qilganini, ota-onasi uni juda
qadrlashini aytishingiz kerak, lekin ortiqcha ishlamang.
Siz bolaning ijobiy harakatlariga javob berishingiz mumkin, buning uchun
unga sovg'alar taqdim etishingiz mumkin. Bunday holda, mutanosiblik hissi haqida
ham unutmang. Sovg'a sifatida siz nafaqat shirinliklar va qimmatbaho gadjetlardan
foydalanishingiz mumkin. Quvonch va yorqin his-tuyg'ular kichkina odamni sirk,
teatr yoki kinoga sayohatga olib keladi. Onam qizi bilan kichik bayram uchun
shirinliklar pishirishi mumkin. Bu shunchaki do'konda shirinliklar sotib olishdan
ko'ra qiziqarliroq bo'ladi, bundan tashqari, kattalar va chaqaloqning birgalikdagi
harakatlari oilani birlashtiradi va bolalarni yaxshiroq tushunishga va ularning
xarakteriga ta'sir qilishga yordam beradi.
Ba'zida ota-onalar o'z-o'zidan turib, bolani yoqtirmaydigan narsalarni
qilishga majbur qiladilar. "Sizdan so'ragan narsani qiling, aks holda ota-onangiz
sizni sevishdan to'xtaydi" - ko'pincha bola qarshilik ko'rsatsa va kattalarning
talablarini bajarishni istamasa, qiynoqqa solingan ota-onalardan bunday so'zlarni
eshitish mumkin. Kattalarning fikricha, bolani biror narsaga ishontirish va ular
bilan dildan gaplashish befoyda. U hali ham ko'ndirishdan bosh tortadi.
Ota-onalar uchun psixolog maslahati
Keling, ota-onalarning “agar mening iltimosimni bajarmasangiz, men sizni
sevishdan to'xtayman” degan so'zlari bo'yicha psixologlarning fikrini tinglaymiz.
Mutaxassislarning fikricha, bolalar bu tahdidni juda jiddiy qabul qilishadi.
Birinchidan, aldash emas eng yaxshi usul bolaga bosim. Va bunday tahdid
shunchaki yolg'ondir.
Ikkinchidan, bunday bayonot chaqalog'ingizga ijobiy ta'sir ko'rsatishi
dargumon. Farzandingizni aldamaslik yaxshiroqdir. Ushbu tahdidli iborani
boshqasi bilan almashtirishga harakat qiling, masalan, bu: "Men sizni doimo
sevaman, lekin sizning xatti-harakatlaringiz menga yoqmaydi, bu meni juda xafa
qiladi."
Ota-onaning yordami bola uchun eng muhim narsadir.
24

Boshqasi unchalik yaxshi emas yaxshi ibora , bu bolalar u bilan mulohaza
yuritishga odatlangan: “Men sizdan ancha kattaman, men dadam (onam). Nima
deyishim muhim emas”. Ko'pgina kattalar yosh avlodga nisbatan qattiqqo'l bo'lish
kerak, deb hisoblashadi va bu ta'lim uchun eng yaxshi variant . Ota-onalar o'z
farzandlaridan ancha katta va tajribali, shuning uchun ular har doim to'g'ri. Agar
siz kichkina odamni o'ziga jalb qilsangiz, u nihoyat boshiga "o'tiradi" va
kattalardan kelgan so'rovlarni bajarmaydi. 9
Bolalar psixologlari bu haqda nima deyishadi? Kattalar topshirig'ini
bajarayotganda, bolalar uchun motivatsiya muhim ahamiyatga ega, u o'z
harakatlari munosib taqdirlanishini bilishi kerak. Kichkina odam behuda harakat
qilmasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Agar u bolalarga juda qattiq munosabatda
bo'lsa, bu bola sizning so'rovlaringizni faqat sizning huzuringizda bo'ysunadigan
va bajaradigan vaziyatga olib kelishi mumkin. Ammo uyda hech kim yo'q
bo'lganda, bola ota-onasini xafa qilish uchun hamma narsani qilib, sabotaj bilan
shug'ullanadi. Albatta, qat'iy munosabat kerak, lekin siz juda uzoqqa
bormasligingiz kerak. Agar bolani ko'ndirishga vaqtingiz bo'lmasa, agar u barcha
ishlarni qilsa, keyinroq uning ishi uchun albatta mukofotlashingizga va'da bering.
Har bir ota-ona sog'lom, baxtli va barkamol bolani tarbiyalashni orzu qiladi.
Yo'lda u to'siqlarga va javobsiz savollarga duch keladi. Yoki aksincha, javoblar
juda ko'p va qaysi biri to'g'ri ekanligi aniq emas. Bunga tayanish qoladi umumiy
ma'noda va ekspert xulosasi. Kitoblardan tanlangan Foydali maslahatlar fan va
amaliyot yutuqlariga asoslanib, bu ota-onalarga yaxshi yordam beradi.
Ota ona farzandlariga yaxshi va yomon o‘rtasidagi farqni o‘rgatishi kerak.
Agar yomon ish mukofotlangan bo'lsa, unda yosh miya buni shaxsning
omon qolishi uchun foydali deb aniqlashi mumkin. Agar bola tajovuzkor
bo'lganida qo'llab-quvvatlansa, lekin u muloqot qilishni xohlamaganda emas,
uning miyasi tajovuz uning omon qolishi uchun foydali ekanligini osongina eslab
qoladi.
9
Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. 2-nashr. - T.: Ma’naviyat, 2000 -112 b.
25

