Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	43.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O ZBEKISTON-FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI
ʻ
PEDAGOGIKA VA JISMONIY MADANIYAT
FAKULTETI
Pedagogika kafedrasi
Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy
metodlari
mavzusdagi
"Pedagogik mahorat" fanidan
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................................................... 3
I BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA NOAN’ANAVIY METODLARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI ............... 5
1.1. Noan’anaviy ta’lim metodlariga umumiy nazar .............................................................................. 5
1.2. Noan’anaviy metodlarning turlari va ularning o’quvchilarga ta’siri ................................................ 6
Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlarning samaradorligi ............................................................ 9
Noan’anaviy ta’lim metodlarining turlari va ularning umumiy tavsifi ................................................. 12
2.2. Noan’anaviy ta’lim metodlarining pedagogik faoliyatdagi afzalliklari va samaradorligi ................ 14
O’quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy metodlarning o’rni ......................... 18
Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish .............. 20
Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini
rivojlantirish ......................................................................................................................................... 23
Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar faoliyatini faollashtirish yo’llari ............... 25
XULOSA ................................................................................................................................................ 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .......................................................................................... 31
2

KIRISH
Hozirgi davrda ta’lim sohasida yuz berayotgan jadal o’zgarishlar,
globallashuv, raqobatbardoshlik, innovatsion texnologiyalar va yangi pedagogik
yondashuvlar bilan chambarchas bog’liqdir. Bugungi demokratik jamiyatda
shaxsga yo’naltirilgan ta’lim, erkin fikrlaydigan, yangilikka intiluvchi, kreativ
fikrlovchi shaxsni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. An’anaviy
ta’lim metodlari zamonaviy talablarga to’liq javob bera olmay qolgani tufayli,
pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlaridan foydalanish zarurati
kundan-kunga oshib bormoqda. Noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarda
mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv, hayotiy masalalarni hal etish
ko’nikmalarini shakllantirish mumkin. Shu boisdan, ta’lim jarayonida yangi
yondashuvlar va metodlar, xususan noan’anaviy usullarning o’rni va ahamiyati
alohida o’rganishga arziydi.
Mazkur kurs ishi bugungi kunda pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim
metodlarining o’rni, ularning turlari, qo’llash xususiyatlari va samaradorligini
aniqlashga qaratilgan. Ishda nazariy hamda amaliy jihatlar o’z aksini topgan
bo’lib, ta’lim jarayonining sifatini oshirishda innovatsion yondashuvlar asosida
olib borilgan izlanishlar muhim manba sifatida xizmat qiladi.
Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, noan’anaviy ta’lim metodlari
orqali o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishini oshirish, ularni faol fikrlashga
undash va ta’lim samaradorligini ta’minlash mumkin. Bu metodlar nafaqat
bilim berish, balki o’quvchining shaxsiy rivojlanishiga, ijtimoiylashuviga va
kasbiy yo’nalishiga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pedagogik
faoliyatda noan’anaviy metodlarning o’rni doimiy o’rganiladigan, tajribada
tatbiq etiladigan va takomillashtirib boriladigan yo’nalishlardan biridir.
Kurs ishining maqsadi – zamonaviy pedagogik faoliyatda noan’anaviy
ta’lim metodlarining turlari, ularning o’ziga xos jihatlari, afzalliklari va
ta’limdagi samaradorligini tahlil qilishdan iborat.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi:
3

– Noan’anaviy ta’lim metodlarining nazariy asoslarini o’rganish;
– Amaliyotda keng qo’llanilayotgan noan’anaviy metodlar turlarini
yoritish;
– Noan’anaviy metodlar asosida dars jarayonini tashkil etishning
afzalliklarini ochib berish;
– Pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlar samaradorligini aniqlovchi
mezonlarni belgilash;
– O’qituvchilarning innovatsion metodlardan foydalanish tajribasini tahlil
qilish.
Kurs ishining obyekti – ta’lim jarayonida pedagogik faoliyat.
Kurs ishining predmeti – pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim
metodlari va ularning qo’llanilish xususiyatlari.
Kurs ishi quyidagi tarkibdan iborat: uch bobdan, har bir bobda uchta
kichik bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil
topgan.
I bobda pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlari tushunchasi,
ularning ahamiyati va nazariy asoslari haqida ma’lumotlar bayon etiladi.
II bobda noan’anaviy metodlarning turlari, ularning didaktik
imkoniyatlari va o’quvchilarga ta’sirchanligi haqida fikr yuritiladi.
III bobda esa ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlardan foydalangan
holda olib borilgan amaliy tajribalar tahlil qilinadi, ularning natijalari va
takliflar ilgari suriladi.
Mazkur kurs ishi zamonaviy pedagogik faoliyatni ilg’or tajriba va
metodlar asosida takomillashtirish yo’llarini yoritib berishga xizmat qiladi.
4

I BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA NOAN’ANAVIY
METODLARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Noan’anaviy ta’lim metodlariga umumiy nazar
Zamonaviy ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilim olish faoliyatini
faollashtirish, ularda mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil qilish, ijodiy
yondashuvni shakllantirish eng muhim masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Bu
maqsadlarga erishish uchun esa o’qituvchi an’anaviy metodlar bilan bir qatorda
zamonaviy, noan’anaviy metodlardan ham samarali foydalanishi zarur.
Noan’anaviy metodlar o’quvchilarni darsga jalb etish, ularning bilim olish
jarayonidagi faolligini oshirish, o’rganayotgan materialga nisbatan mustaqil
yondashuv hosil qilish imkonini beradi.
Noan’anaviy ta’lim metodlari deganda, o’quvchi va o’qituvchi o’rtasida
interfaol hamkorlikka asoslangan, an’anaviy yondashuvdan farqli, yangicha,
samarali va innovatsion usullar tushuniladi. Ular o’z tarkibida kommunikativ,
didaktik, axborot texnologiyalarini, amaliy faoliyat elementlarini o’z ichiga
oladi. Masalan, muammoli ta’lim, loyihalash metodi, interfaol muloqotlar, rolli
o’yinlar, munozaralar, brainstorming, aqliy hujum, klasterlar, insertlar, sinfda
guruhli ishlash, debatlar, keys-stadi metodlari noan’anaviy ta’lim usullarining
keng qo’llanilayotgan shakllaridandir.
An’anaviy darslarda o’qituvchi ko’proq axborot beruvchi, boshqaruvchi
bo’lsa, noan’anaviy metodlarda o’qituvchi koordinator, yo’naltiruvchi, maslahat
beruvchi vazifasini bajaradi. O’quvchi esa bilimni tayyor holatda emas, balki
mustaqil, izlanish, bahs-munozara va faoliyat davomida egallaydi. Bunday
yondashuv o’quvchining shaxsiy faolligini oshiradi, ularni ijodkorlikka
undaydi, jamoada ishlash ko’nikmalarini shakllantiradi.
Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’qituvchi o’z darsini qiziqarli,
jonli, motivatsion tarzda olib borishi, darsga turli vizual materiallar, texnik
vositalar, audio-video manbalarni jalb qilishi mumkin. Bu esa nafaqat ta’lim
5

sifatini oshiradi, balki o’quvchilar bilimining mustahkam bo’lishini ham
ta’minlaydi.
Pedagogik faoliyatda bu metodlarning o’rni beqiyosdir. Ular
o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish, qaror qabul qilish, muammoni hal etish,
axborotni qayta ishlash, tahlil qilish va amaliy faoliyatga tadbiq etish
ko’nikmalarini rivojlantiradi. Ayniqsa, bugungi tezkor, axborotga boy jamiyatda
bilimlar tez yangilanayotgan bir paytda, o’quvchilarni doimiy ravishda faol
o’rganishga yo’naltirish – zamon talabi hisoblanadi.
Noan’anaviy metodlar yordamida darsda o’qituvchi faqat bilim emas,
balki madaniy muloqot, axloqiy tarbiya, ijtimoiy-psixologik rivojlanishga
xizmat qiluvchi ko’nikmalarni ham shakllantiradi.
Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy
ta’limning ajralmas bo’g’ini bo’lib, ularning pedagogik faoliyatdagi ahamiyati
kundan-kunga ortib bormoqda. Shu bois, har bir o’qituvchi zamonaviy
talablarga mos holda dars jarayonini takomillashtirish uchun ushbu metodlarni
chuqur o’rganishi va amaliyotda qo’llashi zarur.
1.2. Noan’anaviy metodlarning turlari va ularning o’quvchilarga ta’siri
Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlardan foydalanish darsning
samaradorligini oshiradi, o’quvchilarning mavzuga qiziqishini kuchaytiradi va
ularni faol ishtirok etishga undaydi. Bu metodlar orasida eng ko’p
qo’llaniladiganlari quyidagilardir: muammoli ta’lim, aqliy hujum
(brainstorming), rol o’yinlari, keys-stadi, insert, klaster, loyihalash (proyekt
metodi), debat, interfaol muloqot, guruhli ishlash, konseptual xaritalar va
boshqalar.
Muammoli ta’lim – bu metod o’quvchiga tayyor bilimni bermasdan, balki
uni mustaqil tarzda muammoni aniqlash va hal qilishga yo’naltiradi. Bu usulda
o’quvchilar tahliliy fikrlashni o’rganadi, o’z bilimlarini amaliyotda qo’llay
olishga harakat qiladi.
6

