Paxta tolasini tozalash kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	2.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

17 Sotish

Paxta tolasini tozalash kurs ishi

Sotib olish

Paxta tozalash zavodlari bosh rejasini loyihalash
Mundarija:
Kirish
1. Paxta sanoati mashinalarini rivojlantirish asosiy yo’nalishlari va paxta
sanoati mashinalarining asosiy turlari
2. Buyum va detal konstruksiyasini texnologiyabopligi va tayyorlama
olish usulini tanlash
3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar.
4. Mashinasozlik ishlab chiqarish turlari va ularni texnologik
jarayonlarini tasnifi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Paxtaning tolasini ajratish (jinlash) da arrali jinlardan foydalaniladi.
Arrali jinlarning asosiy ishchi qismi arrali silindr hamda kolosniklardan yig’ilgan
panjaradan tashkil topgan. Bu ikki ishchi qismning bir-biri bilan bo’lgan o’zaro
ta’siri natijasida tola chigitdan ajratiladi, ya’ni jinning ishchi kamerasiga tushgan
chigitli paxta chigit tarog’ining ustida aylanayotgan arra tishlari ilib olib, arra yoyi
bo’ylab sudrab, kolosnikning ishchi qismiga olib keladi. Arra tishlariga ilingan
tolali chigitlar boshqa tolali chigitlarni ilashtirib ularni ham tortadi: shu tartibda
arraning aylanishi hamda tolali chigitlarning bir-biriga ilashishi natijasida ishchi
kamerada paxta aralashmasi aylana boshlaydi. Shunday qilib arraning aylanishiga
qarshi tomonga aylanuvchi xomashyo go’lachasi hosil bo’lib, u arra tishlarini tola
bilan uzluksiz ta’minlaydi.
Arra tishlariga ilingan tolalar kolosniklarning oralaridan olib o’tiladi,
chigitlar esa kolosnik oralig’iga sig’masdan o’ta olmay qolishadi, shu paytda
toladan ajraladi. Ajralgan tolalar panjara tirqishidan o’tib havo kamerasining
soplosigacha arra tishida boradi. Soplodan chiqayotgan havo bilan birgalikda tola
tozalagichga boradi, keyin tola olib ketish quvuridan kondensorga boradi.
Iflosliklar va o’lyuk toladan og’irroq bo’lgani tufayli markazdan qochma
kuch ta’sirida kameraning tolalar kirish tirqish yonidan uchib o’tadi va o’lyuk
konveyeriga tushadi.
Ko’rsatilgan aralashmalar o’lyuk konveyeri yordamida so’rib olib ketish
quvuriga yo’llanadi va havo yordamida olib ketiladi.
Tolalaridan ajratilgan chigitlar xomashyo go’lachasiga ilakisha olmay ajralib
qoladi va kolosniklar orqali tarnovdan tushib, mashinadan olib ketiladi.

1. Paxta sanoati mashinalarini rivojlantirish asosiy yo’nalishlari va paxta
sanoati mashinalarining asosiy turlari
Respublikamizda jahon bozorida teng raqobatlasha oladigan va keyingi
bosqichda iqtisodiy o’sishning, iqtisodiyotni yanada modernizatsiya va
diversifikatsiya qilishning yetakchisiga aylanishi mumkin bo’lgan paxta tozalash
korxonalarini jadal rivojlantirish hamda aniq yo’naltirilgan holda
qo’llabquvvatlashni ta’minlash zarur.
To’qimachilik sanoatini tezkor rivojlanishi, ularda yuqori unumdorlik va
yuqori tezliklarda ishlovchi texnologik mashinalar va jihozlarni qo’llanilishi paxta
sanoati yetkazib berayotgan paxta tolasi sifatiga bo’lgan talablarni yanada
oshirmoqda. Bu esa o’z navbatida, qo’llanilayotgan texnologik mashinalar va
jihozlarga qo’yiladigan texnik va texnologik talablarni o’z o’zidan oshishiga,
ularni muntazam yangi konstruksiyalarni yaratish, mavjudiarini muqobil
takomillashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa klaster tizimini to’qimachilik va paxta
sanoatiga keng joriy etilishi yuqorida keltirilgan vazifalarni dolzarbligini yanada
oshiradi.
Hozirda paxtani qayta ishlaydigan mashinalarni rivojlantirishni asosiy
yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin bo’ladi:
-muqobil unumdorlikni ta’minlovchi mashinalar yaratish. Yaqingacha
paxtani qayta ishlash mashinalarini unumdorligini oshirishga harakat qilinar edi,
ammo hozirda paxta sanoati ishlab chiqarishda asosan muqobil mahsulot sifatini
ta’minlovchi muqobil unumdorlikdagi mashinalar ishlab chiqarishga o’tilmoqda,
masalan DP-130 rusumidagi jinlar o’rniga DP-90 rusumidagi jinlar taklif
etilmoqda;
-energiya resurstejamkor texnologik mashinalar va jihozlar ishlab chiqish,
hozirgacha ishlatilib kelinayotgan paxta sanoatidagi texnologik mashinalarni
elektro energiyasi sarfi yuqori darajada bo’lib kelgan. Hozirda taklif etilayotgan
muqobil unumdorlikdagi texnologik mashinalar va jihozlarni paxta sanoati uchun

ishlab chiqishdan yana bir maqsad aynan elektroenergiyasi va resurs tejamkorligini
ta’minlashdan iborat;
-ta’mirlash ishlari hajmi va narxini kamaytirish imkonini beruvchi
texnologik mashinalar va jihozlarni paxta sanoati uchun ishlab chiqish;
-hozirda paxta sanoatida qo’llanilayotgan texnologik mashinalar jihozlarni
avtomatlashtirish darajasi nihoyatda past, shuning uchun bu borada zamonaviy
talablariga javob beradigan mashinalarni ishlab chiqish;
-xizmat ko’rsatishni oddiyligi va qulayligi, mashinani boshqarishni
oddiyligini ta’minlovchi texnologik mashinalar ishlab chiqarish va hokazolar.
Paxta xom ashyosini yanada chuqur qayta ishlashni ta’minlash, tayyor
mahsulotlarni xorijiy mamlakatlarga eksport qilish, zamonaviy texnologiyani
o’zlashtirish asosida tayyor paxta sanoati mahsulotlari ishlab chiqarishda sezilarli
samaralarga erishish kerak bo’ladi.
Albatta, bunday vazifalarni bajarishda paxta tozalash sanoati muhim o’rin
tutadi, sababi – ishlab chiqariladigan tayyor tola mahsulotlari sifati qo’llaniladigan
paxta sanoati texnologik mashinalari va jihozlarini samarali ishlashiga asosan
ularni ishchi organlarini sifatiga bevosita bog’liqdir.
Paxtani qayta ishlash texnologiyasi ko’p jihatdan paxta tozalash
mashinalarini konstruksiyalarini ayrim hususiyatlarini belgilaydi. Shularga baraban
xilidagi katta o’lchamli, payvandiangan konstruksiyali quritgichlar, ko’ndalang
tokchali seksiyasiga ega bo’lgan paxta aralashtirgichlar, paxtani ilish va uni teshik
yuzali kolosniklardan o’tishda qo’llaniladigan ko’p seksiyali arrali va kolosnikli
barabanli tozalagichlarni ko’rsatish mumkin
Bugungi kunga kelib Respublikamiz paxta tozalash korxonalarida xorijiy
asosan Xitoyda ishlab chiqilgan texnologik mashinalar va jihozlar ham
o’rnatilmoqda. Bunday texnologik mashinalar va jihozlarni ekspluatatsiya qilish
jarayonida ularni qator afzalliklarga ega bo’lishi bilan birga ba’zi kamchiliklarga
ega ekanligi ham ma’lum bo’ldi.