Agar chaqaloq kasal bo'lganida mukofot olsa va tuzalib ketganda uni
yo'qotsa, u tegishli uzoq muddatli aloqalarni hosil qiladi.
Miya mutaxassislardan o'rganmaydi bola ta'limi va odob-axloq
darsliklaridan emas. Undagi ayrim neyrokimyoviy moddalar tarkibidagi
o'zgarishlar asosida o'rganadi. Har safar siz va farzandlaringiz mukofotlangan yoki
aksincha, tahdid ostida his qilganingizda, kelajakda hurmat, e'tirof va ishonchni
qaerdan izlash kerakligini aytadigan neyron infratuzilmasiga yangi sxemalarni
qo'shdingiz.
O'tmishdagi baxtli lahzalar keyingi safar shunga o'xshash ijobiy his-
tuyg'ularni boshdan kechirganingizda "baxt gormonlari" ishlab chiqarishga tayyor
bo'lgan neyronlar o'rtasida maxsus aloqalarni yaratadi. Boshqacha qilib aytadigan
bo'lsak, bolangiz qanchalik tez-tez baxt va quvonchni his qilsa, u uchun katta
yoshlilikda osonroq bo'ladi.
Misol uchun, ota-onasi tomonidan juda hurmatga sazovor bo'lgan bola,
chunki u kompyuterni yaxshi bilsa, u boshqa odamlarga bunday yordam berishda
katta quvonch kutish imkonini beruvchi neyron aloqalarni rivojlantiradi. U o'z
harakatlarini takrorlaydi va uning asab tizimida baxt uchun yangi nerv yo'llari
paydo bo'ladi.
Har bir ijobiy daqiqa asab yo'llarini kuchaytiradi va bizning miyalarimiz eng
kuchli va eng ko'p ishlatiladigan yo'llarga "mulohaza yuritish" uchun
mo'ljallangan. Inson bolaligidan tajriba to'playdi, keyin esa unga butun umri
davomida murojaat qiladi.
Tegish va quchoqlash kimningdir injiqligi emas. Kattalar ham, bolalar ham
bir-biriga mehr ko'rsatsa, ularni xursand qiladigan aniq fiziologik asos mavjud.
Oksitotsin sutemizuvchilarda ajralib chiqadigan "baxt gormoni" dir.
Farzandli bo'lish ham oksitotsinning sezilarli darajada ko'payishiga olib
keladi. Va ham ota-onalar, ham bolalar uchun. Boshqa odamlarning farzandlarini
tarbiyalash ham oksitotsin darajasini oshiradi.
Oksitotsin bizga ishonadiganlar atrofida xotirjam bo'lish zavqini beradi. Bu
ongli qaror emas, balki jismoniy xavfsizlik hissi. Oksitotsin ishtirokida hosil
26

bo'lgan asab yo'llari bizning hayotimiz davomida sodir bo'ladi. Va ularni bolalikda
shakllantirish juda muhim, shunda bola hayot quvonchini tez-tez his qiladi.
Agar biz o'zimiz erkinlikni qadrlasak va o'z harakatlarimiz uchun javobgar
bo'lsak, biz bolaning o'z hayot yo'lini mustaqil ravishda ochish huquqini hurmat
qilishimiz kerak. Bizning intilishlarimiz bolaning orzusiga aylana olmaydi va
aksincha. O'z yo'nalishini izlash erta yoshdan boshlanadi. 10
O'zlari uchun mas'uliyatni o'rganish uchun bolalar har soat, kun yoki yil
qaror qabul qilishni o'rganishlari kerak va buni ular faqat amaliyot orqali
o'rganishlari mumkin.
Barcha mehribon va g'amxo'r ota-onalar o'z farzandlarining kelajagi haqida
qayg'uradilar, shuning uchun ularni nazorat qilishga urinmasliklari qiyin. Ammo
nazorat ostida qilingan har qanday urinish maqsadga olib kelmaydi. Biz bolaning
taqdirini aniqlashga harakat qilsak, biz unga hayotini boshqarishni bermaymiz va
o'z xatolaridan o'rganamiz.
10
Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika. –Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. 2009. -232 b.
27

