Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida) - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	121.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida)

Sotib olish

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash
(sut va sut mahsulotlari misolida)
MUNDARIJA
Kirish ................................................................................................................................................... 2
Mavzuning dolzarbligi: “Qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz
shart”, — dedi Shavkat Mirziyoyev. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 7-dekabr kuni O‘zbekiston
Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbirdagi nutqida mamlakat
boshlagan islohotlarni qat‘iy davom ettirishini ma’lum qildi. ...................................................................... 2
“Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi
boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy
bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu - Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q.
Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy natijasini beradi”, -
dedi Shavkat Mirziyoyev. ............................................................................................................................. 2
2. Bozor iqtisodiyotining milliy modellari ............................................................................................. 9
3. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti o‘tishning hozirgi zamon modellari, bozor munosabatlariga
o‘tish modellarining shakllanishi ........................................................................................................ 12
4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeli va uning xususiyatlari ............................................ 18
Sh.M.Mirziyoyev. ma’naviyatni yuksaltirish bo‘yicha yig‘ilishda. 19 Yanvar 2021 .................................... 22
5. Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari va taraqqiyot dasturlari .................................................... 24
Xulosa ................................................................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................................................... 32

Kirish
Mav zuning dolzarbligi: “Qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin,
haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart” 1
, — dedi Shavkat Mirziyoyev.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 7-dekabr kuni O‘zbekiston Konstitutsiyasi
qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbirdagi nutqida
mamlakat boshlagan islohotlarni qat‘iy davom ettirishini ma’lum qildi .
“Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi
rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas,
balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga
o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu - Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l
yo‘q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta
o‘zining ijobiy natijasini beradi”, - dedi Shavkat Mirziyoyev 2
.
Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo‘lib
resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik,
iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg‘unlashtirishda bozor mexanizmidan
foydalanish bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli
mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida
boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat
taraqqiyotida mavjud bo‘lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor
iqtisodiyotining asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki, bu yerda
natural xo‘jalik emas, balki tovar xo‘jaligi hukmron bo‘ladi. Yaratilgan
mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo‘ladi, ya‘ni ular bozorda oldi-sotdi
qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas, balki tovar ayirboshlash,
ya’ni oldi sotdi yuritish xos. Shu bois natural iste’mol o‘rniga tovar iste’moli
ustuvorlik qiladi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev bozor iqtisodiga o‘tish haqidagi ma’ruzasi 2018-yil 7-
dekabr
2
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga
bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. 2018-yil 7-dekabr .
2

Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya‘ni erkinlik, mulkiy erkinlik va
xo‘jalik yuritish erkinligiga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o‘z mulki va mablag‘iga tayangan
holda, korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga
olish, pulni qarzga ko‘tarib ish yuritish usullari mavjud bo‘ladi. Bozordagi narx
talabdan kelib chiqqan holda talab-taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor
iqtisodiyoti iqtisodiy sub’yektlar alohida lashganidan ular manfaati to‘qnashadi va
shunday sharoitda raqobat paydo bo ‘ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga
soluvchi kuch, uning rivojlanishini ta’minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor
iqtisodiyoti boshqarishning iqtisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi
iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmi bo‘lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul
topishga intilish tovar va xizmatlarni ko‘plab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni
ta’minlaydi.
Bozor iqtisodiyotida pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga hamma
bop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi
bo‘lmagan, tovarlar mo‘l ko‘lligi ta‘minlanadigan iqtisodiyotdir.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo‘lib, unga quyidagi
belgilar xos: mulkiy, xilma-xillik, tartiblanadigan iqtisodiyot, davlatning
iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va halol raqobat, kuchli hamkorlik aloqalari,
iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi, ommaviy farovonlik,
ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo‘lmasligi, o‘ziga to‘q va farovon yashovchi
o‘rta hol tabaqa mavqeining oshib borishi, ijtimoiy muvozanatning saqlanishi va
fuqaroviy to‘qnashuvlarga o‘rin qolmasligi va boshqa. Bu belgilar hozirgi Bozor
iqtisodiyotini xarakterlaydi, lekin uning taraqqiyoti shu bilan cheklanmaydi. Bozor
iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti
modellari, modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo‘lgan aralash
iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo‘jaligi va korporativ iqtisodiyot ko ‘rinishlari mavjud.
Iqtisodiyot tizimi - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste’mol jarayonida paydo bo‘ladigan asosiy iqtisodiy
munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan
3

paydo bo‘lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo‘li
bilan mustahkamlangan normalar majmui.
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur”,
deydi Shavkat Mirziyoyev.
Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub’yektlari, ishlab chiqarish omillari
o‘zaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma‘lum qonun-qoidalarga
binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va
nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator vositalar
yordamida tashkil qilinadi.
1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda rivojlangan mamlakatlar tajribasi
Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo‘jalikni sotsializm qurish g‘oyalari
asosida yuritib kelgan, keyinchalik ushbu g‘oyalarning muhim jihatlarini saqlab
qolgan holda bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish orqali o‘ziga xos o‘tish
yo‘lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham alohida ko‘rsatish mumkin.
Jumladan, Xitoy, Vyetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar orqali samarali
bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli muvaffaqiyatlarga
erishmoqdalar. Bularning barchasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llarining o‘ziga
xos xususiyatlaridir. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga
revolyutsion yo‘l bilan, ya’ni jadal usulda yoki evolyutsion yo‘l bilan, ya’ni
bosqichma-bosqich o‘tish mumkin.
Birinchi holda, tub islohotlarni o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan
iqtisodiy munosabatlarni birdagina va batamom sindirish talab etilib, “karaxt qilib
davolash” usuli (“shokovaya terapiya”) deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni
bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor
iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni
4

ko‘rsatadiki, evolyutsion yo‘l kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil
va muqarrardir.
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga
o‘tishning zarurligi iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillaridan foydalanish
imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish
layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita
ahamiyatli kamchilikka ega:
1) uning moslashuvchan emasligi, ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga juda
sekinlik bilan moslashib borishi;
2) xo‘jalik yuritish tashabbuskorligini “yo‘qotib yuborish” oqibatida
samaradorlikning o‘ta darajada pasayib ketganligi. Ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ko‘plab mamlakatlarda umumiy
tendensiyaga ega.
Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institutsional (eng avvalo,
mulkchilik munosabatlarida) o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning
o‘zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo
etadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishni uch tomoni mavjud bo‘lib, bu umumiylik,
xususiylik va jahon tajribasidir. Umumiylik bozor iqtisodiga o‘tishda barcha
mamlakat, hudud va xalqlar uchun bir xildir.
Aytaylik, uning umumiy darajalari (kategoriya), mexanizmlari,
munosabatlari mavjudki, ular milliy davlat chegaralarini tan olmaydi, barchaga
taalluqli va zarurdir, bularsiz bozor umuman o‘z mazmuniga ega bo‘lmaydi. Lekin
hech vaqt bozor munosabatlarining shakllanishi mamlakatlarda bir xilda yuz
bermaydi.
Chunki, bozor iqtisodiga o‘tishda mamlakatlarda o‘ziga xos xususiyatlar
mavjud bo‘lib, bunga ta‘sir ko‘rsatuvchi tomonlar, omillar ko‘pdir. Har bir
mamlakatda bozor iqtisodiyotining barpo etilishi umumiy qonuniyatlarning aniq
sharoitda amalga oshishi va barcha mavjud xususiyatlarni, aniq shart-sharoitlarni
e‘tiborga olgan xolda reallashuvi mumkin. Bu jarayonda har bir mamlakatning
5