Shu bilan birga paxta tozalash korxonalarining asosiy qismi, o’zimizda
ishlab chiqarilgan va ma’nan eskirgan texnologik mashinalar va jihozlarni
almashtirishga yoki ularni butlovchi qismlariga katta extiyoj sezmoqdalar, masalan
ayrim paxta tozalash korxonalarida nisbatan zamonaviy hisoblangan UXK
rusumidagi chigitli paxtani tozalash mashinasi yo’qligi sababli, 80-yillarda ishlab
chiqarilgan va ma’nan eskirgan CHX rusumidagi chigitli paxtani tozalash
mashinasidan foydalanishga majbur bo’lmoqda.
Bunday ahvol paxta tozalash korxonalarini samarali ishlashiga va sifatli
mahsulot chiqarishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Istisno tariqasida “Paxtajin KB”
MCHJ faoliyatini ijobiy baholash mumkin. Hozirda bu korxona Respublika paxta
tozalash mashinasozligiga yangi texnika va texnologiyalar joriy etishda yetakchi
o’rinni egallagan.
Rivojlanish yo’lida tinmay izlanish olib borayotgan bu korxonada, oxirgi
vaqtlarda, mashinasozlikning eng oxirgi yutuqlaridan hisoblangan zamonaviy sonli
dasturli boshqariladigan metallga ishlov beruvchi dastgohlar, lazer qurilmalaridan
samarali foydalanish yo’lga qo’yildi.
Paxta tozalash mashinalariga qo’yiladigan talablarni tobora oshib borishi,
ularni detallari o’lchamlari aniqligiga va ishchi yuzalari g’adir-budurligiga ham
talablarni tobora oshib borishi, bunday mashinalarni loyihalash va tayyorlashda
nisbatan samaradorligi yuqoriroq, iqtisodiy jihatdan arzonroq metall va
qotishmalarni hamda nometall materlallarni qo’llashni talab etmoqda. Bu
yo’nalishda ayniqsa, polimer materlallarni kengroq qo’llashga ahamiyat berish
kerak bo’ladi, chunki o’zlarining fizik-mexanik va kimyoviy xossalariga ko’ra ular
ham konstruksion materlallar sifatida, ham rangdor qotishmalar va metallar o’rniga
ishlatilishi mumkin.
Ma’lumki, paxtani qayta ishlash texnologik jarayonida turli xildagi texnologik
mashinalardan foydalaniladi. Paxtani qayta ishlashni reglamentlangan texnologik
jarayoni sxemasi va unda ishlatiladigan texnologik mashinalar 1-rasmda
keltirilgan.

Keltirilgan sxemadan ko’rinadiki, paxta xomashyosini qayta ishlashda asosan
quyidagi texnologik mashinalardan foydalaniladi.
- 2SB10 rusumidagi paxta quritgichi;
- UXK rusumidagi paxta tozalagichi;
- 1XK rusumidagi paxtani mayda iflosliklardan tozalagich;
- DP rusumidagi jin;
- LP rusumidagi linter.
Paxta tozalash korxonalarida paxta xomashyosini qayta ishlovchi korxona
texnologik uskunalarning texnologik tizimi quyidagi sxemada keltirilmoqda (1-
rasm).
1-rasm. Paxta xomashyosini qayta ishlovchi korxona texnologik uskunalarning
texnologik joylashuvi tizimi
1-separator; 2-paxta tushish novi; 3- havo kirish quvuri; 4-quritish barabani; 5-havo
quvuri; 6-vakum klapan; 7-UXK mashinasi; 8-jin mashinasi; 9-linter mashinasi;
10- presslangan toy; 11,12-shnek.
Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlash texnologik oqimida uni paxta
xomashyosini quritish uchun barabanli quritgichlarni qo’llaydilar. Hozirgi vaqtda
foydalanishda barabanli to’g’ri oqimli 2SB-10, SBO va SBT quritgichlar bor
(quritish agenti paxta xomashyosi bilan bir yo’nalishda beriladigan).
2SB-10 quritgichida baraban uzunligining har metridan so’ng balandiigi 0,25
m bo’lgan ko’ndalang xalqalar old devoridan 3 m masofadan so’ng uzunligi 6 m
bo’lgan panjara joylashgan (2-rasm). U uch qator baraban o’qiga parallel bo’lib
quritgich barabani qobig’iga xochchalar qotirilgan o’zak tashkil topgan. Har qaysi
quritgichning qurilmasi kerakli gidrodinamika, issiqlik va namlik almashish
sharoitlarini yaxshilashni ta’minlashi kerak.

Panjara paxtaning baraban ichida bo’lish muddatini – quritish vaqtini uzaytiradi.
Yuklash qurilmasi baraban ichiga oldingi sapfa orqali kiritiladi.
2-rasm. 2SB-10 quritgich sxemasi
1- baraban; 2- kuraklar; 3- oldingi tayanch; 4- ta’minlagich; 5- orqa tayanch;
6- quritish agenti quvuri; 7- oldingi sapfa; 8- so’rish quvuri; 9- chiqarish tarnovi;
10- chiqarish kuraklari; 11- spitsalar; 12- podshipnik; 13- barabanni
harakatlantiruvchi elektrodvigatel; 14- reduktor.
SBO quritish barabani uzunligi 3 m bo’lgan kamera bilan yopilgan, qalinligi 2
mm bo’lgan po’latdan yasalib, paxta barabandan chiqadigan joydan 1 m masofa
ichkarida joylashgan tozalash bo’limiga ega (3-rasm). Ajratilgan mayda
iflosliklarni olib ketish uchun baraban tozalash bo’limi tagida ifloslik konveyeri
o’rnatilgan.
Tozalash bo’limining ustki qismida barabanni tozalash uchun quritish agenti
yuboriladigan soploli quvur o’rnatilgan.
Quritish kamerasi, baraban tozalash bo’limi to’rli sirtini tozalash uchun metall
cho’tka bilan ta’minlangan. Quritgich ichida balandiigi 0,5 m dan bo’lgan 12 ta
radius bo’yicha yo’naltirilgan kurakchalar bor.

3. rasm. SBO quritgich sxemasi
1,2- ta’minlagich; 3-sapfa; 4- baraban; 5- roliklar; 6- kuraklar; 7- to’rli
yuza; 8- qobiq; 9- quvur; 10- soplo; 11- metall cho’tka; 12- bunker; 13- shnek; 14-
quvur; 15- reduktor.
Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlash texnologik oqimida chigitli paxtani
qisman quritish uchun barabanli quritgichlarni texnik tasniflari quyidagi 1-jadvalda
keltirilmoqda.
1-jadval
Quritkichlarning texnik tavsifi

Ko’rsatkichlar
Ko’rsatkich miqdori

2SB10 SBO

Paxta bo’yicha ish unumdorligi, kg h Quritish agenti
harorati, S
Tozalash bo’limiga beriladigan quritish agenti
harorati, S
Bug’lantirilgan namlik bo’yicha unumdorligi, kg h
Mayda ifloslik bo’yicha tozalash samaradorligi, %
1 kg bug’lantirilgan namlikga issiqlik sarfi, kJ/kg
10000
90-280

-

700 gacha
-
8820
10000
250 gacha

60-80

700 gacha
40 gacha
8500

Quritish agenti sarfi, m 3
h

Aylanish tezligi, rad/s (r min):
Barabanniki

VVD-8 ventilyatori vali

Vintli konveyer

Elektrodvigatellar quvvati, kW Shu jumladan:
Barabanni aylantirishga
Vintli konveyerga
VVD-8 ventilyatoriga O’lchamlari, mm: baraban
uzunligi diametri quritgich uzunligi kengligi
balandiigi
Vazni, kg (ko’p emas)
1800-
20000

1,05 (10)

17,0

13,0
4,0
-

10000 3200
15400
4745
7140
10307
18000-20000

1,15±0,1
(11 ± 1)

167,33 ± 1,23
(1600 ± 15)
12,0 ± 0,5
(115 ± 5)
25,5

13,0 1,5
11,0

10000 3200
14910
3870
7970
11550

Hozirgi paytda paxta xomashyosini mayda iflosliklardan tozalovchi
tozalagich sifatida 1XK rusumidagi mashinalar ishlatiladi ( 4 -rasm ).
Mashinaga tozalash uchun uzatilayotgan paxta tozalagichning
ta’minlagichlari ustiga o’rnatilgan shaxtaga tushadi. Ta’minlagich g’o’lachalari
bir-biriga qaramaqarshi tomonga aylanib, paxtani birinchi qoziqli titish barabanga
bir tekisda uzatadi. Paxta tituvchi baraban paxtani g’alvir yuzasi bo’ylab olib o’tish
natijasida mayda iflosliklar ajraladi. Keyin paxta navbatdagi barabanga uzatiladi va
jarayon davom etadi. Ajratilgan iflosliklar bunkerga tushadi.

