Paleontropologik va etnografik ma'lumotlarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	16000UZS
Размер	111.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

2 Продаж

Paleontropologik va etnografik ma'lumotlarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. PALEONTROPOLOGIK VA ETNOGRAFIK
MA'LUMOTLARNING O'LKA TARIXINI O'RGANISHDAGI
AHAMIYATI ..........................................................................................................4
1.1 O'zbek xalqi to'g'risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma'lumotlar . ...........4
1.2 O'zbek etnografiyasi ........... .................................. ....................................16
II BOB. ETNOGRAFIYAGA OID MA'LUMOTLAR ....................................20
2.1 «XIV-XVI asrlarda madaniyatning rivojlanishi» mavzusini
o'tishda etnografiyaga oid ma'lumotlardan foydalanish
uslublari ...... .......20
2.2 Tarixiy o'lkashunoslikni o'rganishda antropologik ma'lumotlarning
o'rni..................................................................................................................24
XULOSA ...............................................................................................................31
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi.
Kurs ishi maqsadi: Paleontropologik va etnografik ma'lumotlarning o'lka
tarixini o'rganishdagi ahamiyatini o'rganish .
Kurs ishi predmeti: Paleontropologik va etnografik ma'lumotlarning o'lka
tarixini o'rganishdagi ahamiyatini o'rganishda zamonaviy texnologiyadan
foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. PALEONTROPOLOGIK VA TNOGRAFIK MA'LUMOTLARNING
O'LKA TARIXINI O'RGANISHDAGI AHAMIYATI
1.1 O'zbek xalqi to'g'risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma'lumo
Etnografiya (etnos xalq, grapxio — yozish ) xalq haqidagi fan bo'lib, u xalqni
o'rganuvchi, ta'riflovchi fan yoki xalqshunoslik fani deb ham yuritiladi. Bu fanni
ayrim vaqtlarda «etnologiya» (lotin tilida «etnos» — xalq, «logos» — so'z,
tushuncha, fikrlash) deb ham atashgan. Ba'zi olimlar etnografiya bilan etnologiya
o'rtasida ma'lum darajada chegara borligini ta'kidlaydilar. Ba'zi olimlar esa buni
inkor etadilar. Aksincha, bu ikki fan o'rtasida hech qanday chegara yo'q, balki
ularning biri ikkinchisini to'ldiradi, izohlaydi.
Etnografiya dunyo xalqlarining madaniyatini, maishiy hayotini, kelib chiqishi
(etnogenezi)ni joylashishi (etnik geografiyasi)ni va madaniyat tarixini, o'zaro aloqa
va munosabatlarini o'rganuvchi fandir.
Etnografiya tarixiy fanlar, ayniqsa, arxeologiya, antropologiya, geografiya va
tilshunoslik bilan bevosita bog'liqdir. Bundan tashqari, u yozma manbalar,
geografik hujjatlar, moddiy va maishiy materiallardan xam foydalanadi. Mana shu
xususiyatlari bilan etnografiya boshqa tarixiy fanlardan farq qiladi. 2
Inson aql-zakovati va qo'li bilan yaratilgan hamma narsa madaniyat
etnografiyasidir. Madaniyat ham o'z navbatida ikkiga bo'linadi. Transport,
arxitektura inshootlari, kiyim-kechak, zeb-ziynat, qurol-yarog', mehnat qurollari va
shu kabilar moddiy madaniyatni tashkil etadi. Insonning ilmiy faoliyati bilan
yaratilgan san'at, adabiyot, yozma manbalar, fan, falsafa, oilaviy hayot, diniy
marosimlar, diniy e'tiqodlar va shu kabila ma'naviy madaniyatga kiradi.
Etnografiya faqat moddiy madaniyat bilan ma'naviy madaniyat o'rtasidagi
asosiy farqlarnigina o'rganib qolmay, balki ular orasidagi o'xshashlik va umumiy
qonuniyatlarni ham o'rganadi.
2
V.V.Vel`yaminov-Zerkov. Istoricheskie izvestiya o Kokandkom xanstve ot Muxammad –Ali do
Xudoer-xana, Spb, 1856, Svedeniya o Kokandskom xanstve. Vestnik Russkogo geogaficheskix
obshestva, ch. XVIII, 1856, kn V
4

Bu qonuniyatlarni tadqiq etish esa insoniyatning umumiy tarixiy taraqqiyoti
qonunlarini bilish imkonini beradi. etnograflar oldida turgan keng va xilma-xil
masalalar etnografiya fanini boshqa yaqin fan sohalari bilan uzviy bog'labgina
qolmay, uning o'zini ham bir qator ixtisoslarga bo'lib yubordi. Bular xo'jalik va
texnika tarixi, xalq me'morchiligi va tasviriy san'at, urf-odat va marosimlar, oilaviy
tuzum, kiyim-kechak va uy-ro'zg'or, ijtimoiy va maishiy turmush ixtisoslari va
hokazolar. Lekin, odatda, etnografiya ayrim qit'alar, mamlakatlar yoki xalqlarga
qarab, masalan, Afrika, Avstraliya, Amerika, Evropa, O'rta Osiyo xalqlarini
o'rganish, shuningdek, yanada torroq doirada rus, ukrain, ozarbayjon, tojik, o'zbek
xalqlari va etnografiyaga oid guruhlarni o'rganish bo'yicha ixtisoslarga bo'linadi.
Bunday tor ixtisoschilik asosida etnografiya fani turmush yo'sinidagi hodisalarni
bevosita kuzatish usullariga tayanib, insoniyat tarixining hamma bosqichlari —
eng ibtidoiy shakllaridan to hozirgi zamondagi ko'p qirrali, yuqori madaniyatli
turmush yo'sinlarigacha o'rganadi.
Etnograflarimiz etnografiya fanining hamma sohasida peshqadam bo'lib
bormoqdalar. Ba'zi etnograflarning asarlari faqat fan nuqtai nazaridangina emas,
balki amaliy masalalarni hal qilish jihatidan ham muhim ahamiyatga ega.
etnografik bilimlar xalqlarning g'oyat boy madaniyat merosidan foydalanish
imkoniyatini beradi. etnograflarning markaziy vazifalaridan biri barcha xalqlarga
xos yangi turmush tarzining umumiy xususiyatlarini o'rganishdan iborat. Ijtimoiy
va oilaviy turmushdagi yangi progressiv formalarni tadqiq qilish yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta yordam beradi.
O'zbekiston o'z mustaqilligini e'lon qilib, uni mustahkamlayotgan hozirgi
sharoitda uning o'tmish an'analarini, navro'z singari qadimiy bayramlarni
nishonlash jonajon o'lkamiz yangi fuqarosini kamol toptirish imkonini beradi.
Bunday murakkab jarayonni ilmiy jihatdan aniqlash va o'rganish
etnograflarning asosiy vazifalaridan biridir.
1. O'zbek xalqi to'g'risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma'lumotlar
Etnograf olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biri — xalqlarning kelib
chiqishini, ular haqidagi etnografiyaga oid ma'lumotlarni to'plash, yig'ish,
5

umumlashtirish va tadqiq qilish hamda shular asosida ilmiy xulosa chiqarishdan
iboratdir. Masalan, o'zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo'lib shakllanishi juda
xam murakkab jarayonni boshidan kechirgan. Ko'p vaqtlardan beri tadqiqotchilar
orasida o'zbek xalqining kelib chiqishi to'g'risida har xil, ayrim hollarda chalkash
fikrlar hukm surib kelmoqda. Ko'plab tadqiqotchilar bu murakkab va chalqash
masalani echib berish ustida ish olib bormoqdalar. 3
Ma'lumki, «o'zbek» etnik nomining kelib chiqishi Dashti qipchoqda tashkil
topgan Oq o'rda va SHaybon ulusida, ya'ni Sirdaryo,Orol dengizi va Volga bo'ylari
oralig'idagi keng hududda ko'chib yurgan, XIV asrdan boshlab o'zbeklar deb
yuritilgan turk-Mo'g'ul qabilalari bilan bog'liqdir.
Bu qabilalar XV asr davomida nihoyatda zo'r xarbiy-siyosiy kuchga ega
bo'lgan davlat tashkil qilib, XVI asrning boshlaridan Muhammad SHayboniyxon
boshchiligida O'rta Osiyoga, shu jumladan, hozirgi O'zbekiston hududiga bostirib
kiradi va o'rnasha boshlaydi.
Ayrim tadqiqotchilar o'zbek xalqining kelib chiqishi tarixini mazkur istilo
davri bilan bog'lab, o'zbek xalqining shakllanishi XV — XVI asrlardan boshlanadi,
degan mutlaqo noto'g'ri fikr yuritib kelgan edilar. Yirik olimlar, chunonchi, S. P.
Tolstov, A. YU. YAkubovskiy, YA. G'. G'ulomov, A. Asqarov, B. Ahmedov, I.
Jabborov va boshqalar o'zbek xalqining boshlang'ich yadrosi O'rta Osiyoda
quldorlik davrida yashagan qadimgi so'g'diylar, xorazmiylar, sak qabilalari va
urug'-aymoqchilikni unutgan, keyinroq ko'chmanchilikdan o'troq dehqonchilikka
o'tib sart nomini olgan, turkiy tilda so'zlashuvchi chigil, qorluq, yag'mo, tuxsi,
arg'u kabi qavmlardan iborat ekanligini, o'zbek elatining shakllanishi asosan XI-
XII asrlarda tugaganligini va XVI asr boshlarida paydo bo'lgan ko'chmanchi
SHayboniy o'zbeklarning o'zbek xalqining qadimgi yadrosiga aralashib ketib, unga
faqat o'z nomini gina berganligini asosli dalillar bilan isbotlab berganlar.
Keyinchalik keng miqyosda o'tkazilgan arxeologiyaga oid va antropologiyaga
oid tadqiqotlar, bizgacha etib kelgan yunon, arab, fors va xitoy mualliflarining va
boshqa sayyohlarning juda ham noyob axborotlari o'zbeklarning Farg'ona,
3
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: Sharq, 1998 .
6

Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo vodiylarida, Xorazm va Toshkent
vohalarida yashagan qadimiy avlod- ajdodlarining etnografiyaga oid qiyofasini
to'liq bo'lmasa ham ko'z oldimizga keltirishga imkon beradi.
O'rta Osiyo, shu jumladan, O'zbekiston hududida Rossiya Fanlar
akademiyasining va O'zbekiston Fanlar akdemiyasining tarix va arxeologiya
institutlari tomonidan uyushtdor’lgan ko'p yillik samarali ishlar natijasida
o'zbeklarning avlod-ajdodlari qadimdan o'troq, yirik sug'orish inshootlariga
asoslangach dehqonchilikka, mustaqil, o'ziga xos yuksak madaniyatga ega
bo'lganligi isbot qilindi. Bu holat ba'zi tadqiqotchilarning O'rta Osiyo xalqlari
go'yo tarixiy xalq emas, ularning madaniyati eron va boshqa mamlakatlarning
madaniyatiga tobe, bu go'zal o'lkada uzoq o'tmishda faqat ko'chmanchi, yovvoyi
qabilalar yashagan, degan har xil da'volarni fosh qildi va puchga chiqardi. Holbuki,
irqiy «nazariyani» targ'ib qiluvchi ba'zi olimlarning uzoq ajdodlari ibtidoiy
madaniyatga endi erishgan bir paytda qadimgi Xorazmda CHiriqrabot,
Bobishmulla, qo'yqirilgan qal'a, Tuproqqal'a kabi yodgorliklardan qazib topilgan
ajoyib arxitektura, san'at hamda yozuv durdonalari, Bolalitepa va Panjakentda
kashf etilgan har xil marosimlarni tasvirlovchi rang-barang rasmlar, Varaxshaning
go'zal ganch haykal va bezaklari, butun antik davr ichida qurilgan hashamatli
shahar va qal'alar, dabdabali. sug'orish inshootlari, bepoyon ekinzorlar o'zbek va
boshqa O'rta Osiyo xalqlarining uzoq o'tmishda nihoyatda zo'r iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotga ega ekanligini yaqqol ko'rsatib turibdi.
Uzoq asrlar davomida shakllanib kelgan yuqori darajadagi madaniy zamin
bo'lmagauda , ilk feodalizm davrida, ya'ni IX — XII asrlarda butun O'rta Osiyo,
shu jumladan, O'zbekistonda fan va madaniyat gurkirab o'sib, jahonga Abu Ali ibn
Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abunasr Forobiy
kabi fanning ko'p sohdlarini mukammal egallagan ulug' siymolarni etkazib berishi
mumkin emas edi. 4
O'rta asrning eng yirik olimlaridan iste'dodli tilshunos Mahmud Koshg'ariy
o'zining «Devonu lug'atit turk» nomli noy ob asarida o'zbek xalqining eng qadimgi
4
Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. Toshkent, G'ofur G'ulom nashriyoti. 1990.
7

turkiy tilda gapiruvchi ajdodlaridan biri bo'lgan chigil qabilalari Iskandar
Zulqarnayn yurish qilgan davrdayoq ko'p nufuzli etnografiyaga oid guruhlardan
hisoblangani haqida ma'lumot beradi.
X asrning etuk shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan,
o'z davrining zo'r badiiy asari hisoblangan «Qutadg'u bilig» ning ana shu chigil
qabilalari tili asosida yozilganini va bunday ajoyib asar agar uzoq asrlar davomida
iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunyoga kelgan umumiy bir til bo'lmagan holda
paydo bo'la olmasligini ham e'tiborga olsak, u vaqtda o'zbek xalqining tili
nihoyatda uzoq tarixga ega ekanligiga ishonchimiz komil bo'ladi.
Mahmud Koshg'ariy o'z asarida ilk o'rta asrlarda ham turkcha, ham
so'g'diycha so'zlaydigan, ya'ni ikki tilli bo'lgan va faqat turkcha gapiradigan
kishilarning juda ko'pligini, lekin faqat so'g'diycha so'zlaydigan kishilarning
mutlaqo yo'qligini xamda turkiy tillar eski tillarni siqib chiqarganligini aytadi.
Demak, o'zbek xalqi milodimizdan avvaloq muayyan bir hududda o'ziga xos
moddiy va ma'naviy birlik yarata boshlab, asta-sekin til jihatidan xam
umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada, yuqorida aytilganidek, XI-XII asrlarga
kelib o'zbek xalqi asosan shakllanadi. 5
Arxeologiyaga oid va antropologiyaga oid kashfiyotlar natijasida to'plangan
ma'lumotlardan tashqari, o'zbek xalqining avlod-ajdodlari to'g'risidagi ba'zi
paleoetnografik ma'lumotlarni yozma manbalarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi xorazmiylar, so'g'diy va saklar yoki massagetlar haqidagi ayrim
ma'lumotlar antik davr mualliflari-miletlik Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian va
Ptolomey asarlarida, qadimiy forsiy yozuvlar va butun o'rta SHarqda tarqalgan
muqaddas kitob — «Avesto» da mavjud. 6
Milodimizdan oldingi II asrdagi Xitoy elchisi va sayyohi CHjan TSyanning
Davan (qadimgi Farg'ona) va Kangyuy (Xorazm) davlatlari haqida qoldirgan ba'zi
ma'lumotlari ham etnografiya jixatidan diqqatga sazovordir. Afsuski, islom dini
tarqalguncha, ya'ni VII — VIII asrlargacha bo'lgan davrni yoritish uchun mahalliy
5
Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. Toshkent, G'ofur G'ulom nashriyoti. 1990.
6
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
8

yozma manbalar yo'q.
Arab istilosi davrida tarixiy asarlar va ularning mualliflari vahshiylarcha yo'q
qilib tashlanganligi haqida Beruniy xabar qiladi. Arab istilosi arafasiga oid bo'lgan
yodgorliklar (Tuproqqal'a, Bolalitepa, Varaxsha, Panjakent) dan topilgan boy,
devorga ishlangan rasmlar, har xil haykal va o'ymakor bezaklar ajoyib san'at
durdonalari bo'libgina qolmay, o'sha davrda yashagan xalqning xo'jalik faoliyati,
etnik tuzilishi, moddiy va maishiy turmushi, urf-odatlarini o'rganishda muhim va
birinchi darajali tarixiy etnografik manba bo'lib xizmat qiladi.
Arab istilosidan keyingi asrga oid etnografik ma'lumotlar mahalliy va arab
yozuvchi-sayyohlarining asarlarida mavjud. IX — XII asr mualliflaridan Ibn
Xurdadbeh al- Balxiy, al-Istaxriy, Ibn Havqal, Mas'uddiy YOqut singari yirik
geograf va sayoxatchilar, mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos Abu Nasr
Forobiy, mashhur qomuschi olim Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali
ibn Sino, etnograf, geograf, tarixchi olim Abu Sa'd Abdulkarim ibn Muhammad
Sam'oniy hamda noma'lum muallif yaratgan «Xudud al-olam» singari asarlarda
O'zbekiston hududidagi o'sha davrda yashagan aholi to'g'risida ba'zi etnografiyaga
oid lavhalar keltirilgan. Ma'lumki, CHingizxon hukmronligi davrida Mo'g'ullar
saltanati misli ko'rilmagan darajada kengayib ketdi. Ular bosib olgan o'lkalarini
vahshiylarcha taladi, shahar va qishloqlarning kulini ko'kka sovurdi. Qo'l ostidagi
o'lkalarda nihoyatda og'ir zulm o'tkazdi. Evropa monarxlari va Rim papasi
dahshatli, jahonni larzaga solgan CHingizxon bilan savdo, siyosiy va diplomatik
munosabatlar o'rnatishga qiziqishdi. Birinchi bo'lib, «Tatarlar o'lkasiga» ga papa
Innokentiy IV 1245 yilda frantsiskalik Ioanna Plano Karpini boshchiligida
monarxlardan iborat elchilarni yuboradi. Xuddi shu maqsad va shu yo'l bilan 1249
—1251 yillarda safar qilgan Plano Karpini vatandoshi Vil’gel’m Rubruk asarida
va venetsiyalik Marko Polo (Rim papasining topshirig'i bilan kelgan) asarlarida
ham (ular Xitoyga O'rta Osiyo orqali o'tishgan) o'lkalar haqida etnografiyaga oid
ma'lumotlar keltirganlar. 7
Qudratli va keng saltanat tashkil qilgan buyuk sarkarda Amir Temur va uning
7
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
9