Aqliy hujum (brainstorming) metodi orqali o’quvchilar kichik guruhlarga
bo’lingan holda, biror muammoni yechishga oid g’oyalarni tezkorlik bilan ilgari
suradi. Bu metod ijodiy fikrlashni rivojlantiradi, o’z fikrini erkin ifoda etishga
imkon yaratadi.
Rollar o’yinlari esa o’quvchilarning voqealarni jonlantirish, turli
holatlarni dramatik shaklda ifodalash orqali o’z bilimlarini mustahkamlashga
xizmat qiladi. Bunday darslarda o’quvchilar o’zlariga berilgan roldan kelib
chiqib muammoni his etadi, uni his-tuyg’ulari bilan idrok etadi. Bu usul
ayniqsa, ijtimoiy fanlar, adabiyot, tarix, huquq kabi sohalarda foydalidir.
Keys-stadi metodi muayyan hayotiy vaziyat (case)ni tahlil qilishga
asoslanadi. O’quvchilarga real yoki sun’iy yaratilgan holat taqdim etiladi va
ular bu vaziyatga oid yechimlarni ishlab chiqadilar. Bu metod tahliliy fikrlashni,
xulosalashni, jamoaviy qaror qabul qilishni o’rgatadi.
Insert metodi orqali o’quvchilar matn ustida ishlashda o’z bilganlarini,
yangiliklarni, tushunarsiz joylarni belgilar yordamida ajratib, matnni chuqur
tahlil qiladi. Bu usul matn bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Klaster metodi – o’quvchilarning biror mavzu bo’yicha fikrlarini
mantiqiy tartibda ifodalashga yordam beradi. Klaster tuzish orqali asosiy
g’oyalar va ularga aloqador fikrlar aniqlanadi, vizual tarzda ko’rsatiladi. Bu,
ayniqsa, mavzuni umumlashtirish va darsni yakunlashda foydali hisoblanadi.
Debat usuli o’quvchilarni ikki guruhga ajratib, qarama-qarshi fikrlarni
asoslab chiqishga undaydi. Bu metod orqali o’quvchilar dalillar keltirish, o’z
fikrini himoya qilish, tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’ladilar.
Guruhli ishlash – bu metod o’quvchilarni kichik guruhlarda biror
muammoni hal qilishga yo’naltiradi. Har bir guruh a’zosi o’z vazifasiga ega
bo’lib, o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Bu usul muloqot madaniyatini, jamoada
ishlash ko’nikmasini shakllantiradi.
Noan’anaviy metodlarning o’quvchilarga ta’siri juda ijobiydir. Ular
o’zlashtirish ko’rsatkichlarini oshiradi, motivatsiyani kuchaytiradi, mustaqil
7

ishlashga undaydi, kommunikativ salohiyatni rivojlantiradi. Ayniqsa,
zamonaviy yoshlar uchun noan’anaviy yondashuvlar axborotga boy va
interaktiv usullar orqali ta’lim olishning samarador usuli bo’lib xizmat
qilmoqda.
Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar dars jarayonida
shunchaki tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi sifatida ishtirok etadilar. Bu
esa ularning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi, liderlik fazilatlarini
shakllantiradi, mustaqil fikrlovchi shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, noan’anaviy metodlar darsni standart shakldan chiqib,
o’quvchilarning individual qobiliyatlari va ehtiyojlariga moslashtirish imkonini
beradi. Har bir o’quvchining o’ziga xos o’rganish uslubi mavjud bo’lib,
noan’anaviy metodlar bu xilma-xillikni hisobga olgan holda, darsni tashkil etish
imkonini yaratadi. Masalan, vizual o’quvchilar uchun konseptual xaritalar va
klaster usullari, eshitish orqali yaxshi o’zlashtiruvchilar uchun muhokama va
debat usullari, kinestetik (harakat orqali) o’rganuvchilar uchun rolli o’yinlar va
amaliy loyihalar ayni muddao bo’ladi.
Noan’anaviy metodlar o’qituvchidan ham yuqori darajadagi
tayyorgarlikni talab etadi. O’qituvchi o’quvchilarning yosh xususiyatlari,
psixologik holati, mavzuning murakkablik darajasi va mavjud sharoitni hisobga
olgan holda, to’g’ri metod tanlashi lozim. Shu boisdan, zamonaviy
o’qituvchidan nafaqat bilim, balki metodik mahorat, ijodkorlik, tashabbuskorlik
kabi fazilatlar talab qilinadi.
Yuqoridagi metodlar o’zaro kombinatsiyalangan holda qo’llanilganda,
yanada samarali natijalar beradi. Masalan, muammoli vaziyatga asoslangan
keys-stadi metodi davomida o’quvchilar guruhlarda ishlashi, rollarni
taqsimlashi va yakuniy yechimni interaktiv taqdimot orqali ifodalashi mumkin.
Bunday yondashuvlar nafaqat bilish faoliyatini, balki ijtimoiy, kommunikativ va
axloqiy fazilatlarni ham rivojlantiradi.
8

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, noan’anaviy metodlar pedagogik
jarayonga yangilik va ijodkorlik olib kiradi. Har bir darsga ijodiy yondashish,
uni bir tomondan ma’lumot beruvchi, ikkinchi tomondan esa hayotiy
muammolarni hal qiluvchi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi faoliyat shakliga
aylantiradi. Bu metodlar orqali o’quvchilarning darsga bo’lgan munosabati
ijobiy tomonga o’zgaradi, ular uchun dars majburiylikdan ko’ra qiziqarli
muloqot maydoniga aylanadi.
Bugungi kunda ta’lim muassasalarida innovatsion texnologiyalarning
jadal rivojlanishi bilan noan’anaviy metodlar yanada boyib bormoqda. Raqamli
platformalar, multimedia vositalari, onlayn testlar, interaktiv taqdimotlar
noan’anaviy metodlarning zamonaviy ko’rinishlarini shakllantirgan. Masalan,
quizlar, kahoot, jamboard, mentimeter kabi raqamli vositalar o’quvchilarning
fikrlarini real vaqt rejimida ifodalash imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlar nafaqat darsning shakli va
uslubini yangilaydi, balki o’quvchilarning bilimni egallashga bo’lgan
yondashuvini ham o’zgartiradi. Bu metodlar shaxsga yo’naltirilgan ta’lim
konsepsiyasini amalda qo’llash imkonini yaratadi. O’quvchi markazida bo’lgan
pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlar shubhasiz muhim o’rin tutadi.
Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlarning samaradorligi
Pedagogik jarayonning muvaffaqiyati ko’p jihatdan ta’lim metodlarining
tanlanishiga va ularning to’g’ri qo’llanilishiga bog’liqdir. An’anaviy usullar o’z
vaqtida samarali bo’lgan bo’lsa-da, zamonaviy axborot asrida bu metodlar
o’quvchilarning mustaqil fikrlashi, ijodiy yondashuvi va faol ishtirokini
ta’minlashda yetarli bo’lmasligi mumkin. Shu sababli noan’anaviy ta’lim
metodlari bugungi kunda pedagogik amaliyotda keng qo’llanilmoqda va
o’zining yuqori samaradorligi bilan ajralib turadi. Noan’anaviy metodlar
o’quvchilarning qiziqishini uyg’otadi, ularni faollikka chorlaydi va dars
jarayonini jonlantiradi. Masalan, “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Blits-so’rov”,
“Venn diagrammasi”, “Rol o’ynash” kabi metodlar o’quvchilarning fikrlash
9

doirasini kengaytiradi, ularda tanqidiy fikrlash ko’nikmasini shakllantiradi.
Bunday metodlar ayniqsa axborot texnologiyalari bilan integratsiyada o’zining
maksimal natijasini ko’rsatadi. Interaktiv metodlar orqali o’quvchilar nafaqat
bilim olishadi, balki o’zaro fikr almashadilar, muammoli vaziyatlardan chiqish
yo’llarini izlaydilar, guruhlarda ishlashni o’rganadilar. Shu tarzda ular nafaqat
fan mazmunini, balki ijtimoiy ko’nikmalarni ham egallaydilar. O’qituvchining
vazifasi o’quvchilarda mustaqil izlanishga qiziqish uyg’otish, ularni bilimni
tayyor shaklda emas, balki o’z mehnati evaziga egallashga undashdan iborat. Bu
esa noan’anaviy metodlarning asosiy vazifasi va afzalligi hisoblanadi. Ayniqsa,
zamonaviy ta’limda o’quvchi markaziga asoslangan yondashuvda bu
uslublarning roli beqiyosdir. Noan’anaviy metodlar o’quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni yanada faolroq, mas’uliyatliroq va
ijtimoiylashgan shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonida
bu metodlardan samarali foydalanish uchun o’qituvchi o’z kasbiy mahoratini
doimiy oshirib borishi, metodik vositalardan unumli foydalanishi lozim.
Noan’anaviy metodlarning samaradorligini baholashda esa faqatgina o’quv
natijalari emas, balki o’quvchilarning motivatsiyasi, darsga bo’lgan munosabati,
ishtirok faolligi kabi ko’rsatkichlar ham inobatga olinadi. Bularning barchasi
ta’lim jarayonining sifatli bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan
pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarning o’rni tobora ortib bormoqda.
Bu metodlar ta’limni qiziqarli, mazmunli va samarali qilishga xizmat qiladi.
O’qituvchi ushbu metodlar orqali har bir o’quvchining bilim olish faoliyatini
rag’batlantiradi, mustaqil fikrlashga, izlanishga va ijodiy yondashishga
yo’naltiradi. Shu sababli, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy pedagogik
texnologiyalar bilan uyg’unlashgan holda pedagogik jarayonni yangi bosqichga
olib chiqadi va uning samaradorligini oshiradi.
Noan’anaviy ta’lim metodlarining davomiy qo’llanilishi ta’limning shakli
va mazmunini sezilarli darajada boyitadi. Bu metodlar orqali darslar shunchaki
bilim berish jarayoniga emas, balki o’quvchining fikrlash faoliyatini
10

shakllantirishga, uning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarishga yo’naltiriladi.
Ayniqsa, mustaqil fikrlash, muammoli vaziyatlarda qaror qabul qilish, o’z
fikrini asoslab bera olish kabi hayotiy ko’nikmalarni rivojlantirishda
noan’anaviy metodlar alohida o’rin tutadi. Ular orqali o’quvchilar faqat nazariy
bilimlarni emas, balki amaliy tajriba va hayotiy saboqlarni ham oladilar.
Noan’anaviy metodlardan foydalanish jarayonida o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasidagi an’anaviy vertikal munosabat o’rniga gorizontal hamkorlik
shakllanadi. Bu esa o’z navbatida o’quvchining shaxs sifatida rivojlanishiga,
uning o’ziga bo’lgan ishonchini mustahkamlashga olib keladi. O’qituvchi esa
murabbiy, yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi rolida namoyon bo’ladi. Bunday
sharoitda ta’lim jarayoni interfaol va demokratik ruhda kechadi. O’quvchilar
fikrlarini erkin ifoda etishadi, turli vaziyatlarga nisbatan o’z nuqtayi nazarlarini
bildirishadi, ijodiy loyihalarda faol qatnashishadi.
Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning turli
intellektual qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish imkoniyati yuzaga keladi.
Har bir o’quvchi o’z qiziqishi, qobiliyati va bilim darajasiga qarab faoliyat
yuritadi. Bu esa shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishga xizmat qiladi.
O’quvchilar guruhlar bilan ishlashni o’rganadilar, o’z fikrlarini asoslash,
muhokama qilish, boshqalarni tinglash, fikr bildirish madaniyatini egallaydilar.
Noan’anaviy metodlarning yana bir muhim jihati – bu metodlar orqali
darslarning monoton, zerikarli kechishining oldi olinadi. Dars jarayoni jonli,
qiziqarli va samarali o’tadi. Ayniqsa, o’quvchilarning e’tiborini jamlash, darsga
bo’lgan qiziqishini oshirishda interaktiv o’yinlar, muammoli savollar, keyslar,
loyihalar, vizual taqdimotlar katta ahamiyatga ega. Bu vositalar orqali o’quvchi
nafaqat tinglovchi, balki faol ishtirokchi sifatida dars jarayonida qatnashadi.
Shuningdek, noan’anaviy metodlar pedagogik innovatsiyalar bilan
uyg’unlashgan holda, o’quvchilarning axborot texnologiyalaridan foydalana
olish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Elektron platformalardan foydalangan
holda interaktiv mashg’ulotlar, onlayn baholash tizimlari, virtual muhitda guruh
11

ishlari tashkil etilishi mumkin. Bu esa o’z navbatida ta’lim sifatining yangi
bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy ta’lim
tizimining ajralmas qismidir. Ular pedagogik jarayonni jonlantirish,
o’quvchilarni ta’limning faol sub’yekti sifatida shakllantirish, ijodkor va
mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shu bois, har bir
o’qituvchi bu metodlarni chuqur o’rganib, o’z amaliyotida samarali qo’llashi
zarur. Bu nafaqat ta’lim samaradorligini oshiradi, balki o’quvchida hayotga
tayyorlik, mas’uliyat va mustaqil fikrlash kabi muhim fazilatlarni shakllantiradi.
Noan’anaviy ta’lim metodlarining turlari va ularning umumiy tavsifi
Zamonaviy pedagogikada o’qitish metodlarining yangilanishi, ularning
talabalarning intellektual va ijodiy salohiyatini oshirishga yo’naltirilishi o’quv
jarayonining samaradorligini ta’minlashda asosiy vosita hisoblanadi. An’anaviy
uslublardan farqli o’laroq, noan’anaviy ta’lim metodlari o’quvchining dars
jarayonida faolligini oshirish, uni mustaqil fikrlashga, yangicha yondashuvga va
ijodiy qarorlar qabul qilishga o’rgatadi. Ushbu metodlar turli shakl va mazmun
jihatidan farqlanib, pedagogik faoliyatda keng qo’llaniladi.
Noan’anaviy ta’lim metodlari ichida eng ko’p uchraydigan turlari
quyidagilardan iborat:
Interfaol metodlar: bu usullar o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb
qiladi. Jumladan, "Aqliy hujum", "Rol o’ynash", "Debat", "Fishbone" (sabab-
oqibat tahlili), "Cluster" kabi metodlar o’quvchilarning muammoni hal qilish
ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Muammoli ta’lim: bunda o’quvchiga tayyor bilim emas, balki muammo
orqali mustaqil bilim olish imkoniyati yaratiladi. Muammoni tahlil qilish, fikr
yuritish, xulosa chiqarish kabi bosqichlar orqali o’quvchi bilimni o’zlashtiradi.
Bu usul o’quvchining ijodiy salohiyatini faollashtiradi.
Loyihalash metodi (Project method): bu metod o’quvchilarni amaliy
muammolar ustida ishlashga, tadqiqot olib borishga yo’naltiradi. Ular mavzuga
12

oid ma’lumot to’plash, tahlil qilish, umumlashtirish va taqdimot qilish orqali
bilimga ega bo’ladilar. Bu esa o’z-o’zini rivojlantirish, maqsad qo’yish va unga
erishish malakasini shakllantiradi.
Case-study (Keyslar bilan ishlash): bu metod o’quvchilarga hayotiy
vaziyatlarga oid muammoli holatlarni taqdim etadi. O’quvchi guruhda yoki
individual tarzda holatni tahlil qilib, muammoning echimini izlaydi. Bu metod
yuridik, iqtisodiy, tibbiy, psixologik kabi sohalarda ayniqsa samaralidir.
Simulyatsiya va model asosidagi usullar: bu metodlar orqali
o’quvchilarga real hayotga yaqinlashtirilgan pedagogik jarayonlar taqdim
etiladi. Masalan, sud jarayoni, saylov, intervyu, yig’ilishlar kabi vaziyatlarni
modellashtirib, o’quvchilar unga mos ravishda ishtirok etadilar.
O’yin metodlari: bu turdagi metodlar o’quvchilarning darsga qiziqishini
orttiradi, o’quv jarayonini jonlantiradi. Pedagogik o’yinlar, didaktik
topshiriqlar, viktorinalar, krossvordlar, testlar orqali bilimlar mustahkamlanadi.
Har bir metodning o’ziga xos afzalliklari mavjud. Masalan, “Aqliy
hujum” orqali o’quvchilar bir vaqtning o’zida turli fikrlarni bildirishga
o’rganadilar, “Debat” esa tanqidiy fikrlashni, o’z fikrini asoslay olishni
o’rgatadi. “Rol o’ynash” esa empatiya, his-tuyg’u va ijtimoiy ko’nikmalarni
rivojlantirishda muhim o’rin tutadi. “Loyihalash” va “Keys” metodlari esa
murakkab muammolarni hal qilish orqali tahlil qilish va qaror qabul qilish
qobiliyatini mustahkamlaydi.
Noan’anaviy metodlar ko’pincha guruhlarda ishlashga asoslanadi. Bu esa
jamoaviy hamkorlik, liderlik, mas’uliyat, muomala madaniyati kabi ijtimoiy
kompetensiyalarni rivojlantiradi. O’quvchilar orasida sog’lom raqobatni
vujudga keltirib, o’zaro bahs-munozara orqali fikr almashish imkonini beradi.
Shu bois, o’qituvchi bu metodlardan foydalanishda o’z oldiga bir qancha
maqsadlarni qo’yadi: o’quvchilarning bilimini chuqurlashtirish, ularni faol
fikrlashga jalb qilish, mustaqil qaror qabul qilishga o’rgatish va eng muhimi –
ularda hayotiy ko’nikmalarni shakllantirish. Bu vazifalar esa o’qituvchidan
13

yuqori pedagogik mahorat, rejalashtirish va boshqaruv kompetensiyalarini talab
etadi.
Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlarning turlari juda ko’p bo’lib,
har biri o’z maqsadi, mazmuni va shakli bilan ajralib turadi. Ularni o’qitish
jarayoniga to’g’ri va o’rinli tatbiq etish orqali o’quvchilarning nafaqat bilim
saviyasi, balki shaxsiy va ijtimoiy kompetensiyalari ham rivojlanadi. Shu
sababli, zamonaviy pedagogika amaliyotida noan’anaviy metodlar asosiy
vositalardan biri sifatida qaralmoqda.
2.2. Noan’anaviy ta’lim metodlarining pedagogik faoliyatdagi afzalliklari
va samaradorligi
Zamonaviy ta’lim jarayoni o’quvchi shaxsining har tomonlama
rivojlanishini ko’zda tutadi. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, noan’anaviy
ta’lim metodlarining joriy etilishi nafaqat dars mazmunini boyitadi, balki
o’quvchilarning faolligi, mustaqil fikrlashi va ijodiy yondashuvini ham
rag’batlantiradi. Mazkur metodlarning pedagogik faoliyatdagi afzalliklari va
ularning ta’lim samaradorligiga ta’siri haqida atroflicha fikr yuritish maqsadga
muvofiqdir.
Avvalo, noan’anaviy metodlar o’qituvchining roli va vazifasini tubdan
o’zgartiradi. An’anaviy modelda o’qituvchi asosiy bilim manbai va nazorat
qiluvchi shaxs bo’lsa, noan’anaviy metodlarda u yo’naltiruvchi, maslahat
beruvchi va jarayonni boshqaruvchi sifatida ishtirok etadi. Bu esa o’qituvchidan
yuqori pedagogik saviya, muloqot madaniyati, guruhlar bilan ishlash
ko’nikmasini talab qiladi.
Ikkinchidan, ushbu metodlar o’quvchini faol subyektga aylantiradi. U
darsda passiv tinglovchi emas, balki bilim olish jarayonining bevosita
ishtirokchisiga aylanadi. Masalan, “muammoli ta’lim” yoki “debat” metodlarida
o’quvchi tahlil qiladi, bahs yuritadi, fikr bildiradi, xulosa chiqaradi. Natijada,
14

bilim o’zlashtirish darajasi yuqori bo’ladi va uzoq muddatga eslab qolish
imkoniyati kuchayadi.
Uchinchidan, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning kommunikativ
salohiyati rivojlanadi. Guruhda ishlash, rol o’ynash, keyslarni tahlil qilish,
interaktiv topshiriqlar bajarish jarayonida ular bir-birlari bilan fikr almashadi,
qarama-qarshi fikrlarni hurmat qilishni, murosaga kelishni o’rganadi. Bu esa
ularning hayotiy va ijtimoiy ko’nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyat
kasb etadi.
To’rtinchidan, bu metodlar orqali o’quvchilar ijodiy faoliyatga jalb
etiladi. Ularga mustaqil izlanish olib borish, yangi yechimlar taklif qilish,
muammoni boshqacha yo’llar bilan hal qilish imkoniyati beriladi. Bu esa ularda
kreativ tafakkurni shakllantiradi va har qanday hayotiy vaziyatda mustaqil qaror
qabul qilishga tayyorlaydi.
Beshinchidan, noan’anaviy metodlar o’quvchining bilim olishdagi
motivatsiyasini oshiradi. Har xil o’yinlar, musobaqalar, loyihalar, interfaol
topshiriqlar darsni qiziqarli qiladi, bu esa o’quvchini darsga jalb qilishda muhim
rol o’ynaydi. U darsga intilish bilan qatnashadi, bu esa o’z-o’zidan ta’lim sifati
va samaradorligiga ijobiy ta’sir qiladi.
Shuningdek, noan’anaviy metodlar yordamida o’quvchilar o’zlarini
baholash, o’z faoliyatini tahlil qilish, boshqalarning fikrini tahlil qilish,
shuningdek, tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Bu
kompetensiyalar esa zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish
uchun muhim hisoblanadi.
Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, noan’anaviy metodlardan foydalangan
holda olib borilgan darslarda o’quvchilar nafaqat darslik materialini yaxshi
o’zlashtiradilar, balki ularni kundalik hayotda qo’llashni, tahlil qilishni,
bog’liqliklarni aniqlashni va umumlashtirishni ham o’rganadilar. Bu holat
pedagogik jarayonning natijadorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi.
15

Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari o’zining ko’p qirrali
afzalliklari bilan ta’lim sifatini oshirishda, o’quvchilarda shaxsiy va ijtimoiy
kompetensiyalarni shakllantirishda, bilimlarni puxta egallashda va ularni
amaliyotda qo’llash malakasini rivojlantirishda beqiyos vosita hisoblanadi. Shu
boisdan, har bir zamonaviy pedagog bu metodlarni o’z kasbiy faoliyatida puxta
egallashi va samarali qo’llay olishi muhim vazifa bo’lib qolmoqda.
Noan’anaviy ta’lim metodlari an’anaviy usullarga nisbatan bir qancha
ustunliklarga ega bo’lib, zamonaviy ta’lim jarayonining talablari asosida
shakllangan. Ularning eng muhim afzalligi – bu o’quvchini markazga qo’yish,
ya’ni ta’lim jarayonida passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantirishdir.
Interfaol, muammoli, rolli o’yinlar, aqliy hujum, klaster, “B-B-B” kabi usullar
o’quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosa chiqarish, muammoni
anglash va uni yechishga yo’naltirish ko’nikmalarini shakllantiradi.
Noan’anaviy metodlar har bir o’quvchining shaxsiy fikrini bildirishga
rag’batlantiradi. Ular jamoaviy ishlash ko’nikmalarini mustahkamlaydi, o’zaro
fikr almashish, tanqidiy yondashuv va alternativ qarorlarni ko’rib chiqish
imkonini beradi. Ayniqsa, kichik guruhlarda ishlash, juftlikda muammoli
vaziyatni muhokama qilish, interfaol muhitda ta’lim olish o’quvchining
o’zlashtirish darajasini sezilarli darajada oshiradi.
Samaradorlik jihatidan noan’anaviy metodlar shunchaki nazariy bilimlar
bilan cheklanib qolmay, balki o’rgatilayotgan mavzuni hayotiy misollar, amaliy
mashg’ulotlar orqali chuqurroq tushunishga olib keladi. Masalan, “Aqliy
hujum” usulidan foydalanganda o’quvchilar fikrini tez, erkin va keng
ifodalashga intiladi. Bu esa ularning mantiqiy va tahliliy fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, noan’anaviy metodlar orqali o’qitilgan
guruh o’quvchilari an’anaviy metodda ta’lim olgan guruhlarga nisbatan darsga
ko’proq qiziqadi, mavzuni chuqurroq o’zlashtiradi, mustaqil ishlashga
16

odatlanadi va ko’proq savol beradi. Bu esa o’z-o’zidan o’quv faoliyatida ijobiy
dinamika keltirib chiqaradi.
Noan’anaviy metodlar o’quv jarayonini jonlantirish, uni monologdan
dialogga, hatto polilog shakliga o’tkazishga xizmat qiladi. Bu jarayonda
o’qituvchi faqat bilim manbai emas, balki yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi va
sherik sifatida namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, o’quvchining mustaqil izlanish
olib borishiga sharoit yaratiladi.
Shuningdek, bu metodlar didaktik materiallar va texnologiyalardan
samarali foydalanishni talab qiladi. Multimedia vositalari, interaktiv doskalar,
slaydlar, elektron testlar, video darslar, onlayn platformalar orqali o’quv
jarayoniga turli xil vositalarni jalb etish imkoniyati paydo bo’ladi. Bu esa
o’quvchining diqqatini doimo faollikda saqlab turadi.
Yana bir muhim jihat shundaki, noan’anaviy metodlar zamonaviy
kompetensiyalar – axborotni tahlil qilish, moslashtirish, innovatsion fikrlash, tez
qaror qabul qilish kabi ko’nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bugungi
kunda zamon o’quvchisidan aynan mana shu fazilatlar talab etiladi.
Shu sababli, pedagogik amaliyotda noan’anaviy metodlardan foydalanish
– bu shunchaki yangilikka intilish emas, balki zaruriyatdir. Har bir o’qituvchi
o’z darsini yanada qiziqarli, samarali va interfaol qilish uchun ushbu metodlarga
murojaat qilishi zarur. Shu bilan birga, bu usullar darsda intizomni saqlash,
o’quvchilarni rag’batlantirish va baholash tizimini ham yangicha yondashuv
asosida olib borishga imkon yaratadi.
Umuman olganda, noan’anaviy ta’lim metodlari pedagogik faoliyatda
yuqori natijalarga erishish, o’quvchilarni har tomonlama rivojlantirish, ularning
bilimga bo’lgan qiziqishini orttirish, ta’lim sifatini yaxshilashda muhim rol
o’ynaydi.
17

O’quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy
metodlarning o’rni
Zamonaviy ta’lim jarayonida o’quvchilarning mustaqil fikrlash
ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish muhim vazifalardan biridir.
An’anaviy usullarda o’qituvchi asosan ma’lumot beruvchi, topshiriqlarni
nazorat qiluvchi, bilim manbai rolini o’ynagan bo’lsa, noan’anaviy metodlar
ta’lim jarayonida o’quvchining faolligini oshirish, uni jarayonga faol ishtirokchi
sifatida jalb qilishni ko’zlaydi. Bunda o’quvchining o’z fikrini erkin ifoda etishi,
savol berish, fikrlar bildirish, muhokama qilish, mustaqil xulosa chiqarish kabi
faoliyatlari rag’batlantiriladi. Noan’anaviy metodlar orasida muammoli ta’lim,
interfaol usullar, loyiha asosida o’qitish, rolli o’yinlar, aqliy hujum, klaster,
“aqliy hujum”, “blits so’rov”, “davom ettiring”, “munozara”, “qarshi fikr” kabi
usullar keng qo’llaniladi. Bu metodlarning asosiy ustunligi shundaki, ular
o’quvchida tanqidiy fikrlash, o’z nuqtayi nazarini asoslay olish, qaror qabul
qilish, muammolarni hal etish kabi zamonaviy kompetensiyalarni shakllantiradi.
O’quvchilarning mustaqil fikrlashi ularning faqat bilim emas, balki hayotiy
ko’nikmalar, muomala madaniyati, o’zini tutish va qaror qabul qilishga oid
qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Noan’anaviy metodlar dars jarayonini bir
yoqlama bilim berishdan ko’ra, ko’proq muloqotga, hamkorlikda o’rganishga,
tanqidiy tahlil qilishga undaydi. O’qituvchi bu jarayonda yo’lboshchi,
tashkilotchi, motivator rolini bajaradi. Masalan, munozara metodida o’quvchilar
berilgan mavzu yuzasidan fikr bildiradilar, qarshi fikrlarni eshitadilar va o’z
pozitsiyasini himoya qiladilar. Bu esa ularda mustaqil fikrlash, dalillar keltirish
va tanqidiy tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Muammoli vaziyatlar
yaratish orqali o’quvchilar o’zlari izlanadi, muammoni yechish yo’llarini topadi,
bu esa ijodkorlik va innovatsion fikrlashga olib keladi. Loyiha asosida ishlash
esa o’quvchilarning ijodkorlik, rejalashtirish, jamoaviy ishlash va liderlik
qobiliyatlarini shakllantiradi. Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarning mustaqil
fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy metodlar beqiyos ahamiyatga ega. Bu
18

metodlar orqali o’quvchilar faqat bilim emas, balki zamonaviy jamiyatda faol
va muvaffaqiyatli bo’lish uchun zarur bo’lgan kompetensiyalarni egallaydilar.
Shuning uchun ham pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarga keng e’tibor
qaratish, ularni to’g’ri va samarali qo’llash bugungi kun ta’limining muhim
talabi bo’lib qolmoqda.
Zamonaviy pedagogikada o’quvchining faolligini oshirish, ularni
mustaqil fikrlashga, tanqidiy yondashishga va yangilik yaratishga undash
ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. An’anaviy dars usullarida ko’pincha
o’quvchilar bilimni tayyor holda qabul qiladilar, ya’ni ular tayyor ma’lumotni
eslab qolish va qayta ifodalash orqali baholanadilar. Bu esa mustaqil fikrlash va
ijodiy yondashuv ko’nikmalarini to’laqonli shakllantirishga imkon bermaydi.
Aksincha, noan’anaviy metodlar — loyihaviy faoliyat, interfaol o’yinlar,
muammoli vaziyatlar asosida mashg’ulot o’tkazish, rol o’ynash, bahs-munozara
tashkil etish kabi yondashuvlar — o’quvchilarning aqliy faolligini, mustaqil
xulosa chiqarish qobiliyatini oshiradi. Mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirish
uchun avvalo unga savollar berilishi, tanlash imkoniyati yaratilishi, bahslashish,
fikr almashish, tanqid qilish va o’z nuqtayi nazarini himoya qilishga sharoit
yaratilishi kerak. Noan’anaviy metodlar shu kabi vaziyatlarni pedagogik
jihatdan to’g’ri tashkil qilish imkonini beradi. Masalan, “Rolga kirish” metodida
o’quvchilar ijtimoiy yoki tarixiy obrazlar, kasb egalari rolini bajarish orqali
muammoga boshqacha nigoh bilan yondashishni o’rganadilar. Bunday holatda
ular o’z fikrini asoslash, qarshi fikrlarni tahlil qilish va muayyan qarorga kelish
malakalarini mustahkamlaydilar. Bundan tashqari, “Baliq skeleti”, “Klaster”,
“Insert”, “Aqliy hujum” kabi metodlar orqali o’quvchilar mavzuni har
tomonlama o’rganishga, o’z qarashlarini mustaqil shakllantirishga, individual
fikr va takliflar berishga intiladi. Bu esa ularning shaxsiy rivojlanishida katta rol
o’ynaydi. Shuningdek, ijodiy yondashuvni shakllantirishda loyihaviy usullar
alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki loyiha asosida ishlash o’quvchini
izlanishga, ma’lumot to’plashga, uni tahlil qilishga, xulosa chiqarishga va o’z
19

ishini himoya qilishga o’rgatadi. Ijodiy yondashuv esa faqat nazariy bilimlar
emas, balki ularni amaliyotda qo’llay olish, yangi g’oyalarni ilgari surish, odatiy
bo’lmagan holatlarga innovatsion yechimlar topish orqali yuzaga chiqadi.
Noan’anaviy metodlar o’quvchida ana shu ko’nikmalarni tizimli va faol tarzda
rivojlantiradi. Ta’lim jarayonida faollikning oshishi, o’quvchining o’ziga
ishonchi ortishi, natijaviylikka intilishi, o’zining har bir ishtirokini qadrlashi
noan’anaviy metodlarning asosiy samaralaridandir. Shu boisdan, pedagogik
faoliyatda bu metodlardan oqilona va maqsadga muvofiq foydalanish orqali
o’quvchilarda mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, ijodiy qaror qabul qilish
kabi muhim kompetensiyalar samarali shakllantiriladi. Bu esa zamonaviy
ta’limda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni hayotga tatbiq etishning muhim
omillaridan biridir.
Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy
metodlarni joriy etish
Zamonaviy ta’lim jarayonida innovatsion yondashuvlar asosida
noan’anaviy metodlarni joriy etish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
O qituvchidan faqatgina bilim berish emas, balki ta’lim oluvchilarda mustaqilʻ
fikrlash, tanqidiy mulohaza yuritish, ijtimoiy faollik va ijodiy yondashuvni
shakllantirish talab etiladi. Shu sababli pedagogik tajriba asosida ilg or
ʻ
uslublarni qo llash o’quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta’minlaydi.
ʻ
Noan’anaviy metodlar – bu an’anaviy dars shakllaridan farqli, o quvchining
ʻ
faol ishtirokini ta’minlovchi, mustaqil fikr yuritishga yo naltirilgan metodlar
ʻ
majmuasidir. Bunday metodlar jumlasiga klaster usuli, aqliy hujum, konseptual
xaritalar, muammoli ta’lim, keys-stadi, rol o yinlari, interfaol treninglar,
ʻ
debatlar va boshqalar kiradi. Bu metodlar o’quvchilarni passiv tinglovchidan
faol ishtirokchiga aylantiradi. Pedagogik tajriba shuni ko rsatmoqdaki,
ʻ
noan’anaviy metodlar o’quvchilar o’rtasida motivatsiyani oshiradi, ular orasida
sog lom raqobatni yuzaga keltiradi hamda darsni qiziqarli va interaktiv shaklga
ʻ
keltiradi. Interfaol metodlarning joriy etilishi orqali o’quvchilar mustaqil qaror
20

qabul qilish, fikr almashish, guruhda ishlash kabi ko’nikmalarni
rivojlantiradilar. Ayniqsa, aqliy hujum, keys usuli, munozara va rolli o’yinlar
orqali o’quvchilar bilimlarni chuqurroq o’zlashtiradi. Tajriba asosida shuni
aytish mumkinki, an’anaviy darslarda o’quvchilar ko’pincha faollik
ko’rsatmasalar-da, noan’anaviy yondashuvlarda har bir o’quvchi o’z fikrini
erkin bildirishga intiladi. Noan’anaviy metodlarni joriy etishda o’qituvchi
o’zining ijodiy qobiliyatini ishga soladi, dars materialini tahlil qilish, mantiqiy
ketma-ketlikda yetkazish, shuningdek, o’quvchilarning fikrini umumlashtirish
ko’nikmasiga ega bo’lishi lozim. O’qituvchi tomonidan o’z vaqtida, to’g’ri
tanlangan metodlar dars samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shuningdek,
innovatsion texnologiyalar asosida yaratilgan ta’lim vositalari – elektron
darsliklar, taqdimotlar, test tizimlari, onlayn platformalar va interaktiv ilovalar
o’quvchilarni ta’limga yanada yaqinlashtiradi. Har bir metodni qo’llashda
ularning mazmuni, mavzu xususiyati, guruhning tayyorgarlik darajasi inobatga
olinadi. Innovatsion yondashuvlar shuni ko’rsatmoqdaki, noan’anaviy metodlar
yordamida dars mazmuni osonroq o’zlashtiriladi, ta’lim oluvchilarda mustaqil
izlanish, o’rganishga intilish va tahlil qilish ko’nikmalari shakllanadi. Shu
sababli, hozirgi kunda har bir pedagog o’z faoliyatida zamonaviy va
noan’anaviy metodlarni uyg’unlashtirgan holda foydalana olishi zarur.
O’quvchilarning shaxsiy ehtiyojlari, ularning ijtimoiy tajribalari, dunyoqarashi,
qiziqishlari ham metod tanlashda muhim omil hisoblanadi. Ta’limda individual
yondashuv va differensiallashgan metodlar orqali noan’anaviy metodlardan
unumli foydalanish mumkin. Darsning har bir bosqichida o’quvchilarning
fikrini eshitish, savollarga ochiq muloqotda yondashish ularni mustaqil
o’ylashga o’rgatadi. Noan’anaviy metodlar shunchaki yangilik emas, balki
zamonaviy pedagogikaning ajralmas qismidir. Shu sababli, ularni har bir dars
jarayoniga moslashtirib, pedagogik tajriba asosida amaliyotda samarali joriy
etish ta’lim sifatini oshiradi.
21

Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy
metodlarni joriy etish Zamonaviy ta’lim tizimi oldida turgan asosiy vazifalardan
biri – bu shaxsni har tomonlama rivojlantirish, ularning ijodiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish, muammolarni tahlil qilish va ularga yechim
topishga o’rgatishdir. Ana shunday maqsadlar uchun noan’anaviy metodlar
alohida o’rin tutadi. Ular o’quvchi faoliyatini faollashtirish, mustaqil izlanish va
bilimni amalda qo’llash ko’nikmalarini rivojlantirishda muhim vosita
hisoblanadi. Masalan, “akvarium”, “rol o’ynash”, “debate” kabi metodlar
o’quvchilarning muloqot madaniyatini shakllantiradi, ular o’z fikrini asoslab
ayta oladi, boshqalarning fikrini tinglashni va e’tiborga olishni o’rganadi.
“Aqliy hujum” metodida esa muammo atrofida qisqa vaqtda ko’plab takliflar
olinadi, bu esa o’quvchilarning tez fikrlash va ijodiy yondashuvlarini
rag’batlantiradi. Noan’anaviy metodlarning samaradorligi o’qituvchining ularni
qanday tashkil qilishi va o’quvchilarga qanday motivatsiya bera olishiga
bevosita bog’liq. Tajriba asosida aniqlanishicha, darslarda innovatsion
yondashuvlar qo’llanganda o’quvchilarning fanlarga bo’lgan qiziqishi ortadi,
ularning mustaqil ishlashga intilishi kuchayadi. Noan’anaviy metodlar orqali
axborotni qabul qilish jarayoni osonlashadi, o’rganilgan bilimlar esa uzoq vaqt
esda qoladi. Shuningdek, ushbu metodlar o’quvchilarni baholashda ham
yangicha yondashuvlarni joriy etish imkonini beradi. Masalan, loyihaviy
ishlanmalar, portfoliolar, prezentatsiyalar orqali o’quvchi bilimini baholash
nafaqat uning bilim darajasini, balki ijodkorlik va izlanish ko’nikmalarini ham
aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, pedagogik tajriba va innovatsion
yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish ta’lim jarayonining
sifatini oshirish, o’quvchilarni faollashtirish va ularda mustaqil fikrlash,
ijodkorlik, mas’uliyat kabi muhim sifatlarni shakllantirishda muhim omil bo’lib
xizmat qiladi.
22

Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning mustaqil
fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish
Zamonaviy pedagogikada asosiy e’tibor o’quvchining bilimi emas, balki
uning fikrlash doirasi, muammoga yondashuvi, izlanish qobiliyati va mustaqil
qaror qabul qilish layoqatini shakllantirishga qaratilgan. Aynan shu maqsadda
ta’limda noan’anaviy metodlardan foydalanish dolzarb hisoblanadi. Bunday
metodlar o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish, o’z fikrini asoslab berish,
muqobil nuqtai nazarlarni qabul qilish va tahlil qilish ko’nikmalarini
rivojlantiradi.
Masalan, “konseptual xarita” usuli orqali o’quvchilar o’z bilimlarini
vizual tarzda tartibga soladi. Bu esa ularning mantiqiy bog’liqliklarni anglab
yetishiga, tushunchalarni chuqurroq idrok etishiga yordam beradi. “Munozara”
(debate) usuli esa tanqidiy va mantiqiy fikrlashni kuchaytiradi, har bir o’quvchi
o’z nuqtai nazarini isbotlashga intiladi, bu jarayonda esa mustaqil xulosa
chiqarishga o’rganadi.
“Noan’anaviy metodlar” doirasida ko’p ishlatiladigan “muammo asosida
o’qitish” yondashuvi ham o’quvchilarni passiv eshituvchidan faol ishtirokchiga
aylantiradi. O’quvchilar oldiga aniq bir muammo qo’yiladi va ular jamoada
yoki yakka tartibda unga yechim topish ustida ishlaydi. Bu jarayonda tahlil
qilish, rejalashtirish, taqqoslash, baholash kabi muhim intellektual jarayonlar
faollashadi.
Ta’limda mustaqil fikrlashni shakllantirishda yana bir samarali
yondashuv – bu loyihaviy metoddir. Loyiha ustida ishlash orqali o’quvchi o’z
bilim va ko’nikmalarini amaliyotda qo’llaydi, mustaqil izlanadi, kerakli
ma’lumotlarni topadi, ularni tahlil qiladi va o’z fikrini ifodalaydi. Aynan shu
jihatlari bilan loyiha usuli mustaqil fikrlash, tanqidiy yondashuv va ijtimoiy
faollikni rivojlantiradi.
Shuningdek, raqamli texnologiyalarni qo’llash orqali noan’anaviy
metodlarning samaradorligi yanada ortadi. Masalan, interaktiv testlar, onlayn
23

fikr almashinuvi platformalari, raqamli prezentatsiyalar yordamida o’quvchilar
o’z bilimlarini kengaytiradi va fikrlash doirasi kengayadi.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali
o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish zamonaviy
ta’limning muhim talabi hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy jihatdan
faol, fikrini aniq ifoda eta oladigan, har tomonlama yetuk shaxsni shakllantirish
imkonini beradi.
Shuningdek, o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini
shakllantirishda noan’anaviy metodlarning eng muhim jihatlaridan biri — o’quv
jarayonini ijodiy faoliyatga yo’naltirishidir. Masalan, “rol o’ynash” metodida
o’quvchilar turli hayotiy vaziyatlarga kirib borish orqali voqea va holatlarga har
xil pozitsiyadan baho berishni o’rganadilar. Bu esa ularda empatiya, ijtimoiy
ong, mas’uliyat hissi kabi muhim insoniy fazilatlarni ham tarbiyalaydi.
Noan’anaviy metodlarning asosiy afzalliklaridan yana biri — bu
o’qituvchining faqat bilim manbai emas, balki muhokama va izlanishlar
yo’lboshchisi sifatida ishtirok etishidir. Bu holatda dars jarayoni o’quvchilar va
o’qituvchi o’rtasidagi faol muloqot shaklida kechadi. Bunday yondashuv
o’quvchilarni o’z fikrini erkin ifoda etishga, o’z g’oyasini himoya qilishga
o’rgatadi. Shu tariqa ular mustaqil tahlil qilish, qaror qabul qilish, muqobil
variantlarni ko’rib chiqish, o’z xatolaridan to’g’ri xulosa chiqarish kabi
ko’nikmalarga ega bo’ladilar.
Masalan, “aqliy hujum” metodi orqali guruh a’zolari biror muammoni
yechish uchun o’zlarining eng turli fikrlarini bildirib boradilar. Bu metodning
afzalligi shundaki, hech bir fikr inkor etilmaydi va har bir g’oya muhokama
qilinadi. Bu esa o’quvchilarning o’z fikriga bo’lgan ishonchini oshiradi, ularni
faollikka undaydi, ijtimoiy o’zaro munosabatlarda ishtirok etishga
rag’batlantiradi.
Mustaqil fikrlashni rivojlantirishda, shuningdek, baholash jarayoni ham
muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaviy baholash usullaridan farqli o’laroq,
24

noan’anaviy metodlarda o’z-o’zini baholash, o’zaro baholash, portfel baholash,
ko’p mezonli baholash kabi zamonaviy shakllar keng qo’llaniladi. Bunday
baholash shakllari o’quvchilarni o’z bilim va faoliyatiga tanqidiy qarash, yutuq
va kamchiliklarini tahlil qilishga undaydi.
Ayniqsa, XXI asr o’quvchisining shaxsiy rivojlanishida metakognitiv
ko’nikmalar — ya’ni o’zi haqida fikr yuritish, o’z bilim darajasini aniqlash,
o’zining o’qish strategiyasini shakllantirish — katta ahamiyatga ega bo’lib
bormoqda. Noan’anaviy metodlar orqali bu ko’nikmalar samarali rivojlanadi,
chunki ular o’quvchining faolligiga, mustaqilligiga, mas’uliyatiga va o’z o’zini
anglashiga asoslanadi.
Bularning barchasi pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarning
beqiyos ahamiyatini tasdiqlaydi. Ular nafaqat ta’lim mazmunini boyitadi, balki
o’quvchini hayotga tayyorlashda, uni faol, tashabbuskor, bilimdon va o’ziga
ishongan shaxs sifatida shakllantirishda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Shu
boisdan har bir pedagog o’z faoliyatida innovatsion, ijodiy va noan’anaviy
metodlarga e’tibor qaratishi lozim.
Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar faoliyatini
faollashtirish yo’llari
Hozirgi davr ta’limi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri —
o’quvchilarni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirishdir. An’anaviy
yondashuvlarda o’quvchi ko’proq passiv eshituvchi va ijrochi rolini o’ynagan
bo’lsa, zamonaviy pedagogikada bu yondashuv tubdan o’zgarmoqda. Ayniqsa,
noan’anaviy metodlar bu borada keng imkoniyatlarni yaratadi. Ular
o’quvchining faolligini oshirish, uni mustaqil izlanishga undash, fikr yuritish,
muammo yechish, qaror qabul qilish kabi ko’nikmalarini shakllantirishga
xizmat qiladi.
Noan’anaviy metodlar orqali ta’lim jarayonini tashkil qilishda asosiy
e’tibor o’quvchining o’z-o’zini anglashiga, fikrini erkin ifoda etishiga,
o’rgangan bilimlarini amaliyotda qo’llay olishiga qaratiladi. Masalan, loyihaviy
25

ta’lim metodida o’quvchi mustaqil yoki guruhda ishlagan holda, tanlangan
muammoni hal etishga qaratilgan izlanishlar olib boradi. Bu jarayon davomida
u rejalashtirish, ma’lumot yig’ish, tahlil qilish, umumlashtirish, yakuniy xulosa
chiqarish, o’z ishi natijalarini taqdim etish kabi bosqichlarni o’zlashtiradi.
Yana bir samarali usul bu – interaktiv o’yin texnologiyalari. Bunday
yondashuvlar orqali o’quvchi darsni “o’rganiladigan mavzu” emas, balki
“hayotiy vazifa” sifatida qabul qiladi. U o’zini faol ishtirokchi deb his qiladi.
O’yin orqali o’rganish jarayoni qiziqarli, samarali va chuqur taassurotli bo’ladi.
O’yin shaklidagi metodlar bilimni mustahkamlash, ijodiy fikrlashni
rivojlantirish, jamoa bo’lib ishlashni o’rganishda ayniqsa foydalidir.
Bundan tashqari, “aqlli savol-javob”, “fikrlar kartasi”, “klaster usuli”,
“xaritaviy tafakkur” kabi zamonaviy metodlar yordamida ham o’quvchilarni
faollikka undash mumkin. Bu usullar o’quvchilarni muhokama qilish, fikr
almashish, fikrni mantiqan asoslash, o’rgangan ma’lumotlarni tizimlashtirishga
o’rgatadi. Bu esa ularda tanqidiy fikrlash va tahliliy yondashuv ko’nikmalarini
shakllantiradi.
Muammoli o’qitish metodi ham o’quvchi faolligini oshirishda juda
muhim vositadir. Bu metodda o’qituvchi darsning boshidayoq muammoni ilgari
suradi, lekin uni yechmaydi. O’quvchilar o’sha muammoni yechish yo’lida
bilim oladilar, izlanadilar, savollar beradilar va javob topishga harakat qiladilar.
Bu esa ularni mustaqil fikr yuritishga, bilimlarni izlab topishga, darsga faol
qatnashishga majbur etadi.
Shuningdek, o’zaro baholash, refleksiya va portfel baholash kabi usullar
orqali ham o’quvchilar o’z faoliyatini tahlil qilishga o’rgatiladi. Bunda ular
nafaqat o’z kamchiliklarini, balki yutuqlarini ham anglab yetadilar, kelgusida
qanday ishlash kerakligini tushunadilar.
Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlar o’quvchilarni dars
jarayoniga faol jalb qilish, ularning mustaqil fikrlash, izlanish, muloqot qilish,
muammoni hal qilish, mas’uliyatni his qilish kabi shaxsiy va ijtimoiy
26

ko’nikmalarini shakllantirishda nihoyatda samaralidir. Shu boisdan har bir
zamonaviy pedagog o’z amaliy faoliyatida bunday metodlarga e’tibor qaratib,
ta’lim jarayonini yanada boy va samarali qilishga intilishi zarur.
Zamonaviy ta’limda o’quvchilarning faolligini oshirish nafaqat bilimlarni
mustahkamlash, balki ularning ijodiy fikrlash, tanqidiy yondashuv va mustaqil
ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishda ham muhim rol o’ynaydi. Shu bois,
noan’anaviy metodlar o’quvchilarning ta’limga bo’lgan qiziqishini oshiradi va
ularni faol subyektga aylantirishga xizmat qiladi. Bunday metodlar o’quv
jarayonini yanada jonli, interaktiv, muammoli vazifalarga boy va hayotiy
vaziyatlarga moslab olib borishga imkon beradi.
Noan’anaviy yondashuvlar yordamida o’quvchilar faqat tayyor bilimni
emas, balki uni izlab topish, tahlil qilish va amaliyotga tatbiq etish
ko’nikmalarini egallaydilar. Masalan, taqdimot qilish, loyiha yaratish, rolli
o’yinlar, debatlar, keys-stadi, akvarium usuli, “aqlli muloqot”, “fikrlar shiori”
kabi usullar orqali o’quvchi o’z pozitsiyasini ifodalaydi, uni asoslaydi,
boshqalarning fikrini tinglab, hurmat bilan munosabat bildiradi. Bu esa o’z
navbatida darslarni qiziqarli, bahsli, emotsional va samarali qiladi.
Faollashtiruvchi metodlar o’quvchilarda yetakchilik, tashabbuskorlik,
jamoaviy ishlash, mas’uliyatni bo’lishish, muammoni hal qilish, qaror qabul
qilish kabi hayotiy kompetensiyalarni shakllantiradi. Darslarda noan’anaviy
yondashuvdan foydalanish o’quvchining individual imkoniyatlarini inobatga
olishga imkon yaratadi. Har bir o’quvchi o’ziga mos metod orqali bilim oladi:
kimdir muammoli topshiriqlarda faol bo’lsa, boshqasi sahna ko’rinishlarida,
yana kimdir guruhli ishlarda.
Noan’anaviy metodlar o’quvchilarning o’z ustida ishlash, o’z fikrini aniq
ifoda etish, o’z bilimi, harakati, javobi uchun javobgarlikni his etish kabi ichki
motivatsiyalarini ham uyg’otadi. Bunday o’qitish uslublari orqali darsda har bir
o’quvchi o’zini muhim, e’tiborga loyiq, zarur shaxs sifatida his etadi. Bu esa
27

uning shaxs sifatida shakllanishi, mustaqil fikr yuritishi, hayotda o’z yo’lini
topishi uchun poydevor yaratadi.
Yana bir muhim jihat shundaki, noan’anaviy metodlar orqali
faollashtirilgan o’quvchi o’z bilimlarini real hayotiy holatlarga moslashtirishni
o’rganadi. U darsda o’rganganini kundalik hayotda qo’llashga intiladi. Misol
uchun, atrof-muhitni muhofaza qilish, sog’lom turmush tarziga rioya qilish,
axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, kommunikativ ko’nikmalarni
rivojlantirish kabilar noan’anaviy metodlar orqali o’zlashtirilganda ancha
samarali bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar
o’quvchilarning faoliyatini faollashtirishda, ularni zamon talablari asosida
tayyorlashda, ijtimoiy va hayotiy kompetensiyalarini rivojlantirishda beqiyos
ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, pedagogik faoliyatda bu metodlardan
oqilona va tizimli tarzda foydalanish, ularni o’quv dasturiga moslashtirish,
o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olib qo’llash ta’lim
sifatini oshirishga xizmat qiladi.
28

XULOSA
Zamonaviy ta’lim tizimida ta’lim mazmuni, usullari va metodlarining
doimiy takomillashib borayotgani pedagogik faoliyatda ham yangicha
yondashuvlarni talab qilmoqda. Ayniqsa, ta’lim jarayonida noan’anaviy
metodlardan foydalanish o’quvchilarni faollashtirish, ularda ijodiy fikrlash,
mustaqil qaror qabul qilish va muammoli vaziyatlarga samarali yechim topish
ko’nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu kurs ishida ta’limning noan’anaviy metodlariga oid nazariy va
amaliy jihatlar chuqur tahlil qilindi. Jumladan, noan’anaviy metodlarning
pedagogik mohiyati, ularning klassik metodlardan farqi, zamonaviy o’quv
jarayoniga mosligi, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro aloqani
jonlantirishi hamda bilimlar sifati va samaradorligini oshirishi haqida fikr
yuritildi. Bu metodlar orqali darslar mazmunan boyitilibgina qolmay, balki
ta’limning maqsadi – har tomonlama yetuk, ijtimoiy faol, tanqidiy va ijodiy
fikrlovchi, mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxsni shakllantirishga xizmat
qiladi.
Noan’anaviy usullar o’quvchilarning darsdagi ishtirokini kuchaytiradi,
ularning shaxsiy faolligini, nutqiy va ijtimoiy faoliyatini rivojlantiradi. Bunday
metodlar orqali o’quvchi faqat bilim oluvchi emas, balki uni izlovchi, tahlil
qiluvchi va amaliyotda qo’llay oluvchi shaxsga aylanadi. Ayniqsa, “aqlli
muloqot”, keys-stadi, interaktiv rolli o’yinlar, muammoli topshiriqlar kabi
metodlar o’quvchilarni qiziqtirish, ularning intellektual salohiyatini ro’yobga
chiqarishda samaralidir.
Shu bilan birga, pedagogning bu metodlardan foydalana olish malakasi
ham muhim o’rin tutadi. O’qituvchining didi, tajribasi, darsni rejalashtirish
mahorati, texnologiyalardan foydalana olish ko’nikmasi – bularning barchasi
noan’anaviy metodlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda hal qiluvchi
omillardir.
29

Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlardan samarali foydalanish
nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki o’quvchining mustaqil fikrlovchi, faol,
hayotga tayyor shaxs bo’lib shakllanishini ta’minlaydi. Bu esa, o’z navbatida,
ta’limning asosiy maqsadlariga erishish yo’lida muhim qadamlardan biridir.
Shu bois, zamonaviy pedagog har doim o’z ustida ishlashi, innovatsion
metodlarni o’zlashtirishi, ularni did bilan qo’llay olishi va o’quvchiga
yo’naltirilgan ta’lim tamoyillariga amal qilishi zarur.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abduqodirov A., “Pedagogik texnologiyalar asoslari”, Toshkent:
O’qituvchi, 2020.
2. Azizxo’jaeva N.N., “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”,
Toshkent: TDPU, 2021.
3. Axmedov A.A., “Zamonaviy ta’lim metodlari”, Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2019.
4. Hasanboyeva O., “Ta’limda innovatsion yondashuvlar”, Toshkent: Fan
va texnologiya, 2020.
5. Jo’raeva S., “O’qituvchining metodik madaniyati”, Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2018.
6. Madrahimov T., “Didaktika asoslari”, Toshkent: Iqtisod-moliya, 2019.
7. Nishonova S., “Zamonaviy dars va interfaol metodlar”, Toshkent:
TDPU, 2021.
8. O’ralova D., “O’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirish”, Qarshi:
Nasaf, 2022.
9. Rahmonov M., “Ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalar”,
Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
10. Sodiqova M., “Ta’limda noan’anaviy metodlar”, Buxoro: BuxDU,
2021.
11. Turg’unov N., “Pedagogik mahorat asoslari”, Toshkent: Fan, 2019.
12. Usmonov A., “Pedagogik innovatsiyalar va texnologiyalar”, Andijon:
AndDU, 2020.
13. Yo’ldoshev R., “Ta’lim tizimida interfaol metodlar”, Toshkent:
Iqtisod-moliya, 2021.
14. Yusupova Z., “Kasb-hunar ta’limida metodik yondashuvlar”,
Farg’ona: FDU, 2019.
31

15. Ziyayeva S., “Pedagogik faoliyatda yangicha yondashuvlar”,
Namangan: NDU, 2022.
Qo’shimcha adabiyotlar:
“Pedagogik innovatsiyalar” – Respublika ilmiy-amaliy jurnali, 2021-yil,
3-son.
“Ta’limda interfaollik” – Ilmiy-metodik jurnal, 2020-yil, 2-son.
“O’qituvchi va zamonaviy dars” – Ma’rifat gazetasi, 2021-yil, noyabr
soni.
Internet manbalari:
www.ziyonet.uz – O’zbekiston Respublikasi ta’lim portali
www.eduportal.uz – Ta’lim va innovatsiya axborotlari
www.pedagog.uz – Pedagogik yangiliklar va metodik qo’llanmalar
www.lex.uz – Me’yoriy-huquqiy hujjatlar va davlat qarorlari
www.unesco.org – UNESCO ta’lim bo’yicha xalqaro materiallar bazasi
32

Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari

Купить