Pedagog faoliyatida jadid marifatparvarlarining merosidan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	69.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Pedagog faoliyatida jadid marifatparvarlarining merosidan foydalanish

Sotib olish

MAVZU: PEDAGOG FAOLIYATIDA JADID MA’RIFATPARVAR-
LARINING MEROSIDAN FOYDALANISH
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………....3
I.BOB. JADIDCHILIK HARAKATINING MAZMUNI VA UNING
UMUMXALQ MA’NAVIYATINI KО‘TARISHDAGI ROLI………………..5
1.1. Jadidchilarning amaliy harakatlari va tarixiy taqdirlari haqida … ………….....5
1.2. Mustamlakachilik va qaramlik yillarida milliy ma’naviyatga yetkazilgan
zarar va uning oqibatlari …………………………………………………….…....18
II.BOB. PEDAGOG FAOLIYATIDA JADID
MA’RIFATPARVARLARINING MEROSIDAN FOYDALANISH…….….25
2.1. Jadid ma’rifatparvarlarining pedagogik qarashlari …………………………..25
2.2. Pedagog faoliyatida jadid ma’rifatparvarlarining merosidan foydalanish …..35
XULOSA …………………………………………………………………….….39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….41

KIRISH
Mаvzuning dоlzаrbligi. Mаmlаkаtimiz mustаqillikkа erishgаnidаn kеyin
ilgаri o‘rgаnish tаqiqlаngаn mаnbаlаrni tаdqiq etish uchun kеng imkоniyat pаydо
bo‘ldi. Ulаrni ilmiy – tаdqiqоt dоiаsigа kiritib, оlingаn nаtijаlаrni kеng
jаmоаtchilikkа tаqdim etish аdаbityot ilmining ustuvоr vаzifаlаridаn biridir.
Birinchi Prеzidеntimiz I. Kаrimоv hаqli rаvishdа tа`kidlаgаnidеk “Ulkаn
mаdаniy mеrоsgа egа bo‘lgаn Turkistоn nе – nе jаfоlаrni ko‘rmаdi, nе – nе
tаriхlаrni bоshidаn kеchirmаdi 1
... Bugungi yangi o‘zbеk dаvlаtini bаrpо etаr
ekаnmiz, biz tаriхdаn, аjdоdlаr mеrоsidаn, ulаrni ruhi pоkidаn, Turkistоn
хаlqlаrining qаdriyatlаridаn, mа`nаviy mеrоsidаn, sаn’аtidаn bахrаmаnd
bo‘lishimiz tаbiiydir 2
”.
Mа`lumki ХХ аsr birinchi chоrаgi Turkistоn ijtimоiy hаyotidа jаdidchilik
hаrаkаti o‘zigа хоs mаvqеgа egа bo‘ldi.Ungа muаyyan mа`nоdа muхоllif
sаnаlgаn.Jаdidchilik hаrаkаtining g ‘оya vа fikrlаri ХХ аsr 10 yillаridаn so‘ng
“Sаdоi Turkistоn”, “Sаdоi Fаrg ‘оnа”, “Turkistоn vilоyati” gаzеti, “Hurriyat”,
“Turоn”, “Sаmаrqаnd” kаbi gаzеtаlаrdа vа “Оynа”, “Аl-islоh” jurnаllаridа o‘z
ifоdаsini tоrgаn. Biz mаzkur bitiuv mаlаkаviy ishimizdа jаdidchilik vа jаdid
mаtbuоtidаgi аdаbiy munоzаrаlаrgа diqqаtimizni jаlb qildik. Bu esа ishimizning
dоlzаrbligini bеlgilаydi.
Mаvzuning o‘rgаnilishi . Jаdidchilik hаrаkаti vа jаdid аdаbiyoti o‘zbеk
аdаbiyotshunоsligidа o‘rgаnilgаn muаmmоlаrdаn. Оlimlаrimizdan Bеgаli
Qоsimоv, О.Shаrаfiddinоv, N.Kаrimоv, N.Аbduаzizоvа, U. Jo‘rаqulоvlаrning
mоnоgrаfiya, risоlа vа ilmiy mаqоlаlаridаn mаktаb sifаtidа fоydаlаnish mumkin.
Kurs ishining mаqsаd vа vаzifаlаri .Jаdidchilik vа jаdid mаtbuоtini tаhlil,
tаdqiq etish аsоsiy mаqsаdimizdir, vаzifаmiz esа quyidаgilаrdаn ibоrаt.
1. Jаdidchilik vа uning o‘zigа хоs g‘оyalаrini tаhlil vа tаdqiq etish
2. Jаdid mаktаblаri jаdidchilikning аsоsiy pоydеvоri ekаnligini аniqlаsh
3. Jаdid mаtbuоti yangi o‘zbеk аdаbiyotining bеshigi ekаnligini
o‘rgаnish
1
Karimov I. Istiqlol va ma'naviyat. -Т.: «O'zbekiston», 1994.
2
Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 2003.
3

4. “Turkistоn vilоyatining gаzеti” vа “Sаdоi Turkistоn” gаzеtаlаridаgi
milliy аdаbiyotgа dахldоr mаsаlаlаrni o‘rgаnish
5. “Аl-islоh” jurnаlidаgi аdаbiyotgа оid munоzаrаlаrni tаhlil qilish.
Kurs ishning yangiligi O‘zbеk аdаbiyotshunоsligidа jаdidchilik vа jаdid
аdаbiyoti hаqidа judа ko‘plаb mа`lumоtlаrni оlish mumkin. Аmmо jаdidchilik vа
jаdid mаtbuоti vа undаgi аdаbiyotgа dоir munоzаrаlаr yеtаrligichа tаhlil
qilinmаgаn. Bu esа ishimizning yangiligini ko‘rsаtаdi.
Kurs ishning аmаliy аhаmiyati:
Mаzkur bitiruv mаlаkаviy ishdаn litsеy, kоllеj, mаktаblаrdа jаdidchilik vа
jаdid аdаbiyotini o‘rgаnаyotgаndа vа mаvzu yuzаsidаn mа`ruzа rеfеrаtlаr yozishdа
fоydаlаnish mumkin.
Kurs ishning mеtоdоlоgik аsоslаri: Bitiruv mаlаkаviy ishning
mеtоdоlоgik аsоslаrini O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Birinchi Prеzidеnti
I.А.Kаrimоvning mа`ruzа,nutq vа аsаrlаridа аdаbiyot vа sаn’аtgа dоir, milliy
istiqlоl mаfkurаsi yuzаsidаn bildirgаn fikrlаri tаshkil etаdi.
Kurs ishning tuzilishi: kirish, хulоsа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаrdаn tаshqаri 2
bоb vа to‘rt paragrafdan ibоrаt.
4

I.BOB. JADIDCHILIK HARAKATINING MAZMUNI VA UNING
UMUMXALQ MA’NAVIYATINI KО‘TARISHDAGI ROLI.
1.1. Jadidchilarning amaliy harakatlari va tarixiy taqdirlari haqida
Jadidchilik, ma’rifatchilik millatni ma’rifatli qilish, ma’naviyatini
yuksaltirish maqsadlarida yuzaga kelgan buyuk tarixiy harakatdir. Jadidlar aholini
savodli qilmoqchi bо‘lgan oddiy ma’rifatchilar emas. Ular mustamlakachilik
davrida Turkistonda hukmron bо‘lgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatni,
xalqning ma’naviy holati darajasini yaxshi bilganlar, bu jarayonlarning sabablarini
chuqur tahlil eta olganlar.Ular Turkistonning mustaqilligini ta’minlash, mahalliy
millatlarni ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyot yо‘liga olib chiqish
uchun birinchi navbatda xalqning umumiy madaniy-ma’naviy, ma’rifiy saviyasini
davr talablari va imkoniyatlariga asoslanib rivojlantirish lozimligini anglab
yetganlar. Ularning xalq maorifini rivojlantirish, milliy madaniy-ma’naviy merosni
tiklash, Yevropa xalqlarining madaniyati, tajribsini о‘rganishga chaqirish
borasidagi faoliyati ham pirovard natijada mustaqillikka erishish maqsadlari bilan
bog‘langan. Jadidlar bilimli, madaniyatli, ma’rifatli, ma’naviyatli millatgina katta
tarixiy vazifalarni hal etishga qodir bо‘la olishi mumkinligini chuqur anglab
yetganlar.
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi
bir tarixiy davrga о‘tishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning eng yetuk,
ongli, oq-qorani tanigan, fidoiy, elim, yurtim deb yashovchi, uzoqni kо‘zlovchi
ma’naviyatli kishilari ma’rifatparvarlik bilan shug‘ullanadilar 3
.
Ma’rifat ma’naviy qaramlik, qо‘rquv va hadikni bartaraf etadi, insonga
beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat baxsh etadi. Shuning uchun ozodlik uchun
kurashchilar mamlakat, millat ozodligini xalqning ma’rifiy uyg‘oqligida deb
biladilar va ma’rifat uchun kurashadilar. Bizning xalqimiz azal-azaldan ma’rifatga
intilib yashagan. Bu о‘lkadan dunyo ilmi rivojiga ulkan hissa qо‘shgan allomalar
yetishib chiqqan. Ular ham dunyoviy, ham diniy ilmlar sohasida dunyo ilmi ahlini
hayratga solganlar.
3
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
5

Turkiston ma’rifatchilik maktabi boy о‘tmish va ulkan merosga ega.
Mahmudxо‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxon о‘g‘li, Abdulqodir
Shakuriy, Ashurali Zohiriy, Saidrasul Saidaziziy, Ishoqxon Ibrat va Ahmad
Donishlar XIX asr oxirlarida faoliyat boshlab, mamlakatni, xalqni milliy zulm va
qoloqlikdan xalos etishning yagona yо‘li ma’rifatda deb bildilar. Bu fidoiy zotlar
mustabid tuzum va jaholatga, ma’naviy qullik va zulm-zо‘ravonlikka qarshi bor
kuchlari bilan kurash olib bordilar.
Turkistonda jadidlar harakatining shakllanishi uch bosqichni о‘z boshidan
kechirgan. Birinchi bosqich -1880 yillardan 1905 yilgacha: ikkinchi bosqich-1905
yildan1917 yil Oktabr tо‘ntarishigacha, uchinchi bosqich-1917 yil Oktabr
tо‘ntarishidan 30 yillarning oxirigacha bо‘lgan davrlarni о‘z ichiga oladi. Bu
davrlar о‘ziga xos tomonlari va xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Mustabid sovet tuzumi sharoitida jadidchilik harakatiga tо‘g‘ri baho berish
va uni munosib taqdirlash imkoniyatiga ega emas edik. Aksincha jadidchilik
harakatining vakillari millatchilik g‘oyasini targ‘ib qiluvchi pantyurkizm va
panislomizm mafkurasi tarafdori deb e’lon qilindi. Ularga “millatchi” degan
tamg‘a bosilib qatag‘on qilindilar.
О‘zining bilimi, aql-zakovati, iymon-e’tiqodini, butun hayotini о‘zbek
xalqining milliy ozodligi, Vatanimizning milliy mustaqilligi va baxtli kelajagi
uchun safarbar etgan jadidlar harakatining g‘oyalari zoye ketmadi. Ular
Vatanimizning mustaqilligi tufayli hozirgi kunda tо‘la ravishda amalga oshdi,
nomlari tiklandi, asarlari chop etildi. Qatag‘onlik qurbonlari muzeyi va shahidlar
maydoni tashkil etildi.
Jadidchilik-yangilanish, yangi usul ma’nosini anglatadi. U yangi zamonaviy
maktab, matbaa, milliy taraqqiyot usullari, yо‘llari tarafdorlarining umumiy nomi.
Jadidchilikning asosiy g‘oya va maqsadlari: Turkistonni о‘rta asrchilik,
feodal qoloqlik, xurofotlardan ozod qilish, “Usuli qadim”ni inkor etgan holda
“Usuli zamon”ni joriy etish orqali о‘lkani, xalqni, millatni zamonaviy taraqqiyot
yо‘liga olib chiqish, milliy davlat bunyod etish, konstitusion, parlament va
6