iqtisodiy taraqqiyot darajasi, intellektual xolati, moddiy boyliklar, ayniqsa tabiiy
boyliklar, mehnat resurslari kabi imkoniyatlar xal qiluvchi ahamiyat kasb etsa.
Agar bularga geografik joylashuv, milliylik, urf-odat, xalq birligi kabilarni
qo‘shsak, umumiy sharoit yana ham oydinlashadi. Bozor iqtisodiga o‘tishdagi eng
muhim tomonlardan yana biri jahon tajribasi, mamlakatlar hamkorligidir va bu
bozor iqtisodiyotining zarur doimiy qismidir.
Chunki, bozor iqtisodiga o‘tish jarayonining faqat mamlakatning o‘z yo‘li
bilan chegaralanish doimo muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Jarayonni tez
rejalashtirish rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish, ularni o‘zlashtirish va
tadbiq qilishni talab etadi. Bu bozor iqtisodiga o‘tish muammolarini tez hal qilish,
ortiqcha urunishlarni oldini olish, sinovdan o‘tgan usul va yo‘llarni qo‘llash
imkonini beradi. Bundan tashqari rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi jahon
iqtisodiyotiga qo‘shilish, jahon standartlarini o‘zlashtirish imkoniyatlaridan
foydalanish uchun ham yo‘l ochadi.
Chunki, jahonga yuz tutish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etish,
har bir mamlakat iqtisodiyotida faoliyat ko‘rsatish avvalo uni o‘rganish, bilish va
o‘z joyini topa bilishni talab etadi. Buning uchun mavjud yig‘ilgan iqtisodiy
faoliyat tajribalari, iqtisodiy sharoitlar, xususiyatlarni anglashgina bunga yo‘l
ochishi mumkin. Jahon standartlarini olsak, bu yuqori darajali talab asosi bo‘lib,
avvalo bunday standartlar, buni yaratuvchi texnologiya va erishilgan tajribaning
o‘zlashtirilishi talab etiladi. Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tarkibiy
qismi bo‘lgan jahon tajribasi uch tomonlama ahamiyat kasb etadi:
- bozor iqtisodiyoti shakllanishi va taraqqiy etishi bilan bog‘liq rivojlangan
mamlakatlar tajribasidan foydalanish;
- jahon iqtisodiyotiga qo‘shilish maqsadida mamlakatlar bozor rivoji
tajribasini o‘rganish;
- jahon standartlari darajasida bo‘lishlik uchun ilg‘or mamlakatlar bozor
tajribasini qo‘llash.
Bozor iqtisodiga o‘tishda jahon tajribasi ichida rivojlangan mamlakatlar
alohida o‘rin egallaydi. Rivojlangan mamlakatlar bozor munosabatlari asosida
6

katta-katta iqtisodiy muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritganda, hatto asrlar ichida
chiniqib, juda ko‘p marta sinovlardan o‘tgan. Bu munosabatlar chiniqqan,
murakkablashgan, samaradorligini amalda isbotlagan va iqtisodiyotni yuqori
cho‘qqilarga olib chiqib, rivojlanishning tezlashuvini ta‘minlagan. Rivojlangan
bozor usuli mamlakatlar jamiyati taraqqiyotning moddiy asosiga aylanib, uning
barcha muammolarini hal qilishda negiz hisoblanadi.
Chunki, bu mamlakatlar o‘z taraqqiy etgan iqtisodiyotlariga asoslangan
holda ichki va tashqi vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharoitlariga ega
bo‘lgan davlatlardir. Bundagi eng muhim tomon yuqori texnikali ishlab chiqarish
mexanizmlariga ega bo‘lish, barcha xalq xo‘jaligi soha va tarmoqlarini sanoat usuli
bilan ta’minlanganligi bo‘lib, bu yoppasiga yuqori unumli mehnatni joriy etish
imkonini tug‘diradi.
Bozor usuli ta’siri ostida iqtisodiyotning tuzumli tuzilishi tub o‘zgarishlarga
olib kelib, birinchi sektor hisoblangan tabiatga asoslangan qishloq xo‘jaligi,
o‘rmonchilik, baliqchilik yalpi ichki mahsulotda orqaga surilib, birinchi o‘ringa
xizmat ko‘rsatish, so‘ngra sanoat va qurilish chiqadi. Sanoatda esa ishlov beruvchi
tarmoqlar yetakchi o‘rinni egallab, sanoat asosini tashkil etgan. Sanoat usuli xalq
xo‘jaligini barcha sohalariga tarqalib, uning texnologik asosini tashkil etgan. Bu
esa umumiy rivojlanishni ta’minlab, jamiyat talabini qondirish jarayonini
tezlashtirgan.
Dunyo mamlakatlarini toifalashtirish:
1. Rivojlanayotgan sotsializm tuzimi barbod bo‘lib, bozor iqtisodiyoti
yo‘nalishida rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratiladi. Ular ikki guruhga ajratiladi:
Sobiq sovet ittifoqi tarkibidan ajralib chiqqan mamlakatlarga Rossiya,
Latviya, Litva, Estoniya, Belorusiya, Ukraina, Moldova, Gruziya, Armanistan,
Ozarbayjon, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qirg‘ziston, Tojikiston
kiradi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlariga Polsha, Vengriya, Chexiya, Slovakiya,
Ruminiya, Bolgariya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersogoviniya, Serbiya,
Chernogoriya.
7

2 . Rivojlangan davlatlar:
a) birinchi toifani yuksak rivojlangan AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya,
Buyuk Britaniya, Italiya va Kanada dan iborat “katta yettilik” deb nomlanuvchi
mamlakatlar tashkil etadi.
b) rivojlangan mamlakatlarni ikkinchi kichik toifasiga kamroq rivojlangan,
birinchi navbatda Yevropa mamlakatlari kiradi. Bu mamlakatlar har birining
siyosiy va iqtisodiy qudrati uncha katta bo‘lmasa ham, lekin umuman olganda ular
jahon ishlarida katta shu bilan birga tobora ortib borayotgan ahamiyat kasb etadi.
Misol: Ispaniya, Shvetsariya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg,
Daniya, Irlandiya, Islandiya, Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya.
Rivojlangan mamlakatlar belgilari:
Jahon iqtisodiyoti ko‘p turli iqtisodiyotlardan iborat bo‘lib, u bir necha
guruhlarga bo‘linadi. Buning ichida 3 xil yirik guruhlarga bo‘linishi e’tiborlidir.
Bular: rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotli mamlakatlardir.
Mamlakatlarni bu asosiy guruhlarga qo‘shishlik turli usul (kriteriya)lar bilan
belgilanadi. Eng avvalo iqtisodiyot tafsiloti, ya‘ni bozor yoki o‘tkinchi iqtisodiyot
bilan mamlakatlar farqlanadi va baholanadi. So‘ngra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
darajasi bilan belgilanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot (YAIM) ishlab chiqarish
hajmi uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi hamda YAIM ning tarmoqlar
bo‘yicha tuzumi, turmush darajasi va sifati bilan o‘lchanadi. Rivojlangan
mamlakatlar qatoriga G‘arbiy yevropa mamlakatlarining barchasi, AQSH, Kanada,
Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zenlandiya kabi mamlakatlar kiradi. Shu bilan birga
1997-yildan boshlab janubiy Koreya, Singapur, Gonkong, Tayvan va Isroilni kirita
boshlandi. Shunday qilib bunday mamlakatlar soni 30 taga yetdi. Albatta bularning
soni ko‘payib boradi. Bu avvalo yevropa Ittifoqiga qo‘shiladigan Polsha, Vengriya,
Chexiya, Sloveniya, Kipr, Estoniyalar hisobiga bo‘ladi. Rivojlangan mamlakatlar
ichida YAIM bo‘yicha eng salmoqliklari bo‘lgan “Yettiliklarni” ajratadilar. Bular:
AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Italiyalardan
iborat. Bu mamlakatlar haqiqatdan ham jahonda eng iqtisodiy rivojlangan
8