4-rasm. 1XK rusumli mayda iflosliklardan tozalagichning ishchi sxemasi
1- boshlang’ich me’yorlashtirilgan qoziqchali bo’lim E Н . 178.01 (ta’minlovchi
go’lachali bilan); 2- ustun, 3- me’yorlashtirilgan qoziqchali bo’lim E Н . 178.02; 4-
ustun, bunker.
Paxta xomashyosini mayda iflosliklardan tozalash muhim jarayon hisoblanib,
uni keyingi bosqichda qayta ishlash, ya’ni jinlash va tolani tozalash jarayonlariga
katta ta’sir etadi. Agar mayda iflosliklar yetarli darajada tozalanmasa u passiv
ifloslikdan aktiv ifloslikga o’tadi va tola tozalagichda ajratilishi qiyinlashadi.
Tozalash samaradorligi qoziqli barabanlar aylanish soniga, g’alvir yuzasiga
va paxta xomashyosining sifat ko’rsatkichlariga bog’liq. Paxtani mayda
iflosliklardan tozalash mashinalari, texnik tasniflari quyidagi 2-jadvalda
keltirilmoqda.
2-jadval
1XK rusumidagi paxta tarkibidagi mayda iflosliklardan tozalash mashinasining
texnik tasnifi
Ko’rsatkichlar Paxtani mayda iflosliklardan tozalash
mashinasi
1XK
Ish unumdorligi, t/s
I-II nav paxtada 7,0
III-IV-V navda
5,0
Tozalash samaradorligi, %

Aylanish tezligi, r/min
Ta’minlash valiklari
0-14
Qoziqli baraban 480
Qoziqli baraban va to’rli yuza orasidagi
masofa 12-14
O’rnatilgan quvvat, kW
12,0
Gabarit o’lchamlari, mm:
uzunligi
3945
kengligi
2683
balandiigi
1843
Massasi, kg
3100

UXK paxta tozalash agregati to’rtta tozalash bo’limiga ega bo’lib,
boshlanishida UXK.01 ikkita oraliqdagi UXK.02 va oxirida UXK.03 kiradi,
oralig’iga ular bilan birgalashtirilgan tegishlicha to’rtta EН. 178 bo’limlar
o’rnatilgan (5-rasm).

5- rasm. UXK paxta tozalash agregatining sxemasi
1- UXK. 01. boshlang’ich ta’minlovchi valikli bo’lim;
2- UXK. 02. ikkita oraliq bo’lim; 3- UXK. 03. yakuniy bo’lim.

Tozalash bo’limlari har biri qoziqchali blok E Н .178 (boshlang’ich seksiya
E Н .178.01) ga, ikkita cho’tkali ajratuvchi barabanga ega bo’lgan cho’tkali
bo’limga va arrachali seksiya E Н .177 ga ega. UXK paxta tozalash agregatlari ko’p
yoki oz miqdordagi seksiyalarga ega bo’lishlari mumkin (6- rasm).
Paxtani yirik iflosliklardan tozalash mashinalari, texnik tasniflari quyidagi
2jadvalda keltirilmoqda.
3-jadval
UXK rusumidagi paxta tarkibidagi mayda iflosliklardan tozalash mashinasining
texnik tasnifi
Ko’rsatkichlar Paxtani yirik
iflosliklardan tozalash
mashinasi
Agregat
UXK

Ish unumdorligi, t/h
I-II nav paxtada 7,0
III-IV-V navda 5,0
O’rnatilgan quvvat, kW qoziqli
64
Aylanish tezligi, min -1

Ta’minlash go’lachalari 0-14
Arrali baraban 300
Cho’tkali baraban 945
Qoziqli baraban 480
Chiqindilar shnegi 130
Texnologik tirqishlar, mm:
Qoziqli baraban va to’rli yuza orasidagi masofa
12-14
Arrachali baraban va cho’tkali baraban orasidagi masofa 0-2

Kolosnikli panjara bilan arrachali baraban oralig’i 12-14

Shnek va uning tog’orasi orasidagi masofa 12-15

Gabarit o’lchamlari, mm:
uzunligi 13000
kengligi 3190
balandiigi 2625
Massasi, kg 13600

6-rasm. UXK rusumli paxta tozalash agregatining sxemasi va umumiy ko’rinishi
1- qoziqli blok qismi, 2- cho’tkali blok qismi, 3- arrali seksiya qismi, 4-
ta’minlovchi valik.
Paxtaning tolasini ajratish (jinlash) da arrali jinlardan foydalaniladi.
Arrali jinlarning asosiy ishchi qismi arrali silindr hamda kolosniklardan yig’ilgan
panjaradan tashkil topgan. Bu ikki ishchi qismning bir-biri bilan bo’lgan o’zaro
ta’siri natijasida tola chigitdan ajratiladi, ya’ni jinning ishchi kamerasiga tushgan
chigitli paxta chigit tarog’ining ustida aylanayotgan arra tishlari ilib olib, arra yoyi
bo’ylab sudrab, kolosnikning ishchi qismiga olib keladi. Arra tishlariga ilingan
tolali chigitlar boshqa tolali chigitlarni ilashtirib ularni ham tortadi: shu tartibda
arraning aylanishi hamda tolali chigitlarning bir-biriga ilashishi natijasida ishchi
kamerada paxta aralashmasi aylana boshlaydi. Shunday qilib arraning aylanishiga
qarshi tomonga aylanuvchi xomashyo go’lachasi hosil bo’lib, u arra tishlarini tola
bilan uzluksiz ta’minlaydi.

Arra tishlariga ilingan tolalar kolosniklarning oralaridan olib o’tiladi,
chigitlar esa kolosnik oralig’iga sig’masdan o’ta olmay qolishadi, shu paytda
toladan ajraladi. Ajralgan tolalar panjara tirqishidan o’tib havo kamerasining
soplosigacha arra tishida boradi. Soplodan chiqayotgan havo bilan birgalikda tola
tozalagichga boradi, keyin tola olib ketish quvuridan kondensorga boradi [2].
Iflosliklar va o’lyuk toladan og’irroq bo’lgani tufayli markazdan qochma
kuch ta’sirida kameraning tolalar kirish tirqish yonidan uchib o’tadi va o’lyuk
konveyeriga tushadi.
Ko’rsatilgan aralashmalar o’lyuk konveyeri yordamida so’rib olib ketish
quvuriga yo’llanadi va havo yordamida olib ketiladi.
Tolalaridan ajratilgan chigitlar xomashyo go’lachasiga ilakisha olmay ajralib
qoladi va kolosniklar orqali tarnovdan tushib, mashinadan olib ketiladi.
Hozirgi kunda paxtani dastlabki ishlash korxonalarida toladan chigitlarni
ajratishda 4DP-130 (7-rasm) va 5DP-130 (8-rasm) arrali jinlaridan keng foydalanib
kelinmoqda.