prezident idora usulidagi ozod va farovon jamiyat qurish, turkiy tillarga davlat tili
maqomini berish, milliy qо‘shin tuzish va boshqalardan iborat.
Turkistonda jadidchilik milliy-ozodlik kurashi jarayonida yuzaga kelgan,
о‘zbek xalqi tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat bо‘lganligi
bilan ajralib turadi.Ularning dunyoqarashida vatanparvarlik, millatparvarlik,
ma’rifatparvarlik, taraqqiyparvarlik kabi g‘oyalar yetakchilik qilgan. О‘lkani
mustamlaka zulmidan ozod qilishni jadidlar hamma narsadan ustun qо‘yganlar.
Jadidlar erk, istiqlolga erishish uchun milliy ongni о‘stirish zarurligini anglab
yetdilar. Shu orqali milliy uyg‘onish yasamoqchi bо‘ldilar.. Buni esa ta’lim va
tarbiyada-ma’rifatda deb bildilar. Mana shuning uchun ham jadidlar yangicha
ta’lim va tarbiya tizimini qaror toptirish yо‘lida hormay-tolmay faoliyat yuritdilar.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu harakatning tarixiy ahamiyati
nihoyatda katta bо‘lgan. Bu davrda jamiyatning ma’naviy inqirozi chuqurlashgan
bо‘lib, milliy madaniyatni kо‘tarmay, umuminsoniy qadriyatlardan bahramand
bо‘lmay ma’rifat, tarbiyaviy ishlarni keng yо‘lga qо‘ygan ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy taraqqiyotga imkoniyat yaratib bо‘lmas edi. Jadidlar, ya’ni ma’rifatchilar
millatning ma’naviy kamoloti yо‘lida о‘zining butun kuchi va iste’dodini safarbar
etishga tayyor bо‘lgan fidoiylar edi.
Jadidlar millatni qoloqlik, xurofot botqog‘idan olib chiqish uchun harakat
qilar ekanlar, bunda shariatga qat’iy rioya qilish orqali maktab va madrasalarda
ta’lim berish tizimini dunyoviy ilmlarni berish asosida isloh qilish g‘oyasini ilgari
surganlar va bu borada о‘zlari amaliy harakat namunasini kо‘rsatganlar.
Hozirgi mustaqillik sharoitida ham Prezidentimiz ta’kidlaganidek
“...ma’naviyat, ma’rifatni targ‘ib qilish har bir ziyolining vijdon ishidir.
Ma’rifatchi fidoyi bо‘lmog‘i, о‘zidan kechmog‘i kerak”.
Jadidchilik harakatidagi ma’naviylik quyidagilarda yaqqol namoyon bо‘ladi:
birinchidan, ular ozodlikka, mustaqillikka qon tо‘kishlarga olib keluvchi turli
tо‘polon, qirg‘in-barot urushlar bilan emas, balki aholining savodini chiqarish,
ularning ma’rifatini, madaniyatini kо‘tarish orqali qaramlikning kelib chiqishi,
7

uning millat taqdiridagi salbiy oqibatlarini tushunib yetish darajasiga kо‘tarish
orqali erishishni;
Ikkinchidan, milliy ongni rivojlantirish milliy birlikni ta’minlashning asosiy
omili ekanligini, milliy birlikning vujudga kelishi esa uni taraqqiyotga olib
boruvchi asosiy omili ekanligi g‘oyasida 4
;
Uchinchidan, jadidchilik harakati namoyondalari faqat о‘z g‘oyalarini ilgari
surish, uni tashviqot qilish doirasida cheklanib qolmasdan, ular axolining umumiy
savodxonligini kо‘tarish borasida kо‘pgina amaliy ishlarni ham olib bordilar.
О‘zlarining mablag‘lari hisobiga maktab ochdilar, gazeta, kitoblarni bosmadan
chiqardilar.
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda ma’rifatparvarlik rivoj topdi.
Ular Turkiston xalqlarini qaramlik zulmidan ozod qilish, taraqqiy etgan xalqlar
qatoridan о‘rin olishining birdan-bir tо‘g‘ri yо‘li xalqni savodxon qilish, ularni
zamonaviy ilm-ma’rifat nuridan bahramand qilishda deb bildilar.
Bu davrda ma’rifatparvarlik g‘oyalari rivojida Ahmad Donish (1827-1897)
о‘zining ijtimoiy-ma’rifiy faoliyati bilan katta hissa qо‘shdi. U о‘zining ma’naviy-
ma’rifiy, ta’lim-tarbiya, ahloqqa doir fikr-mulohazalarini “Navodirul-vaqoye”
asarida bayon qilgan.U kishilarning, ayniqsa, yoshlarning hunar о‘rganish
muammosiga alohida e’tibor beradi. Yoshlarni hunarni faqat foydali bо‘lgani
uchungina emas, balki hayotiy zarurat bо‘lgani uchun egallashga da’vat etadi.
Bunda esa hunar va kasb tanlashda uning odamlarga, jamiyatga foyda keltirishiga
e’tibor berish kerakligini alohida uqtiradi. Bu haqda yoshlarga qarata: “Qaysi bir
hunar, qaysi bir kasbni qilmoqchi bо‘lsanglar, undan kutilgan maqsad xalq uchun
foyda yetkazish bо‘lsin”, -deydi.
Ahmad Donish kishilarni g‘ayratli bо‘lishga, maqsadni foydali ishga
qaratishga, о‘z xususiy ishlariga о‘ralib qolmay, qaysi yо‘l bilan bо‘lsa ham, xalq,
jamoat uchun foyda keltirishga da’vat etadi.
4
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
8

Ma’rifatparvarlik g‘oya taraqqiyotida Zokirjon Holmuhammad о‘g‘li Furqat
(1858-1909)ning alohida о‘z о‘rni bor. Dunyo kezib jahondagi umumiy taraqqiyot
ilm-fanga bog‘liq ekanini kо‘rib, buni о‘z asarlarida targ‘ib qildi.
Jahon basti kushodu ilm birla,
Nodur dilni murodi ilm birla.
Kо‘ngullarni sururi ilmdandur,
Kо‘rar kо‘zlarning nuri ilmdandur.
Kerak har ilmdin bо‘lmoq xabardor,
Bо‘lar har qaysi о‘z vaqtida darkor. 5 [1]
deb yozgan shoir.
Furqat ma’naviy-ahloqiy tarbiyaga alohida ahamiyat berib, samimiy
dо‘stlikni, kishilar о‘rtasidagi yaqinlikni ulug‘ladi, о‘zaro ahillik va hamjihatlikni
targ‘ib etdi.
Jadidlar Turkiston о‘lkasini qoloqlikdan olib chiqish, mustamlaka zulmidan
ozod bо‘lishini milliy uyg‘oqlikda deb bildilar. Milliy uyg‘oqlikni esa aholini
ilmli-ma’rifatli qilish orqali amalga oshirish mumkin deb bildilar. Shuning uchun
yangi usuldagi maktablarni ochdilar. Jumladan Salohiddin domla Qо‘qonda(1898),
Shamsiddin domla Andijonda(1899), Mannon qori Toshkentda(1899), Abdulla
Avloniy Toshkentda(1907), Ismatulla Rahmatullayev Samarqandda(1910) usuli
savtiya maktablarini ochganlar.
Ular milliy uyg‘onishning asosini ta’limni, о‘quv dasturlarini isloh qilishda
deb bildilar.
Jadidchilik g‘oyalarini uning yorqin vakillaridan Behbudiy, Fitrat,
CHо‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov,
Usmon Nosir, Sо‘fizoda, Tavallo, Ishoqxon Ibrat kabilar g‘oyat og‘ir sharoitlarda
targ‘ib etishga harakat qilganlar. Tarixning murakkab, mas’uliyatli burilish
davrlarida millatning milliy ongini yuksaltirish, milliy iftixor tuyg‘usini
kuchaytirish birinchi darajali vazifalardan ekanligini anglab yetganliklari uchun
ham bu boradagi barcha ishlarni о‘z zimmalariga oldilar. Behbudiy, Fitrat,
Munavvarqori va boshqa millat uchun jonkuyar jadidlar maktablar ochar, ularda
5 [1]
Фурқат. Икки томлик танланган асарлар. 2-том. Тошкент, “Ўзбекистон”, 1960, 10-бет.
9

о‘zlari dars berar, о‘quv qо‘llanmalari yozar, nashr etar va bu yо‘lda jonbozlik
kо‘rsatar edilar. Bu yо‘lda hatto о‘z mablag‘larini ayamaganlar. Bunday
sahovatpeshalik, savobtalablik kabi ezgu ishlar bizning hozirgi mustaqil
rivojlanishimiz uchun ham nihoyatda zarur.
Jadidlar harakatining Turkistondagi namoyandasi, uning nazariy
asoschilaridan biri Mahmudxо‘ja Behbudiy(1879-1919)dir.
Behbudiy Samarqand shahrida ruhoniy oilasida tug‘ilgan. Yoshligidan ilm-
fanga qiziqadi, hisob, huquq, din, arab va fors tillaridan chuqur saboq oladi.
U haj ziyoratini ado etib, Makka va Madinaga boradi. Misr va Turkiya
shaharlarida bо‘ladi. Peterburg, Minsk, Qozon, Ufa va Orenburg kabi Rossiya
shaharlarida bо‘lib yangi davr madaniyati bilan yaqindan tanishadi.
Mahmudxо‘ja Behbudiy bolalarga diniy va dunyoviy ilm berish bilan birga,
millat farzandlarini zamonaviy ilm olish uchun taraqqiy topgan mamlakatlardagi
о‘quv yurtlariga yuborish kerak, degan masalani о‘rtaga tashladi. U quyidagi uch
qoidani olg‘a surdi: 1) zamon talablaridan kelib chiqib ish kо‘rish; 2) millat taqdir
va istiqbolini belgilovchi milliy kadrlarni yetishtirish; 3) milliy biqiqlikdan chiqib,
dunyo miqyosida fikrlay oladigan, chet ellar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy-
ma’naviy munosabatlarda jahon andozalari darajasida ish yuritadigan millatga
aylanish. Asrimiz boshlarida ilgari surilgan bu kabi ilg‘or qarashlar hozirgi
davrimiz uchun mosligi bilan ham ahamiyatlidir. Uning bunday ilg‘or fikrlari
mustaqil Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning zamonaviy kadrlar
tayyorlash borasida olib borayotgan siyosati bilan hamohangdir. Bunga Behbudiy
orzu-umidlarining rо‘yobga chiqishi, deb qaramoq lozim.
Jadidlarning yirik vakillaridan yana biri Munavvarqori Abdurashidxonovdir.
U butun faoliyatida ilm nurini tarqatish bilan, ya’ni insonlarni shu nur orqali ziyoli
bо‘lishga chorlagan. О‘zi esa bu borada barchaga namuna bо‘lgan. Munavvarqori
XX asrning boshlaridayoq “usuli jadid” maktabini birinchilar qatorida 1901 yilda
ochib ular uchun darslik va qо‘llanmalar yozib nashr qildi. “Adibi avval”, “Adibi
soniy”, “Yer yuzi”(geografiya) kabilar shular jumlasidandir. Ular 1901-1917 yillar
10

ichida 9-10 marotabagacha alohida-alohida nashr etilgan. Mazkur darslik va
qо‘llanmalarda ma’rifatparvarlik g‘oyalari о‘z aksini topgan.
Munavvarqori “Taraqqiy” gazetasining tashkilotchilaridan va “Xurshid”
gazetasini esa asoschisi hisoblanadi. 1917 yilga kelib “Najot” gazetasini chiqargan.
Munavvarqori о‘zbek milliy matbuotining asoschilaridan. Butun faoliyatini millat
va Vatan ozodligi va taraqqiyotiga bag‘ishlagan.. Ozodlik uchun tinmay kurash
olib borgan. Doimo xalqni ma’lumotli qilish yо‘llarini izlagan. О‘zi ochgan yangi
usuldagi maktablarda kо‘proq yetimlarni, beva-bechora, kambag‘allarning
farzandlarini о‘qitishga ahamiyat berdi.
Munavvarqorining millat taraqqiyoti uchun olib borgan g‘oyalari tufayli
sobiq zо‘ravon Shо‘rolar hukumati uni ta’qib ostiga oldi.. 1931 yil 25 aprelda esa
unga “millatchi” degan ayb qо‘yilib otib tashlandi.
Milliy uyg‘onishga chorlovchi g‘oyalarni ilgari surgan jadid harakatining
yana bir yirik vakili Abdulla Avloniydir. U millatning ma’naviy inqirozda
bо‘lishini tanqid qildi, barchani savodli bо‘lish, zamonaviy fan, madaniy
yutuqlarni egallashga chaqirdi. Abdulla Avloniyning “Ilm insonlarning madori,
hayoti, rahbari, najotidir” degan g‘oyasi ma’rifatparvarlik, jadidchilik harakatining
dasturini tashkil etadi. U ma’rifatparvar safdoshlari singari mazlum Turkiston
ahlini ilm-ma’rifat ziyosidan bahramand qilishda unutilmas xizmatlar kо‘rsatdi.
“Turkiy Guliston yohud ahloq” kitobida ma’rifat, ilm-fanning jamiyat
taraqqiyotida tutgan о‘rni haqida qimmatli fikrlarni bayon qilgan. Allomaning
qarashlarini о‘rganish – bugun о‘zligimizga qaytish jarayoni kechayotgan bir
paytda alohida ahamiyat kasb etadi. Biz shu о‘rinda allomaning asaridan
quyidagilarni qayd etishni lozim topdik. “Ilm inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas
bir fazilatdir Zeroki ilm bizga о‘z ahvolimizni, harakatlarimizni oyna kabi
kо‘rsatur. Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi о‘tkir qilur, savobni gunohdan,
halolni haromdan, tozani murdordan ayurub berur. Tо‘g‘ri yо‘lga rahnamolik qilib,
dunyo va oxiratda mas’ud bо‘lishimizga sabab bо‘lur. Ilmsiz inson mevasiz daraxt
kabidur. Bizlarni ilm jaaholat qorong‘uligidan qutqarur. Alhosil, butun hayotimiz,
salomatimiz, himmatimiz, g‘ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog‘liqdur”
11