Xulosa
Shunday qilib, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolarni hal qilish usullari
va tavsiyalarini o'rganib chiqib, quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin:
1. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarning eng maqbul varianti,
ular doimiy ehtiyojni boshdan kechirganda o'zaro muloqot, ota-onalar bolaning
dunyosini, uning yosh talablarini tushunishga qodir bo'lganda, samimiylik, o'zaro
ishonch, munosabatlarda tenglikni ko'rsatish. Kamroq buyruqlar, buyruqlar,
tahdidlar, o'qish odob-axloqi va bir-birini tinglash va eshitish qobiliyati ko'proq,
birgalikda echimlar, dalillar, kuzatishlar topish istagi.
2. Nizolarni hal qilish bolalar va ota-onalarning hayotini shunday tashkil
qilishni nazarda tutadi, bu ular o'rtasidagi nizolar ehtimolini yo'q qiladi yoki
kamaytiradi. Mojarolarni hal qilish bo'yicha faoliyat ham ota-onalar, ham
bolalarning o'zlari, ham uchinchi shaxs (o'qituvchi, psixolog, konfliktolog)
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, nizolarning oldini olishning
muhim sharti ichki nizolarni hal qilishdir.
Konflikt odamlar o'rtasidagi ijtimoiy aloqalar va munosabatlarning normal
ko'rinishi, bir-biriga mos kelmaydigan qarashlar, pozitsiyalar va manfaatlar
to'qnashuvi, o'zaro bog'liq bo'lgan, lekin o'z maqsadlarini ko'zlaydigan ikki yoki
undan ortiq tomonlar o'rtasidagi qarama-qarshilik holatida o'zaro ta'sir qilish usuli.
Binobarin, asosiy vazifa konfliktga, agar iloji bo'lsa, funktsional ijobiy xarakter
berish, uning salbiy oqibatlaridan muqarrar zararni minimallashtirishdir.
Mojaroli vaziyatda oila a'zolarining haqiqiy ehtiyojlarini to'sib qo'yish
mumkin, bu esa, o'z navbatida, ulardan birida ko'pincha bolada alomat paydo
bo'lishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchisi, oila a'zolari o'rtasidagi eski, o'rnatilgan
munosabatlarni saqlab qolishga imkon beruvchi simptomning tashuvchisiga
aylanadi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Andreeva, T.V. Oila psixologiyasi: darslik. Nafaqa / I.V. Grebennikov. Sankt-
Peterburg: Nutq, 2009. 246 p.
2. Grebennikov, I.V. Oilaning tarbiyaviy iqlimi / I.V. Grebennikov.M.: Bilim,
2009.140 b.
3. Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika. –Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2009. -232 b.
4. Х.У. Абдусаматов Болада ота образи шаклланишида турли ижтимоий-
психологик омилларни ўрни. Услубий қўлланма – Т. “Фан” нашриёти. 2021 й
5. Musurmonova O . Farzandlarimga nasihatlar . – T . Yoshlar nashriyot uyi , 2020.
6. Karabanova, O.A. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi / O.A. Karabanova.
Samara, 2001. 215 b.
7. Nishonova S. Sharq uyg‘onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson
tarbiyasi: Ped. fan. d-ri.diss.. – Toshkent: TDPU, 1998. – 288 b.
8. Kovaleva, L.E. Oiladagi mikroiqlim / L.V. Kovalyov. M., 2002. 241 b.
9. Kraig, G. Rivojlanish psixologiyasi / G. Kraig. Sankt-Peterburg. : Piter, 2000.
992
10. Lesgaft, P.F. Bolaning oilaviy tarbiyasi va uning ma'nosi / P.F. Lesgaft. M.:
Pedagogika, 2006. 280 b.
11. Obuxova, L.F. Oila va bola: Psixologik jihat bola rivojlanishi / L.F. Obuxov.
M., 2005. 290 b.
12. Olifirovich, N.I. Psixologiya oilaviy inqirozlar/ N.I. Olifirovich. Sankt-
Peterburg: Nutq, 2010. 360 b.
13. Osipova A.A. Umumiy psixokorreksiya. Qo'llanma/ A.A. Osipov. -M.: Sfera,
2012. 510 b.
29

14. Yoshga bog'liq inqirozlar psixologiyasi: o'quvchi / Comp. K.V. Selchenok.
Mn.: Hosil, M .: AST, 2014. 560 p.
15. Romek, V.G. Mojaroli vaziyatlarda psixologik yordam / V.G. Romek Sankt-
Peterburg: Nutq, 2008. 256 p.
16. Stolin, V.V. oila ichida psixologik maslahat/ V.V. Stolin. M.: Bilim, 2009. 278
30

Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari

Kirish. 2

I BOB. Ota ona va farzadlar o’rtasidagi nizolarning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari 4

1.1. Nizolarning kelib chiqishi. Oiladagi ota-ona va bola nizolari. 4

1.2.Oilada bolalarni tarbiyalashning psixologik usullari. 13

II BOB. Bola shaxsidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va nizolarni hal qilish usullari 18

2.1. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi nizolarning maktab ta’limi ta’siri va nizolarni hal qilish usullari. 18

2.2. Mojarolar paytida bolalarni tinchlantirish usullari 21

Foydalanilgan adabiyotlar 28

Sotib olish