1. 7-rasm. 4DP-130 arrali jinning ta’minlagichi bilan ko’ndalang qirqimi
sxemasi 1-ishchi kamera; 2- arrali silindr ; 3- kolosnik; 4-fartuk; 5-tola ajratish
havo kamerasi; 6- ifloslik konveyeri; 7-o’lik konveyeri; 8-chigit tarog’i; 9-brus.
Titilgan va tozalangan paxta ta’minlagichdan tarnov orqali ishchi kameraga
tushadi va aylanib turgan xomashyo go’lachashiga qo’shiladi.
Arralar paxta go’lachashiga kirib tishlari bilan tolali chigitlarni ilib oladi va
kolosnikli panjaraning ishchi yuzasigacha surib boradi u yerda chigitlardan tola
ajraladi. Ajratilgan tola panjara tirqishidan o’tib havo kamerasining soplosigacha
arra tishida boradi.
8- rasm. 5DP-130 arrali jinning ta’minlagichi bilan ko’ndalang qirqimi sxemasi
1-ishchi kamera; 2-arrali silindr ; 3-bir tomonlama qotirilgan kolosniklar; 4-
oldingi fartuk; 5-chigit tarog’i; 6-yuqori brus; 7-havo kamerasi; 8-ifloslik
konveyeri;
Bu jinlarda kolosniklar soni 131 tadan bo’lib, kolosniklarning orasida 130 ta
arra joylashgan. Arralarning orasiga qistirmalar qo’yilgan bo’lib, qistirmalarning
eni arralarni ikkita kolosnikning o’rtasida joylashishishini ta’minlab beradi.

Ishlab chiqarish korxonalaridagi 4DP-130, 5DP-130 rusumidagi arrali jin
mashinalarining texnik tasniflari 4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval
4DP-130,5DP-130 rusumidagi arrali jin mashinalarini texnik ma’lumotlari
Ko’rsatkichlar Arrali jin mashinalari markalari
Bir arrani unumdorligi, kg/s 15,3* 15,3*
Valda joylashgan arralar soni 130 130
Mashinalarni tola bo’yicha ish unumdorligi, kg/soat 2000-200 2000-200
Arralar diametri, mm 320 320
Arrali silindrni aylanish soni, min -1
730 730
Ishchi kamerani ko’ndalang kesimi maydoni, m 2
0,13 0,13
Arradagi tishlar soni 280 280
Arralararo qistirmani qalinligi, mm 17,05 17,05
Tozalash samaradorligi, % 15-30 15-30
Havoni soplo orqali iste’moli, m Z
/s 0,8 gacha 0,8 gacha
Havo kamerasidagi statik bosim, Pa 2200 gacha 2200 gacha
Kolosniklarni ishchi qismlarini orasidagi masofa, mm 2,8-3,2 2,8-3,2
Qirqish yoyi uzunligi, mm
Shu bilan birgalikda ishchi kamerada 240
240 240
240
O’rnatilgan quvvat, kVt 78,3 78,3

Tola tozalagichlar har qaysi jinga alohida bir yoki ikki qatorga bo’linishi
mumkin. Tolani tozalash paxta tozalash korxonalarida asosan bir bosqichli tola
tozalagichlarda amalga oshirilmoqda.
Hozirgi vaqtda paxta tozalash korxonalarida ko’p bosqichli tola tozalagich
1VP bir bosqichli 1VPU rusumli tola tozalagichlari qo’llanilmoqda (9, 10-rasmlar).4
DP
-130
5
DP
-130

9-rasm. 1VP tola tozalagich sxemasi
1- arrali silindr; 2- ajratgich; 3- qabul qilish bo’g’izi; 4,6- tekis yo’naltirish
cho’tkasi; 5- kolosnikli panjara; 7- jalyuzali panjara; 8 -chiqindilar kamerasi; 9-
ustki qopqoq; 10- olib ketish bo’g’izi; 11- ajratgich-pichoq.

10-rasm. 1VPU tola tozalagich sxemasi
1- qabul qilish bo’g’izi; 2- tekis yo’naltirish cho’tkasi; 3- jalyuzali panjara; 4-
chiqindilar kamerasi; 5- kolosnikli panjara; 6- arrali silindr; 7- pichoq; 8-olib
ketish bo’g’izi.
5-jadval

Tola tozalagichlarning texnik tavsiflari
Ko’rsatkichlar Ko’rsatkich miqdori
1VPU 1VP
Tola bo’yicha ish unumi, kg/soat 2000 2000
Tozalash bosqichlari
1 sort tolalarda tozalash samaradorligi,
% 25-30 30-40
Chiqindilarga toza tola,% 25 gacha 30 gacha
Ish organining aylanish chastotasi, min -1
1450 1450
Arra diametri, mm 320 320
Valdagi arralar soni 231 231
Qistirma eni, mm 280 280
Qistirma qalinligi, mm 6 6
Elektrdvigatelning quvvati, kVt 5,5 16,5

Paxta tozalash korxonalarida chigitdan momiq ajratish linterlarda bir necha
karrali va turli tezkorlikda amalga oshiriladi. U yoki bu turdagi momiq olinishining
zarurligiga qarab quyidagi texnologiyalar qo’llanilishi mumkin:
-ikki marta, birinchisida kuchaytirilgan linterlash yo’li bilan, ikki marta,
ikkinchisida kuchaytirilgan linterlash yo’li bilan.
Bu maqsadiar uchun hozirda 5LP rusumli linter agregatlari qo’llanilib,
ularning hammasida arra tishidan momiq havo yordamida ajratiladi.
Linterlarda momiq ajratish usuli arralarni aylanib turgan chigit valigiga
mexanik usulda ta’sir etib, chigitlar yuzasidan momiq qirib olishiga, so’ngra arra
tishidan havo yordamida ajratilishiga va kondensorgacha olib borilib, u yerda
havodan ajratishga asoslangan.
Linterlarning asosiy ko’rsatkichlari, chigitdan ajratilgan momiq miqdori va
chigit bo’yicha ish unumdorligi hisoblanadi.
5LP linter mashinasing umumiy ko’rinishi 11-rasmda keltirilgan.

11-rasm. 5LP linterning sxemasi
1-kolosnikli panjara; 2-chigit tarog’i; 3- to’zitkich; 4- ishchi (chigit) kamerasi;
5- zichlik dastagi; 6- magnit plitasi; 7- ta’minlash tarnovi; 8- tekislovchi
qoziqlikurakli baraban; 9- ta’minlash valigi; 10- impulsli varlator; 11- to’rli sirt;
12- ifloslik shnegi; 13- havo kamerasi; 14- o’lik chiqaruvchi; 15- momiq olib
ketish quvuri; 16- arrali silindr ; 17, 18 – tarnov
5LP linterning texnik tavsifi quyidagi 6-jadvalda keltirilgan.
6-jadval
UMPL kamerali PMP-160M va 5LP linterlarining texnik tavsifi
Ko’rsaikich nomi Ko’rsatkich miqdori
5LP
1 2
Chigit tukdorligi 14 foiz bo’lganda, chigit
bo’yicha ish unumdorligi, kg  h: birinchi
momiq ajratishda 2,8-3,0 foiz ikkinchi momiq
ajratishda 3,0-3,2 foiz
Chigit jarohatlanganligining o’sishi, foiz (ko’p
emas)
Ifloslikni olib ketish uchun havo sarfi, m 3
s
O’rnatilgan quvvat, kW:

2000-2300
1500-1700

2,5
0,12
30,6

shu jumladan arrali silindrga to ’ zitqich va
ta ’ minlagichga ko ’ tarish mexanizmiga o ’ lik
konveyeriga
Aylanish tezligi , rad / s ( r / min ): arrali
silindrning to ’ zitkichning tekislovchi
barabanning o ’ lik konveyerining ta ’ minlash
valigining Texnologik tirqishlar , mm : ishchi
zonada kolosniklar orasida kolosniklarning
yuqori qismi orasida pastki qismi orasida
tekislovchi baraban va to’rli sirt orasida arrali
silindr va to’zitqich orasida arrali silindr va
havo kamerasining soplosi orasida
ishchi kamera devori va to’zitqich kuraklari
orasida arralar va o’lik koziregi orasida
arralarning kolosnikdan chiqib turishi, mm arra
diametri, mm O’lchamlari, mm:
uzunligi kengligi balandiigi
Massasi, kg, (ko’p emas)
18,5
11,0
1,1
-

76,41 ± 2,09(730 ± 20)
52,33 ± 1,05 (500 ± 10)
29,20 ± 0,63(279 ± 6)
-
0,84(0-8)

2,4-3,0
-
-

10-15
9-12

0,5-3,0

1,5
15-60
25-32
290-320

3265+65
1775+35
2095+40
2431+50

Paxtani qayta ishlashda foydalanilgan xorijiy mashinalar va uskunalar.
Paxta tozalash uskunalari paxtani quritish, ularni qo’shimcha iflosliklardan
tozalash, paxta tolasini chigitdan ajratish, tolani qo’shimcha iflosliklardan tozalash,
momiqni chigitdan ajratish va tolani hamda momiqni toyga presslash kabi
majmuaviy ishlarni bajarishga qaratilgandir.

Paxta xomashyosini quritishda xorijiy texnologiyalar bo’yicha ko’pincha
minorali quritgichlardan foydalaniladi (12-rasm).
Minorali quritgichning texnik tasniflari quyidagi 7-jadvalda keltirilmoqda.

12-rasm. Minorali quritgichni tashqi ko’rinishi va texnologik sxemasi
1-nam paxtani uzatish pnevmoquvuri; 2-quritgich qobig’i; 3-quritishda paxta
o’tadigan kurakchalar; 4-qurigan paxtani olib chiquvchi quvuri;
7-jadval Minorali
quritgichning texnik ko’rsatkichlari
1. Ish unumdorligi paxta bo’yicha, kg/soat............................................45000
2. Namlik olish miqdori, %......................................................................1÷3
3. Quritish agenti harorati, 0
S................................................................160
4. O’rnatilgan kurakchalar soni, dona...................................................11÷23
5. Kurakchalar orasidagi masofa, mm.......................................................406
6. Kurakchalar eni va uzunligi (varlant-1), mm..................... ...1829 x 1829
(varlant-2), mm ........................1829 x 3353

Olti barabanli mayda iflosliklardan tozalagich (Cleaner-96” va 120”)
Tozalagich yaxlit metalli bo’lib ikki varlantda eni-96’’ (2438 mm) va 120’’ (3045
mm) tayyorlanadi [3]. U gorizontga 30-45 0
burchak ostida joylashgan olti qoziqli

barabandan iborat. Qoziqli baraban tagiga simli kolosniklar 5-7 mm oraliq bilan
o’rnatilgan.
Tozalagich quyidagi tartibda ishlaydi. Paxta quvur orqali tuynukdan (1) havo
bilan aralashgan holda birinchi qoziqli barabanga (2) tushadi. Qoziqli barabanlar
havo oqimi yo’nalishida aylanishi sababli, paxta titilgan holda qoziqli barabanlar
ustida harakatlanib, oxirgi barabanga yetgach pastki qismga tushadi. So’ngra paxta
teskari yo’nalishda harakatlanadi (13-rasm).
Barabanlar qoziqchalari bilan paxtani titib simli kolosniklar ustidan olib o’tadi.
Aylanuvchi barabanlar zarbasi va markazdan qochma kuch ta’sirida mayda
iflosliklar simli kolosniklar orasidan tushib ketadi.
13-rasm. Olti barabanli tozalagich (Cleaner-“96” va ”120”) ning texnologik
sxemasi va tashqi ko’rinishi.
1-kirish tuynugi; 2-qoziqli barabanlar; 3-simli kolosnik; 4-tozalangan paxtani chiqarish
tarnovi; 5-ifloslik bunkeri; 6-ko’rish oynasi.
Tozalangan paxta birinchi baraban tagidan lotok (4) orqali keyingi ishlovga
beriladi. Ajralib chiqqan ifloslik bunkerdan (5) ifloslik uzatish transporti
yordamida chiqariladi.
Super-III markali paxta tozalagich (14-rasm). Paxtani yirik iflosliklardan
tozalashga mo’ljallangan bo’lib ikkita tozalash va regeneratsiya seksiyasidan
iborat, asosiy ishchi organlari arrachali (2), cho’tkali (5) barabanlar va ularni yon

tomonlariga, ma’lum oraliq bilan joylashtirilgan kolosnikli panjaralardan tashkil
topgan.
Tozalagich quyidagi tartibda ishlaydi. Paxta qiya tarnov (1) orqali arrachali
barabanni birinchi seksiyasiga tushadi va tishlarga ilashib kolosnikli panjara (4)
tomonga harakatlanadi. Kolosnik panjaradan oldin qo’zg’almas cho’tka (3)
o’rnatilgan bo’lib, u paxtani baraban uzunligi bo’yicha bir tekis taqsimlaydi va
arracha tishlariga ilashishini mahkamlaydi.

14-rasm. Super-III markali tozalagichning tashqi ko’rinishi va texnologik shemasi.
1-paxta uzatish tarnovi; 2-arrali barabanlar; 3-paxtani bosib beruvchi
qo’zg’almas cho’tka; 4-kolosniklar; 5-cho’tkali barabanlar; 6,7,10-tozalangan
paxtani chiqarish lotogi; 8-yo’naltiruvchi qiya yuza; 9-ifloslik bunkeri .
Paxta kolosnik panjara yuzasi bo’ylab harakatlanganda aylanayotgan
barabanni zarbasi va markazdan qochma kuch ta’sirida ifloslik bilan tola
o’rtasidagi bog’lanish bo’shashadi va yo’qoladi, natijada iflosliklar kolosnik
panjara orqali chiqib ketadi.
Tozalangan paxta arrachali baraban yuzasidan cho’tkali baraban (5) yordamida
ajratiladi va yo’naltiruvchi tarnoviga tashlab beriladi.
Ifloslik bilan birga tushgan paxta qismi ikkinchi seksiyada qayta tozalanadi.
Ifloslik bilan birga tushgan paxta bo’laklari regeneratsiya seksiyasida ajratib

olinadi va tozalanib cho’tkali baraban yordamida umumiy paxta oqimiga
qo’shiladi.
Tolani chigitdan ajratish maxsus mashinalar – arrali va go’lachali jinlarda
o’tkaziladi. Bunda tola arralar yoki charmli ishchi go’lachalar yordamida ushlanib,
kolosniklar oralig’idan yoki qo’zg’almas metaldan qilingan pichoqni qirralarini
orqa tomoniga tortilib amalga oshiriladi.
Tolani qo’shimcha iflosliklardan tozalash ham aylanuvchi arrali silindrli va
qotiriluvchi o’zakli kolosnikli ko’p seksiyali mashinalarda o’tkaziladi (15-rasm).
24-rasm. MYJ-118 rusumli jin taminlagichning tashqi ko’rinishi va ko’ndalang
qirqimi
1-ta’minlovchi valiklar; 2-qoziqchali tituvchi baraban; 3-to’rli yuza; 4-nov;
5-arrachali baraban; 6-dumaloq kolosniklar; 7-tushiruvchi-kurakchali baraban;
8-arrachali regeneratsion baraban; 9-iflosliklarni chiqaruvchi bu- ramali konveyer;
10-tozalangan paxtani uzatuvchi nov
8-jadval MYJ-118
rusumli arrali jinning texnik ko’rsatkichlari
1.Tola bo’yicha ish unumdorligi, kg/soat……………………………800÷1000
2.O’qdagi arrali disklar soni, dona..........................................................118
3.Arrali diska (aylana) diametri, mm.......................................................320
4.Arrali diskdagi tishlar soni, dona..........................................................330
5.Arrali disk tishlarining ishchi kameraga kirib turishi, mm................ 50÷53

6.Elektrodvigatel quvvati, kVt.................................................................45
7.Arralar bilan cho’tkali baraban orasi, mm...........................................0,0÷1,0
8.Gabarit o’lchamlari, mm: Uzunligi......................................................2858
Eni.............................................................2600
Balandiigi...................................................2640
1.16-rasmda paxta tolasini tozalashda ishlatiladigan MQP 400-2000 rusumli
tola tozalagich ko’rinishi keltirilgan.