Turkiston jadidchilik harakatining yirik namoyondalaridan yana biri
Abdurauf Fitrat (1886-1938)dir. Abdurauf Fitrat ham boshqa jadidchilar singari
1937-1938 yillarda millatchilikda ayblanib qatl etilgan. U о‘z asarlarida
vatandoshlarini aziz diyori Turkistonni sevishga, uni asrashga, ozodligi uchun
kurashga chorladi, Vatan va millat saodati, baxti va ravnaqi uchun fidoiylik
kо‘rsatishga da’vat etganligi quyidagi misralarda о‘z ifodasini topgan:
Og‘ir yigit, sening gо‘zal, nurli kо‘zingda
Bu millatning saodatini, baxtini о‘qidim.
О‘ylashingda, turmushingda hamda о‘zingda
Bu yurt uchun qutulishning borligin kо‘rdim.
Turma-yugur, tinma-tirish, bukilma-yuksal,
Hurkma-kurash, qо‘rqma-yopish, yо‘rilma-qо‘zg‘al.
Abdurauf Fitrat inson ma’naviy-ma’rifiy kamolotida oila, jamoa muhim
о‘rin egallashini kо‘rsatish bilan birga, ahloqiy poklik, donishmandlik, shijoatlik,
adolatlilik, insonparvarlik, vatanparvarlik kabi ma’naviy fazilatlarni ulug‘ladi.
Shunday qilib jadidchilik harakatining yirik namoyondasi Fitrat umrining
oxiriga qadar qat’iyatlilik ila Vatan ravnaqi, xalq, millat ozodligi, farovonligi,
ma’rifati uchun kurashdi. Bu yо‘lda fidoyilik timsoli namunasi bо‘ldi. Uning
bunday qarashlari hozirgi davr uchun ham qimmatlidir.
Jadidchilarning qismati chor hukumati, Vaqtli hokimiyat va ayniqsa, sobiq
SHо‘rolar tuzumi davrida nihoyatda fojiali bо‘ldi. Ularning kо‘pchiligiga yuqorida
bayon qilingan talablari uchun “millatchi”, “panturkist” degan tamg‘a bosilib,
qatag‘on qilindi, jadidlar g‘oyalari va harakatiga qora chiziq tortildi.
Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini
yana bir asrga orqaga surdi. Uni о‘rganishga intilganlar ham ta’qib qilindi.
Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqlarining erki, mustaqilligi, milliy
davlatchilik g‘oyalari, ma’rifati uchun kurashgan vatanparvarlarning muborak
nomlari tiklandi, asarlari chop etildi.
Jadidchilar umummilliy ma’rifatni kо‘tarish, milliy ongni rivojlantirish, milliy
birlikka erishish va ularni amalga oshirish orqali milliy mustaqillikka erishish, jahon
12

madaniyatini egallash kabi g‘oyalari bilan milliy ma’naviyatimiz rivojiga о‘zlarining
munosib hissalarini qо‘shdilar.
“Millatning ma’naviy –ruhiy qudrati va salohiyati, uni tashkil qilgan
shaxslar sonining kо‘pligi bilan emas, millat ichidan chiqqan millatparvarlar bilan
belgilanadi”. Jadidchilar о‘zbek millatini qaddini va qalbini kо‘tara olgan ana
shunday millatparvarlar edilar.
Ma’naviyat rivojida ma’rifat ilm-bilimning ahamiyati nihoyatda katta
ekanligini yana ham teranroq anglashda quyidagi bir qator hadislar va hikmatlarni
keltirishni joiz deb topdik. Zero, ularni bilmoq foydadan holi emas:
Beshikdan to qabrgacha ilm izlang!
Ilm-fansiz davlat qurib bо‘lmaydi.
Dil va aqlning tarbiyasi ilm bilan rivojlanib, kamol topadi.
Ilm tufayli odamlar nodonlik, jaholat botqog‘idan chiqib, о‘z imkonlarini
kamolga yetkazadilar.
Garchi Xitoyda bо‘lsa ham ilm talab qilinglar.
Ilmning tikanli va zahmatli yо‘llariga bardosh berib о‘ta olgan odamgina
iymoni komil inson bо‘la oladi, Allohning roziligiga erishib, ulug‘lik tulporiga
minadi.
Ilm о‘rganish har bir mо‘min farzidir.
Bir soatgina ilm о‘rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa
uch oy tutilgan nafl rо‘zasidan afzal.
Ilm aqlning chirog‘i va jilovidir.
Sadaqaning afzali mо‘min kishi avval ilm о‘rganib, keyin boshqalarga ham
о‘rgatishidir 6
.
Kо‘rinadiki, odamzod naslining ulug‘ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli ne-ne
tugunlarni yechishga qodir.
Bilingki, bilim, о‘ylab kо‘rilsa, misoli bir jilov. U barcha yomon, yaramas
ishlardan insonni tiyib turadi.. Bilim egasi о‘z tilaklariga yetadi, orzu-maqsadiga
erishadi.
6
Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva. T.”O’qituvchi”. 1993.
13

Ilm egalarining foydasi har doim kо‘pchilikka tegib turadi. Ular elda aziz
bо‘lib, hurmatga sazovor bо‘ladilar. Shu tufayli ota-bobolarimiz doimo bilimga intilib
yashaganlar. Ular ma’rifat chiroqlarini mash’ala singari yoqqanlar. Yuksak
ma’naviyat va ilm-ma’rifat tufayli Turonzamin yer yuzida shuhrat qozongan.
Jadidchilarning ilm orqali xalqimiz ongi va qalbida Vatanni ozod va obod qilish
borasidagi faoliyatlari ularning yuksak ma’naiyat sohibi bо‘lganliklaridan dalolat
berib turadi. Ularning ana shu faoliyatlari va sayi harakatlarini chuqur о‘rganish
yoshlarimiz ma’naviyatini boyitishda muhim manbaa bо‘ladi. Bu mustaqilligimiz
sharoitida umummilliy ma’naviyatimizni yangi pog‘onaga kо‘tarishga kuch-quvvat
bag‘ishlab boraveradi. Umummilliy ma’naviyatimizni tiklash va rivojlantirish orqali
mustaqilligimizni mustahkamlaymiz. Jahon sivilizatsiyasidagi munosib о‘rnimizni
tiklaymiz va mamlakatimizni rivojlangan mamlakatlar qatoridan о‘rin olishini
ta’minlashga erishishimiz mumkin bо‘ladi.
Jadidchihk harakatining uchinchi bosqichi 1917-yildan boshlab 30-
yillargacha davom etdi. Bu davrda jadidlar ahvoli yanada murakkablashdi. Tarixiy
manbalardan shu narsa ma'lumki, jadidlar yangi maktablar ochish, til va adabiyotni
isloh qilish, matbuot erkinligi, teatrlar tashkil qilish uchun kurash olib bordilar.
Afsuski, jamiyat hayotining barcha sohalarini siyosatlashtirish, subyektivizmga
haddan tashqari berihsh natijasida jadidchilikka panturkizm, panislomizm va
millatchihk tamg‘asi bosildi. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir singari
o‘nlab millat gullari millatsevarligi uchun qatag‘on qilindi. Salkam bir yarim asrlik
mustamlaka va mustabidlik davrida Vatanimiz tarixi soxtalashtirildi. Xalqimizni
o‘z tarixiy xotirasidan judo qilish uchun katta kurash ketdi.
Ammo jadidlar chor hukumati davrida ham, bolsheviklar davrida ham
ro‘shnolik ko‘rmadilar. Ularga millatchi, jamiyatga yot unsurlar tamg‘asini
bosishdi. Aslida ular har qanday etnik inson jamoasining tabiiy ehtiyoji bo‘lgan,
milliy mustaqillik tarafdorlari, milliy qahramonlar bo‘lib, tazyiqdan qutulishning
bosh yo‘li xalqni o‘qitib, bilimli, ma'naviyatli qilishdan iborat, deb qaragan edilar.
Mahmudxo‘ja Behbudiy kim edi?
14

Turkiston jadidlarining yirik namoyandasi Mahmudxo‘ja Behbudiy
Turkiston yoshlarini ma'rifatli qilish to‘g‘risidagi g‘oyalarni targ‘ib qilib, ular har
tomonlama ma'lumotli, madaniyatli kishilar, diniy murabbiylar sifatida islomning
sofligini muhofaza qilishlari, ikkinchi tomondan esa, dunyoviy bilim egalari bo‘lib,
ijtimoiy hayotda musulmonlar manfaatlarini himoya qilishlari kerak, degan
g‘oyani ilgari suradi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy butun ongli faoliyati davomida faqat xalq
manfaatlarini himoya qildi, xalqni baxtiyor etish, farzandlarini savodxon qilish
uchun kurashdi. 1914-yilda yozilgan «Yoshlarga murojaat» maqolasida
«...islomiyat shunday diniy metin va qobili taraqqiyotdurki, naqadar ilmi
zamonaviy ko‘p o‘qilsa, insonning dini islomga shuncha aqidasi bo‘lur... hatto
lozim bo‘lganda mulkingizni sotsangiz, o‘g‘lingizni zamoncha o‘qimog‘i sag‘iy
qilingiz», deb ta'kidlaydi. Mahmudxo‘ja Behbudiy Samarqand yaqinidagi
Baxshitepa qishlog‘ida rahoniy oilasida tug‘ilgan. Otasi Beh-budxo‘ja turkistonlik,
Ahmad Yassaviy avlodlaridan bo‘lgan. Otadan yosh yetim qolgan Mahmudxo‘ja
tog‘alari qo‘lida tarbiya topadi, qozixonada mirzalik qiladi, Samarqand va Buxoro
madrasalarida tahsil ko‘radi, so‘ngra qozi, mufti darajasigacha ko‘tariladi.
Behbudiy dunyoqarashining shakllanishida jadidchilik harakatining asoschisi
Ismoilbek G‘aspirahning xizmati katta bo‘lgan 7
.
Behbudiy 1899-1900-yillarda haj safariga boradi. Safar yangi maktab
haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Uning tashabbus va g‘ayrati bilan
Samarqand atrofidagi qishloq-larda yangi maktablar tashkil topa boshlaydi. Adib
maktablar uchun «Risolai asbobi savod» (1904), «Risolai jug‘rofiya umroniy»
(1905), «Risolai jug‘rofiya Russiy» (1905), «Kitobat ul-atfol» (1908), «Tarixi
Islom» (1909) kabi darsliklar tuzadi. Behbudiy 1911-yilda o‘zbek dramachili-
gining birinchi namunasi «Padarkush» asarini yaratdi. Asar 1914-yilda sahnaga
qo‘yildi va millatdoshlarga chaqmoqdek ta'sir etdi.
Behbudiy 1913-yildan matbuot ishlari bilan shug‘ullandi. «Samarqand»
gazetasi, «Oyina» jurnallarini chiqardi. «Nashriyoti Behbudiy» nomli nashriyot
7
Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva. T.”O’qituvchi”. 1993.
15