taxt vorislari h,ukmronlik qilgan davrda O'rta Osiyo, shu jumladan, O'zbekiston
yirik madaniyat markaziga aylandi va uning boshqa mamlakatlar bilan har
tomonlama aloqalari kuchaydi. Bu davrga oid qiziqarli ba'zi etnografiyaga oid
ma'lumotlarni ispan elchisi ritsar’ Rui Gonzales de Klavixoning asarida, rus
solnomalarida, mahalliy mualliflar Nizomiddin SHomiy, Abdurazzoq
Samarqandiy va boshqalarning asarlarida uchratish "mumkin. Temur davlati
hukmronlik qilgan davr haqida hamda ko'p yurtlarni bosib olib va o'z boshidan
kechirganlarini yozib qoldirgan (buyuk o'zbek shoiri Alisher Navoiyning
zamondoshi) yirik davlat arbobi, andijonlik Zahiriddin Muhammad Boburning
«Voqeaiy Boburiy» yoki «Boburnoma» deb nomlangan asarida etnografiyaga
oid ma'lumotlar ham keltirilgan.
XVI asr boshlarida O'rta Osiyoni bosib olgan ko'chmanchi o'zbeklarning etnik
tarkibi, joylashgan hududi, turmushi va urf-odatlari haqida Mas'ud ibn Usmon
Ko'histoniyning «Tarixi Abulxayrxoniy», Kamoliddin Binoiyning
«SHayboniynoma» va Abdulxayr Fazlulloh Ruzbehonning «Mehmonnomayi
Buxoro» nomli asarlarida etnografiyaga oid qimmatli ma'lumotlar keltirilgan. 8
O'rta Osiyoda o'zbek xonliklari paydo bo'lganidan keyin markazlashgan rus
davlati bilan ular orasida muntazam ravishda savdo va diplomatik munosabatlar
o'rnatila boshlanadi. XVI asrning faqatgina ikkinchi yarmidayoq O'rta Osiyodan
Rusiyaga 8 marta el chilar yuborilgan bo'lsa, XVII asrda Xiva xonligidan 12 marta,
Buxorodan esa 13 marta elchilar jo'natilgan. Bunga javoban rus davlati ham o'z
elchilarini o'zbek xonliklariga yuboradi va ularga diplomatik vazifalardan tashqari,
mazkur o'lkalar to'g'risida har xil ma'lumotlar to'plash ham topshiriladi. Rus
elchilarining, to'plagan ma'lumotlari hozir ham ilmiy jihatdan o'z qimmatini
yo'qotmadi.
Bu sohadagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga O'rta Osiyo orqali savdo
yo'lini aniqlash maqsadida Moskvaga kelgan Angliya savdo kompaniyasining
vakili Antoniy Jenkinson boshlab berdi. U Moskva hukumati yordamida Astraxan’
8
Bobobekov H.N. Qo'qon tarixi. Toshkent, Fan. 1996. B. 121; Shamsutdinov R., Mo'minov X.
O'zbekiston tarixi. Andijon. 2011. B. 158-159.
10

va Kaspiy dengizi orqali Xiva va Buxoroga boradi. Qishni o'sha erda o'tkazib,
1558 yilda Moskvaga ketayotgan Buxoro va Xiva elchilariga Angliya savdo
kompaniyasi o'z vakili A. Jenkinsonni qo'shib yuboradi. U o'z maqsadiga erisha
olmagan bolsada, O'rta Osiyo haqida anchagina ma'lumotlar to'pladi.
Rossiya bilan O'rta Osiyo o'rtasidagi munosabatlar ayniqsa XVIII asrda
Buyuk Pyotr davrida kuchayadi. Rossiya iqtisodiy jihatdan rivojlanib, xom ashyo
manbai va sanoat mahsulotlari sotadigan yangi bozorlarga muhtoj bo'lib qoladi.
SHu munosabat bilan O'rta Osiyoga har xil diplomatik va savdo vakillarini yubora
boshlaydi. Pyotr I O'rta Osiyoni o'z ta'siriga olish maqsadida ikkita ilmiy safar
uyushtirdi. Ilmiy safarning bittasiga qnyaz’ Aleksandr Bekovich-CHerkasskiyni,
ikkinchisiga Ivan Buxgol’tsni boshliq qilib tayinlaydi. Bu ilmiy safarlar
mag'lubiyatga uchragan bo'lsa-da, Pyotr I to umrining oxirigacha o'z maqsadidan
voz kechmadi. Uning buyrug'i bilan 1718 yilda Kaspiy dengizini tekshirish uchun
yangi ilmiy safar tuziladi va 1720 yili Kaspiy dengizining birinchi xaritasi
yaratiladi. Kelasi yili Buxoroga rus elchisi bo'lib kelgan Florio Beneveni Xivaga
ham borib, faqat 1725 yilda Pyotr I o'limidan so'ng Rossiyaga qaytgan va bu
mamlakatlar to'g'risida geografiyaga oid tarixiy hamda etnografiyaga oid
ma'lumotlar olib kelgan.
Ko'hna Xorazm aholisining XVIII asr o'rtalaridagi turmushi to'g'risidagi
etnografiyaga oid muhim ma'lumotlarni 1740—1743 yillarda Dmitriy Gladishev
va Ivan Muravin boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ilmiy safari hdmda 1753
yilda Samara savdogari Daniil Rukavkinning Xivaga qilgan sayoxdti davrida
to'plagan ma'lumotlaridan olish mumkin. 1774 yilda Orenburg cho'llarida qozoqlar
tomonidan asir olingan rus unter-ofitseri Filipp Efremov asirlikdan qochib,
Qo'qon, Marg'ilon, qashqar, YOrkent, Tibet, Hindiston va Angliya orqali 1782
yilda Rossiyaga qaytib keladi va ko'rgan-bilganlarini yozib qoldiradi. 1781 yilda
Buxoroga elchi bo'lib kelgan Mendiyor Bekchurin va 1794-1796 yillarda
Buxoroga sayohat qilgan T. Burnashevning hikoyalari ham bor. SHu davrdagi
Xiva xonligiga oid tarixiy va etnografiyaga oid ma'lumotlar xonning taklifi bilan
Xorazmga kelgan ko'z shifokori, mayor Blankennagelning yozib qoldirgan
11

xotiralari ham mavjud.
O'zbek xalq etnografiyasiga oid ma'lumotlar to'plash XIX asrning birinchi
yarmida N.N.Murav’ev, A.F.Negri, N.V.Xanikov G.I.Danilevskiylar olib borgan
kuzatishlar O'rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, o'zbeklarning etnografiyasini
o'rganishdagi dastlabki ilmiy qadamlar bo'ldi.
1819—1820 yillarda Xiva xonligiga sayohat qilgan kapitan N.N.Murav’ev
o'z taassurotlarini asar tarziga keltirib katta ish qildi. N.N.Murav’ev asarining ba'zi
boblarida bevosita o'zbeklarning tabiati, diniy e'tiqodlari, urf-odatlari, ma'rifati,
kiyim-kechagi, uy- ro'zg'ori, urug'-aymog'i kabi etnografiyaga oid sof ma'lumotlar
keltirilgan. Uning aytishicha, Buxoro tomondan kelgan o'zbeklar asosan to'rt
toifadan — qiyot-qo'ng'irot, uyg'ur-nayman, qang'li-qipchoq, po'kis-mang'itdan
iborat; har bitta toifa mustaqil hokim — inoqga ega, ammo ularning eng kattasi
qiyot-qo'ng'irot inoqidir. Uning ko'rsatishicha, Xiva xonligidagi qabilaviy
o'zbeklar ko'chmanchi bo'lgan. Ularning ko'pchiligi qora uylarda yashaganlar,
ammo boy urug'doshlari o'troq sart singari katta paxsa devor bilan o'ralgan uylarga
ega bo'lgan.
1820 yili Buxoroga jo'natilgan A.F.Negri boshchiligidagi diplomatik missiya
qatnashchilaridan e.A.Eversman, X.Pander, P.YAkovlev, Budrin va polkovnik
G.Meyendorflarning kitob va xotiralari nihoyatda boy tarixiy etnografik
ma'lumotga ega, G.Meyendorfning turli tillarda nashr qilingan «Orenburgdan
Buxoroga sayohat» nomli kitobida Buxoro xonligining geografik o'rni, ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, davlat tuzilishi, aholisi va uning mashg'uloti, qishloq xo'jaligi,
sug'orish tizimi, hunarmandchiligi, ichki va tashqi savdo, oila va xotin-qizlarning
turmushi haqida qimmatbaho ma'lumotlar keltirilgan. Bu borada ayniqsa 1833-
1841 yillarda Orenburg gubernatorining maxsus topshirig'iga binoan ishlagan
iste'dodli yozuvchi, fol’klorchi, etnograf, vrach va adabiyotshunos, mashxur
leksikograf V.I.Dallning olib borgan ilmiy ishlari diqqatga sazovordir.
CHet el mualliflaridan biri — fors tilini yaxshi bilgan ingliz sayohatchisi
Aleksandr Boris 1831 —1832 yillarda Buxoroda turib, muhim siyosiy, iqtisodiy,
harbiy va etnografiyaga oid materiallar to'playdi. Boris yozib qoldirgan
12

sayohatnomada o'zbeklar haqida nixshtda qiziqarli ma'lumotlar mavjud.
D840—1850 yillar ichida Qozog'iston va O'rta Osiyo xalqlarining
etnografiyasini ilmiy jihatdan o'rganishda talantli aka-uka Nikolay va YAkov
Xanikovlarning xizmati katta. YAkov Xanikovning 1851 yilda nashr qilingan
«Orol dengizi va Xiva xonligi xaritasiga izohnoma» asarida etnografiyaga
alohida e'tibor berilgan. Uning ishlariga P.P.Semyonov va I.V.Mushketovlar
yuksak baho berdilar.
Etnografiyaga oid muhim ma'lumotlar 1843 yilda Xiva xonligiga diplomatik
missiya a'zolari bilan kelgan polkovnik G.I.Danilevskiy, F.N.Baziner asarlarida
ham keltirilgan.
O'sha davrlarda atoqli sharqshunos olim V.V.Grigor’ev Orenburgda istiqomat
qilgan va u Rossiyada birinchi bo'lib SHarq xalqlari tarixi kursini o'qita boshladi.
Uning 200 dan ortiq ilmiy ishlari orasida o'rta Osi’yo xalqlariga, jumladan,
o'zbeklarga tegishlilari ham mavjud.
1851 yilda Orenburgga kelib sayohat qilgan V.V.Vel’yaminov-Zernov ham
o'zbek xalqiga oid bir qancha qiziqarli tarixiy asarlar yaratgan.
1858 yilda polkovnik N.P.Ignat’ev boshchiligidagi Xiva va Buxoroga
yuborilgan yirik diplomatik missiya ham ancha samarali ish olib borgan.
Turk tillarini yaxshi bilgan mashhur vengr sharqshunos olim Arminiy
Vamberi 1863 yili darvesh libosini kiyib, savdo karvoni bilan Xiva, Buxoro,
Samarqand va boshqa O'rta Osiyo shaharlariga sayohat qiladi. Sayyoh olimning
O'rta Osiyo haqida yozgan asarlarida mahalliy aholi, shu jumladan, o'zbek xalqi
etnografiyasiga oid qiziqarli ma'lumotlar bor. U o'zbek urug'lari haqida gapirib,
birinchi bo'lib «o'zbek» so'zining kelib chiqishi to'g'risida mulohaza yuritadi.
A.Vamberi 32 o'zbek qabilalarining ro'yxatini beradi va ularning kiyim-kechaklari,
taomlari, o'yin va musiqa asboblari, urf-odatlari va diniy marosimlari to'g'risida
hikoya qiladi. Asar muallifi ayrim bo'rttirish, xatolarga yo'l qo'yganligi uchun uni
sharqshunos olimlar, jumladan, V.V.Bartol’d ancha tanqid qilgan.
SHunday qilib, bu ayrim jasur va bilimli sayyoh, hamda elchilarning samarali
mehnati tufayli XIX asrning birinchi yarmiga kelib o'zbeklar to'g'risida
13