mamlakatlar va har tomonlama kuchli, inson taqdirini belgilovchi iqtisodiy yuqori
ko‘rsatkichlarga ega.
2. Bozor iqtisodiyotining milliy modellari
Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor
iqtisodiyoti modellarining iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo lgan aralashʻ
iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo jaligi va korporativ iqtisodiyot ko rinishlari mavjud.
ʻ ʻ
Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi,
ne matlar to kinchiligini ta minlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori
ʼ ʻ ʼ
malakali ish kuchiga ega bo lgan turi. Bu modelda mulkiy xilma-xillik mavjud
ʻ
bo ladi. Xususiy mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat
ʻ
va nodavlat mulki, iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi.
Yirik, o rta va kichik biznes muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari
ʻ
bilan birgalikda nobozor munosabatlari ham mavjud bo ladi. Bu esa sahovat va
ʻ
xayr-ehson ishlarining keng rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda
hamkorlik aloqalari yuzaga keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi
bilan bir qatorda davlat mexanizmi ham qo llanadi. Mazkur modelga ommaviy
ʻ
farovonlik xos bo lsada, ijtimoiy tafovutlar cheklanmaydi, davlat daromadlarni
ʻ
qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi.
Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya, Fransiyada mavjud.
Ijtimoiy bozor xo jaligi modeli — yuksak texnologiyaga va inson omilining
ʻ
kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umuman, bozorning to kin
ʻ
bo lishini ta minlaydi. Iqtisodiyoti bu modelga tayangan mamlakatda bozor
ʻ ʼ
xo jaligi tabiiy tarixiy rivoj topadi, ishlab chiqarish bozor talablariga javoban ish
ʻ
olib boradi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada saqlanib qoladi,
iqtisodiyot bozor kuchlari ta sirida tartiblanadi va to la erkinlashgan bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
Mazkur model “iqtisodiy tartib” modeli hisoblanadi. Bozordagi faoliyat
tartib qoidalarini qonunlar belgilaydi, iqtisodiyot bozor mexanizmiga amal qiladi,
davlat iqtisodiyotning oliy hakami sifatida faoliyat ko rsatadi, lekin o zi bu
ʻ ʻ
jarayonda qatnashmaydi. Bu modelda iqtisodiyotning davlat sektoridan ko ra
ʻ
9

xususiy sektoriga ko proq e tibor beriladi. Iqtisodiyotning ijtimoiy yo nalishiniʻ ʼ ʻ
bozorning o zi belgilaydi. Har bir iqtisodiyot sub yekti bozor qoidasiga ko ra
ʻ ʼ ʻ
ishlab topgan daromadini oladi, davlat daromadlarning taqsimlanishiga kamdan
kam aralashadi, lekin daromadlarni shakllantirishda bozor tamoyillariga rioya
etilishini, bozor mexanizmining belgilangan tartibda faoliyat ko rsatishini
ʻ
ta minlaydi. Ijtimoiy bozor xo jaligi modeli Germaniya, Shvetsiya va boshqa
ʼ ʻ
mamlakatlarda mavjud.
Korporativ iqtisodiyot modeli — korporativ manfaatlar va korporativ
hamjihatlikka asoslangan bozor iqtisodiyoti bo lib, ilg or texnologiya, yetuk ish
ʻ ʻ
kuchidan foydalanib mehnat unumdorligi va aholi jon boshiga mahsulot ishlab
chiqarishni ko paytiradi. Asosiy e tibor korporativ guruhiy manfaatlarga qaratiladi,
ʻ ʼ
iqtisodiyot korporatsiyalar orqali boshqariladi. Korporatsiyalar aksiyador
jamiyatlar tarzidagi turli sanoat, savdo, transport, qurilish sohasidagi
birlashmalarga aylanadi, ularning ba zilari hatto transmilliy korporatsiyalar
ʼ
darajasigacha o sib, xalqaro ahamiyat kasb etadi. Korporatsiyalar ishlab
ʻ
chiqarishning asosiy sohalarini qamrab oladi, ularning xorijiy shaxobchalari ham
ko payib boradi. Xususiy mulkning korporativ shakli ustuvorlik qiladi. Korporativ
ʻ
iqtisodiyot modelida korporatsiya manfaatlari birinchi o ringa qo yiladi, individual
ʻ ʻ
manfaatlarga faqat korporatsiya doirasida erishiladi va shu doirada ilmiy tadqiqot,
texnik loyiha ishlari ham olib boriladi. Muammolarning korporatsiya doirasida hal
etilishi korporatsiyaga sadoqat, korporativ vatanparvarlik hissiyotini tarbiyalaydi.
Korporatsiya xodimlar uchun yuksak turmush darajasini kafolatlaydi, xodimlar esa
bunga javoban ishlab chiqarish samaradorligining yuqori bo lishini ta minlaydilar.
ʻ ʼ
Korporatsiya xodimlarning oila a zolarini ham ish bilan ta minlashni, qarilikda
ʼ ʼ
yaxshi pensiya va bir yo la katta summada mukofotlar berishni zimmasiga oladi.
ʻ
Xodimlar bilan menejerlar o rtasida inoqlik bo ladi. Bunday chora tadbirlar
ʻ ʻ
ijtimoiy hamjihatlikni ta minlab, ish tashlash va boshqa noroziliklarga o rin
ʼ ʻ
qoldirmaydi. Bozor iqtisodiyotining korporativ modelida iqtisodiyotning
korporativ sektori xalq xo jaligining tayanchi hisoblanadi, ammo iqtisodiyotning
ʻ
ikkilamchi va yetakchi bo lmagan sohalarida nokorporativ sektor ham saqlanib
ʻ
10

qoladi. Korporativ modelda ham kichik biznes mavjud, ammo uning mustaqilligi
juda chegaralanadi, u deyarli korporatsiya izmida bo ladi, uning buyurtmalariniʻ
bajaradi. Bozor iqtisodiyoti modellari korporatsiya doirasiga tortilmaydi.
Korporativ iqtisodiyot ustuvor bo lgan mamlakatlarga Yaponiya misol bo la oladi.
ʻ ʻ
Bozor munosabatlariga o‘tish va bozor iqtisodiyotining shakllanishida
mamlakatlar uchun umumiylik mavjud, ya’ni bu jarayonning barcha davlatlar
uchun umumiy hisoblangan qonun, qonuniylik, iqtisodiy voqeliklari bo‘lib, ular
zaruriy kuchga egadir. Mulk shakllari turliligi, xo‘jalik yuritishning erkinligi, talab
va taklifning shakllanishi, raqobat sharoiti, baho erkinligi va bozor baho
muvozanati, davlat iqtisodiyoti mavjudligi bilan aralash iqtisodiyot barqarorligi
kabilar mamlakatlar sharoitlari, ulardagi mavjud xususiyatlardan qat’iy nazar
bozor iqtisodiyoti uchun zarur shartdirki, bularsiz bozorni umuman tasavvur etib
bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning yo‘li har bir mamlakat uchun o‘zining
milliy modelini yuzaga keltiradi va shu model umumiylik va xususiylik, shu bilan
birga foydalanish kerak deb ma’qul topilgan mamlakatlar tajribalaridan tarkib
topib, u harakat dasturi bo‘lib hisoblanadi.
Har bir mamlakatning bozor munosabatlari tizimini yaratish dasturi bo‘lar
ekan, u milliy bozor modelida o‘z aksini topadi. Uch asosiy qismdan iborat milliy
model barcha mamlakatlar uchun xos bo‘lib, o‘z ichiga bozor iqtisodiga o‘tishning
zarur tomonlarini oladi. Masalan, O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi
islohot va dasturlarning asosiy mazmunini olsak, albatta ular shu qismlardan tarkib
topadi, unda umumiy qonuniyatlar va jahon tajribasi O‘zbekiston sharoiti asosida
amalda qo‘llanilishi mumkin. Jahon tajribasi o‘zaro yordam va hamkorlikni ham
o‘z ichiga oladi. Bunda yana bir narsaga e’tibor berish kerak bo‘ladi. U ham
bo‘lsa, shuki, balki eng so‘nggi bozor samaralari asosida yuzaga kelishi kerak.
Chunki, bir vaqtlari mavjud bo‘lgan bozor bilan hozirgi bozorlarning farqi
juda katta. Hozirgi davr rivojlangan bozor iqtisodiyoti ancha tartibli, yuqori
samarali, uyushgan darajada bo‘lib, qadimgi bozordagi ko‘p salbiy tomonlarning
oldi olingan va katta tajribalar natijasida bozor sivilizatsiyalashgandir. Shuning
uchun milliy model inson qo‘lga kiritgan bozor iqtisodiyoti rivojiing eng ma’qul
11