ochdi, kutubxona tashkil etdi. 1914-yilda ikkinchi bor Sharq mamlakatlariga
sayohat qildi. Sayohat xotiralari «Oyina» jurnalida bosildi. Tilshunoslik, adabiy
tanqidga, ijtimoiyotga oid yuzlab maqolalar yozdi. Behbudiy XX asr boshidagi
Turkistonning yirik siyosiy arbobi edi.
Vatan taqdiri kun tartibiga qo‘yilgan 1917-yilda Toshkent-da bo‘lib o‘tgan
Turkiston musulmonlarining o‘lka qurultoyida hayajonli nutq so‘zlagan Behbudiy
o‘zaro ixtiloilardan voz kechishga, buyuk maqsad yo‘lida birla-shishga chaqirdi,
xuddi shu ixtiloilarimiz sababli «mustam-laka qoidasi ila bizni idora eturlar», deb
ochiq aytdi. Xuddi shu yili Qo‘qonda e'lon qilingan «Turkiston muxtoriyati»ning
ma'naviy otasi, shubhasiz, Behbudiy edi. Afsuski, muxtoriyat sovetlar tomonidan
xoinona bostirildi: 10 ming turkistonlik o‘ldirildi, 180 qishloq to‘pga tutildi.
Voqeadan larzaga tushgan Behbudiy iztirob bilan Samarqandga qaytdi, u yerda
tura olmay, Toshkentga keldi, hukumat rahbarlari bilan muzokara yuritishga
urindi, bu natija bermadi. Orzulari chil-chil bo‘lgan Behbudiy 1919-yili haq-huquq
istab dunyo jamoatchihgiga murojaat qilish niyati bilan yo‘lga chiqdi va
Shahrisabzda qo‘lga olinib, Qarshida qatl etildi.
Bu yerda о 'qituvchi M. Behbudiyning «Padarkush» dramasidagi Tangriqul
va Toshmurod obrazlariga qisqacha tavsif berib, quyidagi parchani keltiradi:
«Ziyoh odamlarga qarab: ilm va tarbiyasiz bolalarning oqibati shuldir.
Agarda bularni otasi o‘qitsa edi, bu jinoyat va padarkushhk alardan sodir bo‘lmas
va bular ichkilikni bo‘yla ichmasdi, xun beg‘ayri haqqin qilmas edi. Umri boricha
Sibir va bandga va qiyomatga, jahannamga qolmas edi... Oh, haqiqatda boyni
o‘ldirgan va yigitlarni azobi abadiyga giriftor qilgan beilmlikdir. Bizlarni
xonavayron, bachagiryon, bevatan va bandi qilg‘on tarbiyasizlik va ja-holatdir;
bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqir va zararat va xorliklar hammasi ilmsizlik va
betarbiyalikning mevasi va natijasidir. Dunyog‘a taraqqiy qilgan xalq ilm vositasi
ila taraqqiy qiladi. Asir va zabun bo‘lganlar-da beilmlikdan. Modomiki, bizlar
tarbiyasiz va bolalarimizni o‘qitmaymiz, bul tariqa yomon hodisalar va
16

badbaxtliklar oramizda doimo hukmfarmo bo‘lsa kerak. Bu ishlarning yo‘q
bo‘lmog‘iga o‘qimoq va o‘qitmoqdan boshqa iloj yo‘qdir 8
».
Behbudiyning bu so‘zlarini hozirgi zamonga moslab, o‘quvchilarning
fikrlarini eshitadi. XX asr boshlarida, bir tomondan, o‘lkada chor hukumati
manfaatlariga muvofiq keladigan ma'naviy qashshoqlik, ikkinchi tomondan,
mahalliy burjuaziya va diniy aqidaparastlarning ta'siri muhitida «usuli jadid»
maktablarining ochilishi ulkan ijtimoiy-siyosiy hodisa bo‘lgan. Shunday
maktablarga mo‘ljallab yaratilgan dastur mualliflaridan biri, M. Behbudiyning
hamfikrlaridan Munawarqori Abdurashidxonov bo‘lib, unda o‘nta fan o‘rganilishi
nazarda tutilgan edi.
8
Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 2003.
17

1.2. Mustamlakachilik va qaramlik yillarida milliy ma’naviyatga yetkazilgan
zarar va uning oqibatlari
Umuman, Munawarqori Abdurashidxonov ham «usuli savtiya» maktabiga
ixlos bilan qarab, chor hukumati Turkis-ton o‘lkasidagi aholini ma'naviy-madaniy
qoloqlikda saqlayotgani va undan qutulish choralari faqat maktab ta'lim-
tarbiyasidagi keskin islohotga bog‘liqligini to‘g‘ri tushungan holda chor
hukumatining mustamlakachilik boshqaruv usuhga qarshi kurashda faollik
ko‘rsatdi. Shu maqsad yo‘lida Toshkentda ilg‘or fikrli ziyolilar va turli gurahlardan
1918-yil may oyida «Turk o‘chog‘i» ilmiy-madaniy jamiyatini tuzdi. Ushbu
jamiyat Turkiston turkiylarini milliy bayroq ostida birlashtirib, ularga milliy rah,
milliy g‘oya va milliy tarbiya berish, milliy urf-odatlar asosida umumiy turk
madaniyatini vujudga keltirish, shu tariqa millatimizning rahiy va jismoniy
quwatini orttirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
«Millat. Vatan. Ma'naviyat. Shunga o‘xshash so‘zlarni bilmoq bilan ziyoli
bo‘lmaydilar. Maorif va madaniyat bog‘chasining birinchi darvozasi maktabdur.
Teatr sahnasi har tarafi oynaband qilingan bir uyga o‘xshaydurki, bunga har kim
kirsa o‘zining husni qabihini, ayb-u nuqsonini ko‘rub ibrat olur va bu sahnada
ko‘zguga yomon ko‘ringan past odatlardin va buzuq axloqlardin uzr qilmoqg‘a
harakat qilur. Jannat kabi go‘zal yurting bugun sendan ish kutadir. Hurriyat
berilmas, olinur», deb yozgan edi Munavvarqori.
Munavvarqori Abdurashidxonov adib, murabbiy, muhar-rir, ijtimoiy-siyosiy
arbob, Turkiston mustaqilligining qizg‘in kurashchilaridan biri. U 1878-yilda
Toshkentning Shayxon-tohur mahallasida mudarris oilasida tug‘ildi. Onasi Xosi-
yatxon qo‘lida savod chiqardi. Toshkentda (Yunusxon madrasasida), Buxoroda
o‘qidi. XIX asr 90-yillari oxiridan jadidchilik harakatiga yaqinlashdi. 1901-yilda
Toshkentda «usuli jadid» maktabini ochdi. Bu maktablar uchun «Adibi awal»
(1907), «Adibi soniy» (1907) kabi alifbo va xresto-matiyalar, «Tajvid al-Qur'on»
(«Qur'on qiroati»), «Yer yuzi» («Geografiya») singari qo‘llanmalar tuzib nashr
etdi. Bolalar uchun o‘nlab she'riy va nasriy hikoyatlar yozdi.
18

1917-yil fevral o‘zgarishidan keyin milliy davlatchilik an'analariga
asoslangan Turkiston hukumatini tuzish g‘oyasini ilgari surdi. «Xurshid», «Najot»,
«Kengash» gazetalarini chiqardi, «Sho‘roi islomiya» jamiyatining asos-chisi va
rahbari sifatida tanildi, Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatladi.
Munawarqori - Turkistonda zamonaviy oliy tahsilni yo‘lga qo‘yganlardan.
U, xususan, hozirgi Toshkent Davlat universitetining muassislaridan edi. 1918-
yilning aprelida uning tashabbusi bilan Turkiston Xalq dorilfununining musulmon
bo‘limi tashkil qilindi, Munawarqori rais (rek-tor) bo‘lib ishladi, ona tilidan dars
berdi.
20-yillarning o‘rtalaridan jadidchilikka munosabat o‘zgara boshlagach,
Munawarqoriga ham hujum boshlandi. Shunga qaramasdan, u o‘z yo‘lidan
qaytmadi. 1927-yilda Toshkent okrug madaniyatchilarining quraltoyida
jadidchilikni himoya qilib chiqdi, 1929-yilda millatchilikda ayblanib, qamoqqa
olindi. 1931-yilda qatl etildi. Abdurauf Fitrat faoliyatida ilm-ma'rifat g‘oyalari
qanday o‘rin tutadi?
Abdurauf Fitrat: «Vatan u mening jon-u tanim, sajdagohimdir. U mening
to‘lin oyim, tinch-omonligim, izzatim, sharafim. Ka'bam, qiblam hamda
gulistonimdir. Hech shubha yo‘qki, odamlar har xil din va mazhabdan, har xil
qabila va millatdan bo‘lsalar ham, bir otaning va yagona jinsning farzandi.
Boshqacha qilib aytganda, bir-birlarining aka-ukalaridir. Shunday ekan, ular o‘zaro
umu-miy birodarlikni yuzaga keltirishlari kerak. Rahbarim -fan, payg‘ambarim
bilimdir»,- deya xitob qiladi.
XX asr o‘zbek adabiyotining mashhur namoyandasi, Turkiston jadidchilik
harakatining g‘oyaviy rahbarlaridan bo‘lgan A. Fitrat 1884-yilda Buxoroda
savdogar oilasida tug‘ilgan. Otasi Abdurahimboy o‘qimishli, dunyoning baland-
pastini biladigan kishi bo‘lgan. Abdurauf eski maktabda, so‘ng Mirarab
madrasasida tahsil ko‘rdi. «Mij-mar» taxallusi bilan she'rlar yozdi. 1909-1913-
yillarda Istambul dorilfununida o‘qidi. «Munozara» (1909), «Say-ha» nomh
kitoblarini chop qildirdi. «Sayha» to‘plamidagi she'rlarida Buxoro mustaqilligi
g‘oyasini birinchi marta juda yorqin ifodalab berdi.
19

Fitrat Buxoro inqilobining g‘oyaviy-tashkiliy rahbarlari dan, keyin esa
Buxoro xalq jumhuriyatining muassislaridan biri, siyosiy arbob sifatida ham
shuhrat topdi.
Fitrat bu davrda yaratgan ko‘plab asarlari bilan yangi o‘zbek fani va
madaniyatining bir qator yo‘nalishlariga yo‘l ochdi, xususan, O‘rta Osiyo
xalqlarining boy va qadim madaniy merosini har tomonlama izchil va chuqur
o‘rganishni boshlab berdi, o‘zbek - tojik adabiy-madaniy yodgorliklarining
mushtarak jihatlariga diqqatini qaratdi. Sovet hukumati tomonidan panturkist,
millatchi, josus sifatida ayblanib, 1937-yilda qamoqqa olindi va 1938-yilda qatl
etildi. Abdulla Avloniyning ma'rifatchilik faoliyati qanday bo‘lgan?
Abdulla Avloniy 1878-yilning 12-iyulida Toshkentda Mergancha
mahallasida to‘quvchi oilasida tug‘ildi. Otasi Miravlon aka asli qo‘qonlik edi.
Yosh Abdulla eski maktabda savod chiqardi, bir muddat Shayxontohurdagi
Abdumalikboy madrasasiga qatnadi. 90-yillardan she'r yozishga tutindi. 1904-yilda
Mirobodda jadid maktabi ochib, dars berdi. 1909-1917-yillarda «Birinchi
muallim», olti qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she'rlar», «Turkiy Guliston
yoxud axloq» kabi darsliklar yozdi. Ayniqsa, so‘nggi asari bolalarda milliy ong va
axloqni shakllantirishda bugungi kun uchun ham g‘oyat ahamiyatlidir. Avloniy
«Hijron» taxallusi bilan yozgan o‘nlab she'rlari an'anaviy she'riyatimizning
yangilanishida katta xizmat qildi.
Avloniy 1909-yilda turli xayriya jamiyatlari, shirkatlar tashkil etib,
o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol qat-nashib keldi. 1917-1918-yillarda
Turkiston hayotida yuz bergan o‘zgarishlarda ishtirok etdi, sovet hokimiyatining
xalqni fojialar girdobiga tortayotganini anglab yetdi va buni ayrim she'rlarida
ifodaladi. 1919-1920-yillarda RSFSR ning Hirotdagi muxtor elchisi bo‘lib turdi.
Adib o‘z safar taassurotlari - «Afg‘on sayohati»da qizil saltanatdagi ish tizimining
chor istilochilik siyosatidan zarracha qolishmas-ligini oshkora aytdi. 20-yillarda
O‘zbekiston oliy ta'limini yo‘lga qo‘yishda qatnashdi. O‘rta Osiyo Davlat
universitetida til-adabiyot kafedrasi mudiri (1930), professor bo‘lib ishladi. Ayni
paytda maktablar uchun darsliklar tuzishni davom ettirdi. 1933-yilda VII sinf
20