etnografiyaga oid dastlabki muhim ilmiy ishlar paydo bo'la boshlaydi.
Rus sharqshunos olimlari fors-tojik va arab tillarida bitilgan qo'lyozma
asarlarni o'rgandilar va uning ma'lumotlarini o'zbek xalq etnografiyasini
o'rganishga tatbiq qildilar.
Haqiqatan ham XVI — XIX asr o'rtalarigacha bo'lgan davr ichida mahalliy
mualliflar tomonidan yaratilgan tarixiy asarlarda ba'zi muhim etnografik lavxalar
bor. Iste'dodli tarixchi, shoir va musiqashunos Hofizi Tanish Buxoriyning
«Abdullanoma», tarih tibbiyot va adabiyot sohasida tanilgan davlat arbobi
Abulg'ozixonning bir necha bor chet tillarga tarjima qilingan «SHajarai turk va
Mo'g'ul» hamda «SHajarai tarokima» kabi asarlari mavjud. Mashhur o'zbek
tarixchilari SHermuhammad Munis, Muxammad Rizo Ogahiy va Muhammad
YUsuf Bayoniylarning «Firdav ul-iqbol», «Riyoz ud-davlat», «Zubda ut-tavorix»,
«Jomi' ul-voqeoti Sultoniy», «Gulshani davlat», «SHohidi iqbol», «SHajarai
Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi» kabi asarlarida XVII asrning II yarmidan to XX
asr boshlarigacha Xorazm va qo' shni yurtlarda ro'y bergan tarixiy voqealar yuksak
mahorat bilan tasvirlanadi. O'zining boy mazmuni, ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy
ma'lumotlarning ko'pligi va rang-barangligi bilan ajralib turuvchi bu tarixiy asarlar
o'sha davrdagi o'zbek xalqi etnografiyasini o'rganish uchun muhim manba bo'la
oladi. 9
O'rta Osiyoni, shu jumladan, O'zbekistonni Rossiya bosib olishi tufayli o'zbek
va boshqa O'rta Osiyo xalqlari bilan rus xalqi hamda uning «inqilob» to'fonlari
bo'sag'asida turgan ishchilar sinfi o'rtasida bevosita aloqalar o'rnatilganligi 6u
tarixiy voqeaning asosiy progressiv oqibati hisoblanadi. Ilg'or rus olimlari va
o'lkani o'rganuv chilar mustamlakachilik rejimining og'ir sharoitida, mahdlliy
ma'murlarning jaholatiga bardosh berib, o'zbek, tojik, turkman qirg'iz va boshqa
O'rta Osiyo xalqlarining iqtisodieti, tarixi, turmushi va madaniyatini o'rganish
borasida hormay-tolmay ish olib bordilar. Ulug' rus demokrat tanqidchisi V .V.
Stasov bular haqida: «Rossiya tadqiqotchilarining vazifasi O'rta Osiyo
mamlakatlaridagi hozirgacha ma'lum bo'lmagan badiiy va etnografiyaga oid
9
Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. Asarlar. – T.: O'zbekiston, 1998.
14

durdonalar haqida Rossiya va Evropa uchun umumiy ma'lumotlar berishdan iborat
edi. CHunki Rossiya bu mamlakatlar bilan qadim zamonlardan buyon aloqada va
yaqin munosabatda bo'lib, ularning o'zaro ta'siri uzoq o'tmishdan buyon davom
etib kelmoqda» — deb yozgan edi.
O'zbek xalqining etnografiyasini o'rganish bilan shug'ullangan N. P.
Ostroumov, N. S. Likoshin singari tadqiqotchilar o'lkadagi mustamlakachilik
ma'murlarining vakillari bo'lib, o'z asarlarida chorizmning mustamlakachilik
siyosatini targ'ib qildilar. Biroq bularning asarlarida ham mahalliy aholining
turmushi, madaniy hayotiga doir dalillarga asoslangan bir qancha diqqatga sazovor
ma'lumotlar bor. O'rta Osiyo yurishlari davrida V. V. Radlov, A. P. Fedchenko, A.
L. Kun, M. A. Middendorf kabi tadqiqotchilar katta va samarali mehnat
qildilar. V.V.Radlov O'rta Osiyo xalqlarining tili, etnografiyasi haqida ma'lumotlar
to'plagan; o'rta Zarafshon vodiysi bo'ylab sayohat qilib, qiziq-qiziq ocherklar
yozgan.
A. P. Fedchenko o'z rafiqasi bilan o'zbek xalq etnografiyasiga oid juda ko'p
ma'lumotlar to'plagan va «Qo'qon xonligida» degan asarini yozgan.
1917 yildan ilgari gi tadqiqotchilarning ishlarini mujassamlashtirgan umumiy
monografiyalarda ham o'zbeklar haqida qimmatli ma'lumotlar to'plangan.
Etnografiyaga oid ma'lumotlarni saqlash va keng ommaga etkazishda ilmiy
jurnallar, statistik boshqarmalarning spravochnik va to'plamlari hamda
«Turkistanskie vedomosti» gazetasining xizmatlari ham katta bo'ldi.
Ilmiy jamiyatlar va to'garaklar ichida o'zbek etnografiyasini o'rganishda Rus
geografiya jamiyati va uning Turkiston bo'limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari
to'garagi, tabiiyot, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati Turkiston
bo'limining faoliyati alohida e'tiborga sazovor.
SHunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida o'zbek
etnografiyasini o'rganishda ilmiy jihatdan diqqatga sazovor bir qancha ishlar
paydo bo'lib, jiddiy tadqiqotchi olim va o'lkashunoslar safi ancha kengaydi. Ular
o'z asarlarida o'zbek va boshqa O'rta Osiyo xalqlari madaniy va maishiy
turmushining xususiyatlari, ijtimoiy va oilaviy tuzumning o'tmish va o'z
15

zamonasidagi shakllari, urf-odatlari, urug'-aymoq va qabilaviy tuzumi, diniy
e'tiqodlari va etnografiyaga oid boshqa xususiyatlarini ta'riflash bilan birga
ularning ma'nosini ilmiy jixatdan ham sharhlashga intilganlar. Lekin o'z davrining
hukmron g'oyalari ta'siri ostida bo'lgan bu tadqiqotlar ma'lum masalalarni
yoritishda bir qadar cheklangan edi. Burjua etnografiya faniga xos mujmallik bu
sohaga deyarli taalluqli bo'lmagan yuzaki ishlarning kelib chiqishiga yo'l ochib
berganligini xam unutmaslik kerak.
Ijtimoiy masalalarni sharhlashda o'tmish tadqiqotchilarining ojizligi,
sub'ektivizmi, ba'zan irqiy kontseptsiyalarning hukm surganligi ularning ko'p
asarlarida ham o'z aksini topgan. Ammo o'sha davrning olim va o'lkashunoslari
orasida ozodlik, gumanizm va demokratik g'oyalar bilan sug'orilgan shaxslarning
borligi diqqatga sazovordir. Ular to'plagan daliliy ma'lumotning qimmati esa
benihoyadir.
1.2 O'zbek etnografiyasi
O'z ilmiy faoliyatini juda yoshligidan boshlagan va 1920 yilda tashkil etilgan
O'rta Osiyo Davlat universitetiga kelib ishlagan etnograf professor N. G.
Mallitskiy, mashxur olimlar M. S. Andreev, A. A. Semyonov, A. A. Dinaevlar
keyingi yillarda xdm ilmiy ishlarini davom ettirdilar va O'rta Osiyo xalqlari haqida
ko'pgina tarixiy-etnografik asarlar yaratdilar. Ular o'z bilimlarini xalq xizmatiga
bag'ishlagan bo'lsalarda, dastlabki yillarda ularning dunyoqarashi va
metodologiyasida burjua faniga xos ba'zi xatolar ma'lum darajada saqlanib qoldi.
Bu hol o'sha davrda yosh mutaxassislarni tayyorlashda o'z aksini topdi. eski
olimlarning oliy o'quv yurtlarida ta'lim berishi tufayli 20-yillarda, hatto 30-yillar
boshida etnografiya fanining vazifalari haqida mujmal, noaniq tushunchalar
ma'lum darajada tarqalgan bo'lib, tadqiqotchilarning diqqat markazida deyarli
o'tmishga oidл masalalarni o'rganish turgan edi. Avvalgidek, turar joy va uy-
ro'zg'or, kiyim-kechak va taomlar, oilaviy va ijtimoii turmush dinii e'tiqodlar va
etnografiyaga oid boshqa masalalarni bir-biridan ajratilgan holda o'rganish va
ularni ijtimoiy turmush hamda ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan bevosita bog'liq
ekanligini ko'rsatmaslik o'sha davrda paydo bo'lgan ilmiy ishlarning asosiy
16