1. 16-rasm. MQP 400-2000 rusumli arrali tola tozalagich ko’ndalang qirqimi
1-tola beruvchi quvur; 2-yo’naltiruvchi to’sqich; 3-katta to’rli baraban; 4-
tushiruvchi valiklar; 5-zichlovchi valiklar; 6-ta’minlovchi valik; 7-ta’minlovchi
stolcha; 8, 9-kolosniklar; 10-arralar yig’indisi (silindr); 11-ajratuvchi-cho’tkali
baraban; 12-chiqindi bunkeri; 13-ifloslik chiquvchi buramali konveyer; 14-
mashinaning asosi; 15-umumiy tola ketuvchi quvur.
Momiqni chigitdan ajratish jarayoni linter mashinalarida bajariladi. Bunda
arrali ishchi silindr ajraluvchi kalta tolani kolosnikli panjara orqasi tomon tortadi
[5]. Tola va momiqni kipga presslash uchun suyuqlik bilan ishlovchi quvvatli
presslash mashinasi qo’llaniladi. Maxsus zichlovchi yashikda tola oldin taxlanib,
sekin-sekin zichlanib, keyin kip ko’rinishida bog’lab olinadi.

2. Buyum va detal konstruksiyasini texnologiyabopligi va tayyorlama olish
usulini tanlash
Tayorlamani tanlashda minimal tannarxda detalni sifatini ta’minlash asosiy
talablardan biri deb hisoblanadi. Detalni tannarxi tayyorlama tannarxi bilan
mexanik ishlov berish xarajatlaridan tashkil topadi. Tayyorlamani tanlash tayyor
detalni tannarxini texnik-iqtisodiy hisobiga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Tayyorlama shaklini belgilashda materlalni sarfini, mexanik ishlov berishdagi
xarajatlarni kamayishini hisobga olish zarur. Ishlov berishga keltirilgan
tayyorlamalar texnik talablarga javob berishi kerak.
Shuning uchun ularning materlalini kimyoviy tarkibi, mexanik xossasi,
tuzilmasi, ichki nuqsonlari, o’lchamlari va massasi tekshiriladi. Paxta tozalash
mashina detallari uchun an’anaviy va keng ko’lamda qo’llaniladigan tayyorlamani
olish usullari: po’lat va cho’yan quymalar, alyuminiy qotishmalaridan bosim
ostida, markazdan qochirma kuch ta’sirida olinadigan quymalar prokatlash,
bolg’alash, xajmiy va varaqa shtamplash va boshqa usullar qo’llaniladi.
Quyish usuli bilan po’lat va cho’yandan murakkab shaklga ega bo’lgan turli
xil tayyorlanmalar olinadi. Jin va linter mashinalari yonboshlari, stanina, korpus va
shu kabi yirik tayyorlamalar quyish yo’li bilan yerda tayyorlangan qoliplarda
olinadi. Jin va linter kolosniklari, kronshteynlar, tishli g’ildiraklar va shu kabi
mayda va o’rta kattalikdagi tayyorlamalarni olishda ikki opokali mashinada
tayyorlangan qoliplardan foydalaniladi.
Jin va linter qistirmalari alyuminiy qotishmasidan markazdan qochma kuch
ta’sirida quyiladi. Tishli g’ildiraklar, muftalar va boshqa shu kabi po’latdan
tayyorlangan tyyorlamalarni tayyorlashda shtamplash va bolg’alash usullari
qo’llaniladi. Bu usullar tayyorlama o’lchamlari aniqligi va shakli detalni shakliga
yaqin bo’lgani uchun metalni tejashga hamda mexanik ishlov berishdagi ish
unumdorligini oshirishga imkon beradi.
Ma’lumki, paxtani dastlabki ishlash mashinalarida turli xil ishchi organlari
po’lat varaq materlalidan tayyorlanadi. Bu holda tayyorlamalarni tayyorlashda

varaqaviy shtamplash usulini kesish, bukish, cho’zish, teshish va shu kabi boshqa
operatsiyalari qo’llaniladi. Bularga jin va linter fartugi, paxta tozalagichlarni turli
xil to’rli ishchi organlari misol bo’la oladi [6].
Buyum va uni tegishli detallarni texnologiyaviyligi texnologik jarayon
tasnifiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Konstruksiyani texnologiyaviyligi tamoyiliga
ko’ra ayrim detallarni loyihalashda nafaqat ekspluatatsion talablarini, balki
buyumni muqobil va tejamkor tayyorlash talablarini ham qondirish kerak.
Buyumni tayyorlashdagi mehnat sarfi va tannarx qanchalik kichik bo’lsa, u
shunchalik texnologiyaviydir.
9-jadval da konstruksiyalarni texnologiyaviyligi taxlil etish misol tariqasida
keltirilgan.
9-jadval
Konstruksiyalar va texnologik talablar
Asosiy
texnologik
talablar Konstruksiya Texnologiyabop
konstruksiya afzalligi
Notexnologiyaviy Texnologiyaviy
Ishlov
beriladigan
yuzalarni
yaxlit qilish
tavsiya
etilmaydi
1.Ishlov berish vaqti
va asbob sarfi
kamayadi
2.Ishlov berish
aniqligi va tozaligi
oshadi
Ishlov
beriladigan
yuzalarni bir
xil balandiikda
joylashtirish
kerak 1.Unumdor ishlov
berish usulini
qo’llash mumkin
bo’ladi
2.Nazoratni
soddalashtiradi
Pog’anali
teshiklarda
nisbatan aniq
pog’onani
ochiq qilish
tavsiya etiladi
1. Ishlov berishni
mehnat sarfini
kamayadi 2.Ishlov
berishni va asbob
konstruksiyasi
soddalashadi

Kesuvchi
asbobni erkin
kirishi va
chiqishi
imkoniyati 1. Asbobni sinishdan
saqlanadi.
2.Unumdorlik ortadi

Tayyorlamani olish usulini tanlash. Konstruktor mavjud standartlar
bo’yicha tayyorlamaning materlali, uning markasini, shuningdek kerakli termik
ishlov berishni tayinlaydi. Detallarni mashinada ishlash sharoitini hisobga olib,
konstruktor dastlabki tayyorlama olishni maqbul usulini (quyma o’rniga
bolg’alash, prokat o’rniga bolg’alash) ko’rsatishi mumkin, bu ma’lumotlar asosida
texnolog tayyorlama olishni aniq bir usulini tanlaydi. Usul tanlashda quyidagilarga
e’tibor qilinadi:
-tayyorlama materlalini texnologik tasnifi, ya’ni uning quyuluvchanlik xossasi
va bosim ostida ishlov berishda plastik deformatsiyalana olish qobiliyati, qo’llash
natijasida olinadigan tayyorlama materlalining tuzilmaviy o’zgarishi (bolg’alashda
tolalarni joylashishi, quymada donalarni kattaligi va boshqalar);
-tayyorlamani konsruktiv shakli va o’lchamlari;
-tayyorlama tayyorlashda talab qilingan aniqlik, uning yuza sifati va g’adir-
budurligi, ishlab chiqarish dasturi va u dasturni bajarilishi uchun berilgan muddat.
Tanlangan usul detalni tayyorlashda eng kam tannarxni ta’minlashi kerak,
ya’ni materlalga, tayyorlama tayyorlashga va keyingi mexanik ishlov berishga
sarflangan xarajat yuklama xarajatlar bilan birga minimal bo’lishi kerak.
Tayyorlamani tayyorlash aniqligini oshishi va uning shaklini tayyor detal
konfiguratsiyasiga yaqinlashishi bilan mexanik ishlov berishni solishtirma
salmog’i keskin pasayadi. Lekin tayyorlama olish uchun vositaga ketgan xarajat
iqtisodiy qoplamasligi sababli hamma usullar ham foyda keltiradigan
bo’lavermaydi.
3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar .
Materlallar va yarim xomashyodan o’zini xizmat vazifasiga mos keluvchi tayyor

mashina (buym) olish uchun amalga oshirilgan barcha ayrim jarayonlar
yig’indisiga ishlab chiqarish jarayoni deyiladi.
Mashinasozlik korxonalarida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni,
tablat buyumlarini mashinaga aylantiruvchi hamma ishlab chiqarish
jarayonlarining bir qismi hisoblanadi.
Tayyor mashinaga aylantirilgunga qadar xomashyo va yarim xomashyolarni
bosib o’tgan barcha bosqichlarning yig’indisi mashinasozlikdagi ishlab chiqarish
jarayoni deb ataladi.
U quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash va xizmat ko’rsatish, ish joyini
tashkil qilish;
- materlal va yarim xomashyolarni qabul qilish va saqlash;
- mashina detallarining tayyorlashning barcha bosqichlari;
- buyum va uzellarni yig’ish;
- tayyor buyum va detallarni tashish;
- texnik nazorat;
- yig’ilgan buyumni bo’laklarga ajratish;
- tayyor mahsulotni qadoqlash va boshqalar.
Berilgan texnik talablarga mos keladigan detal yoki buyum olish maqsadida
materlal yoki yarim xomashyoni shaklini, o’lchamini, xossalarini ma’lum
ketmaketlikda o’zgartirish texnologik jarayon deyiladi.
Mashinalarga mexanik ishlov berish texnologik jarayoni butun mashinani
tayyorlash umumiy texnologik jarayonini qismi hisoblanadi. Mashinalarni ishlab
chiqarishni ko’paytirish ishlab chiqarishni oddiy kengaytirishni (ekstensifikatsiya)
yo’li bilan emas, balki birinchi navbatda texnologik jarayonini jadallashtirish
(intensifikatsiya) hisobiga ta’minlanishi kerak, shuning uchun mashinasozlik
texnologiyasini asosiy vazifasi – yuqori unumdorli texnologik jarayon qurishdan
iboratdir.
Tayyorlamalarni tayyorlash, termik ishlov berish, mexanik ishlov berish,
yig’ish kabi texnologik jarayonlarni ajratadilar. Tayyorlov tasnifidagi texnologik

jarayonlarda boshlang’ich materlalni berilgan o’lchamlar va ko’rinishdagi
mashinalar detallari tayyorlamasiga aylanishi quyish, bosim ostida ishlash, sortli
yoki maxsus prokatni kesish hamda kombinatsiyalashgan usullarida amalga
oshiriladi. Termik ishlov berish jarayonida detal materlalini xossalarini
o’zgartiruvchi tuzilmaviy o’zgarishlar sodir bo’ladi.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni deyilganda tayyor detal olguncha
tayyorlamani holatini (uni geometrik shakllari, o’lchamlari va yuzalari sifatini)
ketma-ket o’zgartirilishi tushuniladi. Ishlov berish uchun tayyorlama dastgohga
o’rnatiladi va mahkamlanadi. Ishlov berilgandan so’ng tayyorlama dastgohdan
yechiladi, bu harakatlar tayyorlama holatini o’zgartirmaydi, ammo ular shunchalik
ishlov berish bilan bog’langanki, ularni texnologik jarayondan ajratib bo’lmaydi.
Yig’ish texnologik jarayoni bevosita buyum elementlarini ma’lum ketma-ketlikda
qismlarga (qismni yig’ish), qismlar va ayrim detallarni buyumga yig’ish (umumiy
yig’ish) bilan bog’liq, uni amalga oshirish uchun ham bir qator elementlarni
birlashtirish jarayoni bilan uzviy bog’liq bo’lgan yordamchi harakatlarni bajarish
zarur bo’ladi.
Texnologik jarayonni bajarish uchun ish joyini tashkil qilish va jihozlash
zarur bo’ladi. Bir yoki ishchilar jamoasi ish bajarishi uchun belgilangan, detal va
asoboblar saqlash joyi, moslamalar, texnologik dastgoh joylashgan sex
maydonining bir qismi ish joyi deb ataladi.
Texnologik jarayon operatsiyalarga bo’linadi. Bir ishchi yoki ishchilar
jamoasi bir ish joyida bajaradigan texnologik jarayonni tugallagan qismiga
texnologik operatsiya deyiladi.
Operatsiyalar mazmunini bajarish ketma-ketligini belgilash texnologik
jarayon loyihalash vazifasiga kiradi.
Bu ishlab chiqarish uchun katta ahamiyatga ega, chunki texnologik jarayonni
unumdorligi, nazorati va rejalashtirish operatsiyalar bo’yicha hisobga olinadi.
Tashkiliy nuqtai-nazardan operatsiya texnologik jarayonni asosiy va ajralmas
qismi hisoblanadi. Operatsiyalarga asosan jarayonni mehnat hajmi, talab etilgan

ishlab chiqarish ishchilari va uni materlal-texnik ta’minoti (dastgohlar,
moslamalar, asboblar) aniqlanadi.
Operatsiya bir yoki bir necha o’tishda bajarilishi mumkin.
Bir yuzaga bir yoki bir vaqtda ta’sir qiluvchi bir nechta asboblarda ishlov
berishni o’z ichiga olgan operatsiyaning bir qismiga texnologik o’tish deb ataladi
va u ishlov berilayotgan yuza, ishchi asbob va ishlash tartibini doimiyligi bilan
tasniflanadi.
O’tish bir yoki bir necha ishchi yurishda amalga oshirilishi mumkin.
Yurish-o’tish qismi bo’lib, agar yurishlar bir nechta bo’lsa, unda bir
qatlamdan kesiladi, ulardan dastgoh ish tartibini o’zgartirmasdan foydalaniladi.
4. Mashinasozlik ishlab chiqarish turlari va ularni texnologik jarayonlarini
tasnifi
Ishlab chiqarish dasturiy hajmi, mahsulot tasnifi hamda ishlab chiqarishni
amalga oshirishni texnik va iqtisodiy sharoitlarga ko’ra barcha turli –tuman ishlab
chiqarishlar shartli ravishda uch turga bo’linadilar: donalab (individual) seriyali va
ommaviy.
Ishlab chiqarishning bu har xil turlarida ishlab chiqarish va texnologik
jarayonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega va ularni har biriga ishlarini tashkil etishni
ma’lum shakli tegishili bo’ladi.
Shuni ta’kidiash lozimki, korxonani o’zida, xattoki bir sexni o’zida ishlab
chiqarishni turli turlari bo’lishi mumkin, ya’ni alohida mahsulot yoki detallar
korxona yoki sexdan turli texnologik tamoyillarga ko’ra tayyorlanishi mumkin:
ayrim detallarni tayyorlash texnologiyasini donalab, boshqalari, masalan ommaviy
yoki seriyali ishlab chiqarishga mos keladi. Masalan ishlab chiqarishni seriyalisiga
tegishili bo’lgan paxta sanoati mashinasozligida ko’p miqdorda talab etiladigan
mayda detallar ommaviy ishlab chiqarish tamoyiliga ko’ra tayyorlanadi.
Shunday qilib, butun korxona yoki sexni ishlab chiqarishini tasniflash ishlab
chiqarish va texnologik jarayonlarni ustunli tasnif belgisi asosida bajariladi.