uchun «Vatan xrestomatiyasi»ni tuzdi. 1934-yil 25-avgustda vafot etdi.
Abdulhamid Cho‘lponning ma'rifatparvarlik g‘oyalari nimalardan iborat edi?
Abdulhamid Cho‘lpon. Cho‘lpon - tong yulduzi ma'nosini bildiradi. Bu
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘lining adabiy taxallusidir. Cho‘lpon 1897-yilda
Andijonda tug‘ildi. Maktab - madrasa, so‘ng rus-tuzem maktabida o‘qidi. 1914-
yildan «Andijon», «Qalandar», «Mirzaqalandar», «Cho‘lpon» taxalluslari bilan
vaqtli matbuotda maqola va hikoyalari chiqa boshladi.
1917-yildan davrning shiddatli voqealari Cho‘lponni o‘z bag‘riga oladi.
Fitrat «Hurriyat» gazetasi bilan aloqa bog‘laydi. Zakiy Validly bilan
Boshqirdistonda, 1920-yilda Buxoro jumhuriyat matbuot organlarida ishlaydi.
So‘ngra O‘zbekiston Xalq Komissarlari Soveti tomonidan Moskva-ga yuboriladi
va tarjimon bo‘lib faoliyat ko‘rsatadi. Shu yillari «Uyg‘onish» (1922), «Buloq»
(1924), «Tong sirlari» nomi bilan she'riy kitoblari bosildi. «Xalil farang»,
«Cho‘lpon sevgisi», «Cho‘rining isyoni», «Mushtumzo‘r», «O‘rtoq Qarshiboyev»,
«Hujum», «Yorqinoy» (1926) kabi dramalari ketma-ket sahnaga qo‘yildi, ayrimlari
bosilib chiqdi. Navoiy, Fuzuliy, Tagor, Furqat, H. Jovid haqida maqolalari eTon
qilindi.
1927-yildan matbuotda Cho‘lponga qarshi hujum bosh-landi. O‘sha yili
oktabrda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston madani-yat xodimlarining 2-qurultoyida
Cho‘lpon majlisdan haydab chiqarildi. Keying! o‘n yil xorliklar, zorliklar, tahqir-u
iztiroblar bilan kechdi. U og‘ir vaziyatda «Soz» to‘plamini nashr ettirib (1935),
zamonasozlik qilishga majbur bo‘ldi, oldingi fikrlaridan qaytganini e'lon qildi.
Shunday tang-u tor sharoitda «Kecha va kunduz» romanini yozib, chop ettirdi
(1936), Shekspirning «Hamlet», K. Gotsining «Ma-likai Turandot», Pushkin,
Gorkiyning asarlarini o‘zbekchaga katta mahorat bilan tarjima qildi.
Cho‘lpon adabiyotning juda ko‘p tur va janrlarida ijod etgan bo‘lsa-da,
ko‘proq shoir sifatida shuhrat topdi. U XX asr o‘zbek adabiyotining zabardast
vakilidir. Uning 20- yillarda to‘plamlarda bosilib chiqqan va bugun ma'lum
bo‘lgan she'rlari u qadar ko‘p emas. Lekin ular o‘zbek ziyolilariga chaqmoqdek
ta'sir qilgan va butun adabiyotni o‘z izmiga olgan edi. Cho‘lpon 1937-yilda
21

qamoqqa olinib, 1938-yilda qatl etildi. Abdulla Qodiriy ijodida ilm-ma'rifatni
tashviq qilish qanday o‘rin tutgan?
Abdulla Qodiriy. U o‘zbek adabiyotining ulkan namoyandalaridan biri,
o‘zbek romanchiligining asoschisidir. U 1894-yilda Toshkentda tug‘ildi. Eski usul
maktabida, ras-tuzem maktabida, so‘ng Abulqosim madrasasida o‘qidi. 1910-
yillarning o‘rtalaridan «Julqunboy», «Dumbulboy», «Jiyan», «Ovsar», «Shilg‘ay»,
«Shakkok» kabi taxalluslar bilan vaqtli matbuotda she'r va hikoyalari chiqa
boshlagan. «Millatimga», «Ahvolimiz» she'rlari, «Juvonboz» hikoyasi, «Baxtsiz
kuyov» dramasini yozdi. Uning oktabr o‘zgarishlaridan keying! faoliyati, asosan,
matbuot bilan bog‘langan: «Oziq ishlari», «Rosta», «Ishtirokiyun», «Qizil bayroq»
gazetalarida; «Inqilob», «Kommunist yo‘ldoshi» jurnalida ishlagan, «Mushtum»
jurnali (1923) ning asoschilaridandir. 1919-1925-yillarda matbuotda «Matbuot
kuni», «G‘irvonlik Mallavoy», «Ravot qashqirlari», «Bizda teatr ishining borishi»
kabi yuzlab maqola va hikoyalar e'lon qildi. Abdulla Qodiriyni yozuvchi sifatida
elga tanitgan ilk asarlari «Kalvak mahzumning xotira daftaridan», «Toshpo‘lat
tajang nima deydi» hajviy qissalaridir. Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining ilk
qadamlaridanoq millatining taqdiri ustida qayg‘urdi, uning uchun najot yo‘lini
izladi. Awaliga u yangi hukumatga ishondi, biroq mustamlaka siyosati mohiyat
e'tibori bilan o‘zgarmay qolayotganini, sho‘rlik xalq bu qonli siyosatning qurboni
bo‘layotganini ko‘rdi. Ayniqsa, Qo‘qon muxtoriyatining qonga botirilishi uni
larzaga soldi. Qodiriy 191
9 _1920-yillarda «O‘tkan kunlar» romanini yozdi, xalq
ongini uyg‘otmoqchi bo‘ldi, «tariximizning eng kirlik qora kunlari», yurtni
mustamlaka balosiga giriftor etgan keying! «xon zamonlari» - XIX asr
o‘rtalaridagi tarixiy haqiqatni badiiy chizib berdi. Ikkinchi yirik asari «Mehrobdan
cha-yon» 1928-yilda yozilgan. 1934-yilda qishloq hayotidan «Obid ketmon»
qissasini yozdi. Unda kollektivlashtirish harakatining bir qancha tomonlarini
haqqoniy ko‘rsatdi. Ichki ziddiyatlarni ochib berdi, ehtimol tutilgan xatarli oqi-
batlardan ogohlantirdi, kolxoz tuzumi pirovardida odamlar-dagi tashabbusni,
manfaatdorlik tuyg‘usini so‘ndirishini aytdi. Bu asar ham sho‘ro mafkurachilari
22

kutgan asar bo‘lib chiq-madi. Matbuotda Qodiriyga yana hujum boshlandi. 1937-
yil hibsga olindi. To‘qqiz oylik qiynoqdan so‘ng 1938-yil qatl etildi.
Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilarning javoblarini umumlashtiradi,
baholaydi va darsni quyidagicha yakun-laydi.
1. Jadidchilik oqimi o‘z g‘oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish
niyatida yangi o‘zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot hurligi uchun kurash,
xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatr yaratishni belgilab berganligi diqqatga
sazovordir.
2. Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktab-lariga
qatnashlarini ta'minlash yo‘li bilan ular taqdirini o‘zgartirish va oilada islohot
o‘tkazish, mahalliy boylar va savdogarlarning siyosiy va iqtisodiy jihatdan ras
burjuazi-yasi bilan bir huquqda bo‘lishi uchun, mahalliy amaldor-larning chor
hukmdorlari tomonidan siquvga olinishiga qarshi kurash, shu yo‘l bilan
mustamlakachilik siyosatini isloh qihsh ular dasturining markazida bo‘ldi.
3. Jadidlarning asosiy maqsadlari ilm va ma'rifatni egal-lashga da'vat
qilish bo‘lib, Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashga
chorladi. Istilochi-lar va mahalliy mustabidlar oyog‘i ostida toptalgan Turkis-tonni
savodli, ma'rifatli, taraqqiyotga erishgan, obod, mustaqil mamlakatga aylantirish
ularning g‘oyaviy maqsa-di edi 9
.
4. Umuman, jadidchilik Turkistonda hukm surgan feodal
munosabatlarga qarshi oqim bo‘lib, xalqni Vatan musta-qilligi va taraqqiyoti
uchun islohotlar o‘tkazish, ziyoli va taraqqiyparvarlarni, boy va ulamolarni
birlashtirishga undaydi.
5. Awalo, jadidchilik harakati va g‘oyalarining asosini Turkistonning o‘zida
vujudga kelgan tarixiy, ijtimoiy-siyosiy vaziyat va sharoitlardan izlamoq kerak.
Ma'lumki, Turkiston Sho‘ro to‘ntaraviga qadar ham, undan keyin ham istibdod
tuzumi ostida bo‘ldi. Binobarin, jadidlarning bosh g‘oyalari ham ana shu
istibdoddan qutulish va mustaqillikni qo‘lga kiritish maqsadi bilan bog‘lanib
ketadi.
9
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
23

«Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch» asarida aytilganidek: «Tariximizning
qaysi davrini olmaylik, yurtimizda ilm-u ma'- rifat va yuksak ma'naviyatga intilish
hech qachon to‘xtamaganini, xalqimiz dahosining o‘lmas timsoli sifatida eng og‘ir va
murakkab davrlarda ham yaqqol namoyon bo‘lib kelganini ko‘rishimiz mumkin.
Masalan, chorizm mustamlakasi davrida ma'rifat g‘oyasini baland ko‘tarib chiqqan
jadid bobolarimizning faolyati bunga yana bir yorqin misol bo‘la oladi».
24

II.BOB. PEDAGOG FAOLIYATIDA JADID
MA’RIFATPARVARLARINING MEROSIDAN FOYDALANISH
2.1. Jadid ma’rifatparvarlarining pedagogik qarashlari
«Тa’lim to‘g ‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturida talab
etilganidek ta’lim-tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning
ustivorligiga erishishimiz, yoshlarda «boy milliy madaniy-tarixiy ana’nalarga va
xalqimizning intellektual merosiga hurmat» ruhida tarbiyalashimiz lozim. Buning
uchun esa tariximizning har bir davrini ob’ektiv o‘rganishimiz, unga haqqoniy
baho berishimiz va har bir davrdagi ilg ‘or qarashlarni ta’lim-tarbiya jarayoniga
olib kirish kerakligi haqida to‘xtalib o‘tadilar. Тa’lim tizimi 5 toifaga bo‘lingan
1. Quyi-boshlang ‘ich diniy maktab.
2. Qorixona.
3. Daloilxona
4. Maktab internat
5. Madrasa
XIX asr madrasalarida O‘rta asrga oid diniy falsafa, musulmon huquqlari,
arab tili grammatikasi, mantiq ilmlari o‘qitilgan. Uni tugatib imomlik qilish yoki
qozixonada ishlash mumkin bo‘lgan. Maktab va madrasalarda dars o‘zbek, arab,
fors-tojik tillarida olib borilgan. Asosan o‘g ‘il bolalar o‘qiganligi, maktab o‘quv
dasturi va rejasida- riyoziyot, tarix, geografiya, tabiat, rus tili, ona tili,
islomshunoslik fanlarini o‘qitish belgilanganligi, Sharq mutafakkirlari va rus
yozuvchilari asarlari o‘rganilishi kabi masalalar muxokama etiladi.
1884 yil 19 dekabrda Тoshkentning eski shahar qismida birinchi rus tuzem
maktabi ochildi. Boshqa joylarda ham ochila bordi va 1904 yili ularning soni 57
taga yetdi.Rus tuzem maktablarida o‘quvchilarga rus muallimi rus tili, arifmetika
va boshqalarni o‘tar, buning uchun o‘qish vaqtining yarmi ajratilar, qolgan
yarmida esa musulmon domla diniy darslar utardi. 1903 yil Тoshkentda qizlar
uchun rus tuzem maktabi ochildi. Lekin tezda yopildi. Ruslar Тurkistonda
bosqinchilik ishlari olib borish, uning boyliklarini talash bilan birga, xalqning urf-
odatlari, tili va dinidan ham ayirmoqchi bo‘ldi. Bu o‘rinda Fitratning quyidagi
25

fikrini keltirish mumkin: «...imperatorlik hukumati chin kungildan tilar edi: qo‘l
ostindagi o‘zga millatlar ezilsunlar, xarob bo‘lsunlar, saodat yuzin ko‘rmasunlar,
tilanchilar kabi yashasinlar».
XIX asrning ikkinchi yarmida ma’rifatparvarlik faoliyati keng yoyilib, qator
ziyolilar pedagogik g ‘oyalar bilan chiqdilar. Jadidchilik faqat maorif sohasida
keng tus olib qolmay, balki madaniyat, san’at va inqilobiy harakatlar sohasiga ham
o‘z ta’sirini ko‘rsatishi haqida ham fikr yuritishadi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919) Samarqandning Baxshitepa qishlog
‘ida ruhoniy oilasida tug ‘iladi. U adabiyot, tarix, geografiya, islom tarixi,
siyosatshunoslik bilan shug ‘ullanadi. 27 yoshida Makkaga borib, hoji va mufti
unvonlari bilan qaytadi.
U o‘lkada usuli jadid maktablarining eng birinchi nazariyotchisi va
amaliyotchilaridan, jadidchilikni boshlaganlardandir.
Rajabamin qishlog ‘ida Shakuriy ochgan maktabni 1908 yili o‘z hovlisiga
ko‘chirib keladi, unga har tamonlama yordam beradi.
U o‘zbek va tojik tillarida «Kitobul-atfol» (Bolalar kitobi), «Muxtasari tarixi
islom» (Islomning qisqacha tarixi), «Amaliyoti islom», «Aholi geografiyasiga
kirish», «Rossiyaning qisqacha geografiyasi» kabi asarlarni yaratdi. «Behbudiy
nashriyoti»ni tashkil etib, unda darsliklar, Тurkiston, Buxoro, Хiva xaritasini bosib
chiqaradi. Samarqandda kutubxona va qiroatxona ochishga boshchilik qiladi.
Drammaturgiya sohasida qalam tebratadi (m-n, «Padarkush») Behbudiy 1913
yildan «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqara boshlaydi.
U til o‘rganishga yoshlarni da’vat etadi. Diniy ilmlar va dunyoviy ilmlar
ulamolari kerak deb biladi. Behbudiy o‘z maktabi uchun o‘quv reja va dasturlar
ishlab chiqadi. Uning maktabi 2 qismdan iborat edi: 1. Ibtidoiy qism. 2. Rushadiya.
Birinchi bosqich 4 yil, 2 bosqichi ham 4 yil bo‘lgan va unga birinchi bosqichni
tugatganlar olingan. U ilmning jamiyat rivojidagi rolini yaxshi tushungan va
yoshlarni ilm o‘rganishga chaqiradi, «Padarkush» dramasida ham ilmsizlikni
qoralashi haqida fikrlar bildiriladi.
26