kamchiligidir. Ijtimoiy voqelik har bir tadqiqotchi etnograf oldiga mutlaqo yangi,
rivojlanish davriga xos vazifalarni, chunonchi, har bir xalqning xo'jaligi, ijtimoiy
tuzumi va madaniyatidagi xususiyatlarni o'sha davrning nuqtai nazaridan qarab
o'rganish vazifasini qo'ygan edi.
Asrimizning dastlabki yillaridayoq fan va ma'rifat organlari Turkiston
respublikasi xududida etnografiyaga oid tadqiqotlarni o'tkazishga katta e'tibor
berdi. 1918 yilda ochilgan Turkiston xalq dorilfununida o'zbek etnografiyasidan
maxsus kurs o'qitila boshlashi va bu kurs bo'yicha dasturning bosilib chiqishi
mazkur fikrimizga dalil bo'la oladi.
O'rta Osiyoda 1920—1924 yillarda o'tkazilgan aholi ro'yxatining
tashkilotchisi va faol qatnashchisi I.P.Magidovich diqqatga sazovor ish qildi. U
o'zining aholi o'rtasida to'plagan tarixiy etnografiyaga oid ma'lumotlariga
asoslanib, o'zbek xalqi qabilalarining ro'yxati hamda ularning qisqacha
etnografiyaga oid tavsifini berdi. Mamlakatimiz aholisining qabilaviy tarkibini
o'rganish komissiyasining a'zosi I.I.Zarubin ham o'zbek etnografiyasi haqida
materiallar to'plab, ba'zi maqolalar chop etgan edi. SHu yillari ajoyib geograf va
etnograf professor N.G.Mallitskiy o'zining ma'ruzalari va ilmiy geografik
asarlarida o'zbeklarning urug'-aymog'i va ularning etnografiyaga oid tavsifini
berdi. Butun umrini O'rta Osiyoda o'tkazgan, mahalliy tillarni to'liq egallagan va
nihoyatda ko'p asarlar yaratgan iste'dodli tadqiqotchilar M.S.Andreev va
A.A.Semyonovlar ham o'zbek etnografiyasini o'rganishda muhim hissa qo'shdilar.
1920 va 1921 yillarda M.S.Andreev boshchiligida shimoliy Farg'ona va
Samarqand viloyatida o'tkazilgan etnografiyaga oid ilmiy safar nihoyatda boy
ma'lumotlar to'plagan edi. 10
30-yillarga kelib atoqli rus olimlaridan S.P.Tolstov va L.P.Potapov o'zbek
xalqi va O'rta Osiyodagi boshqa xalqlarning etnografiyasini o'rganish ishlarini
jonlantirib yubordi. Bu olimlar o'tmishning ijtimoiy tuzum shakllari va sarqitlari
masalasini ilmiy nuqtai nazardan yoritib, kapitalizmgacha bo'lgan ishlab chiqarish
munosabatlariga doir yoritilmay kelgan ko'pgina masalalarni oydinlashtirdilar.
10
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
17

Mazkur tadqiqotchilar O'rta Osiyo xalqlari etnografiyasini o'rganishga mahalliy
sharoitni hisobga olgan holda yondashdilar.
Hukumatimizning fanni har tomonlama rivojlantirish haqida ko'rsatayotgan
doimiy g'amxo'rligi tufayli eski etnografiya markazlari tashkiliy jihatdan
mustahkamlanibgina qolmay balki yangi etnografiya markazlari ham barpo etildi.
Bu markazlar oliy o'quv yurtlarida hozirgi zamon talablariga javob beradigan
darajada ta'lim olgan yangi etnograf kadrlar bilan ta'minlandi. 11
O'zbekiston hududida urushdan avvalgi yillarda katta etnografiya ishlarini
o'tkazish dastlab O'rta Osiyo davlat dorilfununida hamda qadimgi yodgorliklar va
san'atni muhofaza qilish qo'mitasida, shuningdek, Toshkent, Samarqand va Buxoro
muzeylarida markazlashgan edi. Keyinchalik, 1943 yilda tashkil topgan
O'zbekiston fanlar akademiyasi, chunonchi, tarix va arxeologiya institutining
etnografiya bo'limi kelajakda etnografiyaga oid tadqiqotlarning markazi bo'lib
qoldi.
Hamdo'stlikda istiqomat qiluvchi barcha xalqlarning, shu jumladan,
o'zbeklarning moddiy va ma'naviy madaniyati, xalq san'ati va fol’klorining
xususiyatlarini aniqlash uchun ularning etnografiyasini o'rganish 1917 yildan
keyingi dastlabki yillarda, ayniqsa urushdan keyingi davrlarda juda keng avj oldi.
O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix va arxeologiya
institutining 1950 yildan boshlangan Farg'ona etnografiya ilmiy safari keyinroq
Toshkent vohasi va boshqa viloyatlarda o'tkazgan ilmiy safarlari bunga misol bo'la
oladi.
O'zbek xalqining etnografiyasini o'rganish sohasida markaziy etnografiyaga
oid muassasalar xdm keng miqyosda ish olib bormoqdalar. Bu muassasalar xdr yili
yirik ilmiy safarlar tashkil etib, mahalliy etnograflar bilan hamkorlikda ish olib
bormoqdalar. Moskva va Sankt-Peterburg etnograflari tomonidan tashkil qilingan
ilmiy safarlar bir necha yillardan buyon Janubiy O'zbekiston va Zarafshon
vodiysida o'tmishda yarim ko'chmanchi bo'lgan o'zbeklar qabilasini ularning
ilgarigi va hozirgi turmush tarzini o'rganish ustida ish olib bormoqda. Bu ilmiy
11
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
18

safarlarning ishlarida o'zbek etnograflari ham ishtirok etmoqdalar.
Xorazmda chorak asrdan ko'p vaqtdan beri ish olib borgan. S.P.Tolstov
rahbarligidagi arxeolog — etnograflarning ilmiy safari O'zbekiston xalqlarining
turmush va madaniyatini o'rganishda yangi sahifa ochdi. Bu ilmiy safar asosan,
qadimgi Xorazm madaniyati yodgorliklarini o'rganish bilan birga Xorazm
vohasidagi o'zbeklarning etnografiyasini ham tekshirdi. Urushdan keyingi davrda
ilmiy safar tarkibida ikki o'zbek etnografiya guruhi shimoliy va janubiy
O'zbekiston etnografiya guruhlari tuzildi. Bu guruhlar oldiga voxddagi hozirgi
o'zbek aholisining moddiy va ma'naviy madaniyatini mufassal o'rganish qo'yildi.
Ilmiy safar ko'p yillar davomida olib borgan ishlarining ajoyib samaralarini bir
necha jilddan iborat kitoblarda yoritib berdi.
Xorazm ilmiy safari O'zbekiston hududida yashovchi, lekin o'sha vaqtga
qadar butunlay unutib qo'yilgan qoraqalpoq xalqi etnografiyasini o'rganish
sohasida ham katta ishlar qildi. Ilmiy safarning Qoraqalpog'iston guruhiga atoqli
etnograf T. A. Jdanko rahbarlik qildi. Olima qoraqalpoqlarning tarixiy
etnografiyasiga oid ajoyib asar yaratdi. Guruh ishida mahalliy etnograflardan S.
Kamolov, Qo'sbergenov va U. A. SHelekenovlar ishtirok etdilar. Ular tomonidan
yozilgan kichik maqolalar Xorazm ilmiy safari asarlari to'plamining uchinchi
jildida nashr etildi. Mazkur yirik ilmiy safarlarda bevosita ishtirok qilish mahalliy
o'zbek etnograf mutaxassislari uchun ajoyib bir maktab bo'ldi. Bundan tashqari,
mahalliy millat vakillaridan bir guruhi Moskva va Sankt-Peterburg shaharlaridagi
peshqadam etnograflar raxbarligi ostida maxsus ta'lim olib qaytdilar.
19

II BOB. ETNOGRAFIYAGA OID MA'LUMOTLAR
2.1 «XIV-XVI asrlarda madaniyatning rivojlanishi» mavzusini
o'tishda etnografiyaga oid ma'lumotlardan foydalanish uslublari
Etnografiya faniga xos kompleks masalalarni bir-biriga bog'lab tadqiq qilish
xususiyati o'zbek xalqi etnografiyasini har tomonlama o'rganishga imkon tug'dirdi.
Bu imkoniyat tadqiqotchilar oldiga yangi muhim vazifalar qo'ydi.
1917—1990 yillarda paydo bo'lgan xilma-xil va mazmunli ilmiy tadqiqotlar
o'zbek xalqining kelib chiqishi, xo'jalik faoliyati, moddiy va ma'naviy madaniyati,
ijtimoiy va oilaviy turmushini mukammal ravishda umumiylashtirishga imkon
beradi.
To'ntarishdan ilgari va undan keyin ham ancha vaqtgacha echilmay kelgan,
mujmal va chuqur o'rganilmagan muhim masalalardan biri o'zbek xalqining kelib
chiqishi, uning etnik tarkibi va o'zbek millatining shakllanish masalalari edi.
Arxeolog va tarixchilardan tashqari bu muammolarni hal qilishda etnograflarning
ham xizmatlari kattadir. O'zbeklarning etnogeneziga oid dastlabki ilmiy ishlar
ichida daliliy ma'lumotlarga boy bo'lgan professor E. D. Polivanovning asarlari
katta ahamiyatga egadir.
Atoqli tarixchi — sharqshunoslar A.YU.YAkubovskiy, A.A. Semyonov va
P.P.Ivanovlar o'zbek xalqining kelib chiqishi va etnik tarkibi masalalariga
o'zlarining mazmunli asarlarida ancha o'rin berganlar. Bu muhim masalalarni
yoritishda R. G. Muqminova va B. A. Ahmedovlar ham ma'lum hissa qo'shganlar.
Zamonamizning eng murakkab va muhim muammolaridan biri milliy
masaladir. Har bir xalqniyg milliy shakllanishi, etnik tarkibi va xususiyatlari,
o' zaro yaqinlashuvi kabi masalalarni chuqur tushunish uchun ayrim etnografik
guruhlarni har tomonlama o'rgapit zarur. O'zbeklarning ayrim qabila va urug'larini
tadqin; qilish va ularning o'zbek millatiga singib ketish jarayonini o'rganishda
etnograflardan V.G.Moshkiva, K.L.Zadixina, B.X.Karmisheva, K.SHoniyozov,
T.Fayzievlarning ilmiy ishlari ham diqqatga sazovordir. Millatlarning yaqinlashuvi
20