Tayyorlanadigan buyum umuman takrorlanmaydigan yoki noaniq vaqt
oralig’ida takrorlanadigan bo’lsa, bunday ishlab chiqarish donalab ishlab chiqarish
deyiladi. Bir ish joyida davriy takrorlanishlarga ega bo’lmagan turli operatsiyalarni
bajarilishi qo’llaniladigan jihozlarning universalligi donalab ishlab chiqarishning
o’ziga xos belgisi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishni bu turida detallarni tayyorlash texnologik jarayoni
zichlangan tasnifga ega. Bitta dastgohda bir nechta operatsiyalar bajariladi va
ko’pincha turli konstruksiya va turli materlallardan tayyorlanadigan detallarga
to’liq ishlov beriladi. Turli xil ishlarni bir dastgohda bajarilishda uni sozlash va
rostlash ishlariga ko’p vaqt sarflanadi. Donalab ishlab chiqarishda moslamalar,
kesuvchi va o’lchov asboblarini universal turlari, asosan standartga moslari
qo’llaniladi.
Donalab ishlab chiqarishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni tannarxi
nisbatan yuqori bo’ladi. Bunday ishlab chiqarish turiga buyumning tajribaviy
namunasini tayyorlaydigan tajriba sexlar, paxta tozalash korxonalari ta’mirlash
bo’limlari, juda katta metallqirquvchi dastgohlar, prokatlash dastgohlari,
kemasozlik va boshqa shu kabi maxsulotlar ishlab chiqaradigan og’ir
mashinasozlik korxonalari kiradi.
Ma’lum vaqt oralig’ida doimo takrorlanib turadigan buyumlarni seriyalab va
detallarni partiyalab tayyorlashni amalga oshiradigan ishlab chiqarish seriyalab
ishlab chiqarish deb ataladi. Ish joyida bir nechta davriy takrorlanadigan
operatsiyalarning bajarilishi, detallar partiyasining kattaligi seriyalab ishlab
chiqarishning asosiy belgisi hisoblanadi.
«Partiya» tushunchasi detallar soniga, «seriya» tushunchasi esa bir vaqtda
ishlab chiqarishga tushiriladigan mashinalar soniga tegishlidir. Partiyadagi detallar
soni va seriyadagi mashinalar soni turlicha bo’lishi mumkin.
Seriyali ishlab chiqarishda seriyadagi mahsulotlar soni, ularni tasnifi va
mehnat sarfi, yil davomida seriyada qaytalanishiga bog’liq holda kichik seriyali,
o’rta seriyali va yirik seriyali ishlab chiqarishlarni ajratadilar. Bunday bo’linish

mashinasozlikni turli tarmoqlari uchun shartlidir: seriyadagi mashinalarni soni bir
bo’lganda, ammo turli o’lchamli, ishlab chiqarishni murakkabligi, mehnat sarfiga
qarab turli ishlab chiqarishlarga kiritish mumkin.
Seriyali ishlab chiqarishda texnologik jarayon asosan differenslallashgan,
ya’ni alohida dastgohlarga biriktirilgan, alohida bo’lingan ko’rinishda amalga
oshiriladi. Bunda dastgohlarni har xillari ishlatiladi: universal, ixtisoslashtirilgan,
maxsus, avtomatlashtirilgan va hokazolar, ayniqsa sonli dasturli boshqariladigan
zamonaviy dastgohlardan keng foydalaniladi. Dastgohlar shunday tanlanishi
kerakki, bunda bir seriyadagi mashinalarni ishlab chiqarishdan, konstruksiyasiga
ko’ra undan nisbatan farq qiladigan boshqa mashinalar seriyasini ishlab chiqarish
mumkin bo’lsin.
Ixtisoslashtirilgan va maxsus moslamalar, kesuvchi va o’lchov asboblarini
keng qo’llanishi, detallarni tayyorlash texnologik operatsiyalari davriy takrorlanib
turishi hisobiga, ularga ketgan xarajatlarni qoplaydi. U yoki bu turdagi dastgoh,
moslama kesuvchi va o’lchov asboblarini tanlash tegishii birlamchi iqtisodiy
hisob-kitoblar asosida bajarilishi kerak [6].
Seriyali ishlab chiqarish donalabga qaraganda iqtisodiy nuqtai-nazardan afzal,
chunki bunda dastgohlardan va ishchilardan foydalanishni samaraliligi, mehnat
unumdorligini yuqoriligi mahsulot tannarxini kamaytirishga olib keladi. Bunday
ishlab chiqarish turiga, odatdagi metallqirquvchi dastgohlar, qo’zg’almas ichki
yonuv dvigatellari, uncha katta bo’lmagan gidroturbinalar, shuningdek,
to’qimachilik va paxta sanoati mashinasozligi ishlab chiqarishlari va boshqalar
kiradi.
Katta miqdordagi bir xil mahsulotlarni tayyorlanishi bitta ishchi joyida bir xil
doimiy qaytalanuvchi operatsiyalarni tinimsiz bajarilishi orqali amalga
oshiriladigan ishlab chiqarish ommaviy deyiladi. Ommaviy ishlab chiqarish turida
ommaviy bunda detallarni texnologik jarayondagi operatsiyalar tartibida
joylashtirilgan ishchi joylar bo’yicha belgilangan vaqt oralig’ida uzluksiz harakati
amalga oshiriladi.

Ommaviy to’g’ri oqimli ishlab chiqarishda texnologik operatsiyalar
ketmaketligida joylashtirilgan ishchi joylarida detalga ishlov beriladi, ammo ayrim
operatsiyalarni bajarishga ketgan vaqt har xil bo’ladi. Buning oqibatida ba’zi
dastgohlar oldida detallar qoladi va detallar harakati to’xtashlar bilan boradi. Katta
sondagi maxsulotlar chiqarish, ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etishga ketgan
xarajatlarni oqlaydi va maxsulot tannarxi seriyali ishlab chiqarishga nisbatan kam
bo’ladi.

АDABIYOTLAR RO’YHATI
1. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantrishning
beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston
Respublikasi PrezidEНtinig 2017 yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
2. F.B.Omonov “Paxtani dasttlabki ishlash spravochnik” “Voris
nashriyot”
ToshkEНt-2008
3. С otton Ginners Handbook Agricultural Handbook Numer 503
2014 г .
4. Samuel Jackson Gin EfciE Н cy Handbook Tird Edition 2015
5. Э . Зикриёев “ Пахтани дастлабки қайта ишлаш ” Ўқув
қўлланма .
Тошкент-Меҳнат-2002.
6. Mario Lucertini. Technological Concepts and Mathematical
Models in the
Evolution of Modern E Н gineering Systems. Germany, 2012
7. Hans-Joachim Bungartz. Einführung in die Computergraphik.
Germany, 2013
8. Grous, Ammar, Applied Metrology for Manufacturing
e н gineering, John Wiley & Sons, UK 2011.
9. М .Acar, Mechatronic Design in Textile E Н gineering, Germany,
2012
10. А.А.Сафоев ва бошқалар. “Машинасозлик технологияси ва
лойихалаш асослари” Дарслик. Тошкент., 2014й. “Сано-стандарт”
нашриёти.

Paxta tolasini tozalash kurs ishi

Sotib olish