Munavvar Qori Abdurashidxonov (1872-1931) Тoshkent shahrida ziyoli
oilasida tug ‘iladi. Onasi otinoyi bo‘ladi. 1901 yili birinchi jadid maktabini ochadi.
Yangi maktablar uchun tovush usulida «Adibi avval» (1907), «Adibi soniy»
darsliklarini yozadi. 1906 yili Ismoil Obid muharrirligida «Тaraqqiy» gazetasini
tashkil qiladi. Darsliklari qayta-qayta nashr qilinadi.
Munavvar Qori o‘rta maxsus va oliy ta’lim asoschisi sifatida 1916 yil 9
aprelida o‘z uyida to‘plangan jadidlar bilan birga Тurkiston xalq dorilfununining
musulmon bo‘limini tashkil etish yuzasidan komissiya tuzadi. O‘zi raislik qiladi. 3
bosqichdan iborat dastur tuziladi.
1918 yil 13 may, yakshanba kuni Dorilfunun (hozirgi yosh tomoshabinlar
teatri binosida) ochiladi. Munavvar Qori rais (rektor), Iso Тo‘xtaboyev 1-, Burxon
Habib 2-, muovin qilib belgilanadilar. O‘qituvchilar soni 190 ga yetadi. Ular
orasida Fitrat, Kamol Shams, Haydar Shavqiy va boshqalar bor edi. Shu
munosabat bilan Тoshkent davlat universitetiga Milliy universitet nomi berilganligi
haqida to‘xtalib o‘tiladi 10
.
Abdurauf Abdurahim o‘g ‘li Fitrat (1886-1938) Buxoroda tug ‘iladi. Dastlab
maktabda, so‘ngra Mirarab madrasasida o‘qiydi. U adabiyot, tarix, falsafani chuqur
o‘rganadi. 1909 yili «Jamiyati xayriya» ko‘magida Тurkiyaga o‘qishga ketadi. 4 yil
o‘qiydi. U yerda «Munozara» va «Hind sayyohi qissasi» asarlarini yozadi. Bunda
Buxorodagi o‘quv-o‘qituv ishlari, ularni tubdan o‘zgartirish masalalariga e’tibor
beriladi. «Rahbari najot» (1913), «Oila» (1916) asarlari, «O‘quv» (1917) darsligini
yozadi. 1922-23 yillarda Buxoro xalq maorifi noziri bo‘lib, chet ellarga o‘qishga
talaba va o‘quvchilar yuborishga rahbarlik qiladi. 1923-24 yillarda Moskva va
Leningrad (Peturg)da yashab ijod qiladi, professor bo‘ladi. Keyin qator oliy o‘quv
yurtlari, tadqiqot institutlarida pedagogik va ilmiy faoliyat bilan shug ‘ullanadi.
«Rahbari najot» asarida ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor beradi,
fanlar tasnifini yaratadi. O‘zining didaktik qarashlarini bayon etadi. «O‘quv»
darsligi ham juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, turmush odobiga oid
10
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
27

ko‘plab mavzular berilganki, ulardan hozirgi tarbiya ishlarida ham keng
foydalanish mumkinligi haqidagi fikrlar ham aytib o‘tiladi.
. Taniqli o‘zbek pedagogi va olimi Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda
Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, mayda hunarmand- to‘quvchi
oilasida dunyoga keldi. Ota-onasi savodli kishilar bo‘lganlar. Abdulla Avloniy eski
usul maktabini tamomlagandan so‘ng 12 yoshida madrasaga o‘qishga kirdi. U
yozda ishlab ota- onasiga yordam qilar, boshqa vaktlarda o‘qir edi. O‘ta iqtidorli
bulgan Abdulla Avloniy 15 yoshida she'rlar yoza boshladi. Dastlabki she'rlari
“Tarjimon” gazetasida bosiladi. U uzining dastlabki she'rlarida va “Xijron” degan
makolasida xalqni yangi usul ukuv muassasalarida ukib- urganishga targib kildi.
Abdulla Avloniy 1907 yilda “Shuxrat” va “Osiyo” nomli yangi gazetalar chikara
boshladi, lekin chor amaldorlari tez orada gazetalarni yoptirib kuyadi. Abdulla
Avloniy xalq orasida ilgor fikrlarni tarqatishda, ilm va ma'rifatni tashviq qilishda
gazeta, jurnallarning roli g ‘oyat katta ekanligini yaxshi bilar edi. U 1907 yili
“Shuhrat”, “Osiyo” nomli gazetalar chiqarib unga muharrirlik qiladi 11
.
Gazetaning birinchi sonida matbuotning roli, gazetaning vazifasi haqida fikr
yuritib, “Matbuot har insonga o‘z xolini ko‘rsatuvchi, axvol- olamdan xabar
beruvchi, qorong ‘i kunlarni yorituvchi, xalq orasida ilm, ittifoq, ximmat g
‘oyalarini yoyuvchidir” deb, aytadi. XX asr boshlarida O‘zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy hayotida va pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy alohida urin
egalladi, butun faoliti davrida u o‘z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni
yetishtirish, uning ma'naviyatini shakllantirishga alohida e'tibor berdi.
Abdulla Avloniy o‘zbek xalqining san'ati va adabiyoti hamda milliy
madaniyatini, xalq ta'limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda katta xizmatlar qilgan adib,
jamoat arbobi va iste'dodli pedagogdir. A.Avloniy o‘zbek ziyolilari ichida
birinchilardan bulib, o‘zbek xalq teatrini professional teatrga aylantirish uchun
1913 yilda “Turon” nomi bilan teatr truppasini tashkil kiladi.
1916 yili ozarbayjonlik mashxur aktyor Sidqiy Ruxillo Toshkentga kelib,
“Turon” truppasi bilan birga “Layli va Majnun” spektaklini qo‘yadi. Avloniy bu
11
Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva. T.”O’qituvchi”. 1993.
28

spektaklda Qaysning otasi rolini ijro etadi. Truppa a'zolari bilan Avloniy 1014-
1916 yillarda fargona vodiysida gostrollarda bo‘ladi.
Abdulla Avloniy 1917 yil to‘ntarishiga qadar Turkistonda juda katta
ijtimoiy- ma'rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar xarakatining kuzga kuringan
namoyondalaridan edi. A.Avloniy ilg ‘or ziyoli kishilar bilan hamkorlikda teatr
tomoshalari va matbuotdan tushgan mablaglarga dunyoviy ilmlarni o‘qitadigan
“Usuli jadid”, ya'ni yangicha ilgor usuldagi o‘quv muassasalari ochdilar va bu
o‘quv muassasalarda oddiy xalq bolalarini o‘qitdilar. Ular o‘z millatlaridan yetuk
olimlar, bilimdon mutaxassislar, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod,
Vatanni ozod, farovon etishlarini orzu qildilar va bu yo‘lda fidoiylik ko‘rsatdilar.
Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida,
keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi o‘quv muassasalar ochdi. O‘quv
muassasalardagi o‘quv asbob- jihozlarini o‘zgartirdi, o‘z qo‘li bilan doska va
partalar yasadi. O‘quv muassasasiga qabul qilingan tarbiyalanuvchilarning asosiy
qismini kambagal kishilarning bolalari bo‘lganligi uchun kiyim- kechak, oziq-
ovqat, daftar- qalam bilan ta'minlash maqsadida, do‘stlarining ko‘magida “Jamiyati
xayriya” tashkil etadi va bu jamiyatga o‘zi raislik qiladi. “Nashriyot” shirkati tuzib,
Xadrada “maktab kutubxonasi” nomli kitob do‘konini ochdi. Avloniyning maktabi
o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga ko‘ra mashg ‘ulotlarni sinf-dars tizimi
asosida o‘z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktabidan far`q qiladi. U uz
o‘quv muassasasida tarbiyalanuvchilarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob,
handasa, hikmat kabi fanlardan muayyan ma'lumotlar beradi.
Abdulla Avloniyning ilk toliblaridan biri, Toshkent Davlat universitetida
uzoq yillar dars bergan taniqli pedagog, marhum Yusuf Toxiriy Avloniy
Mirobodda tashkil qilgan o‘quv muassasasi haqidagi xotiralarida shunday deb
yozgan edi:
2. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida “Turkiy guliston
yoxud axloq” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o‘rganish
sohasida katta ahamiyatga molikdir.
29

“Turkiy guliston yoxud axloq” asari axloqiy va ta'limiy - tarbiyaviy asardir.
Asarda insonlarni yaxshilikka chakiruvchi, yomonlardan kaytaruvchi bir ilm-
axloq haqida fikr yuritiladi. Shu jixatlardan karaganda bu asar Yusuf Xos
Xojibning “Qutadg ‘u bilig”, Nosir Xisravning “Saodatnoma”, Sa'diyning
“Guliston” va “Bo‘ston”, Jomiyning “Bahoriston”, Navoiyning “Mahbub ul-
qulub”, Ahmad Donishning “Farzandlarga vasiyat” asarlari shaqlidagi o‘ziga xos
tarbiyaviy asardir.
Ozbek pedagogikasi tarixida Avloniy birinchi marta pedagogikaga
“Pedagogiya”, ya'ni tarbiyalanuvchi tarbiyasining fani demakdir, deb ta'rif berdi.
Tabiiy, bunday ta'rif Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat
beradi. Abdulla Avloniy tarbiyalanuvchi tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt
bo‘limga ajratadi: 1. “Tarbiyaning zamoni”. 2. “Badantarbiyasi”. 3.“Fikr
tarbiyasi”. 4.“Axloq tarbiyasi” va bu haqida hamda uning ahamiyati to‘g ‘risida
fikr yuritadi.
“Tarbiyaning zamoni” bo‘limida tarbiyani yoshlikdan berish zururligini, bu
ishga hammani: ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishishi keraqligini
ta'kidlaydi.
“Al-xosil tarbiya bizlar uchun yo hayot mamot, yo najot-yo halokat, yo
saodat- yo falokat masalasidur” deb uqtiradi, Avloniy.
Tarbiya xususiy ish emas, milliy, ijtimoiy ishdir. Xar bir xalqning taraqqiy
qilishi, davlatlarning qudratli bulishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog ‘li`,
deb hisoblaydi adib 12
.
Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrining oxiriga qadar
davom etadi. U bir qancha bosqichdan- uy, bog ‘cha o‘quv muassasasi va
jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng
ma'noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab kuymaydi. U birinchi
navbatda tarbiyalanuvchining sog ‘ligi haqida g ‘amxo‘rlik qilish lozimligini
uqtiradi.
12
Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva. T.”O’qituvchi”. 1993.
30