masalasini falsafiy jihatdan yoritishda Q.Honazarov ham ba'zi tadqiqotlar
o'tkazgan edi. O'zbek etnografiya guruhlaridan loqay, qorliq, qurama, SHimoliy
Xorazm va Zarafshon vodiysida yashovchi ayrim qabilalar ancha mukammal
o'rganilgan. etnografiya guruhlarini, asosan, tarixiy-qiyosiy uslub, etnografiyaga
oid xaritalar yordamida o'rganish muhim ahamiyatga ega.
Jamiyatda ro'y berayotgan har bir voqea negizida moddiy ne'matlar ishlab
chiqarish yotganligini e'tiborga olib, xalqlarning xo'jalik faoliyatini o'rganish xam
muhimdir.
Hunarmandchilik o'zbeklarning eng qadimgi va asosiy xo'jalik kasblaridan
biri bo'lib hisoblanadi. Hunarmandchilikni o'rganishda xalq ijodkorligiga zo'r
e'tibor qilinishi tabiiy miskarlik, zargarlik, kulolchilik, yog'och, ganch va marmar
o'ymakorligi, gilamchilik, kashtachilik singari an'anaviy nozik san'at faqag
etnograflarnigina emas, balki shu bilan birga juda ko'p san'atshunos
tadqiqotchilarning ham diqqatini ko'pdan beri jalb qilib kelmoqda. Hamdo'stlik
davlatlarida, shu jumladan, O'rta Osiyoda olib borilgan arxeologiyaga oid qazishlar
nafis zargarlik ishlari bilan milodimizdan avvalgi III-II ming yilliklarda
shug'ullanganliklari ma'lum bo'ldi. Zargarlik, ayniqsa, Grek Baqtriya podsholigida,
Xorazm, Buxoro, Samarqand, Xiva, Qo'qon, SHahrisabz va boshqa hududlarda
rivojlangan. Zargarlikda quyish, bolg'alab (zarb berib) ishlash, hallash (oltin va
kumush suvi berish), uyib, bo'rttirib naqsh yasash, bosib (siqib) naqsh solish kabi
usullardan foydalanganlar.
Farg'ona shevalarining kasb-hunar leksikasiga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar
ham o'zbek hunarmandchiligini etnografik jihatdan o'rganishda muhim manba
bo'la oladi. Bu tadqiqotlarda xususan Sobirjon Ibrohimovning asarlarida
kulolchilik, tandirchilik, shuvoqchilik, degrezchilik, ijtimoiy sohalaridagi ish
jarayoni juda ko'p maxsus atamalar ancha batafsil tahlil qilingan.
O'zbek xalqining eng qadimiy va an'anaviy kasb-korlaridan biri
dehqonchilikdir. Dehqonlarning xo'jalik faoliyati, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlari,
dehqonchilik bilan bog'liq urf-odatlarini o'rganish ularning rivojlanish
bosqichlarini tasavvur qilishga yordam beradi.
21

Xalqlarning milliy xususiyatlari ularning uyi, uy-ro'zg'ori va jihozlari, kiyim-
kechak va taomlarida ayniqsa yorqin ifodalanadi. SHuning uchun ham moddiy
madaniyat etnograflarning diqqat markazida turadi.
Ayniqsa, o'zbek xalqining kiyim-kechaklarini o'rganish etnografiya jihatidan
ancha muhim ahamiyatga. ega. Ular asosida o'zbek xalqining madaniy saviyasini,
u yashagan geografik muhitni bir qadar belgilash mumkin. O'zbek an'anaviy
moddiy madaniyati tobora chuqur o'rganilmoqda. Ayniqsa, respublika viloyatlari
aholisining o'ziga xos milliy kiyim- kechaklarining etnografiya atlas xaritasi
tuzilgan. Bu atlaslar o'zbek etnografiyasini o'rganishda muhim qo'llanma bo'lib
xizmat qiladi.
Bu o'rinda Rossiya Fanlar Akademiyasining tashabbusi bilan «O'rta Osiyo va
Qozog'istonning tarixiy-etnografik atlasi»ning yaratilishi juda katta ahamiyat kasb
etdi.
O'zbek xalqining ma'naviy turmushini tadqiq qilishda etnografl ardan tashqari
fol’klorchilar va san'atshunoslarning ham xizmatlari bor. O'zbek xalq teatri,
ayniqsa drama teatri hamda origyogaal janrlardan biri bo'lgan qo'g'irchoq teatri
haqida asarlar yaratildi. o'zbek xalq musiqasi xalq o'yinlari ko'p tadqiqotchilar
diqqatini o'ziga jalb qildi.
O'zbek xalqining juda boy va rang-barang og'zaki ijodini o'rganish uning
etnografiyasi bilan bevosita bog'liq bo'lgani tufayli fol’klor materiallarida ham
muhim etnografiyaga oid lavhalar to'plandi. O'zbekiston Fanlar Akademiyasi Til
va adabiyot instituti fol’klor bo'limi hujjatxonasida ko'p yillik ilmiy safarlar
natijasida to'plangan xalq ijodining boy merosi etnografiyaga oid muhim manba
bula oladi.
O'zbek etnograflari so'nggi yillarda respublikamizda yashovchi kolxozchi
dehqonlar va ishchilarning hozirgi turmushi va madaniyatini jamoa ravishda
o'rganishga katta e'tibor berdilar. 1950 — 1953 yillar davomida O'zbekiston Fanlar
akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti tomonidan Namangan viloyati
YAngiqo'rg'on (CHortoq) rayoni kolxozlarida o'tkazilgan etnografiyaga oid ilmiy
safarlarda muhim ma'lumotlar to'plandi. Bu ma'lumotlar asosida yozilgan
22

O.A.Suxareva va M.A.Bekjonovaning «Oyqiron qishlog'ining o'tmishi va hozirgi
turmushi» degan asarida Oyqiron qishlog'ining qisqacha tarixi, aholisining
o'tmishidagi etnik tavsifi, kasb-hunari, er egaligi va tavsifi munosabatlari, 1917
yildan keyingi tarixiy o'zgarishlar, kolxozchilarning madaniy-maishiy turmushi
aks ettirilgan. Kitobda jamoa xo'jaligidagi oilalarning shakllanishi, oilaviy
munosabatlar va turmushiga alohida e'tibor berilgan. Bunday ilmiy safarlar
respublikaning ko'pgina viloyatlarida o'tkazildi. O'zbekiston etnograflari qishloq
xo'jaligi mashinasozligi sanoatida band bo'lgan o'zbek ishchilari turmushini bir
necha yil davomida kuzatib qimmatli ma'lumotlar to'pladilar. Bu ma'lumotlar
asosida yozilgan etnografiyaga oid maqola va sanoat ishchilarining shakllanishi
tarixiga bag'ishlangan muhim ilmiy ishlar diqqatga sazovordir.
So'nggi yillarda o'zbek ishchilar sinfining maishiy va madaniy hayotini aks
ettiruvchi bir qator ilmiy ishlar maydonga keldi. O'zbekistonda yashayotgan
boshqa qardosh xadqlar etnografiyasini o'rganishga ham katta ahamiyat
berilmoqda.
O'zbekiston taryxiga oid ko'p jildlik yirik ilmiy asarning etnografiyaga
bag'ishlangan bo'limlari fanning so'nggi yutuqlari asosida mutaxassis
tadqiqotchilar tomonidan yozilgan «Jahon xalqlari» turkumida bosilib chiqqan ikki
jildlik «O'rta Osiyo va Qozog'iston halqlari» nomli mukammal ilmiy asar deyarli
butun etnografiyaga oid tadqiqotlarning yutuqlarini o'zida mujassamlashtirgan.
etnografiya sohasida bunday yirik tarixiy asarlarni yaratishda mahalliy
tadqiqotchilar faol ishtirok qilgan edilar. Asarning «O'zbeklar» nomli bobini
yozish va tahrir qilishda mahalliy etnograflardan O.A.Suxareva, M.A.Bekjonova,
I. Jabborov va boshqalar qatnashganlar. 12
O'zbek xalqi etnografiyasini o'rganish sohasida erishilgan yutuqlar —
mahalliy tadqiqotchilarni yangi, umumiylashtirilgan yirik ilmiy asar yozishga
undadi. Mahalliy mualliflar tomonidan tayyorlangan ma'lumotlar 1972 yildan
boshlab O'zbekiston etnograflarining ilmiy to'plamida yoritila boshlandi. 1917
yildan ilgari va undan keyin o'tkazilgan ko'p sonli ma'lumotlar ilmiy safarlar
12
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
23