usullarini qo‘llash va bunday iqtisodiy tizim o‘zgarishida kam talofot ko‘rish,
imkoni boricha qisqa vaqt ichida amalga oshirish yo‘llari asosida shakllanishi
kerak. Bozorga o‘tishda bu sohadagi salbiy tomonlarni, og‘ir oqibatlarni chetlab
o‘tish, uni qaytarmaslik yo‘llarini qo‘llashda bor tajribalardan unumli
foydalaniladi.
2.1-jadval
XVIII-XIX asrlar va hozirgi davr bozorini taqqoslash 3
XVIII-XIX asrlardagi bozor
iqtisodiyoti belgilari Hozirgi davr bozor iqtisodiyoti
belgilari
1.Stixiyali yovvoyi raqobat Sivilizatsiyalashgan raqobat
2.Xususiy, asosan mayda xo ‘jaliklar Yirik xo‘jaliklar, korporatsiyalar
3.Sof bozor iqtisodiyoti Aralash iqtisodiyot
4.Stixiyali bozor iqtisodiyoti Tartibga solinayotgan bozor iqtisodiyoti
Jadvaldagi taqqoslashlar eski va hozirgi bozor iqtisodiyotining farqlarini
ko‘rsatishi mumkin. Agar bozor iqtisodiyoti boshlang‘ich davrlariga uning salbiy
tomonlari ko‘proq ta’sir etsa, hozirgi davrda uning har tomonlama yuqori darajada
sivilizatsiyalashgani va jamiyat bozor taraqqiyoti jarayonida o‘tgan davr ichida
uning bir qancha salbiy tomonlarining oldi olinganligi va ijobiy tomonlari
boyitilganligini farqlay olish mumkin.
3. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti o‘tishning hozirgi zamon modellari,
bozor munosabatlariga o‘tish modellarining shakllanishi
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun
xos bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Xususan, O‘zbekiston ham mustaqilligining ilk
yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o‘tishni o‘z oldidagi muhim vazifalardan biri deb
hisobladi. Bunda O‘zbekiston o‘zining o‘ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va
tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda
3
. O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti huzuridagi Davlat statistika agentligi rasmiy sayti. XVIII-XIX asrlar va
hozirgi davr bozori farqlari.
12

revolyutsion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani
kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdan iborat yo‘lni tanladi. Bu yo‘ldagi
ishlarni amalga oshirish uchun o‘z iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvolimizni
inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz bo‘lishi lozim edi .Birinchi Prezidentimiz
Islom Karimov rahbarligida yurtimiz iqtisodiy ahvolini hisobga olgan holda, jahon
standartlariga to‘liq javob beradigan “o‘zbek modeli” yaratildi.
Bu yo‘l haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Ona
yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy
saodatdir” 4
nomli kitobida shunday fikr bildirgan: “O‘zbekistonda qabul qilingan,
“o‘zbek modeli” ijtimoiy yo‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishning
iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash,
davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustivorligiga erishish, kuchli
ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirish
kabi mashhur besh tamoyilga asoslangan o‘ziga xos yo‘li”
Yurtimizda mazkur tartib asosida o‘tkazilayotgan islohotlar o‘z natijasini
bermoqda. Xususan, 2016-yilda yalpi ichki mahsulot 7,8 foizga, sanoat ishlab
chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 12,5 foizga, chakana savdo
aylanmasi 14,4 foizga, xizmatlar 12,5 foizga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish 6,6 foizga, jumladan, meva-sabzavot yetishtirish 11,2 foizga, kartoshka
yetishtirish 9,7 foizga, sabzavot mahsulotlari yetishtirish 10,4 foizga oshdi.
O‘zbekistonda erkin bozor iqtisodoyotining tashkil etilishi yurtimizning
iqtisodiy darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Bozor iqtisodiyotining eng muhim sifatlaridan biri xususiy
mulkchilikning ustuvorligini ta’minlab, yurtimizda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikka katta e’tibor berilmoqda, bu esa o‘z navbatida aholini ish bilan
ta’minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Bundan
4
Karimov I.A . Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ‘ lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir / I . A . Karimov .
– Toshkent : O ‘ zbekiston , 2015. – 302 b .
13

keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada rivojlantirishimiz, dunyoning
rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o‘z mahsulotlarimizni jahon bozoriga
chiqarishimiz lozim.
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotini shakllantirish modeli uch narsaga
asoslangandir:
1) umumiylik – bozor iqtisodiyotining umumiy qonun, jarayon, voqeliklari;
2) xususiylik – bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi O‘zbekistonda mavjud
sharoitlar, ya’ni tabiiy, milliy, iqtisodiy, geografik va madaniy xususiyatlar kabilar;
3) mavjud jahon mamlakatlari bozor tajribasi, undagi hamkorlik.
3.1-jadval
O‘zbekistonning milliy bozor modeli 5
Umumiylik Xususiylik Xalqaro tajriba,
hamkorlik
1) Bozor iqtisodiyoti
qonunlari
2) Ijtimoiy muhofaza
3) Bozorga xos umumiy
boshqa voqeliklar
4) Bozor shakllanishining
umumiy amaliy qoidalari 1) Iqtisodiyot darajasi va
xalq xo‘jalik tuzilmasi
2) Geografik holat
3) Tabiiy boyliklar
4) Madaniy, ilmiy daraja
5) Milliy xususiyatlar 1) Jahon bozor huquqiy
asoslari
2) Bozor taraqqiyoti
usullari
3) Umumiy hamkorlik
4) Iqtisodiy yordam
O‘zbekiston milliy bozor modeli asoslari, jadvalda ko‘rsatilganidek, milliy
model bozor iqtisodiyoti shakllanishi uchun zarur asos va tomonlarni o‘z ichiga
oladi. Ma’lumki, ularning birgalikdagi amaliyoti o‘zining katta samarasini
bermoqda. O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti yo‘lini uzil-kesil tanlaganligini ta’kidlar
ekanmiz, milliy mustaqillik avvalo mustaqil, rivojlangan iqtisodiyotga asoslangan
bo‘lishi, bu esa sovet imperiyasi davridagi iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirish, uning
o‘rniga har tomonlama rivojlangan va xalq farovonligini ta’minlay oladigan
iqtisodiyotni paydo qilishni, hozirgi sivilizatsiyali jamiyatga xos bozor iqtisodiyoti
5
Iqtisodiyot nazariyasi 2-kitobi. 37-betdan. O‘zbekistonning milliy bozor modeli
14

barpo etishda boshqacha yo‘li yo‘q ekanligini tan olmog‘imiz zarur.
Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga o‘tishning konsepsiyasi ishlab chiqilgan
bo‘lib, uning asosini bozor iqtisodiyotini shakllantirishning milliy modeli tashkil
etadi. Bu milliy model bir qancha amaliy dasturlarni o‘z ichiga oladi. Bularning
eng asosiylari: xususiy korxonalarni kengaytirish, mulkni keng hajmda
xususiylashtirish, tadbirkorlikni avj oldirish, mayda ishlab chiqarishni
rivojlantirish, qo‘shma korxonalarni ko‘paytirish, jahon iqtisodiyotiga qo‘shilib
borish, erkin baholarni joriy etish, yangi moliya-kredit tizimini yaratish, bozorga
xos pul muomalasini paydo qilish va umuman, iqtisodiy raqobat ta‘sirini
kengaytirish sharoitlarini yaratib borishdan iborat. O‘zbekistonning kelajagi
iqtisodiyoti rivojlangan, aholisi farovon, haqiqiy demokratiyaga asoslangan
jamiyatni barpo etish ekan, demak, buning asosiy sharti bozor munosabatlari
asosidagi iqtisodiyotni qurishdir.
Bu O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasining tub
mazmunini anglatadi. Bu konsepsiya iqtisodiy qoloqlikdan qutilish, uning o‘rniga
rivojlangan va respublika xalqi manfaatiga bo‘ysungan iqtisodiyotni qurish uchun
bozor iqtisodiyotiga o‘tish zaruriyatiga asoslanadi. O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot
yo‘li mavjud ekan, uning asosida bozor iqtisodiyoti konsepsiyasi va milliy modeli
yotadi. Birinchi Prezident I.A. Karimov “Respublikaning bozor munosabatlariga
o‘tishida o‘z yo‘lida izchillik bilan borishi demokratik o‘zgarishlar, respublikani
rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqish, uni xalqaro obro‘-e’tiborini
mustahkamlash uchun puxta moddiy negiz yaratadi” 6
, deb ta’kidlaydi.
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi o‘z yo‘li, o‘z milliy modeli
mavjud, degan so‘z respublikaning o‘z maxsus bozor iqtisodiy qonunlari, ya’ni
milliy iqtisodiy qonunlar bor, degan xulosa emas.
Bu, biz yuqorida ko‘rib o‘tgan umumiylik, xususiylik va mamlakatlar
tajribalari birligidir va shu bilan birga hamkorlikda, birgalikda amalga
oshiriladigan vazifalar, degan ma’noni bildiradi. O‘zbekiston milliy modeli bozor
iqtisodiyotini izchillik bilan tiklab borish, unga bosqichma-bosqich va sharoitlar
6
I.A.Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtitrish yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1995.
15

yaratilishi bilan asta-sekin o‘tish, aholini ijtimoiy himoyalashni keng qo‘llagan
holda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlab borish yo‘li bilan o‘tishni taqozo etadi.
Milliy modelda o‘z aksini topgan O‘zbekistonning bozorga o‘tishdagi o‘z yo‘li
bozor iqtisodiyoti shakllanishi uchun uch tomonni, ya‘ni ichki va tashqi
sharoitlarni yaratish, bozor iqtisodiyoti maqsadlariga erishish va umuman, bu
jarayonlar shakllarini yaratish kabilarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotiga
o‘tishdagi milliy modelning amaldagi harakati real sharoitga asoslangan holda,
mavjud va ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha iqtisodiy hodisalarni e’tiborga
olgan tarzda bo‘lishi, juda ehtiyotkorlik, hamkorlik va tadbirkorlik asosida
bo‘lishini talab qiladi. Bozor iqtisodiyoti shakllanishining ichki sharoitlari
deganimizda, avvalo mulkni xususiylashtirish, davlat monopoliyasining oldini
olish, xususiy mulkning turli shakllarini yaratish, shuningdek, ishbilarmonlikni
rivojlantirish, barcha mulk shakllari tengligini ta‘minlash, xalq xo‘jaligi va ishlab
chiqarishning zamonaviy samarali tuzulishini yaratish va bular asosida xalq
farovonligi hamda istiqbol ishonchini yaratish, aholining ijtimoiy himoyalanishi
kabilarni tushunamiz.
Bu jarayonning tashqi sharoitlari deganimizda jahon iqtisodiyotiga qo‘shila
borish usullarini qo‘llash, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol qatnasha borish,
jahon mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini yarata borish, jahon bozorida kengroq
ishtirok etish yo‘l va usullarini qo‘llab borish kabilarni tushunamiz. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish shakllarini yaratib borish deganimizda iqtisodiy erkin faoliyat,
bozor ishtirokchilarining erkin raqobatlashuvi, xo‘jaliklarning turliligi, ijtimoiy
hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish kabi iqtisodiy voqeliklarga o‘tish o‘zining
shakllarini talab etib, bular mavjud sharoitlariga qarab paydo bo‘lishi, o‘zgarishi va
takomillashuvini tushunish kerak.
Masalan, xo‘jalik yuritish shakllarining turliligi, mulk shakllari tengligi va
raqobat rivoji bizning sharoitimizda, birinchi navbatda, davlat mulk
monopoliyasiga barham berish va uning xususiylashtirish shakllariga bog‘liq. Bu
hech qachon bir xil bo‘lmaydi va oldindan ma’lum andoza bo‘yicha ro‘y bermaydi.
16

Bu jarayon davlat mulkini tekinga berish, imtiyozli bahoda berish, kim oshdi
savdosi asosida xususiylashtirish kabilar bilan bir qatorda ijara, oilaviy pudrat,
hissadorlik kabi shakllarni yuzaga keltirmoqda va buni belgilaydigan ko‘p
miqdordagi omillar e’tiborga olinmoqda. O‘zbekiston milliy modelidagi muhim
tomonlardan yana biri shuki, bozor iqtisodiga o‘tish silliq, osonlik bilan ro‘y beradi
deb hisoblamay, bu og‘ir, mashaqqatli va ma‘lum iqtisodiy buzilish, beqarorlik
kabi salbiy hodisalar bo‘lib turishi, e’tibor susayganda bunday salbiy oqibatlarning
chuqurlashuvi ro‘y berishi mumkin.
Chunki, bu bir iqtisodiy tizimdan ikkinchisiga o‘tishdan iborat bo‘lib,
ko‘pchilik iqtisodiy voqelik bir-biriga qarshidir. Bunday o‘zgarish milliy
modelning har tomonlama mukammal bo‘lishi va umumiylik, xususiylik hamda
jahon tajribasini o‘z sharoitlarini to‘la hisobga olib qo‘llash kabilarni o‘z ichiga
olishni talab qiladi.
3.2-jadval
Respublikada mustaqil yillarida erishilgan natijalar 7
Yalpi ichki mahsulotning o‘sishi * 3,5 barobarga oshgan
Aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulotning o‘sishi * 2,5 barobarga oshgan
Aholining real daromadlari * 3,8 barobarga oshgan
Aholini ijtimoiy himoya qilish
uchun yo‘naltirilgan davlat xarajatlari * 5 barobarga oshgan
Onalar o‘limi kamayishi * 2 barobardan ko‘proq
Bolalar o‘limi kamayishi * 3 barobarga ko‘proq
Odamlar o‘rtacha umrining
uzayishi * 67 yoshdan 7 5 yoshg a
7
. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti ma’lumotiga ko‘ra. 2018 yil
17

O‘zbekiston Mustaqilligining dastlabki yillarida ko‘plab siyosiy islohatlar
o‘tkazadi. Natijada, yurtimizda bir qancha natijalarga erishiladi. Xususan, YAIM
ning 3.5 baravarga o‘sishi seziladi. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot o‘sishi
2.25 barobarga va real daromadlar 3.8 barobarga o‘sgani kuzatiladi.Onalar va
bolalar o‘limining kamayishi 2-3 barobarga ko‘proq ligi ko‘rsatiladi. Odamlarning
o‘rtacha umrining uzayishi esa 67-75 8
yoshgacha kuzatiladi.
Endigi dastlabki vazifa, inqiroz tarzida yuzaga kelgan shaxsiy iste’mol
bozori muammosidir. Bunda, avvalo oziq-ovqatlar ishlab chiqarishni izga solib,
bevosita og‘ir ahvolning oldini olish shu bilan birga eng zarur nooziq-ovqat
mollari yetishtirishni hal qilishdir. Bu sohada mamlaktaimizda avj olayotgan
mayda korxonalar juda qo‘l keladi. Bularning afzalliklari shuki, katta kapital
xarajatlarni talab qilmaydi. Bu sohada birinchi navbatda mayda korxonalar,
ayniqsa qishloq xo‘jalik mahsulotlariga birlamchi ishlov beruvchi tarmoqlarning
yuzaga kelishi ayni muddaodir. Bular fermer xo‘jaliklari, ijara asosidagi oilaviy
pudrat, kasanachiliklar kabilardir. Shu bilan birga katta-katta inshootlar ham
yuzaga kelmoqdaki, bular respublikamiz manfaatiga bo‘ysundirilayotgan yangi
ishlab chiqarish tuzilishini yaratishda katta ishlar boshlanganidan dalolat beradi.
Chunonchi, avtomobil sanoati, metallurgiya tarmog‘i, farmokologiya,
energetika va boshqalarni bunga misol qilsak bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning
shakllanishida jahon mehnat taqsimotida respublikaning o‘z o‘rnini topishi va
xalqaro xo‘jaligi integratsiyasiga tezroq qo‘shila borishi katta ahamiyat kasb etadi.
Bu albatta yangi ishlab chiqarish tuzilishiga bog‘liqdir.
4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeli va uning xususiyatlari
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining mazmuni:
• Iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy
siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o‘zgartirishdan iboratdir.
8
. O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti huzuridagi Davlat statistika agentligi rasmiy sayti.
18

•Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri – ma‘muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf
etish yoki tubdan o‘zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish
jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir.
Markazlashgan ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo‘lsa-da, turli mamlakatlar turli yo‘llarni
tanlashlari mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, bir tizimdan ikkinchi tizimga
o‘tishning revolyutsion va evolyutsion yo‘llari mavjud. Polsha, Chexoslovakiya,
Rossiya va boshqa ayrim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o‘tishning revolyutsion
yo‘lini, birdaniga katta to‘ntarishlar qilish yo‘lini tanladilar. O‘zbekistonda esa
o‘ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi
jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyutsion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy
to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin
qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li
tanlandi. “Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-
odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o‘tishdagi iqtisodiyotni
bir yoqlama, beso‘naqay rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga
asoslanadi”. “O‘zbekistonda qabul qilingan o‘ziga xos islohot va modernizatsiya
modeli orqali biz o‘z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga
oshirish vazifasini qo‘yar ekanmiz, eng avvalo, “shok terapiyasi” deb atalgan
usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor
iqtisodiyoti o‘zini-o‘zi tartibga soladi, degan o‘ta jo‘n va aldamchi tasavvurlardan
voz kechdik”, deb yozadi Birinchi Prezident I.A.Karimov
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish yo‘li ijtimoiy-yo‘naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan.Bu yo‘lni amalga oshirishga,
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Birinchi Prezident I.A.Karimov tomonidan
ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyil asos qilib olingan: - iqtisodiyotni
mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta’minlash;
- o‘tish davrida davlatning bosh islohotchi bo‘lishi;
- butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar
ustuvorligining ta’minlanishi;
19

- bozor munosabatlariga o‘tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy himoyalash
sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
- bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. O‘zbekistonda
bozor munosabatlariga o‘tish yo‘li ijtimoiy-yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirishga qaratilgan.
• totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
• Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.
• Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning
quyidagi muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
• o‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning
qonuniy huquqiy negizini mustahkamlash;
• mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
• ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy
ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash.
Birinchi Prezident I.A.Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga
o‘tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad
qilib qo‘yilganligi ta’kidlanadi:
• totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
• Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.
• Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning
quyidagi muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
• O‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning
qonuniy huquqiy negizini mustahkamlash;
20

• Mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
• Ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Yuqorida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning yagona va universal, ya’ni hamma
mamlakatlar uchun yaroqli bo‘lgan yo‘li yo‘q ekanini ta’kidlab o‘tdik.Endi ana shu
fikrni O‘zbekiston misolida tasdiqlashga harakat qilamiz.Avvalo, shuni aytib o‘tish
kerakki, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy
bo‘lgan jihatlari mavjud.
Bular mazkur tizimning mohiyati va asosiy tamoyillaridan kelib
chiqadi.Xususiy mulk shakllarining rivojlanishi uchun davlat tomonidan keng
shart-sharoitlar yaratish, xo‘jalik sub’ektlarining teng huquqliligini ta’minlash va
ularning o‘zaro raqobatlashuv muhitini yaratish, yakka hukmronlik
(monopolizm)ga qarshi siyosat o‘tkazilishi va hokazolar - bular hammasi har
qanday mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tishidagi umumiylik hisoblanadi.Shu
bilan birga, rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan mamlakat o‘zining
tarixiy tajribasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy qadriyatlari
va mentalitetidan kelib chiqib, o‘ziga xos va mos bo‘lgan yo‘lini
tanlaydi.O‘zbekiston XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi tomonidan
bosib olingan va uning mustamlakasiga aylangan edi. 1917-yilda Rossiyada
amalga oshgan davlat to‘ntarishi natijasida Sovet Ittifoqi deb ataluvchi katta bir
imperiya paydo bo ‘ladi va to 1991-yilga qadar mamlakatimiz shu davlat tarkibida
edi. Markazlashgan rejali iqtisodiyotga asoslangan Sovet Ittifoqi parchalanib,
O‘zbekiston o‘zining davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgach, u hech ikkilanmay,
bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanladi.
Biroq, bozor iqtisodiyotiga "hamma dardning davosi" sifatida qarash
yaramaydi. U keng, tekis va ravon yo‘l emas. Unga o‘tish hech qachon muayyan
talofotlarsiz ro‘y bermaydi. Shuning uchun mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga
o‘tishining asosiy g‘oya va tamoyillarini ishlab chiqdi.
21

Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan ushbu g‘oya va tamoyillar
mamlakatimizni ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishining yaxlit bir
dasturini tashkil etadi. Bu dasturning ibratli tomoni shundaki, u faqatgina butun
mamlakatimizda yashab turgan fuqarolarning taqdirini o‘ylab tuzilgan emas, balki
kelajak avlodlar taqdiriga ham bevosita aloqador bo‘lib, ularga ozod va obod vatan
qoldirishni nazarda tutadi. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronligi bilan bog‘liq
bo‘lgan illatlarni tezroq bartaraf qilish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror va
yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash, natijada, O‘zbekistonni rivojlangan
mamlakatlar darajasiga olib chiqish dasturning bosh maqsadini tashkil etadi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos va mos yo‘li
bugungi kunda jahonga Birinchi Prezident I.A.Karimov nomi bilan tanildi va bu
yo‘l adolatli tarzda taraqqiyotning o‘zbek modeli deb atalmoqda.
Ushbu yo‘lni amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotida tub islohotlar
o‘tkazishni taqozo etadi. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, islohotlar islohotlar
uchun emas, balki odamlar uchun, ularning farovonligini oshirish uchun
o‘tkaziladi. “Yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy boyliklar, avlod-ajdodlarning
mehnati bilan yaratilgan iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ma’naviy kuch-qudrat va
imkoniyatlar milliy boylik bo‘lib, odamlar farovonligining kafolati, ijtimoiy
taraqqiyot va ravnaqining asosi bo ‘lib xizmat qiladi” 9
.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19
yanvar kuni ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada
davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari bo‘yicha
videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot
bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir. Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga
qaror qilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor
tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy
merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma’naviyat”, deydi Shavkat
Mirziyoyev yig‘ilishda 10
.
9
I.A.Karimov. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T., “O‘zbekiston”, 1996, 37-bet.
10
Sh.M.Mirziyoyev. ma’naviyatni yuksaltirish bo‘yicha yig‘ilishda. 19 Yanvar 2021
22

O‘zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o‘tishi Birinchi Prezident I.A.Karimov
tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyilga tayanadi:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan to‘la xoli qilish va uni siyosatdan
ustun turmog‘i. Bu tamoyilga ko‘ra, iqtisodiyot va uni barqaror hamda yuqori
sur’atlar bilan rivojlantirish davlat siyosatining mazmunini tashkil etadi.
Ikkinchidan, bozor munosabatlariga o‘tish davrida davlatning o‘zi bosh
islohotchi vazifasini bajaradi. Buning ma’nosi shundan iboratki, davlat bu davrda
butun xalq manfaatlaridan kelib chiqib, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining yetakchi va ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi. Islohotlar
jarayonining tashabbuskori bo‘lib qoladi.
Uchinchidan, barcha ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda qonun ustivorligini
ta’minlash taqozo etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, iqtisodiy
o‘zgarishlar va jamiyatning yangilanish jarayoni mamlakatda amal qiluvchi
qonunlarga tayangandagina ijobiy natijalar berishi mumkin.
To‘rtinchidan, bozor munosabatlariga o‘tish aholining kam ta’minlangan
qismini moddiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish bilan
qo‘shib olib boriladi. Buning uchun davlat kishilarni islohotlarga ruhan tayyorlash
va ularni ijtimoiy himoyalashga qaratilgan kuchli va ta’sirchan siyosat olib boradi.
Beshinchidan, yangi iqtisodiy munosabatlarga o‘tish puxta o‘ylab,
bosqichma-bosqich, ya’ni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi. Bundan shu
ma’no chiqadiki, bir bosqich tamomlangandan keyingina va zarur shart-sharoitlar
yaratib, keyingi bosqichga o‘tiladi. Iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlarining
mexanizmlarini qadam-baqadam shakllantirib boradi.
Islohotlarning o‘zbek modeli hozirga qadar mavjud bo‘lgan bironta
modelni takrorlamaydi. O‘z mazmuni va mohiyatiga ko‘ra u quyidagi qoidalarga
tayanadi:
-ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va huquqiy demokratik jamiyatni
barpo etish;
-xalqning boy tarixiy tajribasi, mentaliteti va an’analari hamda islohotlarning
u yoki bu bosqichdagi o‘zgarishlarga tayyorgarlik darajasini hisobga olish-bozor
23

iqtisodiyoti tizimiga asoslangan rivojlangan davlatlarning boy tajribasidan
mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini nazarda tutgan holda foydalanish.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeliga binoan
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish,iqtisodiyotni barpo qilish islohotlarning
ustuvor yo‘nalishi deb belgilandi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki 10 yillik tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, yangilanish va taraqqiyot dasturida belgilangan ko‘pgina ishlarni
amalga oshirishga muvaffaq bo‘lindi. Qisqa vaqt ichida yaratilgan mustahkam
huquqiy me’yorlar negizida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib,
barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishildi.
Fikrimizning dalili sifatida bir necha misollar va raqamlarni keltiramiz.
2018-yilda korxona va xo‘jaliklarning 88 foizini xususiy mulk, aksiyadorlik
jamiyatlari, qo‘shma korxonalar, kooperativlar va shirkat xo‘jaliklari tashkil etdi.
Iqtisodiyotda band bo‘lganlarning 76 foizi, yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqaruvchilarning 70 foizi, sanoat bo‘yicha 65,4 foizi va qishloq xo‘jalik
mahsulotlari yetishtiruvchilarning 99 foizi nodavlat sektoriga to‘g‘ri keldi va yalpi
ichki mahsulotning 4-5 foizlik yillik o‘sishiga erishiladi.Eng muhimi
mamlakatimizning don va yoqilg‘i mustaqilligiga erishildi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishini ta’minlovchi yangi bank,
moliya, soliq tizimlari, xomashyo birjalari, sug‘urta, auditor, lizing kompaniyalari
va bozor infratuzilmasini tashkil etuvchi boshqa tizimlar vujudga keltirildi.
Tarixan qisqa vaqt ichida o‘tkazilgan agrar islohotlar, kichik va o‘rta
biznesni rivojlantirishda erishilgan yutuqlar, sanoatning avtomobilsozlik,
mikrobiologiya, tsellyuloza-qog‘oz, qand, farmatsevtika kabi tarmoqlarini
yangidan yaratilgani - bular hammasi taraqqiyotning o‘zbek modeli mevalaridir.
5. Iqtisodiy islohotlar, uning bochqichlari va taraqqiyot dasturlari
2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish, O‘zbekiston
Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi doirasida “yashil” va
inklyuziv iqtisodiy o‘sishni ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan chora-
24

tadbirlar samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanish hamda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida resurslarni tejashni yanada
kengaytirish maqsadida quyidagi strategik maqsadlarga erishishga mo‘ljallangan
2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasida “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va
“yashil” o‘sishni ta‘minlash dasturi :
Issiqxona gazlarining yalpi ichki mahsulot birligiga nisbatan solishtirma
ajratmalarini 2020-yildagi darajadan 35 foizga qisqartirish ;
qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ishlab chiqarish quvvatini 15
GVtga oshirish va ularning ulushini elektr energiyasini ishlab chiqarish umumiy
hajmining 30 foizidan ko‘prog‘iga yetkazish ;
sanoat sohasida energiya samaradorligini kamida 20 foizga oshirish ;
yalpi ichki mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan energiya sarfi hajmini , shu
jumladan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish
hisobiga 30 foizga kamaytirish ;
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida suvdan foydalanish samaradorligini
sezilarli darajada oshirish , 1 million gektargacha maydonda suv tejovchi sug‘orish
texnologiyasini joriy etish ;
yiliga 200 million ko‘chat ekish va ko‘chatlarning umumiy sonini 1
milliarddan oshirish orqali shaharlardagi yashil maydonlarni 30 foizdan ortiqroqqa
kengaytirish ;
respublika o‘rmon fondi zaxiralari ko‘rsatkichini 90 million kub metrdan
ortiqroqqa yetkazish ;
hosil bo‘ladigan qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash darajasini 65
foizdan oshirish ;
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha jabhalarida liberallashtirish, ochiqlik va
oshkoralikni ta’minlash borasida tizimli choralar ko‘rildi.
Sh.Mirziyoyev o‘z nutqida Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasinining
7 ta ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Mazkur kontseptual hujjatda
islohotlarning uzviyligi va davomiyligini ta’minlash maqsadida “Harakatlar
25

strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi sari” degan tamoyil asosiy g‘oya va bosh
mezon qilib olindi
5.1-rasm.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan yangi O ‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida"
12 ta maqsad
8 ta maqsad
16 ta maqsad
34 ta maqsad8 ta maqsad 10 ta maqsad 12 ta maqsad1-yo'nalish 2-yo'nalish 3-yo'nalish 4-yo'nalish 5-yo'nalish 6-yo'nalish 7-yo'nalish
Katta islohotlar uchun 5-6 yil qisqa vaqt hisoblanadi, lekin, shu qisqa davrda
iqtisodiy sohada soliq siyosati, budjet tizimini tubdan qayta ko‘rib chiqish hamda
pul-kredit tizimini tartibga solish borasida zamonaviy mexanizmlar joriy etildi.
Iqtisodiyotda tizimli muammolarni va tarkibiy nomutanosibliklarni bartaraf etishda
eng muhim qadamlardan biri valyuta bozorini liberallashtirish bo‘ldi.
Iqtisodiy islohotlarga mos soliq-budjet siyosatini yuritish va budjet
mablag‘larini samarali taqsimlash maqsadida yangi tahrirdagi Soliq va Budjet
kodekslari qabul qilindi. Davlat budjeti qonun ko‘rinishida qabul qilinmoqda.
26

Qonunchilik darajasida tavakkalchiliklar va tashqi ta‘sirlarni boshqarish uchun
yetarlicha moslashuvchan shart-sharoitlarni ta’minlovchi yuridik normalar milliy
qonunchiligimizga singdirilmoqda, fiskal qoidalar takomillashtirilmoqda.
O‘tgan 6 yil(2017-2023) davomida soliq, budjet, pul-kredit siyosati va
boshqa iqtisodiy jarayonlarni muvofiqlashtirishning huquqiy asoslariga oid 14 ta
yangi qonunlar qabul qilindi. 9 ta qonun o‘z kuchini yo‘qotgan deb topildi.
Shuningdek, amaldagi 50 ta qonunlarga 273 ta o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritildi. Bularning barchasi keng qarovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning
huquqiy asoslarini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Soliq siyosatini takomillashtirish va soliq ma‘muriyatchiligini
soddalashtirishga oid normalarnining qonunlarda aks ettirilishi hisobiga soliq yuki
sezilarli darajada kamaytirildi. Soliq stavkalarining pasaytirilishi bilan bir paytda
soliq tizimini soddalashtirish tadbirkorlarning raqobatbardoshligini oshishiga
imkon yaratdi.
Kamroq soliqlar tadbirkorlarga o‘z xarajatlarini kamaytirish,
investitsiyalarni ko‘paytirish va biznesni kengaytirish imkonini berayotganligini
statistik ma‘lumotlardan ham ko‘rishimiz mumkin. So‘nggi 6 yildagi (2017-2023)
asosiy kapitalga investitsitsiyalar hajmi deyarli 4 marotabaga ko‘payib, uning
tarkibida markazlashmagan investitsiyalar miqdori muttasil oshib bormoqda. Ayni
paytda ularning jami investitsiyalardagi ulushi 85 foizga yetib qoldi.
Soliq yukini kamaytirish tadbirkorlarni yangi tadbirkorlik tashabbuslarini
amalga oshirishga undamoqda. Natijada, 2018-2023 yillar mobaynida
mamlakatimizda 424 mingdan ortiq kichik korxona va mikrofirmalar yangidan
tashkil etildi. Bugungi kunda iqtisodiy faol aholining 67,2 foizi (10 million kishi)
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bilan shug‘ullanayotganligi ham tadbirkorlik
iqtisodiyotning yetaklovchi kuchiga aylanganligining isbotidir.
Soliq tizimini soddalashtirish jarayonlarni qisqartirish natijasida tadbirkorlik
faoliyati osonlashtirildi va soliq majburiyatlarini bajarish xarajatlari sezilarli
kamaytirildi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 12 foizga tushirildi. Xorijiy
investorlar aksiyalaridan oladigan dividendlar uch yil muddatga foyda solig‘idan
27

ozod qilindi. Bu esa xorijdan kelib faoliyat olib borayotgan tadbirkorlar uchun
qulay fiskal tizim yaratilganligini anglatadi.
Biznesni davlat tomonidan muvofiqlashtirishda ortiqcha
ma’muriyatchilikdan erkin bozor tamoyillariga asoslangan bilvosita boshqaruv
usullariga o‘tish jarayonlari jadallik bilan olib borilmoqda. Qonunchilik
hujjatlarida davlatning biznesni tartibga solishga qaratilgan 500 ta funksiyasi bekor
qilindi, 70 tasi xususiy sektorga davlat-xususiy sheriklik asosida o‘tkazildi. Hozirgi
kunga qadar 132 ta litsenziya va ruxsat berishga oid hujjatlar bekor qilindi, 33 tasi
bo‘yicha xabardor qilish tartibi kiritildi.
Davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini keskin kamaytirish, iqtisodiyotda
erkin raqobat muhitini yaratishga qaratilgan qonun hujjatlari takomillashtilmoqda.
Xususan, “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun loyihasi parlament palatalarining
muhokamasidan o‘tkazilib, ma’qullandi. Ushbu qonunning qabul qilinishi va
kuchga kirishi bozor ishtirokchilari o‘rtasida tenglikni ta‘minlashga hamda tovar
va moliya bozorlarida sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga xizmat qiladi.
Xalqaro amaliyotdan kelib chiqib, ilg‘or bank tizimini joriy etish, sohada
raqobat muhitini mustahkamlashga qaratilgan ishlar olib borildi. Bu borada bank
tizimini isloh qilishning milliy strategiyasi qabul qilinib, tijorat banklarini
transformatsiya qilish ishlari boshlangan. Ushbu jarayonda banklarning
kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, istiqbolli investitsiya
loyihalarida tijorat banklari ishtirokini kengaytirish, bank tizimi barqarorligini
ta‘minlash va xatarlarni xalqaro tashkilotlar va xalqaro moliya institutlari
talablariga muvofiq boshqarishga asoslangan bank nazorati tizimida prudensial
chora-tadbirlarni qo‘llashning qonunchilik asoslari takomillashtirildi.
Ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yanada yaxshilash borasida qator
tizimli islohotlar amalga oshirildi. Tadbirkorlar uchun teng sharoit yaratish
maqsadida biznesni rivojlantirish, ma‘muriy to‘siqlarni bartaraf etish,
litsenziyalash jarayonlarini soddalashtirish, tadbirkorlarning moliyaviy
resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish va xususiy mulk huquqining
daxlsizligini ta’minlashga oid bir qancha qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar
28

kiritildi. Ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga qaratilgan islohotlar samarasi
o‘laroq keyingi besh yilda xo‘jalik yurituvchi subyektlar soni 479 mingtaga yetdi
yoki qariyb ikki baravar ko‘paydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining jozibadorligini oshirish borasida tashqi savdo-
iqtisodiy hamkorlar bilan aloqalar yanada erkinlashtirilmoqda. Xususan,
investorlar uchun zarur bo‘lgan 7 mingdan ziyod xomashyo va tovarlarga bojxona
bojlari bekor qilindi. Yangi tashqi bozorlarga kirish maqsadida O‘zbekistonning
xalqaro moliyaviy va savdo tashkilotiga qo‘shilish jarayoni jadallashtirilmoqda.
Qonun xujjatlarida chet ellik ishbilarmonlar va investorlar huquqlarining
himoyasi kuchaytirildi. Ularga O ‘zbekistonda ko‘chmas mulk sotib olish, kelib-
ketish va yashash shartlarini soddalashtirishning huquqiy asoslari
takomillashtirildi. Investorlar bilan davlat idorasi o‘rtasida yuzaga kelgan har
qanday noaniqliklar biznes subyekti foydasiga hal qilinishi qonunchilikda aks
ettirildi.
Chet ellik tadbirkor va investorlarga berilayotgan bunday imkoniyat va
kafolatlar o‘z natijasini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda bir yilning ichida kiritilgan
xorijiy sarmoyalar hajmi esa 10 milliard dollarga yetdi yoki 2020-yilga nisbatan 3
barobarga oshdi. Bu esa iqtisodiyotimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish, zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish, yuqori
qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan hamda eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar
hajmini oshirish imkonini beradi.
29

Xulosa
Bozor iqtisodiyoti tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish bu murakkab
jarayon bo‘lib u bir vaqtning o‘zida bo‘ladigan tadbir sifatida amalga oshirilishi
mumkin emas, balki bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oluvchi uzoq davrni talab
etadi. O‘zbekiston tizimli islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko‘ra kechroq
boshlagan bo‘lsada, o‘tish davri iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar
tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin. Bozor munosabatlarining butun
mexanizmni davlat tomonidan ko‘rsatiladigan va qonun bilan mustahkamlanadigan
bozor shart-sharoitlari doirasidagina amalga oshiriladi. Islohotlar birinchi
bosqchining g‘oyat muhim vazifasini amalga oshirish, ya’ni davlat mulki yakka
hokimligini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga
Respublikada iqtisodiyotni real shakllantirish lozim. Erkin bozor
tamoyillarini o‘rnatishda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va
rivojlantirish zarur. Buning natijasida esa sog‘lom raqobat muhitini yaratish
maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx, moliya-kredit, tashqi iqtisodiy
faoliyat va nihoyat ijtimoiy yo‘nalishlarda islohotlarni amalga oshirish bozor
munosabatlariga o‘tishda keng qulaylik yaratadi. Bugungi kunda
mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishida yuzaga kelgan yoki kelishi
kutilayotgan muammolarni tizimli bartaraf etish maqsadida quyidagilarni amalga
oshirish maqsadaga muvofiq deb hisoblaymiz:
•investitsiya muhitini yaxshilash;
•soliq ma’muriyatchiligidagi islohotlarni to‘liq amalga oshirish;
•davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan
samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta‘minlash;
•yerdan foydalanish bo‘yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko‘rsatish va
qishloq xo‘jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish;
•davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish,
korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo‘yiladigan talablarni kuchaytirish;
•davlatning eksportga yo‘naltirilganlikni qo‘llab-quvvatlashi (jumladan, ISO
30

standarti bo‘yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish,
diversifikatsiyalash, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish).
•O‘rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va
logistika) modernizatsiya qilish hamda oliy ta‘lim sifatini yaxshilash
mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarini mustahkamlashga yordam
beradi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2017 y.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi PF-
4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasida
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-38382-
sonli Qarori. 2018 yil 3 iyul.
4. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi
ma‘ruzasi. 2018 yil 7 dekabr.
5. Islom Karimov ‘‘Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish - eng oliy saodatdir “ Toshkent ” “ O‘zbekiston ” 2015. 126-
bet.
6. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent, 51 bet.
7. wikipedia.org - global internet tarmog‘i ensiklopediyasi.
8. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti
9. ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali
iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
10. Paul A.Samuelson, Willioam D.Nordhaus.Economics. 19 th
Edition.
McGraw-Hill Companies. USA.2009.
11. stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
12. Iqtisodiyot nazariyasi . B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. TDIU Nashr
yili: 2017
13. Iqtisodiyot nazariyasi 2-kitob. D.Tojiboyev. Oliy va OMTM darsliklari. 37-
bet.2002-yil.
32

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash (sut va sut mahsulotlari misolida)

Sotib olish