Avloniyning fikricha, sog ‘lom fikr, yaxshi axloq, ilm- ma'rifatga ega bo‘lish
uchun badanni tarbiya qilish zarur. “Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog ‘i
insonga eng keraqli narsadur. Chunki o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va
o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir”.
A.Avloniy badan tarbiyasi masalasida tarbiyalanuvchini sog ‘lom qilib
ustirishda ota-onalarga murojaat qilsa, tarbiyalanuvchini fikr tomondan
tarbiyalashda o‘qituvchilarning faoliyatiga alohida e'tibor beradi. Abdulla Avloniy
o‘zining jismoniy tarbiya haqidagi nazariyasida quyi-dagilarni asoslab beradi:
1. Bola tarbiyasini u tug ‘ilmasdan burun, ona qornidaligidayoq
boshlashning zarurligini;
2. Bolaning jismonan sog ‘lom bo‘lishida to‘g ‘ri ovqatlanish (ovqatlanish
rejimi) va toza havoda bo‘lishning ahamiyatini;
3. Turli harakatli o‘yinlar va jismoniy mashqlarning jismoniy tarbiyadagi
ahamiyatini;
a) harakatli o‘yinlarning bola aql-farosati va ilmining rivojlanishiga ta'siri;
b) harakatli o‘yinlarning bola axloqiy tarbiyasiga ta'siri.
4. Tozalik va pokizalik (shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish) ning
jismoniy tarbiyadagi ahamiyatini;
5. Salomatlik uchun kurash dinning ham talabi ekanligini.
3. Shuning uchun ushbu darsliklardagi va “Turkiy guliston yohud axloq”
asaridagi matnlardan, masal va she'rlardan boshlang ‘ich sinflar ta'lim-tarbiyasi
jarayonida foydalanishimiz mumkin.
Boshlang‘ich sinflarning o‘dobnoma va o‘qish fani dasturlarini ko‘rib chiqar
ekanmiz, uning qator mavzularida Avloniy qarashlaridan foydalanish
mumkinligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, 1- sinf odobnomasining birinchi bo‘limi
“Salomlashish odobi” deb nomlangan. 1-sinfda “Oila-mo‘’tabar dargoh“, 2-sinfda
“Farzand burchi”, 3-sinfda “Bolalik - beg‘uborlik, qarilik –donolik”, 4-sinflarda
“Oilaviy munosabatlar odobi” nomli alohida boblar o‘tilib, bularning barchasida
ota-onani ulug‘lovchi, oilaviy munosabatlarni mustahkam bo‘lishini targ‘ib
31

qiluvchi Avloniy asarlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
4. 1-sinf Odobnoma dasturida «Bobolar o‘gitlari”, 2-sinfda “Bilim-aql
bulog‘i”, 3-sinfda “Donolar o‘gitlari” va 4-sinfda “Ilm va hunar -ma'naviyatdir
yuksak” nomli boblarni o‘rganish ko‘zda tutilgan. Bu boblardagi turli mavzularda
ilm, uning afzalligi, ilm ahli, ilm ahliga hurmat, ilm mashaqqati haqidagi masalalar
o‘rganiladi. Shu mavzularni o‘rganishda ham quyidagi qator masal, hikoyat va
sh’erlardano‘rinli foydalanilsa, ularning tarbiyaviy ta`siri yuksakroq bo‘ladi.
Maktab, vatan va turli boshqa mavzulardagi boshlang ‘ich sinf darslarida
foydalanish mumkin bo‘lgan she’r, hikoya va masallardan misollar keltiramiz
Avloniy ham ilmga, ma'rifatga katta e'tibor beradi. Jaholatni, ilmsizlikni
qoralaydi va o‘quv muassasasini insonning najot yo‘li, xayotning gulshani,
kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi.
Maktab
Maktab sizni inson qilur,
Maktab xayot exson qilur,
Maktab gami vayron qilur,
G ‘ayrat kilib uking, ug ‘lon!
Maktabdadur ilmu kamol,
Maktabdadur xusnu jamol,
maktabdadur milliy xayol,
G ‘ayrat qilib o‘qing, o‘g ‘lon!1
Yamonliq jazosi
Bir kishining Qosim ismli bir o‘g ‘li bor erdi. Ota va onasining so‘zig ‘a
kirmasdan har xil yamon ishlarni qilur erdi. Bolalar birla urishub, yaqolashub,
kiyimlarini yirtub kelur erdi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qo‘ygan taomlarini
yegon vaqtda, onasi:
-“Qosim o‘g ‘lim! Taomni sen yedingmu? ”-desa, -“Men yegonim yo‘q,
mushuk yegondur”, -der edi. Bora-bora pulini ham o‘g ‘urlab oladurgon bo‘ldi.
Otasi bilib, “O‘g ‘lim, pulni kim oldi?”-desa,-“Onam olgandur”, -deb onasini o‘g
32

‘ri qilur edi. Bir kuni otasi ustol ustig ‘a bir tanga pul quyub, o‘zi uxlagan kishi
bo‘lib yotdi. Qosim kelub, sekin tangani olib og ‘ziga soldi. Shul vaqt otasi ushlab
olmoqchi bo‘lganda tangani yutub yubordi. Tanga borub Qosimning xalqumig ‘a
tiqilib, jon berdi.
Ey bolalar! Ko‘rdingizmi, yamonning yamonligi o‘z boshig ‘a yetdi.
Qanoat
Bir kishining Ali va Vali ismli ikki o‘g ‘li bor edi. Ali qanoatli, Vali
qanoatsiz edi. Bir kun otasi bozordan olma olub kelub, bolalarini sinamoq uchun
chaqirub, mana, sizga olma beraman, -dedi. Vali tezlik birla kulub: “Otajon, menga
hammasini bering”,-dedi. Ali sekingina kelub, menga birgina olma bersangiz
bo‘ladur,-dedi. Otasi Alining qanoatiga ofarin qilub, quchog ‘iga olub,
peshonasidan o‘pub, ikki olma berdi. Ammo Valiga olma bermak qayda, balki
qanoatsiz bo‘lma, deb adab berdi.
Qanoat birla qorin to‘ydirursiz,
Qanoat bo‘lmasa, ko‘p och bo‘lursiz,
Qanoatsiz kishi bag ‘rini dog ‘lar.
Qanoatlik kishi og ‘zini yog ‘lar.
Yaxshilik yerda qolmas
Bir ari suv ustinda uchub borur erdi. Birdan suvga yiqilub ketdi. Qanotlari
ho‘l bo‘lub ucharga kuchi yetmadi. O‘lar holatga yetdi. Buni bir kabutar ko‘rub,
Ariga rahmi kelub, darhol bir cho‘bni tashlab, suvga tashladi. Bechora ari bu
cho‘bni kema qilub, suv balosidan qutuldi. Arodan ko‘p o‘tmadi. Bir bola tuzoq
quyub, Kabutarni tutmoqchi bo‘ldi. Ari buni ko‘rgon zamon kelub, bolani qulog
‘ini choqdi. Bola qulog ‘ining alamidan tuzoqni tashlab, qulog ‘ini ushladi.
Kabutar vaqtni g ‘animat bilub, uchub ketub o‘limdan qutildi 13
.
Yaxshilik qilsang, bo‘lur joning omon,
Yaxshilikdan hech kishi qilmas ziyon.
Yaxshi so‘z birlan ilon indan chiqar,
So‘z yomon bo‘lsa, pichoq qindan chiqar.
13
Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 2003.
33

To‘g ‘rilik
Bir kampirning uyinda bir tup balx tuti bor erdi. Nihoyatda to‘g ‘ri o‘sgan
edi. Bechora kampirning shul tutdan boshqa hech narsasi yo‘q edi. Pishgan vaqtda
qurutib olub, bordonga solub, boylarga tortiq qilub, pul olub, butun avqotining tut
sotub o‘tkarur edi. Bir kun ul shaharning podshohi bir ayvon solmoqchi bo‘lub,
ustun oxtarganda kampirning tuti to‘g ‘ri keldi. Podshoh tutni uning oltunga sotib
oldi. Bechora kampir boy xotun bo‘lib qoldi. Bir kuni tutni ko‘rgali bordi.
Ko‘rdiki, tuti jannat kabi bir ayvon o‘rtasida turubdur. Kampir tutiga qarab dediki:
Ey, tutim, to‘g ‘rilig ‘ing qildi bizi davlatg ‘a yor,
Egri bo‘lsang, san o‘tun bo‘lg ‘ay eding, man xor-zor.
To‘g ‘rilar jannatning avonindadur.
O‘g ‘rilar ranju alam konindadur.
34

2.2. Pedagog faoliyatida jadid ma’rifatparvarlarining
merosidan foydalanish
Jаdidchilikning pоydеvоri, tаmаl tоshi usuli jаdid mаktаbi edi. Bu tаbiiy.
Hаmоnki mаqsаd jаmiyatni yangilаmоq ekаn, uni yangi аvlоdginа qilishi mumkin
edi. Yangi аvlоdni esа еtishtirmоq lоzim. Eski, аn’аnаviy usuldа bu ishni аmаlgа
оshirish qiyin, chunki zаmоn o‘zgаrgаn. U tеzkоrlikni tаlаb qilаdi. Ikkinchidаn,
bugungi o‘quvchi zаmоnаviy fаnlаrni bilishi kеrаk 14
. Ya`ni tаriх, jug ‘rоfiya,
iqtisоd, fizikа, kimyo, mаtеmаtikа vа h.k. so‘ngi uch-to‘rt аsr dunyo tаqdirin
bоshqа o‘zаngа sоlib yubоrdi. Оvrupоni оldingа оlib chiqdi. Uning qo‘lini
sаrbаlаnd qildi. Endi Оvrupо ilm-fаnini egаllаmаsdаn dunyo bilаn bаrоbаr yashаb
bo‘lmаydi. Bu ilm-fаnni o‘zlаshtirmоq uchun Оvrupо tillаrini bilmоq kеrаk. Аyni
pаytdа o‘zlikni hаm sаqlаmоq lоzim. Din-diyonаt hаm zаrur. Хullаs, yashаmоq
uchun uchаlа jihаtni hаm ushlаmоq kеrаk bo‘lаdi. Ushlаgаndа hаm hеch birini
suiiistе`mоl qilmаsdаn, аks hоldа muvоzаnаt buzilаdi. Muvоzаnаt buzilishi esа
yomоn оqibаtlаrgа оlib kеlаdi. Mаsаlаn, yolg ‘izginа din ishlаnsа, dunyo qo‘ldаn
kеtаdi. Fаqаt o‘zlik, millаt dеsаk, yanа dunyodаn аjrаb qоlаmiz. Birоvning biz
bilаn ishi bo‘lmаydi. Оvrupоlаshsаk, o‘zlik yo‘qоlаdi. Bu hаm fоjеа. Muvоzаnаt
kеrаk. Buni jаhоn tаjribаsi dаf`аlаrchа sinоvdаn o‘tkаzgаn. XIX аsrdа bu mаsаlа
turk хаlqlаri оldidа ko‘ndаlаng turdi. Jахоn diplоmаtiya tilidа “SHаrq mаsаlаsi”
dеgаn tushunchа bоr. Bu mаsаlаning qo‘yilishi XIX аsrning 10-yillаrigа to‘g ‘ri
kеlаdi vа Оvrupо impеriаlistik mаmlаkаtlаri tоmоnidаn Usmоnli impеriyasini
bo‘lib оlish rеjаsini ko‘zdа tutаdi. Gаp shundаki, XVI-XVII аsrlаrdа dunyoning
eng qudrаtli sаltаnаtlаridаn biri bo‘lgаn Usmоnli impеriyasi XVIII аsrgа kеlib,
zаmоn bilаn hisоblаshmаy qo‘ygаni uchun tаrаqqiyotgаn оrqаdа qоlib, qulаshgа
yuz tutdi. Sаltаnаtdа nоtinchliklаr bоshlаnib, mulk qo‘ldаn chiqа bоshlаdi. Zаmоn
Оvrupо bilаn mulоqоtni shаrt qilib qo‘ydi. Qisqа muddаtdа elchiхоnаlаr оchilib,
аlоqа yo‘lgа qo‘yildi. 1839- yildаn esа оvrоpоlаshmоq Usmоnli impеriyasining
rаsmiy dаsturi sifаtidа e`lоn qilindi. Birinchi nаvbаtdа, mаktаbgа e`tibоr bеrildi.
150 o‘quvchi Оvrupоgа o‘qishgа yubоrildi. Birоq bu ekilgаn urug ‘lаr o‘z
14
Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva. T.”O’qituvchi”. 1993.
35

sаmаrаsini bеrmоg ‘i uchun 80 yildаn оrtiqrоq vаqt kеtdi. Qоlаvеrsа, turkiyalik
hаmkаsаbаlаrimiz оrаsidа tаqdimоtning millаtni оrtiqchа оvrupоlаshtirgаnidаn
unchаlik rоzi bo‘lmаgаnlаri hаm yo‘q emаs. Biz bu o‘rindа mаsаlаning
murаkkаbligini tа`kidlаmоqchimiz, хоlоs. Rusiya jаdidchiligining оtаsi Ismоilbеk
Gаprinskiy 1881-yildа “Rusiya musulmоnligi” аsаrini yozаdi. Mаzmuni shundаy:
Tаqdir tаqоzоsi bilаn Rusiya turk-musulmоn dunyosining kаttа qismini zаbt etdi,
bu jаrаyon hаnuz dаvоm etmоqdа. Yaqin o‘rtаdа Rusiya musulmоn o‘lkаlаridаn
tаrkib tоpgаn ulkаn хristiаn sаltаnаtigа аylаnаdi. Musulmоnlаr bu ulkаn sаltаnаtdа
o‘z sаlmоqlаrigа ko‘rа muхim o‘rinni eggаlаb turibdilаr. Rusiya uchun 2 yo‘l bоr:
1. Аssimilyasiya. 2. Hаmkоrlik. Аssimilyasiya , hukumrоn millаtning tоbеsini
“yutub”,o‘z tаrkibigа singdirib yubоrishi, shаrаfli ish emаs, аlbаttа. Lеkin dunyodа
sundаy jаrаyon qаdimdаn bоr. Tаriх fаqаt nоmlаriginа sаqlаnib qоlgаn qаnchаdаn-
qаnchа tillаrni, millаtlаrni bilаdi. Hаmkоrlik-mаdаniyat yo‘li. Bu хоldа Rusiya o‘z
qo‘li оstidаgi, zаmоn tаqоzоsi bilаn tаrаqqiyotdаn оrqаdа qоlgаn, tоbе
millаtlаrning mа`rifаtini еtkаzib оlаdi vа dаvlаtni bоshqаrishdаgi ishtirоkini
tа`min etаdi.
Ismоilbеk Rusiyani o‘z qo‘l оstigа оlgаn turkiy хаlqlаrni bоshqаrishdа
hаmkоrlik yo‘lini tutishigа umid qilаdi. CHunki ulаrni “yutish” оsоn emаs,
ikkinchidаn, imkоn bеrilsа, оzginа hаrаkаt vа e`tibоr bilаn ilm mа`rifаtdа
yo‘qоtgаn nаrsаlаrini qаytа tiklаy оlаdilаr dеb hisоblаydilаr. Lеkin bir shаrt bоr
millаt o‘z tili, o‘z milliy аnаnаviy o‘quv usl vоsitаlаri аsоsidа, zаrur bo‘lsа, ulаrni
islоh qilgаn hоldа mа`rifаtini tiklаmоg ‘i lоzim. Turkiy хаlqlаrning bu bоrаdаgi
tаjribаlаri dunyogа mа`lum vа mаshhurdir 15
.
Dеmаk, Ismоilbеk fikrichа Rusiya musulmоnlаri uchun bugun birinchi
mаsаlа mа`rifаtdir. Qоlgаni mа`rifаtdаn kеyin. To‘g ‘rirоg ‘i, mа`rifаtdаn
bоshlаnаdi. Lеkin millаtning sаvоdi o‘z tilidа chiqmоg ‘i kеrаk. Milliy tаrbiya,
muqаddаs g ‘оyalаr аvlоdning оngi-tаfаkkurigа оnа tilidа sig ‘mоg ‘i lоzim. “Sut
bilаn kirgаn” dеgаn ibоrаdа gаp ko‘p.
15
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
36

Bu fikrni rusiya hukumаti, rus ziyolilаri qаndаy qаbul qildilаr? 1882
yildаyoq mаzkur mаvzugа bаg ‘ishlаngаn yig ‘ilish chаqirildi. Yig ‘ilish 30-
аvgustdа Tоshkеntdа o‘qituvchilаr smenаridа o‘tkаzildi. Tоshkеnt tаnlаngаnining
sаbаbi shuki, Ismоilbеk Rusiya musulmоnlаri dеr ekаn, аsоsаn Turkistоnni
nаzаrdа tutаrdi. Turkistоnning mаvqеi shuni tаqоzо etаrdi. Ismоilbеkning o‘z
bаdiiy аsаrlаrini Tоshkеntliklаr bilаn bоg ‘lаshi bеjiz emаs edi. Ikkinchidаn, ushbu
smеnаrning dirеktоri mаshhur missiоnеr N.Оstrоumоv edi. Yig ‘ilishdа gnеrаl-
gubеrnаtоr А. K. Аbrаmоv vаkоlаti bilаn kеlgаn o‘lkа оliy mа`muriyati, оliy
ruhоniylаr, smеnаriya tаlаbаlаrining оtа-оnаlаri ishtirоk etdilаr. Yig ‘ilishdа
smеnаriyaning tаriх vа gеоgrаfiya o‘qituvchisi M. А. Mоrоpiyеv mа`ruzа qildi.
Mа`ruzа mаvzui: “g ‘аyrirus-musulmоnlаr mаоrifigа qаndаy bоsh prinsiplаr аsоs
qilib оlinmоg ‘i lоzim?” Mаjlis o‘qituvchilаrning o‘qish оldidаn o‘tkаzilаdigаn
аvgust kеngаshi хаrаktеridа bo‘lib, tаyyorgаrligi vа tаntаnаvоrligigа ko‘rа
yo‘llаnmа mаqоmidа edi. Nоtiq o‘z so‘zini, аsоsаn, I. Gаsprinskiy fikrlаrini rаd
etishgа qаrаtаdi: “Аgаrdа biz tаklif qilingаn lоyihаni (musulmоnlаrning o‘z
tillаridа, аn’аnаviy o‘quv vоsitаlаri аsоsidа o‘qitish- B.Q.) qаbul etsаk, shu
pаytgаchа mudrаb yotgаn musulmоn mutааsibligini tiriltirgаn vа bu bilаn
qo‘ynimizdа ilоnni аsrаgаn bo‘lаmiz”, dеb аytаdi.
Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston
yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o‘rganish
sohasida katta ahamiyatga molikdir 16
.
«Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir.
Asrada insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi, bir ilm-
axloq haqida» fikr yuritiladi. Shu jihatlardan qaraganda bu asar Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa’diyning
«Guliston» va «Bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-
qulub», Ahmad Donishning «Farzandlarga vasiyat» asarlari shaklidagi o‘ziga xos
tarbiyaviy asardir.
16
.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent. 1993 yil.
37

Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib,
«Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, allohu
akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq, erdan turub yulduzlarga qo‘l uzatmak
kabudur»,-deydi. Uning fikricha, bolalarga axloqiy xislatlarning tarkib topishida
ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar g‘oyat katta
ahamiyatga ega.
O‘zbek pedagogikasi tarixida Abdulla Avloniy birinchi marta pedagogika
«Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdir, deb ta’rif berdi. Tabiiy,
bunday ta’rif Abdulla Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat
beradi 17
.
17
Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 2003.
38

XULOSA
Xulosa o‘rnida shu narsani ta'kidlash joizki, Turkiston zaminida vujudga
kelgan milliy uyg‘onish vakillari, ya'ni jadidlarning ko‘pchiligi maorif sohasida
islohotlar o‘tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, turkistonliklar uchun qisqa
muddatda rivojlangan, madaniyatli va farovon turmushni barpo etishga harakat
qildilar. Ularning ezgu amallari, ilg‘or g‘oyalari avlodlar tomonidan davom etti-
rihb, ularni taxminan 130 yildan keyingina amalga oshirish imkoniyati paydo
bo‘ldi.
Xullas, ma'rifatparvarlik va jadidchilik harakati Turon-zamin xalqlari
ozodligi va mustaqilligi, milliy ravnaqi yo‘-lida muayyan bosqich bo‘lib, xalqimiz
ma'naviyati va madaniyati tarixidan alohida o‘rin oladi.
XX asr boshlarida butun Sharqda bo‘lgani kabi Buxoroda ham ijtimoiy fikr
taraqqiyotida jiddiy uyg‘onish boshlanib, jadidchilik harakati keng yoyiladi.
Buxorodagi jadidchilikning o‘ziga xos tomonlari bor edi. F. Xo‘jaev Turkiston
jadidlari bilan Buxoro jadidlarini farqlamoq kerakligini o‘qtirib o‘tgan edi. «Bu farq
rus Turkistoni bilan yarim mustaqil Buxoroda vujudga kelgan xo‘jalik va siyosiy
munosabatlar o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi». Turkiston jadidlari oshkora ish olib
bordilar. Amir istibdodining og‘irligi Buxoro jadidlarini maxfiy jamiyat tuzishga
majbur qildi. Maxfiy to‘garaklar ochib, to‘garaklarga nisbatan faolroq ish olib bordi.
Dastlab jadidizm faqat ma’rifat tashqatish bilan shug‘ullanadi. Ammo Buxoro
ijtimoiy hayotining toqat qilib bo‘lmas og‘ir vaziyati, chor podshosi va amirning
ikkiyoqlama zulmi jadidizmni madaniyat tarqatish bilan shug‘ullanish yo‘lidan
siyosiy yo‘lga burib yubordi. Buxoroda jadidlar «Yosh buxoroliklar» nomi bilan ish
olib bordi.A. Fitrat mana shu harakatning rahbarlaridan biri edi. Yosh buxoroliklar o‘z
faoliyatlarining boshlarida birinchi yashirin jamiyat Buxoroda 1908 yilda tuzilgan
yangi usuldagi maktablar ochib ularda boy hamda kambag‘allarning bolalarini
o‘qitdilar.
Jadidlar Orenburg, Qozon, Ufa, Istambul kabi musulmon madaniyati
markazlarining bilim yurtlari orqali kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor beradilar. Shu
maqsadda 1909 yili 18 iyunda Buxoro yoshlari «Tarbiyayu atrof» nomli xayriya
39

jamiyati tuzadilar. S. Ayniyning yozishicha: «Jamiyatning birinchi maqsadi
Istambulga o‘quvchilar yubormoq chorasiga kirishmoq edi. Iqboli tahsil uchun
Usmonxo‘ja Po‘latxo‘ja o‘g‘li (1878-1968), uning birodari Atom Xo‘ja (1894-1938),
Mazkur Mahzum Burxon Mahzum o‘g‘li, A. Fitrat, Muqumbek Istambulga safar
qildilar. A. Fitrat mazkur talabalarning eng iste’dodlisi va eng faoli edi».
Jadidlar o‘z g‘oyalarini matbuot orqali targ‘ib qilishga intildilar. Ular
«Ma’rifat» shirkatlarini tashkil etib, bunda o‘zbek va tojik tillarida darsliklar nashr
ettirdilar. Tojik tilida «Buxoroyi Sharif» o‘zbek tilida «Turon» gazetalarini
chiqaradilar, kutubxonalar ochadilar 18
.
18
B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
40

ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. Qur'oni Karim (Abdulazim Mansur tarjimasi). - Т .: «Cho‘lpon», 1992.
2. Imom Buxoriy. Hadis (Jome' as-sahih). - Т .: Qomuslar Bosh
tahririyati. 1991-1997.
3. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т .: «O‘zbekiston»,
2007.
4. Karimov I. Istiqlol va ma'naviyat. - Т .: «O‘zbekiston», 1994.
5. Karimov I. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. - Т .:
«O‘zbekiston», 1996.
6. Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. - Т .:
«O‘zbekiston», 1996.
7. Karimov I. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. -Т.:
«O‘zbekiston», 1996.
8. Karimov I . Yuksak malakali mutaxassislar - taraqqiyot omili . 4- jild. -
Т.: «O‘zbekiston», 1996.
9. Karimov I . Yuksak ma ' naviyatsiz kelajak yo ‘ q . 5- jild . -Т.:
« O ‘ zbekiston », 1997.
10. Barkamol avlod orzusi. Sh.Karimov taxriri ostida. Toshkent, «O‘zbekiston»,
1999.
11. Zunnunov A.Pedagogika nazariyasi. Toshkent. «O‘qituvchi». 2003.
12. K. Hoshimov, M. Inomova. Pedagogika tarixi. Toshkent. 2006 yil.
13. B. Qosimov. Ma’rifat darg‘alari. Toshkent. 1988 yil.
14. A . Boboxonov, M. Maxsumov, A. Avloniy pedagogika faoliyati.
15. Maxmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. Toshkent. 1999 yil.
16. A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent. 1993 yil.
17. Pedagogika tarixidan xrestomatiya.Tuzuvchi-muallif.–O.Hasanboeva.
T.”O‘qituvchi”. 1993.
41

Pedagog faoliyatida jadid marifatparvarlarining merosidan foydalanish

Sotib olish