etnografiyalarga oid har xil buyumlarning to'planishiga imkon tug'dirdi. Hozirgi
kungacha to'plangan bu boy ashyolar respublikaning muzeylarida, ayniqsa,
Toshkent, Samarqand, Xiva, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida
saqlanib kelinmoqda.
2.2 Tarixiy o'lkashunoslikni o'rganishda antropologik ma'lumotlarning
o'rni
Antropologiya ( ≪ antropos ≫ - odam. ≪ logos ≫ - fan) odam haqidagi fan
bo‘lib, kishilik jamiyatining qadimgi tarixi, xususan, antropogenez jarayoni,
joylardagi etaogenez jarayonlarini o'rganishda ushbu fan
yutuqlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu fan yutuqlari asosida qadimgi tosh
asridan boshlab, xalqlaming paydo bo‘lishigacha, hatto hozirgi davrda yashayotgan
aholining antropologik masalalarini o'rganishda
muhirn vosita sifatida foydalanish mumkin. Umuman, antropologik ma
lumotlar asosida antropogenez jarayomning borishi, unda O'rta Osiyoning tutgan о
mi, Vatanimiz hududida qadimgi odamlammg
paydo bo'lishi va ulaming tashqi qiyofalari bilan bog‘liq masalalar
o'rganilgan.
0 ‘rta Osiyoning antropogenez jarayonining shakllanishidagi o ‘rni va
etnogenezi bilan bogiiq masalalami o ‘rganishda arxeologik tadqiqot ishlari
natijasida topib o'rganilgan maiumotlaming ahamiyati katta. 13
O'rta Osiyo hududida tosh asriga oid antropologik topilmalaming eng qadimgi
namunasi Teshiktosh g ‘oridan topilgan. Bu yerdagi antropologik topilma
neandertal tipidagi bolaning bosh chanogi hisoblanib, yaqin yillarga qadar muhim
topilma sanalib kelindi. Undan oldingi ashel davriga oid antropologik ma’lumotlar
juda kamchilikni tashkil etsa-da, ba’zi bir yodgorliklardan topib oiganilgan shag‘al
tosh qurollariga asoslanib, 0 ‘rta Osiyo hududida qadimgi odamlar so‘nggi ashel
davridan boshlab tarqalgan, degan xulosaga kelish mumkin edi. Demak, 0 ‘rta
Osiyoda qadimgi odamlar yashaganligi arxeologik manbalar asosida maium boisa-
13
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915.
24

da, antropologik topilmalaming kamligini ayrim tabiiy sharoitlar bilan izohlash
mumkin. Mustye davriga oid antropologik maiumotlammg klassik namunasi. 14
Teshiktosh g ‘or makonidan topilgan neandertal tipidagi yosh bolaning
chanogi boiib, u mustye davrining so‘nggi bosqichiga oiddir. Bosh chanoqda
sapiyentlashish jarayoni yuqori boiib, 0 ‘rta Osiyo hududida ham antropogenez
jarayonida faol ishtirok etganligidan dalolat beradi. So‘nggi paleolit davriga oid
kam sonli antropologik manbalar saqlanib qolgan. Ulaming yagona namunasi
Samarqand yodgorligidan topib oiganilgan erkak va ayolga tegishli iyak va
tishlardan iborat. Tadqiqotchi olimlaming fikrlariga ko‘ra, bu topilmalar
yevropeoid irqining janubiy tipiga mansub boigan.
Mezolit va neolit davri aholisi antropologiyasi to‘g ‘risida ma’lumotlar
nisbatan yaxshi saqlangan. Bu davrlaiga Surxondaryo viloyatida Machay,
Samarqand viloyatida Sazag‘on, Janubiy Tojikistonda Tutqovul, Janubiy
Turkmanistonda Cho‘pontepa, Kovushut, Ovadamtepa, Chingilditepa,
Chaqmoqlitepa, Manjuqlitepa yodgorliklaridan qadimgi odam suyaklari topib
oiganilgan. Bu davrlarda yashagan odamlar aniqlagan antropologik topilmalarga
ko‘ra yevropeoid irqining Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipiga mansub boiib, boshi
cho‘ziq, yuzi qisqa va o‘rtacha qisqa boigan (dolixokran). Ular, tadqiqotchi
olimlaming fikricha, Old va Janubiy Osiyo xalqlariga yaqin boiib, genetik jihatdan
yaqin aloqada boigan. 0 ‘rta Osiyoning shimoliy mintaqalarida, xususan, Quyi
Amudaryo hududlarida yashagan qadimgi qabilalarto‘g ‘risida ma’lumotlami
Sariqamish deltasida joylashgan neolit davrining so'nggi bosqichlariga oid
Tumikkichijik qabrlandan topilgan. Uchta erkak va to'rtta ayolga tegishli bosh
chanoqlardan farq qilib. o ‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Umuman, 0 ‘rta
Osiyoning bu davrda yashagan aholisi yevropeoid irqining turli shakllanish
bosqichida boigan.
Arxelogiya fani yutuqlaridan bizgama’lumki. O'rta Osiyoning eneolit va
bronza davri muhim tarixiy-madaniy o'zganshlar; joylarda madaniyatlaming qaror
topishi, qabilalaming doimiy migratsiyasi va ular o‘rtasidagi o ‘zaro ta’sir hamda
14
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi T., «Sharq» 2000.
25

aloqalar bilan belgilanadi. Bu jaravonlar, aymqsa, miloddan avvalgi II
mingyilliklarda ko‘proq namoyon bo‘lib, madaniy xo‘jalik jihatidan ikkita alohida
mintaqada tarkib topadi. 15
Bu davrlarga oid antropologik topilmalar doirasi son jihatdan ham, hududiy
jihatdan ham ancha keng hisoblanib, qisman yaxshi o ‘rganilgan. Asosiy topilmalar
o‘troq dehqonchilik manzilgohlari, chorvador qabilalarmng mozorlardan olingan
antropologik materiallardan iborat. Ulardan Sumbar, Yangiqal’a, Qoratepa,
Geoksyul, Namozgoh, Oltintepa, Tohirboy (Janubiy Turkmaniston), Ko‘kcha-3
(Xorazm), Zamonbobo, Mo'minobod. Sopollitepa, Jarqo‘ton, Bo‘ston, Tigrovaya,
Balka, Tulxar va boshqa yodgorliklardagi bir necha yuzlab qabrlardan aniqlangan
antropologik topilmalar o‘lkamizda miloddan avvalgi III II mingyilliklarda
yashagan xalqlaming tashqi qiyofasi, irqi va boshqa antropologik xususiyatlarini o
‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu topihnalarga ko‘ra eneolit
davri va bronza davrining ilk va rivojlangan bosqichi aholisi yevropeoid irqining
Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipiga mansub bo‘lgan. Millodan avvalgi II mingyillikka
kelib 0 ‘rta Osiyo xalqlari tiplanga ko‘ra bir-birlaridan farqlanuvchi ikki mintaqaga
ajraladi. Janubiy mintaqalarda cho‘ziq bosh, qisqa va o ‘rtacha qisqa yuzli Sharqiy
0 ‘rtayer dengizi tipiga oid xalqlar xos bo Isa, shimoliy mmtaqpilarda yashovchi
chorvador qabilalar keng va o ‘rtacha keng bo‘lgan protoyevropa va adronovo
tipiga mansub boigan. Ular o ‘rtasidagi chegara tadqiqotchi olimlaming
xulosalariga ko‘ra, Janubiy Orolbo‘yi, Zarafshonning o‘rta oqimi va Farg ona
vodiysi orqali o ‘tgan. Lekin, ayrim yodgorliklarda, xususan, Tohirboy-3
(Murg‘obvodiysi) va Ko‘kcha-3 (Xorazm)da har ikkala tip vakillariga tegishli bosh
chanoqlar aniqlangan: Shuningdek, Vodil (Farg‘ona) qabristonidan dolixokran
tipidagi chanoqlar aniqlangan. Umuman, 0 ‘rta Osiyo aholisi mil. avv. II
mingyillikda asosiy ikki guruhga bo‘linsa-da, Tohirboy-3 va Vodil topilmalari
aholi о ‘rtasida madaniy aloqalaming chuqurlashuvi va kichik migratsiyalardan
dalolat beradi.
Miloddan avvalgi II mingyillikning oxiriga kelib, ayrim o ‘troq dehqonchilik
15
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi T., «Sharq» 2000.
26

markazlari (Baqtriya va Marg‘iyona)da qadimgi madaniyatlax inqirozga uchraydi.
Mil. aw. I mingyilliklaming boshida O'rta Osiyoning janubiy viloyatlarida yangi
o'troq dehqonchilik madaniyatlari tarkib topadi. Mazkur o ‘troq dehqon qabilalar
moddiy madaniyati yoz I, II, III (miloddan avvalgi X-IV asrlar) komplekslari
sifatida fanda ma’lum Shuningdek, bu davrda Farg‘ona vodiysi (Chust va Eylaton),
Xorazm, Toshkent va Ustrushona hududlarida dehqon va qisman o ‘troqlashgan
chorvador (Quyisoy) qabilalar, shimoliy va tog oldi mintaqaiarda chorvador
qabilalari tarqalgan edi. Yozma manbalar orqali bizga ma’lumki, miloddan awalgi
I mingyillikning o‘rtalarida 0 ‘rta Osiyoda baqtriyaliklar, so‘g ‘diylar, xorazmiylar,
parfiyaliklar, saklar, massagetlar va boshqa xalqlar yashagan. Lekin yuqorida
sanab o‘tilgan madaniyat markazlaridagi arxeologik komplekslardan to miloddan
avvalgi III asrlargacha bo‘lgan davrga oid antropologik ma lumotlar deyarli
uchramaydi. 0 ‘troq dehqonchilik vohalaridagi Kuchuk I, II, yoz III, Afrosiyob
kabi yodgorliklarda kam sonli paleoantropologik ma’lumotlar saqlangan. Yoztepa
yodgorliklaridan yosh bolaning chanog‘i aniqlangan. Bu topilma yevropeoid
irqining Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipiga mansub bo'lib, u aylana deformatsiyaga
ega. Miloddan awalgi I mingyillikning o‘rtalariga oid paleoantropologik manbalar
sak va qadimgi usunlaiga tegishli boiib, ular Orolbo yi, Tyanshan, Oloy va Pomir
tog‘laridan topib o‘rganilgan. Ular tashqi qiyofalariga ko‘ra yevropeoid va
mongoloid irqiy belgilar bilan ajralib turadi. Shulami alohida ta’kidlab o‘tish
zarurki, O ita Osiyo hududlariga mongoloid irqiy belgilariga ega bo‘lgan
xalqlarning kirib kelishi miloddan awalgi I mingyillik o'rtalanda sodir bo‘lib,
ulaiga oid ma’lumotlar Sirdaryoning quyi oqimi hududlarida uchraydi. Shimoliy
mintaqaiarda yevropeoid irqining protoyevropa (andronovo) tipi belgilari ustun
bo'lgan xalqlar soni ko‘payib boradi. Shuningdek, ulaming janubiy hududlaridagi
Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi tipi bilan aralashish jarayoni jadallashib boradi. Bu esa 0
‘rta Osiyoning markaziy viloyatlarida keyinchalik paydo bo‘lgan Pomir-Farg‘ona
yoki ikki daryo oraligi tipining tarkib topishidagi dastlabki qadam boiib,
tadqiqotchi olimlaming fikrlariga ko‘ra. mil. avv.
I mingyillikning o ‘rtalaridan boshlangan. Keyingi bosqichlar, xususan. antik
27

