• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена 300000UZS
Размер 14.7MB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Июнь 2024
Расширение docx
Категория Метрология

Продавец

Aslanbek

Дата регистрации 23 Май 2024

5 Продаж

Parametrik o‘zgartirgichlarni xatoliklarini o‘rganish va tahlil qilish

A.A.Tulyaganov, SH.T.Toshmatov. Elektronika va sxemotexnika. –T.: «Aloqachi», 2017, 396 bet. 15. X.K.Aripov, A.M.Abdullaev, N.B.Alimova, X.X.Bustanov, Ye.V.Ob’edkov, Sh.T.Toshmatov. Sxemotexnika. T.: ALOQACHI, 2010g. 16. Digital Logic Design, Jiwang Ware Z Scene. Fourth Edition, 2002u. 17. Multisim User Guide. National Instruments, 2007 y. 18. Robert L. Boyleastad. Introductory Circuit analysis. 2014-Pearson Education Limited, 1091p. 19. Stephon Brown, Zvonko Vranesic. Fundamentals of Digital Logic with Verilog Design. 2014-The Mc Grow-Hin Companies. 847p. 20. Behzad Razavi. Fundamentals of Microelectronics.2nd edition.2014 John Wiley&Sons. 932 p Elektron resurslar 1. www.ziyonet.uz 2. www.diplomba.ru 3. WWW. doklad.ru 4. WWW. domashke.net 5. WWW. Allbest.ru 6. WWW. REFSRU.ru 7. http://www.abook.ru 8. www.ecounit.ru/ Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 1.2. O’lchash sxemalari uchun unversal ta' minot blokining sxema elementlarini tanlash. O’lchash sxemalari uchun universal ta’minot blokining sxemasini qurishda asosan radiotexnika qurilmalaridan foydalaniladi. Elektron va o’lchov qurilmalarining ishlashi uchun ta’minot manbalari ishlatiladi. Ta’minot manbalari o’z navbatida ikki turga bo’linadi: - Birlamchi ta’minot manbasi; - Ikkilamchi ta ’ minot manbasi . Birlamchi ta ’ minot manbasiga to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri elektr energiyani ishlab chiqarish kiradi . Bularga akkumulyatorlar, batareyalar, quyosh batareyalari, o’zgaruvchan va o’zgarmas tok generatorlari kiradi. Birlamchi ta’minot manbalari birlamchi ta’minot manbalarining energiyasini aniq electron qurilmalar, radioelektron apparaturalar hamda o’lchov asboblari uchun ta’minot manbasi energiyasi sifatida o’zgartirib beradi. Keng qo’llaniladigan electron qurilmalar va xo’jalikda va ishlab chiqarish qo’llaniladigan radioelektron apparaturalarda ikkilamchi ta’minot manbalari qo’llaniladi. Ushbu turdagi ta’minot manbalari asosan o’zgarmas tokli 5, 9, 12, 15 va 27 V kuchlanishini beradi. Ta’minot bloki — bu qurilma bo’lib, tarmoqdagi o’zgaruvchan tok kuchlanishini o’zgarmas tokli kuchlanishga o’zgartirib berish uchun mo’ljallangan. Tarmoqdagi elektr parametrlari: kuchlanishi o’zgaruvchan tokda 220 Volt, chastotasi esa 50 Hz hisoblanadi. Klassik ta’minot bloklarida asosan transformatorli ta’minot bloki asosiy hisoblanadi. Umumiy holatda ta’minot bloki pasaytiruvchi transformator, ya’ni uni birlamchi chulg’ami tarmoq kuchlanishiga mos holatda o’ralgan. Transformatordan keyin o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirib beruvci to’g’rilagich ulanadi. Ko’plab holarda to’g’rilagich bitta dioddan tashkil topsa, bunday to’g’rilagich bir yarim davrli to’g’rilagich deb aytiladi. Agar to’g’rilagich 4 ta dioddan tashkil topgan bo’lsa, u holda ikki yarim davrli to’g’rilagich deyiladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana KIRISH Jahonda yuqori aniqlikda ishlovchi va ishonchliligi aniq bo’lgan o’lchov sxemalariga bo’lgan talab kun sayin ortib bormoqda. Ch unki o’lchov sxemalarida qo’llaniladigan o’zgartirish elementlari juda aniq ishlashi kerak. O’lchangan kattalikni interfeys (ekran, monitor) ga chiqarish, ikkilamchi asboblarga uzatish, boshqarish tizimlariga uzatish kabi vazifalarni amalga oshirishda bevosita ta’minot bloklaridan foydalaniladi. Universal ta’minot bloklaridagi filtlar, transformatorlar, diodli ko’priklar va boshqa yordamchi qurilmalaridagi signal o’zgarishi jarayonida yuqori aniqlikda borishi muhim omillardan hisoblanadi. Universal bloklarda asosan elektron qurilmalar va elementlar qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda elektronika asboblarini turlarining soni shunchalik ko’pki, ularning har birini qarab chiqishning imkoni yo’q. O’lchov vositalari uchun qo’llaniladigan universal bloklarning tarkibida zamonaviy elektron qurilmalardan tashkil topgan. Shuning uchun biz ulardan eng ko’p ishlab chiqariladigan va sanoatda eng ko’p qo’llaniladigan elektron asboblarnigina ko’rib chiqamiz. Elektron asboblarni o’rganishda insonning ilmiy dunyoqarashi o’zgaradi, uning intellektual rivojlanishini rag’batlantiradi, eng qiziqarli mashg’ulotiga aylanadi. Elektron asboblarni ma’lum bir obyekt yoki hodisa to’g’risida yaxlit tasavvur beruvchi bilimlar tizimi bo’lish bilan insonlarda oldindan ko’ra bilish, bashorat qilish, rejalashtirish ko’nikmalarini hosil qiladi. Elektron asboblar i ni ng ishlashini baholashda aniq modellar borligini yodda t u tish kerak (model soddalashtirilgan matematik shaklga solingan g’oya va tasavvurdir). Uning amaliyot bilan bog’liqligi esa aniq energetik fanlar orqali amalga oshirib kelinadi. Ishlab chiqarishdagi mashina va mexanizimlarning mehnat unumdorligini oshirish va sifatli mahsulot ishlab chiqarish ushbu sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik darajasiga bevosita bog’liqdir. Sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik darajasi bu qurilmalarning zamonaviy va energetik ko’rsatkichlari yuqori bo’lgan texnika vositalari bilan jihozlanishi bilan belgilanadi. Sanoat qurilmalari ishchi organlarini harakatlantiruvchi va ularni boshqaruvchi avtomatlashtirilgan boshqaruv Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana To‘g‘rilash sxemasida, ulab-uzgich SA2 orqali sig‘imlari o‘zgartiriladigan kondensator S1 va S2 lardan iborat filtr mavjud. Sig‘imli filtr, o‘zining zaryadi paytida kuchlanishni yig‘ishi va uni to‘g‘rilangan kuchlanishning yarim davrlari orasidagi tanaffus (pauza) paytidagi at ok razryadi hisobiga kuchlanish pulsa- siyasini silliqlanishini hosil qiladi. 15-rasm. Bir fazali bir yarim davrli to‘g‘rilagichnivirtual modelining grafigi O’lchov natija0lari bo’lgan maydonda (A kanalidagi) to’lqin shakli qizil rangda ko’rsatilgan. Ko’k rangda – chiqish kuchlanishi (kanal B). Birinchi kanal uchun bir yarim davr vertikal bo’linish o’lchami 200 V/div, ikkinchi kanal uchun esa 500 dir. Tajriba ishi uchun buni ataylab to’lqin shakllarini vizual ravishda ajratish uchun qilingan, aks holda ular birlashardi. Ekranning chap uchidagi sariq vertikal chiziq metrga teng, maksimal amplituda bo’lgan nuqtadagi kuchlanish qiymati qora ekran ostida tasvirlangan. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 4.2- § . Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar…………..…………….…………..…... 4.3-§. Kapital xarajatlarni hisoblash …………..…………….…………..…...... 4.4-§. Amortizatsiya ajratmalari hisobi ……..…………….…………..…........ 4.5-§. Suv iste’mol sarfini tejash harajatlari ………………………………….. 4.6-§. Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash …..…………….…………..…........ V-BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI 5 .1- § . Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi ………………………….. 5.2-§. Favqulotda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi …………………………. 5.3-§. Atrof-muhit muhofazasi ……………….……………………………… XULOSA.............................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana (maishiy elektr uzatish liniyalarida eng ko‘p uchraydigan nosozlik) vaqtida yukni normal quvvat bilan ta’minlashga qodir. Natijada, batareyalarning ishlash muddati oshadi. Chiziq-interaktiv sxemaning kamchiliklari yukning batareya quvvatiga nolga teng bo'lmagan o'tkazish vaqti (~ 4 ms). Ushbu unversal ta' minot blokini qabul qilinadigan kirish kuchlanishining o'zgarishi diapazoni 220 V nominal qiymatining -20% dan +20% gacha bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Uzluksiz quvvat manbai, unda kirish o'zgaruvchan kuchlanish birinchi navbatda to’g’rilagich tomonidan o’zgarmasga, so'ngra inverter tomonidan yana o'zgaruvchan kuchlanishga aylantiriladi, bu ikki tomonlama kuchlanish o’zgartirish bo'lgan manbadir. Saqlash akkumulyatori doimiy ravishda to’g’rilagich chiqishiga va inverter kirishiga ulanadi. Bunday unversal ta' minot blokini qurilish sxemasi har qanday tarmoqdagi nosozliklar (shu jumladan yuqori voltli impulslarni filtrlash va elektromagnit parazitlarni) sodir bo'lganda deyarli ideal yuklama quvvatini ta'minlashga imkon beradi va qurilmaning chiqishida vaqtinchalik jarayonlarsiz favqulodda rejimga nolga o'tish vaqti bilan tavsiflanadi. Ikki kuchlanishli o’zgartirish sxemasining kamchiliklari uning nisbatan kattaroq murakkabligini va natijada yuqori narxni o'z ichiga oladi. Ular to’g’ri kirish kuchlanish stabilizatori bilan jihozlangan, buning natijasida manba akkumulyator quvvatiga o'tmaydigan qabul qilinadigan kirish kuchlanish qiymatlari diapazoni 166 V dan 276 Voltgacha bo’ladi. Shu bilan birga, funksional sxemaning takomillashtirilgan birliklari va shunga mos ravishda xarakteristikalar yaxshiroq ishlash parametrlari boshqa turda ta’minot bloklariga nisbatan arzonroq narxga ega bo'lgan raqobatbardosh mahsulotni olish imkonini beradi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 3.4. Mikrokontroller orqali boshqaruvli laboratoriya ta’minot bloki sxemalari Ushbu taklif etilayotgan mikrokontroller orqali boshqaruvli laboratoriya ta’minot bloki Atmel AVR mikrokontrolleri asosida ishlab chiqilgan. Ushbu misolda mikrokontrollerda dastur yozish strukturasini qurish prinsiplarini qarab chiqamiz. Ta’minot bloki bo’yicha elektron qurilmani ishlab chiqish bo’yicha radio qurilmalar tanlanadi. Yaratilayotgan ta’minot bloki uchun quyidagi talablar bo’lishi zarur: 1. 0 dan 50 V gacha kuchlanish; 2. 5 А gacha maksimal yuklanish tok kuchi; 3. 0 dan 5 А gacha tok kuchining oshishi bo’yicha himoya o’rnatish; 4. Foydalanishga qulay bo’lishi; 5. Ta’mirlashga va sozlashga qulay bo’lishi; 6. Qo’llanilgan mikrokontroller modullarini boshqa tizimlarga qo’llanilish mumkinligi. Taklif etilayotga ta’minot blokini qurish uchun quyidagi sxemada berilgan elementlar bo’lishi kerak. 34-rasm. Ta’minot blokining struktur sxemasi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 3.1. Unversal ta'minot blokidagi to’g’rilagichlarni MULTISIM dasturida tadqiq etish 3.1.1. Bir fazali bir yarim davrli to‘g‘rilagichni virtual modelini tekshirish. Bir yarim davrli to‘g‘rilagichni ishlashini o‘rganish uchun, Multisim dasturida ushbu to‘g‘rilagichni virtual modelining sxemasi yig‘iladi. O‘zgaruvchan kuchlanish (birlamchi kuchlanish u1) generator G dan transformatorning birinchi cho‘lg‘amiga beriladi. Transformatorning ikkinchi cho‘lg‘amida, qiymati transformatsiya koeffitsienti Kt bilan aniqlanadigan kuchlanish (ikkilamchi kuchlanish U2) hosil bo‘ladi. Diod D orqali to‘g‘rilangan kuchlanish u0, ulab-uzgich SA1 ning holatiga qarab, aktiv yuklama qarshiligi Rn yoki induktiv yuklama zanjiri L-R1 ga beriladi. Bu holatlarda, ushbu zanjirlar orqali faqat musbat qutblangan yarim davrli kuchlanish impulslari o‘tadi. 14-rasm. Bir fazali bir yarim davrli to‘g‘rilagichnivirtual modelining sxemasi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana sxemalarini tuzilishi nuqtai nazaridan berilgan hisob bo’yicha foydalanish shartlari: elektr yuklamalar koeffitsiyenti, temperature, nisbiy namlik, texnik yuklama va h. k.; N i – radio elementlarning soni. To’xtashgacha T bo’lgan ishlash vaqti qiymatini quyida berilgan formula orqali aniqlanadi:T= 1/λΣ , (15) To’xtamay ishlash P(t) ehtimoli qiymatini quyida berilgan formula orqali aniqlanadi: P (t)= e −λΣt (16) Bu yerda t – soatida o’lchov vositasining berilgan to’xtamay ishlash vaqti. Hisoblashlar natijasida olingan qiymatlar ma’lumotnomada berilgan qiymatlar bilan taqqoslanadi. 3-jadval – konstruksiyadagi elementlarning ma’lumotnomadagi va hisoblab topilgan ma’lumotlari. Element turi, nomlanishi λ0i⋅10 −6 K н i α12 i α34 i λi⋅10 −7 N i Kondensatorlar 0,05 0,625 0,2 2,0 0,2 13 Mikrosxemalar 0,08 0,65 0,5 1,0 0,4 3 Rezistorlar 0,01 0,03 0,5 2,0 0,1 29 Eruvchan saqlagichlar 0,5 0,2 0,5 2,0 5,0 1 Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana o’zgartirgichining yuqori va pastki yelkalarini boshqarish drayveri o'rnatilgan, kuchaytirilgan sxema bo'yicha quvvatlanadi. Q1 va Q2 - yarim ko'prikli inverter tranzistor, transformator, katta LCD indikatorining quvvat manbaidan tayyor bo'lib, ikkala yarmini bitta sifatida ishlatiladi. DA3 va kichik TV3 transformatori u yerda bir xilda olinadi, ta’minot blokining quvvat manbai uchun 20 V kuchlanish manbai sifatida ishlatiladi. Optron 1 himoya sifatida ishlatiladi, ortiqcha kuchlanishdan (optronsiz, blok 63 V ishlab chiqaradi), yuqorida aytib o'tgan ikkinchi optron qo’llaniladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana To’g’rilagichdan chiqqan kuchlanish har doim to’g’ri bo’lmaydi. Uni to’g’rilash uchun fitrlardan foydalaniladi. Odatda kichik chastotali fitr sifatida katta sig’imli kondensatorlardan foydalaniladi. Universal ta’minot blokining asosiy elementlarida quyida berilganlar isoblanadi: - transformator; - diodli ko’prik; - integral kuchlanish stabilizatori; - kaskadli kuchaytirgich; - kichik chastotali fitr. Elektron qurilmalar kichik quvvatli (10 Vatt gacha olib yuruvcgi radio qabul qilgichlar), o’rta quvvatli (10 Vatt dan 300 Vatt gacha tovush kuchaytirgichlari va televizorlar), katta quvvatli (300 Vatt dan 1000 Vatt gacha yuqori quvvatli tovush kuchaytirgichlari, radio qabul qilgichlar) larga bo’linadi. Juda yuqori quvvatli apparaturalar (1 kVatt dan 100 kVatt gacha konsert zallaridagi tovush kuchaytirgichlari, radiostansiyalar) hamda elektr dvigatellarini boshqarish uchun qo’llaniladigan yuqori quvvatli uch fazali to’g’rilagich o’rnatmalari va o’zgarmas tok generatorlarida ham qo’llaniladi. Uzluksiz quvvat manbai unga ulangan har qanday qurilmaning kechayu kunduz ishlashini ta'minlashi va chiqish parametrlarini saqlab turishi kerak, shuning uchun unga loyihalashda ham, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elementlarini tanlashda ham qat'iy talablar qo'yiladi. An'anaviy ravishda sxema elementlarini umumiy foydalanish va maxsus elementlarga bo'lish mumkin. Umumiy foydalanish elementlari ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlardir, shuning uchun ular juda keng standartlashtirilgan. Elementlarning texnik, iqtisodiy va sifat ko'rsatkichlari, parametrlari va o'lchamlari standartlar va me'yorlar bilan belgilanadi. Tipik elementlarni tanlash normal ish sharoitida ham, turli xil ta'sirlar (iqlim, mexanik va boshqalar) ostida ularning xususiyatlarini tavsiflovchi parametrlar va xususiyatlarga ko'ra amalga oshiriladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 18-rasm. Nurlatuvchi diodni tashqi ko‘rinishi, qurilmasi va shartli belgilanishi Nurlatuvchi diod VAXsining to‘g‘ri shahobchasiito'g'ri= f(U to'g'ri) ni o‘lchaymiz. 19-rasm. Nurlatuvchi diodni VAX ni o‘lchash sxemasi LED 1 R1 1kΩ V110V U1 DC 1e-009Ohm 8.22m A + - U2DC 10MOhm 1.78 V + - 20-rasm. Nurlatuvchi diodni(qizil rangli) VAX ni o‘lchash sxemasi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Rostlagichning quvvat elementi Q 1 p - kanalli maydonli tranzistorida amalga oshiriladi , bu tranzistorga taqdim etilgan talab oddiy - maksimal kuchlanish kamida bir yarim marta quvvat manbai kuchlanishidan yuqori bo ' lishi kerak , maksimal tok kuchi maksimal yuklama tokidan kamida ikki marta va ochiq kanalning qarshiligi parallel ravishda ikkita , uchta tranzistorni hech qanday tekislash rezistorlari va induktivliklarisiz ulash orqali osonlik bilan kamaytirilishi mumkin . Bu impulsli rostlagich emas . Kuchlanishni sozlash Q 1 tranzistorining ochilishida Q 2 tranzistorining zatvoridagi kuchlanish o ' zgarishi bilan sodir bo ' ladi . Q2 yopilganda, Q1 qopqog'idagi kuchlanish quvvat kuchlanishiga teng va tranzistor yopiladi. Shunday qilib, 2 va 3 kirishlaridagi kuchlanish tenglashtirilgunga qadar stabilizatorning chiqishidagi kuchlanish kuchayadi. Kirish kuchlanishining qiymatini 0 dan 5 V gacha o'zgartirib, stabilizatorning chiqishidagi kuchlanishni o'zgartirishingiz mumkin. R5, R8 va C2 kondansator rezistorlari PWM impulslarini doimiy kuchlanishga aylantiradigan integratorni hosil qiladi. Operatsion kuchaytirgichlarning sxemotexnikasining xususiyatlari shundaki, agar manfiy quvvat chiqishi yerga ulangan bo'lsa, OK chiqishida nol kuchlanishni olish mumkin emas va shunga mos ravishda stabilizatorning chiqishida 500 - 700 MV ga yetgan kuchlanish paydo bo'ladi. Operatsion kuchaytirgichlarning sxemotexnikasining xususiyatlari shundaki, agar manfiy quvvat chiqishi yerga ulangan bo'lsa, OK chiqishida nol kuchlanishni olish mumkin emas va shunga mos ravishda stabilizatorning chiqishida 500 - 700 mV ga yetgan kuchlanish paydo bo'ladi. Quyidagi rasmda boshqarish va ko’rsatish qismi ko’rsatilgan. Displey sifatida Santai firmasining LCD indikatori qo’llanilgan. Uning gabarit o’lchamlari: indikator eni 150 mm, 2 qatorda 20 ta belgilar kiritiladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Zahira turdagi universal ta’minot blokining afzalligi uning soddaligi va arzonligi, kamchiligi esa batareya quvvatiga nolga teng bo'lmagan o'tish vaqti (~ 4 ms) va ularning yanada intensiv ishlashi, chunki har qanday holatda universal ta’minot bloki favqulodda rejimga o'tkaziladi. Zahira turdagi universal ta’minot bloki, kichik quvvatga ega va elektr tarmog'i sifati yaxshi bo'lgan sohalarda alohida qurilmalarni (shaxsiy kompyuterlar, ish stantsiyalari, ofis uskunalari, o’lchash tizimlari) kafolatlangan quvvat bilan ta'minlash uchun ishlatiladi. Universal ta’minot bloki, aloqa qurilmasi bilan sxema bo'yicha ishlab chiqarilgan, kommutatsiya o'rashlari bo'lgan avtotransformatorga asoslangan kirish kuchlanish stabilizatori bilan to'ldirilgan. 1.2-rasm. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki sxemasi. Zahira turiga nisbatan liniyali interaktiv UPS ning asosiy afzalligi shundaki, u avariya holatiga o‘tmasdan tarmoq kuchlanishining ko‘tarilishi yoki kamayishi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. V.G. Kostikov, E.M. Parfenov, V.A. Shaxnov "Elektron vositalarning elektr ta'minoti" Moskva, Ishonch telefoni - Telekom 2001. 2. Grebnev V.V. Atmel.-M tomonidan AVR oilasining mikrokontrollerlari: IP Radiosoft, 2002 - 176 p. 3. DSTU 3169 - 95 (GOST 23585-79) - Elektr radioelektron uskunalar va qurilmalarni o'rnatish. 4. DSTU 3413-96 - Maishiy elektr tarmoqlariga qo'yiladigan talablar. 5. K. Zeeman va V. Wadook “PWM ta’minotini hisoblash”, 2004 yil. 6. Frunze A.V. Mikrokontrollerlar? Bu oddiy! T.1. - M .: MChJ "ID SKIMEN", 2002. - 336 b. 7. "Radiotexnika" ixtisosligi talabalari uchun Kurs ishiloyihasi bo'yicha ko'rsatmalar / V.O. Dmitruk, V.V. Lisak, S.M. Savchenko, V.I. Haqiqat. – K.: KPI, 1993. – 20 b. 8. Kostikov V.G., Parfenov E.M., Shaxnov V.A. Elektron vositalarni energiya bilan ta'minlash manbalari. Sxema va dizayn: Oliy maktablar uchun darslik. - 2- nashr. - M.: 2001. - 344 b. 9. Perelman B.L. Yarimo'tkazgichli qurilmalar. Katalog - "Solon", "Microtech",1996 yil. –176 b. 10. Elektron uskunalarni loyihalash. Issiqlik rejimlarini baholash va ta'minlash. Proc. nafaqa / V. I. Dovnich, Yu. F. Zinkovskiy. - K .: UMK VO, 1990. -240 b. 11. GOST 27.003-90 - Muhandislik sohasida ishonchlilik. Ishonchlilik talablarini belgilashning tarkibi va umumiy qoidalari. 12. X.K. Aripov, A.M. Abdullaev, N.B. Alimova, X.X. Bustanov, Ye.V. OB’edkov, Sh.T. Toshmatov. Elektronika. Darslik. T.: Fan va texnologiya, 2011y, 400 b 13. X.K.Aripov, A.M.Abdullaev, N.B.Alimova, X.X.Bustanov, Ye.V.Ob’edkov, Sh.T.Toshmatov. Sxemotexnika. T.: TAFAKKUR BO‘STONI, 2013y. 14. X.K.Aripov, A.M.Abdullaev, N.B.Alimova, J.T.Maxsudov, Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana ta'sirlarni hisobga olgan holda element bazasi va materiallaridan foydalanish taklif etiladi. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki sxemalarini ko'rib chiqish va tahlil qilish uchun taklif etilayotgan sxema tekshiriladi. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki - tashqi elektr ta'minotidagi kuchlanish to'liq yo'qolgan taqdirda, masalan, avariya natijasida yoki tarmoq kuchlanish parametrlarining qabul qilinishi mumkin bo'lmagan darajada yuqori og'ishi natijasida yuklamaning quvvati bilan ta'minlaydigan qurilma nominal qiymatlarda ishlashini talab etadi. Ushbu o’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki yuklamani favqulodda quvvat bilan ta'minlash uchun batareya quvvatidan foydalanadi. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki sxemalarini qurishning bir nechta asosiy turlarini ko'rib chiqaylik: - ortiqcha kuchlanishli; - liniyali interaktiv ta’minot sxemalari; - kuchlanish o’zgartirgichli ta’minot sxemalari; - universal ta’minot sxemalari. 1.1-rasm. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokining struktur sxemasi. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki sxemalari bo'yicha aloqa qurilamalari bilan amalga oshiriladi, u normal ishlashda yuklamani to'g'ridan-to'g'ri tashqi quvvat manbaiga ulashni ta'minlaydi va favqulodda vaziyatda uni batareya quvvatiga o'tkazadi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana tanlaymiz: d 1 = 0,12 ПЭЛ ; d 2 = 0,8 ПЭЛ . Hisoblash natijalari asosida quyidagi ma’lumotlarga ega bo’ldik: U 1 = 220 V. I 1 = 0,037 A. P 1 = 8,14 Vatt . w 1 = 1353,8 O’ram . d 1 = 0,12 mm. U 2 = 5 V. I 2 = 1 A. P 2 = 5 Vatt. w 2 = 33,8 O’ram. d 2 = 0,8 мм . 2.2. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki uchun to’g’rilagich parametrlarini hisoblash. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki uchun to’g’rilagich parametrlarini hisoblash uchun kerakli chiqish kuchlanish va tok kuchining qiymatiga qarab hisoblab topiladi. To’g’rilovchi diod va kondensatorni tanlash, hamda zaruriy o’zgaruvchan tokni aniqlash zarur. Bundan tashqari tarmoq transformatorining ikkilamchi chulg’ami bilan to’g’rilagich uchun filtr ham hisoblanishi kerak. Bizga kerakli to’g’rilagichni hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar, yuklamadagi talab qilinayotgan kuchlanish (U yuk ) va uning maksimal iste’mol tok kuchi (I yuk ) . Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana R1 1kΩ V1 10V U1 DC 1e-009Ohm 8.22m A + - U 2 D C 10MOhm 1.78 V + - LED221-rasm. Nurlatuvchi diodni(sariq rangli) VAX ni o‘lchash sxemasi LED1 V1 10V U1 DC 1e-009Ohm 827.379 A + - U2 DC 10MOhm 10 V + - 22-rasm. Nurlatuvchi diodni(yashil rangli) VAX ni o‘lchash sxemasi Nurlatuvchi diod to‘g‘ri toki ( ito'g'ri ) kuchlanishga kuchli ravishda bog‘liq bo‘lgani sababli tokni cheklash uchun i≤ iqo 'sh nurlatuvchi diodga ketma – ket chegaralovchi qarshilik R=1k Om ulash kerak. Nurlatuvchi diod VAXsini amalda o‘lchash qulay, buning uchun diodga kerakli tok qiymatini ito'g'ri berib borib, unga mos keladigan kuchlanish qiymat uto'g'ri yozib boriladi. Tajriba vaqtida oniy kuchlanish qiymati ubo 's ni ( i= 500 mkА bo‘lganda) yozib olish kerak. O‘lchash natijalarini jadvalga yozib olinadi va olingan ito'g'ri= f(U to'g'ri) qiymatlar asosida bog‘liqlik grafigini chizilganda diodning VAX hosil bo’ladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Ossilograf shuni ko’rsatadiki, ikkala yarim to’lqin ham yuklamaga tushadi, ammo to’lqinlar juda katta. Kirish to’lqini shaklida, oqimdagi yarim to’lqinning pastki qismi paydo bo’ldi (qizil rangda). 17-rasm. Bir fazali ikki yarim davrli to‘g‘rilagichni virtual modelining grafigi 3.2. Universal ta’minot blokida qo’llanilgan svetodiodlarning virtual modelini MULTISIM dasturida tadqiq etish Kirish joyiga filtrlovchi elektrolitik kondansator o’rnatib, to’lqinni kamaytiring. Amalda, sinusoidning yuqori chastotali tarkibiy qismlarini (garmonikalarni) kamaytirish uchun keramikani unga parallel ravishda o’rnatish maqsadga muvofiqdir. Nurlatuvchi diod – bu elektr energiyasini nokogeren yo‘rug‘lik nuriga aylantiradigan, bitta р -n o‘tishga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichli asbob. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 13- rasm. To’g’rilagich sxemasi. To’g’rilagich parametrlarini hisoblash quyidagi ketma-ketlik orqali amalga oshiriladi: Tarmoq transformatorining ikkilamchi chulg’amidagi o’zgaruvchan kuchlanishini aniqlash: U 2 = B * U yuk , (10) Bu yerda: U yuk – yuklamadagi o’zgarmas kuchlanish, V; В – 1-jadval bo’yicha aniqlanadigan koeffitsient, yuklamaning tok kuchiga bog’liq kattalik. U 2 = 1,7 * 5 = 8,5 V. 2-jadval - koeffitsient, yuklamaning tok kuchiga bog’liq kattalik. Koeffitsiyentlar Yuklamalar toki , А 0,1 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 В 0,8 1,0 1,9 1,4 1,5 1,7 С 2,4 2,2 2,0 1,9 1,8 1,8 Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana С f = 3200 * I yuk / U yuk * K pul , (13) Bu yerda: С f – filtr kondensatorining sig’imi, mkF; I yuk – yuklamaning maksimal tok kuchi, A; U yuk – yuklamadagi kuchlanish, V; K п – to’g’rilovchi kuchlanishning pulsatsiya koeffitsienti. С f = 3200 * 1/ 5 * 0,053 = 12075 mkF. Siliqlovchi filtr kondensatorining standart turini tanlaymiz: К 50-35. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Asosiy elektr parametrlari quyidagilardir: ushbu elementning qiymati xarakteristikasining nominal qiymati (qarshiligi, kondansator sig'imi, induktivlik va boshqalar) va ruxsat etilgan og'ishlar chegaralari, elektr quvvati va uzoq vaqt davomida elektr yuklamsiga bardosh berish qobiliyatini tavsiflovchi parametrlar; yo'qotishlar, barqarorlik va ishonchlilikni tavsiflovchi parametrlar kiradi. Elektron asbob-uskunalarni loyihalashda rioya qilinishi kerak bo'lgan asosiy talablar mahsulotning eng past narxiga, uning yuqori ishonchliligiga va minimal kichik o'lchamli ko'rsatkichlarga qo'yiladigan talablardir. Bundan tashqari, loyihalashda elektroradio elementlarning ishlash unumdorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Yuqorida sanab o'tilgan mezonlarga asoslanib, biz loyihalashtirilgan qurilmaning element bazasini tanlaymiz. Rezistorlarni tanlash Rezistorlarni tanlashda, birinchi navbatda, biz ularning o'lchamlari, narxi va ishonchliligiga e'tibor beramiz, bu esa nosozliklar orasidagi vaqtga bog'liq. Zamonaviy rivojlangan texnologiya oldingi yillarga nisbatan ancha rivojlanganiga asoslanib, bizda yuqori ishonchlilik va arzon narx, ixcham o'lcham va keng tarkibli element bilan ajralib turadigan rezistorlar mavjud. Parametrlar Qiymatlar Turi RC01 RC11 RC21 RC31 RC41 Ramka o'lchami 1206 0805 0603 0402 0201 Qarshilik qiymati diapazoni 1 O m ... 1 MO m 10 Om… 1 MŌ Xato lik ±5% Maksimal quvvat 0,25 Vt 0,125 Vt 0,1 Vt 0,063 Vt 0,005 Vt Maksimal ish chi kuchlanishi 200 V 150 V 50 V 15V Ishlash harorati oralig'i -55 … +155 º C 1-jadval - Texnik parametrlar. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Transformatorlar 0, 05 0,1 0,1 2,0 0,1 1 Tranzistorlar 0,1 2 0,04 0,4 2,0 0,96 4 Diodlar RS201 0,015 0,512 0,5 2,0 0,3 6 Sveto diodlar 0,07 0,35 0,8 2,0 1,12 1 Ulanuvchi o’tkazgichlar 0,03 0,001 2,0 2,0 1,2 6 Pechatli plata 0,02    0,2 1 Ulanuvchi joylar 0,01 0,001 3,00 2,0 0,6 262 Izoh:λ0i - atrof muhit temperaturasi 20 0 С va yuklamlar koeffitsiyenti K H i=1 bo’lganda aprior nominal intensive to’xtashlar soni; α12 i - temperatura va yuklamalar koeffitsiyenti K H i ga bog’liq koeffitsiyent. Ushbu parameter grafik bo’yicha aniqlanadi. α34 i - klimatik va mexanik yuklamalarga bog’liq koeffitsiyent; λi - har bir radioelementlar uchun intensive to’xtashlar qiymatini hisobi, har bir element uchunsoat -1 ; N i – i-chi guruhining elementlari soni. Hisoblangan to’xtashlar intensivligi i-chi element uchun quyidagi formula orqali topiladi: λi= λ0i⋅α 12 i⋅α 34 i , час -1 . (17) Yuqorida amalga oshirilgan hisoblashlar normal ishlash rejimi uchun amal qiladi. Elementlarning ishdan to’xtashi tasodifiy hamda mustaqil bo’ladi; Faqat to'satdan uzilishlar hisobga olinadi; Qurilmaning ishonchliligi eksponentsial qonuni mavjud. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 3.3. Ishlab chiqilgan rostlanuvchi universal ta’minot bloki sxemasi loyihalash. Universal ta’minot blokining elektron sxemasi yordamida stabillashtirilgan chiqish kuchlanishi 1,2 V dan 30 V gacha o’zgarmas tok ko’rinishida o’zgartirib beradi. Bunda ta’minot blokining tok kuchi 10 A gacha bo’lishi mumkin. Ushbu turdagi universal ta’minot blokida qisqa tutashuvdan himolash tizimi ham qo’llanilgan. Taklif etilayotgan universal ta’minot blokida juda ham kam elektron va radiotexnika elementlari mavjud. Sxemada qo’llanilgan elektron qurilmalar narxi jihatidan arzon bo’lib, uzoq muddat ishlash xususiyatlariga ega hisoblanadi. Universal ta’minot blokining ulanish sxemasining ko’rinishi quyidagi rasmda ko’rsatilgan. 24-rasm. LM317 stabilizatori asosidagi rostlanadigan ta’minot blokining ulanish sxemasining ko’rinishi LM317 mikrosxemasi qisqa tutashuvdan himoyalangan rostlanuvchi kuchlanish stabilizatori hisoblanadi. LM317 kuchlanish stabilizatori 1,5 A dan yuqori bo’lmagan tok kuchida hisoblangan. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Yo‘rug‘lik nuri electron – kovak juftlarining rekombinasiyasi natijasida yuzaga keledi. Rekombinasiyasi, р -n o‘tish to‘g‘ri ulanganda kuzatiladi. Rekombinasiya doim ham nurlatuvchi bo‘lavermaydi va to‘g‘ri zonali yarim o‘tkazgichlarda, jumladan galiy arsenidida sodir bo‘ladi. Bunday yarimo‘kazgichlar spesifik xona diagrammasiga ega bo‘ladilar. Nurlanayotgan yo‘rug‘lik to‘lqin uzunligi λ kvant energiyasi bilan aniqlanadi. U esa nurlanuvchi rekombinasiyada yarimo‘tkazgichning ta’qiqlangan zona kengligida deyarli teng bo‘ladi. Galiy arsenididan tayorlangan yorug‘lik diodlari uchun λ = 0,9-1,4 mkm. Qizil, sariq va yashil rang nurlatuvchi diodlar galiy fosfati, siyoxrang nurlatuvchi diodlar esa – kremniy karbiti asosida yasaladilar. Nurlatuvchi diodning energetik xarakteristikasi bo‘lib kvant chiqishi (effektivligi) hisoblanadi. U zanjir bo‘ylab o‘tayotgan har bir elektronga yo‘rug‘lik diodi chiqishida qancha yo‘rug‘lik kvanti mos kelishini ko‘rsatadi. Zamonaviy nurlatuvchi diodlari uchun kvant chiqishi 0,01-0,04 ni, ikki va uch yarimo‘tkazgichli birikmalardan yasalgan geteroo‘tishli nurlatuvchi diodlarida esa ancha kata (0.3 gacha) bo‘ladi. Lekin doim birdan kichik bo‘ladi. Volt-amper xarakteristikasi oddiy diodniki kabi exsponensial bog‘liqlik bilan ifodalanadi. Nurlatuvchi diod 10-7-10-9 с . da qayta ulanadi, ya’ni yuqori tezlikda ishlovchi yorug‘lik manbai hisoblanadi. Nurlatuvchi diod (LED – Light Emitting Diode) – lampochka emas, bu p-n o‘tishga asoslangan yarim o‘tkazgichli electron asbob bo‘lib, undan elektr toki o‘tganda nur tarata boshlaydi (4.2- rasm). Odatda ishchi tok diapazoni 5 - 20 m А bo‘lib, ishchi toki 60-200 мА bo‘lgan o‘ta yo‘rug‘likdagi yo‘rug‘lik diodi ham ishlab chiqariladi. Nurlatuvchi diodni resistor orqali albatta qutblarini to‘g‘ri ulangan holda kuchlanish manbaiga ulash kerak. Sodir bo‘ladigan kuchlanish pasayishi 1,5 - 4 V oralig‘ida bo‘lib, uni ishga tushirish uchun hech bo‘lmaganda 0,3 V dan ko‘proq kuchlanish berish kerak. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Himoyalovchi sxema uchun kerakli elementlar:  SRD-12VDC-SL-C markali rele, boshqa turdagi kuchlanishlarga ham qo’llansa bo’ladi;  R1, R2 rezistorlar 1kOm qarshilikka ega, bunda rezistorlar qarshiligi svetodiod parametrlariga qarab tanalanadi;  5 mm 2 dona svetodiod kerak, yashil va qizil yonuvchi; Normal yopuvchi 1 ta knopka kerak bo’ladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana esa 12 A gacha tok o’tkazishi mumkin deb qo’yilgan. R1 o’zgaruvchan potensiometrning buragichini aylantirish orqali universal ta’minot blokidan chiqadigan kuchlanish qiymatini o’zgartirish mumkin bo’ladi. Bundan tashqari sxemada ikkita shuntlovchi R1 va R2 rezistorlar ham mavjud. Ushbu rezistorlarning qarshiligi 200 О m bo’lib, ular orqali mikrosxema chiqishdagi kuchlanish qiymatini aniqlaydi va kirish kuchlanishi bilan taqqoslaydi. R3 rezistor 10 kOM qarshilikka ega. Universal ta’minot blokini ochirgandan keyin C1 kondensator razryadlanadi. Ushbu sxemaning chiqishida 12 V dan 35 V gacha bo’lgan kuchlanishdagi elektr qurilmalar uchun qo’llaniladi. Universal ta’minot blokining tok kuchi impulsli ta’minot manbasini yoki transformatorning quvvatiga bog’liq bo’ladi. Qaralayotgan sxemani platalarda joylashtirish yoki ulash uchun quyida umumiy ko’rinishli ulanish sxemasi keltirilgan. Ya’ni elektron qurilmalarni ulash bo’yicha endi ish olib borayotgan talabalar uchun tushunarli bo’lishi uchun taklif etildi. 27-rasm. LM317 stabilizatori asosidagi rostlanadigan ta’minot blokining ulanish sxemasining ko’rinishi Ushbu sxemani pechatli platada yig’ish uchun alohida sxema uchun plata tayyorlanadi. Tayyorlangan plata quyidagi ko ’ rinishga ega . Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 25-rasm. LM317 stabilizatori asosidagi rostlanadigan ta’minot blokining ulanish elektr sxemasi 26-rasm. LM317 stabilizatori asosidagi rostlanadigan ta’minot blokining ulanish elektr sxemasini MULTISIM dasturiy muhitida simulyatsiya qilinishi Shuning uchun ta’minot blokining sxemasida MJE13009 yuqori quvvatli tranzistor qo’llanilgan. Bunda ushbu tranzistor orqali 10 A gacha tok o’tkazish mumkin bo’ladi. Lekin bunday tranzistlarning ma’lumotnomalari va pasportlarida Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 2.1. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot bloki uchun transformator tanlash va parametrlarini hisoblash. Transformatorni hisoblash Universal ta’minot sxemalarida transformator tanlashda asosan chiqish kuchlanishini diapazon qiymati asosida tanlanadi. Ya’ni bunda transformatorning kerakli kuchlanish ikkilamchi chulg’amda (U 2 ) va yuklama (iste’molchi) ning maksimal tok kuchi (I yuk ) kabi parametrlar quyidagi ketma-ketlik orqali hisoblab topiladi: 2.1-rasm. Transformator sxemasi. Transformator parametlarini hisoblash uchun kerakli dastlabki ma’lumotlar: U 1 = 220 V. U 2 = 5 V I 2 = 1 А Transformatorning ikkilamchi chulg’amidan to’g’rilagichga beriladigan iste’mol quvvatini hisoblab topish quyida berilgan formula orqali aniqlanadi: P 2 = U 2 * I 2 , (2.1) Bu yerda: P 2 - t ransformatorni ikkilamchi chulg’amidagi maksimal iste’mol Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 2.3. Universal ta’minot blokini ishlash ishonchliligini hisoblash. Ishonchlilik bu shuday tushunchaki bunda berilgan qurilma pasportida ko’rsatilgan ishlash muddatigacha ishlash ko’rsatkichlarini izohlaydi. O’lchov vositalari va qurilmalari uchun to’xtamay ishlash P ehtimoli ishonchlilikning asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Har qanday o’lchov vositasi tarkibi nuqtai nazaridan n ta oddiy elementlardan tashkil topgan. O’lchov vositasini ishdan to’xtashiga hattoki bir kichik element ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun, o’lchov vositalarini to’xtamay ishlash sharoiti uchun to’xtovchi elementlarni kamaytirish kerakligi ta’kidlanadi. Buning uchun har o’lchov vositasidagi sxemaning ishonchlilik ko’rsatlichlari hisoblab chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar: Amortizatsiya mavjud emas. Havo namligi 60.0%; Dengiz sathidan balandligi 1.000 km; Berilgan ishlash vaqti 10000.0 soat. Barcha turdagi radioelementlar va qurilmalarning intensive to’xtash qiymatlarini ham hisoblash uchun boshlang’ich ma’lumot kerak bo’ladi. Qurilma va elementlarning ishonchliligini hisoblash uchun quyida berilgan bosqichlar asosida amalga oshiriladi: To’xtashlar intensivligi qiymatlarining yig’indisinin quyida berilgan formula bo’yicha aniqlanadi: λΣ = ∑ i= 1 n λiN i ,soat -1 (14) Bu yerda n – o’lchov vositasi tarkibidagi radioelementlar soni; λi - i-chi radio elementni to’xtash intensivligining qiymati, o’lchov Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 8-rasm. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoyalovchi sxemaning ko’rinishi Ushbu himoyalovchi sxemaning ishlash prinsipi ancho soda hisoblanadi. Sxemaga ta’minot manbasini uzatishda qizil lampa yonadi. Bu esa kutish rejimini anglatadi. S1 tugmasini bosganda keyin tok relening chulg’amiga keladi, bunda rele chulg’ami tok ta’sirida ochiq kontaktni tortadi. Shundan keyin sxema ishchi rejimga o’tadi. Bu haqida yashil lampa yonganligi signal sifatida beriladi vat ok iste’molchi uzatiladi. Ishlash jarayonida qisqa tutashuv sodir bo’lganida, relening chulg’amida kuchlanish yo'qoladi. Keyin relening kontaktlari uziladi. Buning natijasida iste’molchida borayotgan elektr toki liniyasi uziladi. Bunda qizil lampa yonishi natijasida rele ishlab ketgani haqida signal beradi. Shu orqali iste’molchi qisqa tutashuvdan himoya qilinadi. Ushbu sxema 8 V dan 15 V gacha o’zgarmas chiqish kuchlanishi ishlashi uchun mo’ljallangan. Taklif etilayotgan sxema zaryadlash qurilmalari, transformatorlar va impulsli ta’minot bloklariga qo’llashda juda yaxshi samara berib, yaxshi ishlaydi. Ushbu taklif etilayotgan sxema universal hisoblanadi. Chunki uni turli xildagi kuchlanishga mos qilib tayyorlash mumkin. Buning uchun Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Sprint Layout 6.0 dasturi rus tilidagi maxsus interfeysga ega bo’lib, dasturning muhiti juda tushunarli va oddiy tuzilgan. Ushbu dastur yordamida platalarga bir tomonlama va ikki tomonlama chizish uchun mo’ljallangan. Dasturdagi kutubxona juda keng qo’llaniladigan radio elektron qurilmalar va raqamli plata hamda mikrosxemalar kiritilgan. Ushbu kutubxonada berilgan qurilmalar asosida elektr sxemalar yaratiladi. Bundan tashqari universal ta’minot blokining sxemasiga chiqish kattaliklarini o’lchash uchun raqamli voltmeter va raqamli ampermetrlar ulansa, blokdan chiqayotgan chiqish kuchlanish va tok kuchining qiymatlarini suyuq kiristalli ekranda ko’rish mumkin bo’ladi. 33-rasm. Universal ta’minot blokiga raqamli voltmeter va ampermetrni ulash sxemasi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 1.4. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish sxemasining tavsifi. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot blokiga himoyalovchi sxema ulash zarur. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot blokiga ulashni taklif etilayotgan sxemani umumiy ko’rinishi quyida berilgan. 7-rasm . Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish qurilmasini umumkiy ko’rinishi. Ayrim hollarda elektron qurilmalarni ta’minot manbalariga ulash jarayonida sxemada qisqa tutashuvlar bo’lishi mumkin. Bunday universal ta’minot blokining sxemalari yoki sxemadagi ayrim radiotexnik qurilmalar ishiga ta’sir qilishi mumkin. Asosan ishchi qurilma ishdan chiqishi ham mumkin. Shuning uchun universal ta’minot blokining sxemalarida qisqa tutashuvdan himoyalovchi sxema yoki qurilma ulash maqsadga muvofiq. Ya’ni himoyalovchi sxema asosan tezda ta’minot manbasidan o’chirishni amalga oshirishi kerak bo’ladi. Qisqa tutashuvdan universal ta’minot blokini himoyalashga mo’ljallangan oddiy qurilma sxemasi quyida keltirilgan. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Kirish amplitudasi, yuqorida aytilganidek, 311, 128 V ni tashkil qiladi va chiqish amplitudasi 310.281 ni tashkil qiladi, deyarli bitta volt farqi diodning pasayishi bilan bog’liq. Rasmning o’ng tomonida o’lchov natijalari ko’rsatilgan. Oynalarning nomlari XMM multimetrlarining nomlariga mos keladi. Biz diagrammadan ko’rib turibmizki, haqiqatan ham yuklamaga faqat yarim to’lqinli kuchlanish berilgan va uning o’rtacha qiymati 98V ni tashkil qiladi, bu kirish oqimidagi 220V AC ga qaraganda ikki baravar kam. 3.1.2. Bir fazali ikki yarim davrli to‘g‘rilagichni virtual modelini tekshirish. Amalda to’g’rilagich sxemasi ikki yarim davrdan keyin qanday ko’rinishini ko’rib chiqaylik. Kirish qismida diodli ko’prik quramiz. 16-rasm. Bir fazali ikki yarim davrli to‘g‘rilagichnivirtual modelining sxemasi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 35-rasm. Rastlagichning elektr prinsipial sxemasi. Sxemotexnika haddan tashqari farq qilmaydi, ammo ish paytida yuqori ishonchlilikni ko'rsatdi. Kuchlanish rostlagichining ishlashi quyidagi rasmda berilgan. 36- rasm . Kuchlanish rostlagichining elektr sxemasi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana quvvati и , Vatt; U 2 – ikkilamchi chulg’amdagi kuchlanish, V; U 1 - birlamchi chulg’amdagi kuchlanish, V; I 2 - t ransformatorning ikkilamchi chulg’ami orqali oqadigan maksimal tok kuchi , А . P 2 = 5 * 1= 5 Vatt. Transformatorning quvvatini hisoblash: P trans = 1,25 * P 2 , (2) Bu yerda: P trans - transformatorning quvvati , Vatt; P 2 - t ransformatorning ikkilamchi chulg’amida maksimal iste’mol quvvati , Vatt. P trans = 1,25 * 5= 6,25 Vatt. Magnit o’tkazgichli o’zakning ko’ndalang kesim yuzasini hisoblash: S = 1,3 * P trans , (3) Bu yerda: S - magnit o’tkazgichli o’zakning ko’ndalang kesim yuzasi , sm 2 ; Р trans – transformator quvvati, Vatt. S = 1,3 * 6,25 = 8,125 sm 2 . Birlamchi (tarmoqli) chulg’amning o’ramlari sonini aniqlash: w 1 = 50 * U 1 / S , (4) Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 28-rasm. LM317 stabilizatori asosida rostlanuvchi ta’minot blokidagi kuchlanish rostlagichining pechat platasini ko’rinishi. Pechatli platasi tranzistorlar asosida yasaladi. Agar eski sovet tranzistorlarini ishlatsak, u holda tranzistorni ochish va simlar bilan ulash kerak bo'ladi. MJE13009 tranzistorini MJE13007 markali tranzistoriga almashtirishimiz ham mumkin. Agar eski sovet tranzistorlarini qo’llash mumkin bo’lsa, u holda КТ 805, КТ 808, КТ 819 tranzistolarini yoki n-p-n tipli transistor qo’llash mumkin bo’ladi. Tranzistorlarni tanlash uchun ta’minot blokining tok kuchiga bog’liq bo’ladi. Ta’minot blokining kuch sxemalarining platalarida ulanish yo’llarini ortiqcha o’tkazgich bilan yoki mis o’tkazgichi mustahkamlash kerak bo’ladi. LM317 kuchlanish stabilizatori va tranzistorga kerakli yuzadagi radiator o’rnatish kerak. Radiator sovutish uchun xizmat qiladi. Radiatorlar ichida kompyuterlarning radiatori juda samarali ish beradi. Agar iloji bo’lsa, diodli ko’prikni ham ulash maqsadga muvofiq bo’ladi. LM317 kuchlanish stabilizatorini izolyatsiya qilishni unutmaslik kerak. LM317 ni bolt bilan radiatorga mahkamlash zarur. Bunda kuchlanish stabilizatori va radiator orasida issiqlik o’tkazuvchi pasta qo’yish, sovitish uchun yaxshi samara beradi. Aks holda qizish natijasida LM317 kuchlanish stabilizatori ishdan chiqishi mumkin. Diodli ko’prik asosan amaliyotda 10 A dan kichik bo’lmagan toklarda Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 1.1. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokini ishlab chiqish asoslari O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokini ishlab chiqish va uni qo'llash sohasining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, keyingi ishlab chiqish amalga oshiriladigan asosiy mezonlarni ko'rib chiqamiz. Unversal ta'minot sxemalarni rivojlanishining asosiy mezonlari tashqi ta'sirlarga (xususan, tebranish, g’alayon) ishonchlilik va qarshiligini o'z ichiga oladi. Blokning ishonchliligini oshirish uchun uni loyihalashda quyidagilar taklif etiladi: - konstruksiya qismlari va materiallarining yengil elektr, issiqlikda ishlash rejimlarini to'g'ri tanlashni ta'minlash; - tashqi va ichki stabillashtiruvchi omillardan ishonchli himoyani ta'minlash; - integral mikrosxemalar, shuningdek standart komponentlardan keng foydalanish; - funksional-tugunli loyihalash usulidan foydalangan holda o’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokining barqarorligini ta'minlash. Dastlabki bosqichda loyihalash jarayoni elektr ta'minoti sxemalarini tanlash bilan o'xshash tizimlarni ko'rib chiqishdir zarur hisoblanadi. Ushbu bosqichga ta'sir qiluvchi omillarni sanab o'tamiz: - tannarx; - og'irligi va o'lchamlari; - elektr ta'minoti samaradorligi; - kirish kuchlanishi; - batareyaning ishlash muddati; - chiqish kuchlanishining talab qilinadigan sifati; - Mahsulotning bozorga chiqishi uchun ketadigan vaqt. Estetik va ergonomik ishlashni ta'minlash uchun zamonaviy dizayndan foydalanish taklif etiladi. Belgilangan iqlimiy va mexanik talablarni ta'minlash uchun mahsulotning ishlashiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan cheklovchi tashqi Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana To’xtashlar intensivligining umumiy qiymatini (15) formula orqali aniqlash:λΣ= (0,2*13+0,4*3+0,1*29+5,0*1+0,1*1+0,96*4+0,3*6+1,12*1+1,2*6+ 0,2*1+0,6*262)*10 -7 =(6,5+1,2+2,9+5+0,1+3,84+1,8+1,12+7,2+0,2+157,2)*10 - 7 =187,06 * 10 -7 1/soat To’xtashlar intensivligi: 187,06 * 10 -7 1/soat To’xtashgacha bo’lgan ishlash vaqti T ning qiymati (16) formula orqali aniqlanadi: T= 1/λΣ =1/(187,06 * 10 -7 ) = 53459 soat. To’xtashgacha bo’lgan ishlash vaqti Т = 53459 soat. To’xtamay ishlash ehtimoli P(t) ning qiymati yuqorida berilgan (17) formula orqali aniqlanadi: P (t)= e −λΣt = 0,83 To’xtamay ishlash ehtimoli P(t) = 0,83 Hisoblashlar orqali olingan natijalar: to’xtashga qadar ishlash vaqti Т =53459 soat, 10000 soatga teng. Demak ishlab chiqilgan o’lchash sxemalari uchun universal ta’minot bloki ishonchli ishlashi uchun kafolat beriladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana bu yerda: w 1 – birlamchi chulg’amning o’ramlari soni; U 1 – birlamchi chulg’amdagi kuchlanish, V; S - magnit o’tkazgichli o’zakning ko’ndalang kesim yuzasi , sm 2 . w 1 = 50 * 220 / 8,125= 1353,8 O’ram. Ikkilamchi (tarmoqli) chulg’amning o’ramlari sonini aniqlash: w 2 = 55 * U 2 / S , (5) bu yerda: w 2 – ikkilamchi chulg’amning o’ramlari soni; U 2 - ikkilamchi chulg’amdagi kuchlanish, V; S- magnit o’tkazgichli o’zakning ko’ndalang kesim yuzasi , sm 2 . w 2 = 55 * 5 / 8,125 = 33,8 O’ram. Transformatorning ikkilamchi chulg’amidan iste’molchi to’g’rilagichning quvvatini hisoblash: P 1 = U 1 * I 1 , (6) Bu yerda: P 1 – ikkilamchi chulg’amdan iste’mol qilingan maksimal quvvati, Vatt; U 1 - birlamchi chulg’amdagi kuchlanish, V; I 1 – transformatorning ikkilamchi chulg’ami orqali oqayotgan maksimal tok kuchi, А . P 1 = 220 * 0,037 = 8,14 Vatt. Transformatorning birlamchi chulg’amidagi tok kuchining qiymatini aniqlash: Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Yuqorida berilgan struktur sxema quyidagi 4 ta blokdan tashkil topgan: 1. Birlamchi manba elektr tarmog'idan galvanik ajratish va rostlagich uchun kuchlanishni pasaytirish uchun mo'ljallangan. Amaldagi asosiy manbaga (impuls bloki yoki seksiyali transformatorning ikkilamchi chulg’ami) qarab, turli xil mikrokontroller dasturlari qo'llaniladi. 2. Rostlagich - bu mikrokontroller tomonidan o'rnatilgan parametrlarga qarab kuchlanish va tok kuchini rostlash asosiy kuch analog qismi, shuningdek tok o'lchovchi rezistoridagi kuchlanish tushuvini kamaytirishini ta'minlaydi. 3. Mikrokontroller (MK) - butun tizimni boshqarish, joriy qiymatlar haqida ma'lumot to'plash – yuklama toki iste'mol qilingan ta’minot blok chiqishidagi kuchlanish boshqariladi. Indikator kuchlanishi, tok kuchi va joriy holatini ko'rsatish, konfiguratsiyani o'rnatish, yuklama tok kuchining belgilangan qiymatlardan oshib ketishini ko'rsatish mumkin. Oxirgi o'rnatilgan parametrlarni qayd qilishni amalga oshiriladi. 4. Boshqarish va ko’rsatish - ko'rgan narsalar va boshqaradigan narsalar. Boshqarish faqat ikkita boshqaruv qurilmasi tomonidan amalga oshiriladi. Boshqaruv qurilmasi sifatida Atmel AVR Mega8 mikrokontrolleri qo’llaniladi. Bu mikrokontroller ko’p portli emas. Birinchi mikrokontroller AVR AT90S1200 turi 1997 yili o’rtalarida ishlab chiqilgan. AT90S oilasining mikrokontrollerlari AVR arxitekturasi kuchli Garvard RISC protsessorini dastur va ma'lumotlar xotirasiga alohida kirish bilan birlashtiradi, ularning har biri batareya registri sifatida ishlashi mumkin bo'lgan 32 umumiy maqsadli registrlar 16 - bit uzunlikdagi buyruq tizimida qurilgan. Ko'pgina buyruqlar bir vaqtning o'zida amalga oshiriladi va har bir MHz soat tezligi uchun 1 MHz ga qadar ishlashni ta'minlaydigan keyingi buyruqni tanlaydi. 32 razryadli umumiy maqsadli registrlar har bir registr AMQ bilan bevosita bog'liq bo'lgan tezkor kirish registridan tashkil qiladi. Bitta sikl uchun ikkita operand ro'yxatga olish faylidan tanlanadi va natija ro'yxatga olish fayliga Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 37-rasm. Boshqarish va ko’rsatish sxemasi. Birlamchi quvvat manbai, bu optron orqali boshqariladigan impulsli ikki taktli kuchlanish o’zgartirgichi rostlagichidan olingan kuchlanish optron orqali amalga oshiriladi. Tranzistor Q1 3 volt, shuning uchun quvvat manbai chiqishidagi kuchlanish har doim stabilizatorning chiqish kuchlanishidan taxminan 5 voltga teng - chiqish kuchlanishi oshadi, ta’minot bloki chiqishidagi kuchlanish avtomatik ravishda oshadi. Rostlash quyidagi rasmda berilgan. (R1 = 100...220 Om). Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana qaytariladi. AMQ arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni registrlar bilan, doimiy va to'g'ridan-to'g'ri registrlar bilan amalga oshiriladi. Ro'yxatga olish fayli ma'lumotlar xotirasining bir qismi sifatida ham mavjud. 32 razryadli registrdan 6 tasi bilvosita murojaat qilish uchun uchta 16 bitli ko'rsatgich registrlari sifatida ishlatilishi mumkin. AVR oilasining katta mikrokontrolleri AMQ tarkibida multipleksor mavjud. Barcha AVR mikrokontrollerlari, ketma-ket 4-kabelli interfeys orqali dasturlash qobiliyatiga ega ichki FLASH ROM ga ega. AVR mikrokontrollerlarining afzalliklari: ● 8-razryadli yuqori unumdorlikli AVR mikrokontrolleri kam iste’mol quvvatiga ega; ● RISC arxitekturaga ega; ● 130 yuqori unumdorlikli buyruqlar, ko’plab buyruqlar bir taktli signalda amalga oshiriladi; ● 8-razryadli umumiy maqsadli ishchi registri; ● To’liq statik ishlash imkoniyati mavjudligi; ● Unumdorligi 16 MHz chastotaga yaqin; ● 4 -256 К bayt tizim osti dasturlanadigan Flash xotiraga ega; ● O’chirish/yozishda 1000 siklni ta’minlaydi; ● Bir vaqtning o’zida o’qish/yozish (Read-While-Write) rejimi mavjud; ● 512 bayt EEPROM; ●1 К bayt li SRAM o’rnatilgan; ● Dasturlanadigan blokirovka, foydalanuvchi himoyalovchi dasturiy vosita bilan ta’minlangan. Rostlagich. Kuchlanish va tok kuchi stabilizatorining sxemasi 2-rasmda ko’rsatilgan bo’lib, U3 mikrokontroleri ham mavjud. Rostlagichga maxsus talablar qo'yiladi, u kuchlanish va tok kuchini keng miqyosda sozlashni ta'minlashi, quvvatlantirilgan qurilmani himoya qilishi kerak. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana I 1 = P trans / U 1 , (7) Bu yerda: I 1 – birlamchi chulg’am orqali oqayotgan tok kuchi, А ; Р trans – hisoblangan transformator quvvati, Vatt; U 1 – transformatorning birlamchi (tarmoq kuchlanishi) chulg’amidagi kuchlanish, V. I 1 = 8,125 / 220 = 0,037 А . Transformatorning birlamchi chulg’ami o’tkazgichining diametrini aniqlash: d 1 = 0,8 * , (8) bu yerda: d 1 – o’tkazgich diametri, mm; I 1 – chulg’am orqali oqayotgan tok kuchi, А . d 1 = 0,8 * √0,037 = 0,12 mm. Transformatorning birlamchi chulg’ami o’tkazgichining diametrini aniqlash: d 2 = 0,8 * , (9) bu yerda: d 2 - o’tkazgich diametri, mm; I 2 - chulg’am orqali oqayotgan tok kuchi, А . d 2 = 0,8 * √1 = 0,8 mm. Ma’lumotnoma (spravochnik) dan standart o’tkazgichni va uning markasini Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ish imni bajarish davomida o’lchash sxemalari uchun universal ta’minot blokini qo’llash, uning elementlarini ulash, tekshirish, hisoblash va tahlil qilish ishlarini amalga oshirdim. Olingan natijalar asosida o’lchash sxemalari uchun universal ta’minot blokini ishlab chiqdim. Uning ko'p qirraliligi shundan iboratki, uni 600 Vt gacha bo'lgan har qanday uskunada, shaxsiy kompyuterdan tortib, o’lchash tizimlari hamda tibbiyot asbob- uskunalargacha ishlatish mumkin. Uzluksiz elektr ta'minotini ishlab chiqishda tashqi ta'sirlarga (xususan, tebranish va tashqi yuklamalariga) ishonchlilik va qarshilik mezonlari ko'rib chiqildi. Jihozning ishonchliligini oshirish uchun uni loyihalashda quyidagilar taklif qilindi: - konstruksiya qismlari va materiallarining yengil elektr, issiqlik ishlash rejimlarini, ularni to'g'ri tanlashni ta'minlash; - tashqi va ichki stabillashtiruvchi omillardan ishonchli himoyani ta'minlash; - funksional-tugunli loyihalash usulidan foydalangan holda mahsulotning stabilligini ta'minlash. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishimni bajarish jarayonida texnik topshiriq talablariga javob beradigan tegishli texnik ko‘rsatkichlarga erishildi. Shuningdek, umumiy qabul qilingan standartlarga javob beradigan mahsulot sifatining tegishli darajasi ta'minlanadi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 4-rasm. Kirish va chiqish signallari O’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirib beruvchi diodli ko’prik sxemasi quyidagicha bo’ladi. 5-rasm. Diodli ko’prik sxemasi Diodli ko’prik 4 dioddan tashkil topgan va ular shunday joylashganki, ularga kelayotgan o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka o’zgartirish oson. Bunda VD3 va VD4 faqat “+” larni o’tkazsa, VD2 va VD1 faqat “-“ larni o’tkazadi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana tizimlarining asosini elektromexanik tizimlar (EMT) tashkil etadi va uning asosini boshqariluvchi o’zgartkichlar, ya’ni ta’minot manbalari tashkil etadi. Ma’lumki zamonaviy o’zgarmas va o’zgaruvchan boshqariluvchi o’zgartkichlar, ya’ni ta’minot manbalari kuch sxemalari yarim o’tkazgichli asboblarda bajarilib, ularni boshqarish tizimlari mikrosxemalarda amalga oshiriladi. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib yarim o’tkazgichli asboblar keng ishlab chiqarila boshlangandan so’ng sanoat elektronikasi sohasida katta burilish bo’ldi. Yarim o’tkazgichli diodlar va boshqariluvchi diodlar, ya’ni tiristorlar asosida o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka to’g’rilash sxemalari avvalgi elektron lampalarga nisbatan ancha ixchamlashib bunda kuch o’zgartkichlarning foydali ish koeffisientlari oshdi va qo’llanish sohalari uzluksiz oshib bordi. Unversal ta' minot blokini ko'p qirraliligi shundan iboratki, uni 600 Vt gacha bo'lgan har qanday uskunada, shaxsiy kompyuterdan tortib, tibbiy asbob- uskunalargacha ishlatish mumkin. Uzluksiz elektr ta'minotini rivojlantirishning asosiy mezonlari tashqi ta'sirlarga (xususan, tebranish) ishonchlilik va qarshilikni o'z ichiga oladi. Blokning ishonchliligini oshirish uchun uni loyihalashda quyidagilar taklif etiladi: - konstruksiya qismlari va materiallarining yengil elektr, issiqlik ish rejimlarini, ularni to'g'ri tanlashni ta'minlash; - tashqi va ichki beqarorlashtiruvchi omillardan ishonchli himoyani ta'minlash; - integral mikrosxemalar, shuningdek standart komponentlardan keng foydalanish; - funksional-tugunli loyihalash usulidan foydalangan holda mahsulotning barqarorligini ta'minlash. Alohida sinf va maqsadli elektron qurilmani yaratishda (elektron kompyuterlar, tibbiy va maishiy elektronika, avtomatlashtirish uskunalari) ommaviy ishlab chiqarilganlardan kafolatlangan ta’minot blokining quvvat manbai tanlanishi mumkin. Biroq, agar ommaviy ishlab chiqarilgan uzluksiz elektr Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 10-rasm. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoyalovchi sxemani tekshirish Ishchi rejimga o’tganligini bilish uchun yashil lampa yongaligi tekshiriladi. Agar yongan bo’lsa, u holda iste’molchiga 12 V li o’zgarmas tok uzatilmoqda. 11-rasm. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoyalovchi sxemasi ulangan ko’rinishi Agarda sxemada qisqa tutashuv ro’y bersa, hiyalovchi sxema ishlab ketadi va iste’molchilarni tokdan uzadi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Yuklamaning tok kuchlari bo’yicha maksimal tok kuchi aniqlanadi. Bunda joriy tok kuchi to’g’rilovchi ko’prikning har bir diodi orqali amalga oshiriladi: I D = 0,5 * С * I yuk , (11) Bu yerda: I D – diod orqali oquvchi tok kuchi, А ; I yuk – yuklamaning maksimal tok kuchi, А ; С - 1-jadval bo’yicha aniqlanadigan koeffitsient, yuklamaning tok kuchiga bog’liq kattalik. I D = 0,5 * 1,8 * 1 = 0,9 А . Teskari kuchlanishni hisoblash. Bu to’g’rilagichdagi har bir diodning kirish kuchlanishi hisoblanadi: U tes = 1,5 * U yuk , (12) Bu yerda: U tes – teskari kuchlanish, V; U yuk – yuklamadagi kuchlanish, V. U tes = 1,5 * 5 = 7,5 V. To’g’rilagich tarkibidagi diodlarni tanlashda to’g’rilovchi tok kuchi va teskari kuchlanish qiymati ham inobatga olinadi. Д 9 И markali to’g’rilovchi diodining parametrlari. U tes = 7,5 V; I = 0,3 А . Filtr uchun kondensator sig’imini aniqlash: Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana  LM317 kuchlanish stabilizatori;  GBJ2501, 2502, 2504, 2506, 2508, 2510 markali diodli ko’priklar, ularni ishchi tok kuchi 10 A gacha bo’ladi;  С 1 4700mkF 50V li kondensator;  R1, R2 200 О m li, R3 10kOm li rezistorlar, bularning quvvati 0.25 Vatt li bo’lishi talab etiladi;  R1 5kOm li o’zgaruvcha resistor, ya’ni potensiometr;  MJE13007, MJE13009, КТ 805, КТ 808, КТ 819 markali tranzistorlar, bular n-p-n tipli bo’lishi maqsadga muvofiq. Universal ta’minot blokining sxema platasi Sprint Layout dasturi yordamida chiziladi. Bunda elektron qurilmalarni o’zaro bog’lanishi, ular orasidagi ulanishi beriladi. Berilgan plata sxemasi asosida tayyor plata yaratiladi. Universal ta’minot blokining sxema platasi Sprint Layout dasturida chizilgan sxemasi quyida berilgan. 32-rasm. Universal ta’minot blokining platasini Sprint Layout 6.0 dasturida loyihalash Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana ushbu kuchlanishga mos rele, R1 va R2 rezistorlar hamda signal uchun svetodiodlar kerak bo’ladi. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot blokining ulanish sxema platasi quyidagi rasmda keltirilgan. 9-rasm. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoyalovchi sxemani platasi. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot blokining ulanish sxema qanday ishlashini ko’rib chiqamiz. Bunda universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot blokini manbaga ulaymiz. Blokka tok kelganini qizil lampa yonganidan bilishimiz mumkin. Bu yerda hali ist’molchiga tok berilgani yo’q. Endi S1 tugmani bosib nima hodisa bo’lishini ko’ramiz. Universal ta’minot blokini qisqa tutashuvdan himoya qilish uchun ta’minot bloki faol holatga ya’ni ishchi rejimga o’tdi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 38-rasm. Rostlagichning elektr sxemasi 39-rasm. Stabillizator sxemasi Birlamchi manbaning sxemasi odatiy, shuning uchun uning tavsifi o’zgacha bo’ladi. TL494 mikrosxemasida generator, PWM rostlagichi, xatolik kuchaytirgichlari, vaqtni boshqarish davri, chiqish tranzistorlarini boshqarish elementlari o'rnatilgan. D A 2 IR2113 mikrosxemasida yarim ko'prikli Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 1.3. O’lchash tizimlari uchun unversal ta'minot blokiga to’g’rilagichni tanlash. To‘g‘rilagich deb o‘zgaruvchan tok kuchlanishini o‘zgarmasga aylantiruvchi qurilmaga aytiladi. To‘g‘rilagichlar transformator, o‘zgaruvchan tok kuchlanishini to‘g‘rilashni amalga oshiruvchi yarim o‘tkazgichli diodlar va silliqlovchi filtrdan iborat bo‘ladi. Bir fazali bir yarim davrli to‘g‘rilash sxemasining yuklama toki bir necha o‘nlab milliamper bo‘lgan va to‘g‘rilangan kuchlanishni yuqori darajada silliqlash talab qilinmagan hollarda qo‘llaniladi. Bu sxema transformator quvvatidan foydalanish koeffisientining kichik qiymatlari bilan harakterlanadi, chunki bunda to‘g‘rilangan kuchlanishning faqat bir yarim davri ishlatiladi. Sxemaning yana bir kamchiligi shundaki, bunda to‘g‘rilovchi dioddagi teskari kuchlanishning qiymati manba kuchlanishi amplitudasining ikkilangan qiymatiga yaqin bo‘ladi. 3-rasm. Bir yarim davrli to’g’rilagich sxemasi Ushbu sxemaga ossilograf ulanganda uning kirishida sinusoidal signal bo’lsa, chiqishida esa faqat “+” larni diod o’tkazishi berilgan. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………… . … .… I-BOB . TEXNOLOGIK QISM ………………………………… … … .. . 1.1-§. O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokini ishlab chiqish asoslari .......... 1.2-§. Elektromagnit sarf o’lchagichlar haqida ma’lumot ……………...…... 1.3- § . EMIS-MAG 270 SARF O’LCHAGICH haqida ma’lumot.... …..…… 1. 4 - § . EMIS-MAG 270 SARF O’LCHAGICH ishlash prinsipi...................... 1.5-§. 1.6-§. Sarf o’lchagichlarni quvurga o’rnatish va foydalanish......................... Transportda tashish va saqlash ……………………………………… II - BOB . HISOBIY QISM …………………………………… . … ……….. 2.1- § . Suyuqlik sarfini o’lchash ……………………………… . … ………… 2.2- § . O'lchov elementini tanlash …………………………… . … …………. 2.3- § . Instrumental kuchaytirgichlarning roli ……………………………… 2.4-§. Shovqinni filtrlash ………………………………………………….. 2.5- § . ARO’ - analog raqamli o’zgartkichni tanlash ………………..…..... 2. 6 -§. 2. 7 -§ . Analog signal zanjirini sinab ko'rish....................................... ...……… Sarf qiymatini hisoblash ………………………………………….… III-BOB. MAHSULOT SIFATI VA ISHLAB CHIQARISHNING METROLOGIK TA’MINOTINI BAHOLASH …………… 3.1-§. Elktromagnit EMIS-MAGE 270 sarf o'lchagichlari texnik va metrologik xarakteristikasi .…..……………………………………… 3.2- § . O’lchash diapazonlari ……………. ………………………………… 3.3- § . Elektr ta'minoti parametrlari………………………………………… 3.4- § . Chiqish signallari………………………. .…..…….………………… 3.5-§. 3.6-§. 3.7-§. 3.8-§. Markalash (belgilash)……………………………………………….. Elektr ulanishlar…… ……………………………………………….. Foydalanish va xizmat ……………………………………………… Elektromagnit EMIS-MAGE 270 sarf o'lchagich ni tekshirish ……… IV-BOB. IQTISODIY QISM 4.1- § . Iqtisodiyotning texnika taraqqiyotidagi o ’ rni…………..………………. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana ta'minotining operatsion, loyihalash yoki boshqa xususiyatlariga ko'ra, o’lchash vositalarining ishlashiga yetarli kuchlanish bera olmasa, barcha o'ziga xos qoidalarni hisobga olgan holda yangisini ishlab chiqish kerak bo’ladi. Maxsus foydalanish uchun mo'ljallangan ko'p kanalli universal ta’minot quvvat manbalarini ishlab chiqarish va tekshirish sinovlarini turli xildagi virtual dasturiy vositalari yordamida amalga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sinovlarning mazmuni va ketma-ketligi ushbu bloklarga texnik shartlar bilan tartibga solinadi. Texnik shartlar ta’minot kuchlanishlari, yuklamalar va o'lchash asboblarini ulash uchun sxematik usulni belgilaydi. Yaratilgan blok sxemalarini sinov natijalari tasdiqlangan shaklga ega bo'lgan bayyonnomada qayd etilishi kerak. Hozirgi vaqtda ayrim korxonalarda ishlab chiqarish va qabul qilish sinov natijalarini topshirish tartibi maxsus stendlar yordamida qo'l bilan yoki avtomatk tarzda amalga oshiriladi. Bu nafaqat sinov muddatini kamaytiradi, balki inson resurslaridan oqilona foydalanishga olib keladi, chunki sinov jarayonida rostlagichlar, texnik nazorat bo’limi vakili ishtirok etadi. Shu bilan birga, bunday sinovlarning asosiy qismi kuchlanish va yuklamalarni o’zgartirish, asboblarning ishlashini va ularni bayonnomaga kiritishning muntazam amalga oshirishi zarur. Ro'yxatga olingan qurilmalar zamonaviy asbob-uskunalar va dasturiy ta'minot bilan osongina avtomatlashtirilishi mumkin. Ushbu bitiruv malakaviy ishining maqsadi o’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blogini ishlab chiqish hisoblanadi. Bundan tashqari elektr sxemalarini loyihalash uchun ”Multisim” dasturiy paketidan ham foydalanilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishida 5 ta bo’lim, 39 ta rasm, 3 ta jadval va 19 ta formulalar, kirish, xulosa va foydalangan adabiyotlar ro’yxati keltirilgan. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 6-rasm. Diodli ko’prikdan chiqayotgan signal Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana qo’yish mumkin. Ushbu sxemada GBJ2510 markali diodli ko’prik qo’llanilgan. Ushbu turdagi diodli ko’prikning ishchi tok kuchi 25 А gacha bo’ladi. 29-rasm. Universal ta’minot blokini ko’rinishi. Universal ta’minot blokini mustahkamligini tekshirish zarur. Bunda universal ta’minot blokini kuchlanishi 32 V li va tok kuchi 10 A li ta’minot manbasiga ulab tekshirish mumkin. Universal ta’minot blokining chiqishida 3 V ko’rsatishi shuni anglatadiki, bunda ta’minot bloki yuklamasiz ishlayotganligini anglatadi. Shuning uchun unga ikkita H4 55 Vattli 12 V li galogenli lampalarni ketma-ket qilib ulaymiz. Lampochka ulanish o’tkazgichida maksimal yuklamani yaratish uchun bir-biriga ulangan bo'lib, natijada 220 Vatt ni tashkil etadi. 30-rasm. Universal ta’minot blokiga o’lchash vositalarini ulash. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana Universal ta’minot blokini ishga tushirgandan keyn tez fursatda radiator qizishni boshladi. Ishga tushib 5 minut o’tgandan so’ng radiatordagi harorat 65 0 C gacha ko’tarildi. Shuning uchun yuqori yuklamali qurilmalarni qo’llashda universal ta’minot blokini radiator qizib ketishi kuzatildi. Buni bartaraf etish uchun universal ta’minot blokining sxemasiga qo’shimcha sovitish uchun ventilyator ulash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ventilyatorni ulash quyida keltirilgan sxema bo’yicha amalga oshiriladi. Rostlanuvchi ta’minot blokidagi LM317 kuchlanish stabilizatori to’g’ridan-to’g’ri C1 kondensatoriga ulanadi. Bunda diodli ko’prik va kondensator ulanishi shart bo’lmay qoladi. Universal ta’minot blokiga ulanuvchi ventilyator sxemasi quyida ko’rsatilgan. 31-rasm. Universal ta’minot blokini ulash sxemasi. Qisqa tutashuvda universal ta’minot blokining chiqishida kuchlanish 1 V gacha kamayishi mumkin. Tok kuchi kuchi esa 10 A gacha bo’ladi. Bunday holatda universal ta’minot blokini yaxshi sovitish, yuqori natija beradi. LM317 asosida rostlanuvchi ta’minot blokini quyida berilgan radiotexnik qurilmalar asosida yig’ilgan: Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana 23-rasm. Nurlatuvchi diodni volt-amper xarakteristikasi Tajribada olingan VAXdan foydalanib, nurlatuvchi diod uchun ito'g'ri =10mA qiymatida differensial qarshilik rdif = Δu Δi (18) va o‘zgarmas tok bo‘yicha qarshilik r0= uto'g'ri ito'g'ri (19) ni hisoblab topiladi. Vara q O ’ lch Varaq Hujjat № Imzo Sana

MUNDARIJA

   
 kirish ……………………………………………………….….… 
I-bob.TEXNOLOGIKQISM………………………………………...    
1.1-§.O’lchash sxemalari uchun unversal ta'minot blokini ishlab chiqish asoslari .......... 
1.2-§.Elektromagnit sarf o’lchagichlar haqida ma’lumot……………...…... 
1.3-§.EMIS-MAG 270 SARF O’LCHAGICH haqida ma’lumot....…..…… 
1.4-§.   EMIS-MAG 270 SARF O’LCHAGICH ishlash prinsipi...................... 

1.5-§.   

1.6-§.   

Sarf o’lchagichlarni  quvurga o’rnatish va foydalanish......................... Transportda tashish va saqlash ………………………………………

 

 
II-BOB.HISOBIY QISM…………………………………….………….. 
2.1-§.Suyuqlik sarfini o’lchash……………………………….…………… 
2.2-§.O'lchov elementini tanlash…………………………….……………. 
2.3-§.Instrumental kuchaytirgichlarning roli……………………………… 
2.4-§.Shovqinni   filtrlash………………………………………………….. 
2.5-§.ARO’ -  analog raqamli o’zgartkichni tanlash………………..…..... 

2.6-§.

2.7-§.

Analog signal zanjirini sinab ko'rish..........................................………

Sarf qiymatini hisoblash………………………………………….… 

 


 

III-BOB.

MAHSULOT SIFATI VA ISHLAB CHIQARISHNING METROLOGIK TA’MINOTINI BAHOLASH……………
3.1-§.Elktromagnit EMIS-MAGE 270 sarf o'lchagichlari texnik va metrologik xarakteristikasi.…..………………………………………
3.2-§.O’lchash diapazonlari …………….…………………………………
3.3-§.Elektr ta'minoti parametrlari…………………………………………
3.4-§.Chiqish signallari………………………..…..…….…………………

3.5-§.

3.6-§. 

3.7-§.

3.8-§.

Markalash (belgilash)………………………………………………..

Elektr ulanishlar……………………………………………………..

Foydalanish va xizmat………………………………………………

Elektromagnit EMIS-MAGE 270 sarf o'lchagich ni tekshirish………

       

Iv-BOB.   IQTISODIY QISM

4.1-§.Iqtisodiyotning texnika taraqqiyotidagi o’rni…………..……………….
4.2-§.Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar…………..…………….…………..…...
4.3-§.Kapital xarajatlarni hisoblash…………..…………….…………..…......
4.4-§.Amortizatsiya ajratmalari hisobi……..…………….…………..…........
4.5-§.Suv iste’mol sarfini tejash harajatlari…………………………………..
4.6-§.Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash…..…………….…………..…........

V-BOB.   HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI

5.1-§.Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi…………………………..
5.2-§.Favqulotda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi………………………….
5.3-§.Atrof-muhit muhofazasi……………….………………………………

XULOSA..............................................................................................................

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................

 

Купить