va ilk o'rta asrlar davri vohada qabilalar o ‘rtasida qorishish jarayonining
kuchayishi va natijada yevropeoid irqi ikki daryo orahgi tipining shakllanish
jarayoni tugashi hamda mongoloid irqiy belgilari ustun boigan qabilalaming
ommaviy siljishi bilan tavsiflanadi. 16
0 ‘zbek xalqining etnogenezini oiganish borasida antropolog olimlar ham
hissa qo'shganlar. 17
Ulaming tadqiqotlaridan maium boiishicha, hozirgi 0
‘zbekiston hududida (miloddan oldingi III—II minginchi yillarda) yashagan
xalqlar mahalliy yevropeoid antropologik tipidagi odamlar boigan. Bu irqiy tipdagi
aholi Markaziy Osiyoning bir qaneha mintaqalarida. xususan, ikki daryo (Amu va
Sirdaryo) oralig'ida miloddan avvalgi I minginchi yillar davomida saqlangan.
Mongoloid irqiy tipidagi alomatlar 0 ‘rta Osiyo hududlari chegaralariga miloddan
avvalgi I va milodiy birinchi asr boshlarida kirib kelgan boiishi kerak. Mahalliy
yevropeoid antropologik tipini A N. Yarxo Pomir-Fargona irqi deb nomlasa, L.V.
Oshanin O‘rta Osiyo daryo oraligidagi irq deb nomlaydi.
O'rta Osiyo hududida tosh asriga oid antropologik topilmalaming eng qadimgi
namunasi Teshiktosh g ‘oridan topilgan. Bu yerdagi antropologik topilma
neandertal tipidagi bolaning bosh chanogi hisoblanib, yaqin yillarga qadar muhim
topilma sanalib kelindi. Undan oldingi ashel davriga oid antropologik ma’lumotlar
juda kamchilikni tashkil etsa-da, ba’zi bir yodgorliklardan topib oiganilgan shag‘al
tosh qurollariga asoslanib, 0 ‘rta Osiyo hududida qadimgi odamlar so‘nggi ashel
davridan boshlab tarqalgan, degan xulosaga kelish mumkin edi.
16
V.Nalivkin, Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan`, 1886
17
V.Nalivkin, Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan`, 1886
28

XULOSA
XVI-XIX asrlarda Xiva va Qo‘qon xonligida hamda Buxoro amirligida
kechgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot masalalarini yoritishda ushbu
davrlarga ya’ni xonliklar davri tarixiga oid birlamchi manbalar jumladan Rossiya
elchilari hamda sayyohlarining esdaliklarini tanqidiy ravishda o‘rganish va tegishli
ilmiy xulosa chiqarish muxim ahamiyatga ega. Tarixiy manbalarni o‘rganmasdan
turib, bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar to‘g‘risida to‘g‘ri ilmiy xulosa chiqarish
mumkin emas. Faqat asl manbalargina o‘sha davr voqealari tarixidan chuqur
anglash imkonini beradi.
Shuni e’tiborga olganda Rossiyalik elchi va sayyohlarning esdalik hamda
asarlari ushbu davr tarixiga oid muxim manbalar sirasiga kiradi. CHunki, sayyoh
va elchilar o‘zlari ko‘rgan, so‘rab surishtirgan xodisa va voqealarni tafsilotlari
bilan boricha bayon qiladilar. Rossiyalik tarixchilar ham o‘z asarlarini shu bois
ko‘proq xonliklarga tashrif buyurgan sayyohlar va elchilarning axborotlari,
esdaliklariga tayangan xolda yozganlar.
XV asr oxiri XVII asr o‘rtalarida amalg oshirilgan Buyuk geografik
kashfiyotlardan so‘ng Buyuk Ipak yo‘li o‘z ahamiyatini yo‘qotganligi sababli,
O‘rta Osiyo jaxon xo‘jaligi savdosidan chetga tushib qoldi. Biroq bundan qa’tiy
nazar yurtimizning Yevropa va jaxon mamlakatlari bilan savdo diplomatik
aloqalari batamom to‘xtab qolmadi. XVI asrdan boshlab O‘rta Osiyo va Rossiya
o‘rtasidagi har tamonlama aloqalar tobora kuchayib bordi. Ayniqsa, Qo‘qon va
Astraxan xonliklarining Rossiya tomonidan bosib olinganidan so‘ng bunday
aloqalar yanada jonlanib ketdi. O‘rta Osiyo xonliklariga muntazam ravishda rus
elchilari, savdogarlari va sayyohlari tashrif buyurar edilar. Rus elchi va sayyohlari
o‘z xukumatlarining talabiga muofiq, O‘rta Osiyo xonliklarining ichki axvoli va
xalqaro aloqalari, axolisi, xo‘jaligi, harbiy saloxiyati xususida imkon qadar
batafsilroq ma’lumotlar berishga xarakat qilar edilar. Bora-bora yurtimizga
Rossiyadan kelayotgan odamlar doirasi kengayib boradi. Ularning qatoriga
31

injinerlar, vrachlar, olimlar, harbiylar va boshqalar qo‘shilib bordilar. Natijada rus
mualliflarining O‘rta Osiyo jumladan xonliklar xususida to‘plagan materiallarining
ko‘lami kengayib bordi. Ularda Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining davlat
tizimi, shaharlari, xo‘jaligi, axolining mashg‘ulotlari va turmush tarzi xususida boy
ma’lumotlar bor. Shu bilan birga mazkur xotira va xisobotlar mualliflari ba’zi bir
xollarda bir yoqlamalikka va subektivlik singari nuqsonlarga yo`l qo‘yishlarini
ham ta’kidlab o‘tish zarur. Shu bois ham ulardan biz yuqorida qayd etib
o‘tganimizdek tanqidiy, maxalliy materiallar bilan solishtirgan xolda foydalanish
joizdir.
Ayniqsa, O`rta Osiyo davlatlarining XVIII-XIX asrlardagi tarixini
o‘rganishda maxalliy manbalar bilan bir qatorda evropa muarrixlari va rus
sayyohlari, savdogarlari va elchilarining esdaliklari ham muhim birlamchi
manbalar sirasiga kiradi. O‘rta Osiyo xonliklari va ularning tarixi, axolisiga doir
ma’lumotlarni biz yuqorida qayd etib o‘tganimizdek bu erga tashrif buyurgan rus
sayyoh va elchilari juda ko‘p yiqqanlar.
Ko‘rilayotgan davrda Buxoroda bo‘lgan Rossiya xukumati elchisi Florio
Beneveniydir. U 1721-1725 yillarda Buxoroda bo‘lib, Buxoro davlatining Turkiya
bilan munosabatlari, qurolli kuchlari, axolisi va uning mashg‘uloti haqida qimatli
ma’lumotlar to‘plagan.
Buxoro amirligi haqidagi eslatmalar ichida Filipp Efremovning “To‘qqiz
yillik sayohat” nomli kitobi ham alohida ajralib turadi. Filipp Efremov to‘qqiz yil
davomida Buxoro amiri qo‘lida tutqin edi, lekin harbiy xizmat qilib ancha yuqori
lavozimlarga erishdi. Asirlikdan qochib o‘z Vataniga qaytib borgandan so‘ng u
yuqorida nomi qayd etilgan kitobni yozdi va katta shuhrat qozondi. Asarda Buxoro
amirligi haqida qimmatli ma’lumotlar biz asosiy qismda qayd etganimizdek
nihoyatda ko‘p.
XIX asrning boshlarida O`rta Osiyo xonliklariga tashrif buyurib, o‘z
xotiralarini yozib qoldirgan mualliflardan tabiatshunos va vrach E.N. Eversian,
ruxoniy Budrin esdaliklarini, Aleksandr Byornsning “Buxoroga sayohat” nomli
asarini, elchi I. Vitkevichning “Qaydlar” nomli xotira kitobini hamda Butakov
32

ismli injener, sharqshunos olim N. V. Xanikovlarning esdaliklarini alohida qayd
etish lozim.
33

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. Asarlar. – T.: O'zbekiston,
1998.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: Sharq, 1998.
3. Xalq so`zi. 1998-yil 28-iyul.
4. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi T., «Sharq» 2000.
5. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar T., «O'qituvchi» 1994.
6. Bobobekov X.N. Qo'qon tarixi T., «Fan» 1996.
7. Bobobekov H.N. Qo'qon tarixi. Toshkent, Fan. 1996. B. 121; Shamsutdinov
R., Mo'minov X. O'zbekiston tarixi. Andijon. 2011. B. 158-159.
8. V.V.Vel`yaminov-Zerkov. Istoricheskie izvestiya o Kokandkom xanstve ot
Muxammad –Ali do Xudoer-xana, Spb, 1856, Svedeniya o Kokandskom xanstve.
Vestnik Russkogo geogaficheskix obshestva, ch. XVIII, 1856, kn V.
9. V.Nalivkin, Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan`, 1886.
10. Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. Toshkent, G'ofur G'ulom
nashriyoti. 1990.
11. Vohidov SH. Qo'qon xonligi, Buxoro amirligida unvon va mansablar T.,
1996.
12. Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs
otletie, Pg., 1915.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
34

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить