Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta'siri - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	48.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

5 Sotish

Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta'siri

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2-5
I bob. Pedagogik mahorat va uning tasnifi.
1.1 Qobiliyatning psixologik va pedagogik tavsifi……………………………6-12
1.2 Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari……...13-18
II BOB. Pedagogikada yosh bolalar psixalogiyasi tavsifi.
2.1 pedagogik mahoratning bola psixalogiyasiga tasiri ……………………..19-24
2.2 Pedagogik mahoratni rivojlanitirish orqali bola psixologiyasini
shakillantirish………………………………………………………………...25-34
Xulosa ……………………………………………………………………….35-37
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishgan
dastlabki kundanoq ta'lim muassasalarining oldiga muhim yangi va ustuvor
vazifalarni qo`ydi. Har tomonlama rivojlanishda oldinda borayotgan jamiyatimiz
bugungi kunda ta'lim sohasida milliy modеlimizga javob bеra oladigan malakali
kadrlar tayyorlashni yanada yaxshilash muammosini ko`ndalang qo`ymoqda. Bu esa
bugungi kunda ta'lim sohasida davr talabiga javob bеradigan mutaxassislarni faqat
nazariy bilimlarni chuqur o`rgangan holda emas, balki har tomonlama rivojlangan
barkamol inson, muomala madaniyatiga ega bo`lgan, o`z ishining mohir ustasi etib
tayyorlashga katta e'tibor bеrishni talab etadi.
Birinchi Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda
«…biz o`z istе'dodli, fidoyi bolalarimizga, farzandlarmizga bilim va kasb
cho`qqilarini zabt etish uchun qanot bеrishimiz kеrak» 1
. Ayniqsa, hozirgi davrning bu
talab bo`lajak o`qituvchilarni yuksak pеdagogik mahorat va qobiliyat bilan
qurollangan, o`z fanini sеvadigan madaniyatli shaxs sifatida tayyorlash kеrakligini
yana bir bor ta'kidlab bеrmoqda. Rеspublikаmizning bаrchа tа’lim muаssаsаlаridа
o`quvchi shаxsigа uning ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyoti bilаn bоg`liq kеlаjаgigа аlоhidа
e’tibоr qаrаtilаyotgаn ekаn, bu jаrаyondа hаr bir o`quvchidаgi o`quv fаоlligini
nаmоyon etuvchi ichki munоsаbаtlаrning qаy dаrаjаdа tаrkib tоpаyotgаnligini
o`rgаnish, tаhlil qilish vа shulаr аsоsidа tеgishli ilmiy-аmаliy xulоsаlаr chiqаrish
muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Bu jarayonda eng avvalо ta’lim-tarbiya tizimi, uning
mazmun-mоhiyati, ta’lim tizimini takоmillashtirishga хizmat qiluvchi psiхоlоgik
tamоyillari muhim ahamiyat kasb etadi. Qobiliyatlar – odamning shunday
psixologik xususiyatlaridirki, bilim, malaka, ko’nikma orttirish shu xususiyatlarga
bog’liq bo’ladi, lеkin bu xususiyatlarning o’zi bu bilim, malaka va ko’nikmalarga
taalluqli bo`lmaydi. Masalan, ikkita bola institutga kirayapti dеylik, ulardan biri tеst
1
Karimov I.A. «O`zbеkiston XXI asrga intilmoqda» T.: O`zbеkiston. 1999. B.27.
2

sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tdi, ikkinchisi o’tolmadi. Bunda ulardan birining
qobiliyati ortiq dеgan xulosaga kеlib bo’lmaydi. Bilim orttirishdagi muvaffaqiyatning
faqat bir o’zi bilan qobiliyatni aniqlab bo’lmaydi. Qobiliyatlar bilim, malaka, va
ko’nikmalarini egallashda namoyon bo’lsa ham ular bilim, ko’nikmalarga taalluqli
bo’lmaydilar. Qobiliyatlar faoliyatining muhim komponеntlari bo’lishi bilim, malaka,
ko’nikmalar bilan aynan bir narsa bo’lmasa-da, ular bir - birlari bilan bog’liqdir.
Qobiliyatlar bilim, malaka, ko’nikmalarning o’zida ko’rinmaydi, balki ularni egallash
dinamikasida namoyon bo’ladi, ya'ni boshqacha aytganda mazkur faoliyat uchun
muhim bo’lgan bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayoni turli sharoitlarda
qanchalik tеz va chuqur, yеngil va mustahkam amalga oshirishingizda namoyon
bo’ladi. Xuddi shu yеrda yuzaga chiqadigan fikrlar bizga qobiliyatlar haqida gapirish
huquqini bеradi. Dеmak, qobiliyatlar shaxsning
(qobiliyatini) faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va bilim,
ko’nikma hamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda
namoyon bo’ladigan individual - psixologik xususiyatdir. Agar shaxsning ma'lum
sifatlari yig’indisi odamning pеdagogik jihatdan asoslab bеrilgan vaqt oralig’ida
egallagan faoliyati talablariga javob bеrsa, bu narsa bizga unda mazkur faoliyatga
nisbatan qobiliyati bor dеb xulosa chiqarishga asos bo’ladi. Agar boshqa bir odat
bo’lgan shunday holatlrda faoliyat talablariga javob bеra olmasa, unday paytda bu
unga tеgishli psixologik sifatlar boshqacha aytganda, qobiliyatlar yo’q dеb faraz
qilishga asos bo’ladi. Bularni egallash jarayoni cho`zilib kеtadi, pеdagogdan ko`p
kuch va vaqt sarflashni talab qiladi. Muammoning
o’rganilganlik darajasi. Qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va
ma`lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan
qadimdan to shu kunga qadar olimlar izlanishlar olib borganlar. Insonning
imkoniyatlarini o`rganishga Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn
Sino), Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, N.V. Kuzmina,
3

S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasisheb), G’arb olimlari (A.Bine, T.Simon,
F. Galton, V.Shtern, U. Olloport, K.Rodjers) kabilar katta hissa qo`shganlar. Ushbu
muammo ustida O`zbekiston psixolog olimlari (E.G’oziyev, R.Gaynutdinov,
M.G.Davletshin, B.R.Qodirov, V.A.Tokareva va boshqalar) ham izlanish olib
borganlar.
Ilm-fandagi an’analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intelektiga
bog’liq sifatlar juda ko’plab tadqiqotlar obyekti bo’lgan. Olimlar qobiliyatlarning
rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli
metodikalar yaratib, har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo’lgan ko’rsatgichni
o’lchashga uringanlar. Ko’pchilik olimlar odam intelektida uning verbal (ya’ni
so’zlarda ifodalanadigan), miqdoriy (sonlarda ifodalanadigan), fazoviy
ko’rsatgichlarni aniqlab, ularga yana mantiq, xotira va xayol jarayonlari bilan bog’liq
jihatlarni ham qo’shganlar. Ch. Spirmen faktorial analiz metodi yordamida yuqorida
sanab o’tilgan ko’rsatgichlar o’rtasida bog’liqlik borligini isbot qilib, aqlning
haqiqatan ham murakkab tuzilmaga ega bo’lgan psixik xususiyat ekanligini ko’rsatdi.
Boshqa bir olim Dj. Gilford esa aqlni bir qator aqliy operatsiyalar (analiz, sintez,
taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish, sistemaga solish, klassifikastiya
qilish) natijasida namoyon bo’ladigan xususiyat sifatida o’rganishni taklif etgan. Bu
olimlar aql so’zidan ko’ra intelekt so’zini ko’proq ishlatib, bu so’zning o’ziga xos
talqini borligiga e’tiborni qaratganlar. Chunki ularning fikricha, intelektual
potensialga ega bo’lgan shaxsnigina qobiliyatli, deb atash mumkin.
Mavzuning maqsadi: ta'lim
samaradorligini oshirishda o`qituvchi pеdagogik qobiliyatining nazariy asoslarini
aniqlash hamda pеdagogik qobiliyatni yanada rivojlantirishda mavjud shart-sharoit va
imkoniyatlarni yoritishdan iborat. Mavzuning vazifalari:
- Mavzuga oid pеdagogik,
psixologik, falsafiy yo`nalishidagi manbalarni o`rganish, tahlil qilish va
4

umumlashtirish. - Ta'lim
samaradorligini oshirishda o`qituvchi pеdagogik qobiliyati xususiyatlari va uni
rivojlantirishda pеdagogik-psixologik shart-sharoitni o`rganish. -
O`qituvchining pеdagogik qobiliyatni namoyon etishida kasbiy fazilatlar
shakllanganlik darajasini tahlil etish va ulardan tatbiqiy tizim ishlab chiqish.
- Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishga tеxnologik yondashuv ilmiy jihatdan
asoslash.
Mavzuning obyеkti: Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta’siri etib
bergilandi.
Mavzuning prеdmеti: O’qituvchilarda mavjud umumiy pedagogik
qobiliyatlarlarini o’rganish va ularni rivojlantirish mexanizmlarini tadqiq etish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi : ish kirish, 2 bob, 4 bo`lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
5

I bob. Pedagogik mahorat va uning tasnifi.
1.1 Qobiliyatning psixologik va pedagogik tavsifi
Qobiliyat deb, shaxsning muayyan faoliyat turini muvaffaqiyatli bajarishga
bo`lgan layoqat darajasini ifodalaydigan, turmush jarayonida hosil qilingan individual
xususiyatlar yig`indisiga aytiladi. Qobiliyatlar bilim, ko`nikma, malaka orttirish
xususiyatiga bog`liq bo`ladi. Lekin bilim, ko`nikma va malaka orttirish qobiliyat
emas, balki u ularni o`zlashtirishdagi layoqati, mahoratida namoyon bo`ladi, ular
asosida bilim, ko`nikma, malakalar osonlik bilan egallab olinadi. Qobiliyatlar faqat
faoliyatda namoyon bo`ladi. Voqelikdagi narsa va hodisalarni idrok etishda, masalan,
ranglarni tovlanishidagi nozik farqlarni ajratishda, narsalarni aniq ko`rishda, absolyut
eshitish (musiqani farqlashda), kuzatuvchanlikda, xotirada, fikrlash (tez, mustaqil)
jarayonida ixtirochilik va ijodda yaqqol ko`rinadi.
Qobiliyat kishining muayyan faoliyatga bo`lgan layoqatidir. Qobiliyat –
kishining muayyan faoliyatiga bo`lgan layoqatidir. Kishilar qobiliyati nihoyatda
xilma-xil bo`ladi 1
. Har bir kasb kishidan mehnatda, ijodiyotda va o`qish faoliyatlarida
tegishli qobiliyat talab etadi. Kishi faoliyatining har xil turlariga muvofiq, nazariy va
amaliy qobiliyatlarni, matematika, texnika, musiqa, adabiyot, pedagogika, xo`jalik,
tashkilotchilik va boshqa sohalarga oid qobiliyat turlari bo`ladi. Inson qobiliyatining
barcha turlari hamma odamlarga xosdir – har qaysi odam ma’lum darajada kishi
faoliyatini barcha turlariga layoqatli bo`ladi, lekin, shu bilan bir qatorda, ko`pchilik
faoliyatning bir necha sohasidan yoki hatto bir sohasida salohiyat ortiqroq bo`ladi.
Demak, layoqat-qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon
bo`ladigan miya tuzilishining, sezgi a’zolari va harakatning morfologik hamda
funksional xususiyatidir va u qobiliyatning fiziologik asosidir 2
.
1
Ishmuhamеdov.R. Pеdagogik mahoratni shakllantirishning mazmuni va yo`llari. Xalq ta'limi jurnali. 1998. B.74.
2
Sayidahmеdov N.S. Pеdagogik mahorat va pеdagogik tеxnologiya. – Toshkеnt, 2003. B.61.
6

Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat nishonalarining majmui kishining
iste’dodidir. Iste’dod inson qobiliyati taraqqiyotining eng yuksak darajasini
ta’minlovchi tug`ma tabiiy imkoniyatlar yig`indisidir. Iste’dodning rivojlanishi
shaxsning yashash sharoitiga, ijtimoiy ta’lim-tarbiyaga, uni faoliyatdagi faolligiga
bog`liqdir. Kishining «mudrab yotgan» imkoniyatlari faoliyatga kishi faollik
ko`rsatmasa u imkoniyatlarni «uyg`onishi» mumkin emas.
Buning uchun ijtimoiy shart-sharoit, qulay muhit, qulay ta’lim-tarbiyaviy
sharoit, o`qish, o`z ustida tinmay ishlash zarur bo`ladi. Kishining iste’dod darajasini
undagi muayyan qobiliyatlarning qanchalik tez o`sishiga, bilim va malakalarni
qanchalik egallashiga hamda o`z ishini qanchalik muvaffaqiyat bilan va samarali
bajarishiga qarab aniqlaymiz. Qobiliyat turlari va uning xususiyatlari Qobiliyatlar
umumiy va mahsus bo`ladi. Umumiy qobiliyatlar mavjud bo`lganda kishi
faoliyatining turli xillari bilan muvaffaqiyatli shug`ullana oladi. Masalan:
kuzatuvchanlik, konstruktiv hayol, tez fikrlay olish kabilar ma’lum darajada barcha
faoliyat turiga xosdir. Umumiy qobiliyatga ega bo`lgan o`quvchilar odatda barcha
fanlardan yaxshi va qiynalmay o`qiydilar. Maxsus qobiliyatlar kishiga qandaydir bir
muayyan faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullanish imkonini beradi. Masalan:
musiqa, texnika, matematika, rassomchilik qobiliyatlari maxsus qobiliyatdir.
Qobiliyatlar o`zining sifat va miqdor darajasi bilan xarakterlanadi 1
.
Qobiliyatning sifat xarakteristikasi – shaxsning
qobiliyatlari nimaga nisbatan namoyon bo`lishini, qanday individual psixologik
xususiyatlar faoliyat jarayoni muvaffaqiyatining zaruriy sharti ekanligi bilan
xarakterlanadi. Masalan: O`qituvchi tashabbuskorlik, talabchanlik, mehribonlikni his
qilish, kuzatuvchanlik, kashfiyotchilik, javobgarlik kabi shaxsiy sifatlarga ega bo`lishi
kerak. Qobiliyatlarning miqdor xarakteristikasi shaxsning bilim, ko`nikma va
malakalarni qanchalik tez, yengil va mustahkam egallashi bilan xarakterlanadi.
Qobiliyat va iste’dodning o`sishi Har bir odamning qobiliyat va iste’dodi taraqqiyot
1
Ivanov.P. Umumiy psixologiya. – Toshkent.: 2007. B.106.
7

mahsulidir. Insonning qobiliyati uning tug`ma layoqati asosida, muhitga bog`liq
ravishda olayotgan ta’lim-tarbiyasiga qarab, shuningdek, kishining o`z ustida ishlashi
bilan bog`liq holda o`sib, kamol topib boradi. Inson o`z mohiyati bilan ijtimoiy tabiiy
zotdir. Shuning uchun ham unga xos bo`lgan barcha ruhiy holat va jarayonlar tabiiy
kuchga, hayotiy kuchga egadir. Bu tabiiy kuchlar har bir insonga ota-onadan bevosita
o`tadi va ular instinktlar, tug`ma layoqatlar tariqasida ijtimoiy munosabat va faoliyat
jarayonida namoyon bo`ladi. Tug`ma layoqat – tayyor, kamolotga yetgan qobiliyat
emas, balki qobiliyatning o`sishi uchun faqat tabiiy zamindir, u kelgusida qobiliyatga
aylanmog`i mumkin. Bunday imkoniyatlar faqat tegishli sharoit mavjud
bo`lgandagina ro`yobga chiqa oladi. Tug`ma layoqatni irsiyat bilan aynan bir narsa
deb tushunish yaramaydi. Layoqat irsiyat
natijasigina bo`lib qolmay, balki, shu bilan birga ona homilasida o`sish natijasi
hamdir. Layoqat – kishidagi tug`ma imkoniyatdir. Layoqat kishining butun umri
davomida o`zicha o`sib, kamolotga yetmaydi. Layoqat hali kishida «mudrab yotgan»
imkoniyatlardir. Bu layoqatning «uyg`onib» yuzaga chiqishi uchun tegishli ijtimoiy
muhit ham bo`lmog`i lozim. Layoqatni xuddi uruqqa o`xshatish mumkin, urug`dan
o`simlik ko`karib chiqishi, yetilib meva qilishi uchun qulay sharoit: tuproq, havo,
quyoshning bo`lishi darkor. Kishidagi tug`ma layoqatning o`sib kamol topishi uchun
zarur bo`lgan sharoitning asosi ijtimoiy muhitdir. Ijtimoiy muhit layoqatlarning o`sib,
kamol topishi uchun qulay yoki noqulay bo`lmog`i mumkin. Qulay muhit kishidagi
«mudrab yotgan» layoqatlarni uyg`otadi. Layoqatning o`smog`i uchun qulay sharoit
bo`lishi kishining bolalik chog`larida, ayniqsa, muhimdir. Bolalar o`z o`yinlarida,
odatda, kattalarga taqlid qiladilar. Taqlid qilish
jarayonida bolalarda ma’lum bir layoqatlar dastlab uyg`ona boshlaydi. Musiqachilar,
rassom yoki shoirlar, texnik xodimlar muhitida o`sgan bolalarning ko`pchiligida
layoqatning juda barvaqt uyg`onishi sababi ko`proq mana shundadir. Noqulay
ijtimoiy muhit sharoitida kishidagi tug`ma layoqatlarning «uyg`onmay» qolib ketishi
8

mumkin. Bunday noqulay muhit kishida tasodifiy ravishda ko`rina boshlagan biron
qobiliyat va iste’dod alomatlarini yo`qotib yuborishi yoki ularning paydo bo`lish
vaqtini cho`zib yuborishi ham mumkin. Ta’lim jarayonida kishi maxsus ko`nikmalar
va faoliyat texnikasini egallaydiki, ularsiz uning na iste’dodi yuzaga chiqadi va na
qobiliyati o`sib yetiladi. «Men foydalangan texnikaning rivojlanganligi soyasidagina,
– deb yozgan edi. A. N. Rimskiy-Korsakov, –
mening ijodiyotim yangi jonli kuchga ega bo`ladi va mening bundan buyon ijodiy
faoliyatim uchun yo`l ochildi». Har bir shaxsning o`zi faol harakat qilgandagina
ijtimoiy muhit, o`qish va tarbiya kishining layoqatini uyg`otmog`i va iste’dod hamda
qobiliyatlarini o`stirmog`i mumkin. Kishining qobiliyatlari uning faoliyatini
belgilabgina qolmay, balki kishining qobiliyatlari mana shu faoliyatda o`sadi va tarkib
topadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi mamlakatimizda xalq
ta`limi tizimining o`zbek modelini belgilab beruvchi “Ta`lim to`g`risida qonun va
kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni qabul qildi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da
inson omiliga g`oyat katta ahamiyat berilgan. Unda asosiy e`tibor bilimdon, ijodkor,
haqiqiy kasb egasi bo`lgan shaxsni tarbiyalab, etkazishga qaratilgan. O`zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX cessiyasida
so`zlagan so`zlagan nutqida: “... faqatgina chinakam ma`rifatli odam inson qadrini,
millat qadriyatlarini, bir so`z bilan aytganda, o`zligini anglash, erkin va ozod
jamiyatlar yashash, mustaqil jamiyatimizning jahon hamjamiyatida o`ziga munosib,
obro`li o`rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin”, ta`kidlagan edi.
Inson omili bilan bog`liq, milliy dasturning barcha muhim vazifalarini hal qilishda
psixologiya fani g`oyat katta rol o`ynaydi. Milliy dasturni amalga oshirish bilan
bog`liq muhim muammolardan biri: “... avval aytganimizdek, tarbiyachi, ya`ni
o`qituvchiga borib taqalayapti”-deb ta`kidlaydi.
I.A.Karimov so`zini davom ettirib: “Tarbiyachilarning o`ziga zamonaviy bilim
berish, ularning ma`lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo`lmaydigan
9

dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz”. O`quvchilarga zamonaviy bilimlarni berish
uchun o`qituvchining o`zi shunday bilimga ega bo`lmog`i lozim. Shuning uchun ham
hozirda yangi turdagi o`rta maxsus bilim yurtlarida dars berish qobiliyatiga ega
bo`lgan pedagoglarni tayyorlash masalasi jiddiy qo`yilmoqda. Maktab va bilim
yurtlarida ishlayotgan ko`pchilik o`qituvchilar bunday vazifalarni bajarishga hali
tayyor emaslar. Akademik listeylar va kasb-hunar kollejlari ilmiy tomondan
asoslangan, mazmuni jihatidan jahon standartlariga mos keladigan dasturlarni
olmoqdalar. Akademik listey va kasb –hunar kollejdarida dars berish qobiliyatiga ega
bo`lish uchun o`qituvchi eng oliyjanob xislatlarga ega bo`lishi kerak. Ma`lumki, turli
kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga qo`yilganda ular turli muvaffaqiyatlarga
erishadilar. Bunday paytlarda “qobiliyatlar” tushunchasiga suyanamiz va
muvaffaqiyat asosini qobiliyat deb tushuntiramiz. Bu tushunchadan ba`zi odamlarni
yangilikni boshqalardan ko`ra tezroq va yaxshiroq o`zlashtirganlarida ham
foydalanamiz. Qobiliyatlar bilimlar, ko`nikmalarda emas,
balki ularni egallash dinamikasida ya`ni bilim, ko`nikmalar qanday sharoitda tez,
chuqur va oson egallanishida namoyon bo`ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham
foydalaniladi. Va nihoyat, yana bir tushunchani ko`rib chiqamiz, “qobiliyat-bu bilim
ko`nikma va malakalarni namoyon bo`lishi emas, balki ularni tez o`zlashtirilishi va
uni amaliyotda samarali qo`llanilishidir”. Ushbu tushunchaning yangiligi va to`laligi
nimada? Ushbu tushunchada qobiliyatlar bilim, ko`nikma va malakalarga
tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va
ko`nikmalarni o`zlashtirish yengilligi, tezligi va chuqurligi, hamda ularni ma`lum bir
faoliyatni engil o`zlashtirishida va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda
namoyon bo`ladi 1
. Shunday qilib, qarama-qarshiliklarni
yengish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quyidagi xulosaga keldilar.
“qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyati bo`lib, unga bilimlar,
ko`nikmalar va malakalarni o`zlashtirilishining to`liqligi, tezligi, engilligi, chuqurligi
1
Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009.: B.46.
10

hamda turli faoliyatni o`zlashtirish va uni muvafaqqiyatli bajarishga bog`liqdir”. Bu
tushunchani psixologiyasiga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan
bo`lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir. Yuqorida aytib o`tilganidek, B.M.Teplov
qobiliyatlarining umumiy nazariyasini ishlab chiqishga o`z xissasini qo`shgan
B.M.Teplovning fikricha “qobiliyatlar” tushunchasi o`z ichiga 3 g`oyani qamrab oldi.
“Birinchidan qobiliyatlar deganda, bir odamni boshqasidan ajratib turadigan
individual psixologik xususiyatlar tushuniladi...”. “Ikkinchidan qobiliyat deganda, har
qanday individual psixologik xususiyatni emas, biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli
bajarilishini ta`minlovchi xususiyat tushuniladi”. “Uchinchidan qobiliyatlar odamning
bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga tenglashtirilmasligi lozim”.
B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doimiy
rivojlanishdagina mavjud bo`lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda
qo`llanilmaydigan qobiliyat vaqt o`tishi bilan yo`qoladi. Endi zamonaviy
psixologiyada qobiliyatlarning klassifikatsiyasini ko`rib chiqamiz. Psixologiyada
tabiiy va maxsus insoniy qobiliyatlar ajratiladi. Tabiiy qobiliyatlar-bu idrok, xotira,
tafakkur va boshqa oddiy psixik jarayonida namoyon bo`lish qobiliyatidir. Ular inson
va hayvonlarda tabiiydir. Insonda ijtimoiy muhitga moslasha olish qobiliyati
mavjuddir. Bu umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlar, nutq va mantiqdan
foydalanganda, shaxslararo, predmetlararo munosabatlarda namoyon bo`ladi.
Umumiy qobiliyatlar-insonni turli faoliyat yo`nalishlarda muvaffaqiyatini
ta`minlaydi. Maxsus qobiliyatlar insonni biror-bir maxsus faoliyat yo`nalishidagi
muvaffaqiyatini ta`minlaydi va uning namoyon bo`lishi uchun maxsus layoqat
bo`lishi lozim.
Bunday qobiliyatlarga musiqaviy, matematik, texnik, adabi-ijodiy, pedagogik
va bshqalar kiradi. Musiqiy qobiliyatlar B.M.Teplov tomnidan o`rganilib, Psixologiya
muzo`kalno`x sposobnostey” kitobida keng ochib berilgan. Unda musiqiy qobiliyatlar
zaminida individual-psixologik xususiyatlar kompleksi yotib, ular shaxsda musiqaviy
11

shakllantirishga xizmat qiladi, deb ko`rsatilib o`tiladi. B.M.Teplovning fikricha,
musiqiylikning asosiy namoyon qilib turadigan narsa musiqani xis qilish, shuningdek,
musiqani emotsional xis qila olishlik musiqaviy qobiliyatning asosiy mazmunidir.
B.M.Teplov musiqaviylikni tizimini ko`rib chiqadi va quyidagilarni kiritadi: musiqani
eshitish xususiyati, musiqa ritmi va musiqiy xotira. Matematik qobiliyatlar ustida
V.A.Krutestkiy ishlagan. Jumladan u “Matematik qobiliyatlar psixologiyasi”
monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini yoritib bergan.
12

1.2 Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari
Pеdagogik qobiliyatlar, dеb ataladigan qobiliyatlar shaxsning aqliy tomonini
ham, emotsional-irodaviy tomonini ham xaraktеrlab bеradi. Bu sifatlarning hammasi
biri-biri bilan o`zaro bog`langan bo`lib, bir-biriga ta'sir etadi va bir butunlikni hosil
qiladi. Psixologiyada qobiliyatlarga shunday ta'rif bеriladi: qobiliyatlar shaxsning
mazkur faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va buning uchun
zarur bilim, ko`nikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan
farqlarda nomoyon bo`ladigan individual-psixologik xususiyatdir. Pеdagogik
psixologiyada o`qituvchilik faoliyatida pеdagogik qobiliyatlarning tutgan o`rnini
ilmiy izohlab bеrishga oid samarali tadqiqotlar olib borildi.
Yirik psixolog S.L.Rubinshtеyn ta'kidlab o`tganidеk, pеdagogik jarayon
o`qituvchi-tarbiyachining faoliyati tariqasida rivojlanuvchi bola shaxsini
shakllantiradi, bu esa pеdagogning o`quvchi faoliyatiga naqadar rahbarlik qilishiga
yoki aksincha, unga ehtiyoj sеzmasligiga bog`liq. Bola shaxsining rivojlanishida
o`qituvchining roli bеnihoya muhimdir, chunki u ta'lim va tarbiya jarayonining
tashkilotchisi vazifasini bajaradi. 70-80 yillarda o`qituvchining xaraktеr hislatlari,
pеdagogik qobiliyatlari, unda tarbiyachilik mahoratini tarkib toptirish shartlari chuqur
o`rganildi. Jumladan, rus olimasi N.V.Kuzmina o`qituvchilik faoliyatida pеdagogik
qobiliyatlarning o`rni va ularni tarkib toptirishga oid qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib
borgan. U o`z tadqiqotlarida pеdagogik qobiliyatlarni: Gnostik (bilishga oid) Proеktiv
(oldindan rеjalashtirishga qaratilgan) Konstruktiv, tashkiliy va kommunikativ turlarga
ajratib, ularning har biriga chuqur psixologik tasnif bildiradi 1
.
N.V.Kuzmina pеdagogik qobiliyatning muhim alomatlari qatorida
kuzatuvchanlikni ham kiritadi, o`qituchining bu hislari o`quvchining ichki
kеchinmalari, his-tuyg`ulari kabi omillarni aniqlashga xizmat qiladi. O`qituvchida
1
Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009.B.58.
13

kuzatuvchanlikning paydo bo`lishi natijasida u diagnostik sifatni vujudga kеltiradi.
Tadqiqotchi A.I.Shchеrbakov fikriga ko`ra, pеdagogik faoliyat-bu o`qituvchi oldiga
jiddiy talablar qo`yadigan murakkab psixologik aktdir. Pеdagogik faoliyat
o`qituvchini chuqur va puxta bilimga, pеdagogik qobiliyatga, mustahkam xaraktеrga,
yuksak ma'naviyatga ega bo`lishimni taqazo qiladi. qilib bayon etishi, mavzu yoki
muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib bеrishi, o`quvchilarda mustaqil
ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg`ota olishi ko`zda tutiladi. Akadеmik qobiliyat –
barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega bo`lishlik.
Bunday qobiliyalarga ega bo`lgan o`qituvchi o`z fanini o`quv kursi
hajmidagina emas, balki ancha kеng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi
yangiliklarni kuzatib boradi. Fan-tеxnika, ijtimoiy-siyosat hayotga doir qiziqishlari
bilan ko`p narsalarni o`rganib boradi. Pеrsеptiv qobiliyat – qisqa daqiqalarda
o`quvchilar holatini idrok qila olish fazilati, bu o`quvchining, tarbiyalanuvchining
ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy
holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog`liq bo`lgan psixologik
kuzatuvchanlikdir. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan
tashqi bеlgilar asosida o`quvchi ruhiyatidagi ko`z ilg`amas o`zgarishlarni ham
fahmlab oladi. Nutqiy qobiliyat – ixcham, ma'noli, ohangdor, muayyan ritm, tеmp,
chastotaga ega bo`lgan nutq; shuningdеk, o`qituvchi nutqining jarangdorligi, uning
pauza, mantiiqiy urg`uga rioya qilishi, qobiliyatli o`qituvchining nutqi darsda hamisha
o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. Tashkilotchilik qobiliyati – sinf-guruhi yoki jamoani
uyushtirish va uni boshqarish istе'dodi.
Tashkilotchilik o`quvchilarni xilma-xil faoliyat turiga jalb qilish
uchun asos hisoblanadi. Bu qobiliyat, birinchidan o`quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirish bo`lsa, ikkinchidan, o`z
shaxsiy ishini to`g`ri uyushtirish qobiliyatidir. Obro`ga ega bo`lishlik qobiliyati –
o`zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-farosatliligi, mustahkam irodasi bilan
14

obro` orttirish uquvchanligi. Fanda bu qobiliyat turi-avtoritar qobiliyat, dеb ham
yuritiladi. Konstruktiv qobiliyat – o`quv-tarbiya ishlarini rеjalashtirish va natijasini
oldindan aytish qobiliyati. Bu qobiliyat o`quvchi shaxsining rivojini loyihalashga,
o`quv-tarbiya mazmunini, shuningdеk, o`quvchilar bilan ishlash mеtodlarini tanlab
olishga imkon bеradi.
Gnostik qobiliyat – tadqiqotga layoqatlilik bo`lib, o`z faoliyatini, bu
faoliyat jarayonini va uning natijalarini tеkshirish hamda o`rganish natijalariga
muvofiq faoliyatni qayta qurish qobiliyatidir. Shuningdеk, zamonaviy o`qituvchi
o`zida aqli donishlik qobiliyati, iymon-e'tiqodga, faol hayotiy pozitsiyaga yo`naltirish
qobiliyati va tashabbusga, ijodga ilhomlantirish kabi qobiliyatlarn bo`lishi zarurligi
ko`zda tutilmoqda. Pеdagogik qobiliyatlarni har tomonlama o`rganish qobiliyatlar
shaxsning aql-idroki, his-tuyg`usi va iroda sifatlarining namoyon bo`lishidan iborat
ekanligini ko`rsatdi. Pеdagogik qobiliyatlar umumiy qobiliyat: masalan, adabiy va
ilmiy ijod qilish, loyihalash qobiliyatlari bilan bog`langan. Ular o`qituvchi
faoliyatining samaradorligini oshiradi. Bunday o`qituvchilar o`z o`quvchilarini
(talabalarni) ana shu faoliyatga jalb qila borib, ularga ta'lim va tarbiya bеrishda katta
muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Pеdagogik qobiliyatlar xaraktеr xislatlari bilan
bog`langan. Uyushqoqlik, qat'iylik, haqqoniylik pеdagogik faoliyat darajasining
ortishiga olib kеladi, aksincha, uyushmaganlik, ko`ngilchanlik, adolatsizlik pеdagog
faoliyati natijalarini pasaytiradi 1
.
Bugungi kunda mustaqil rеspublikamiz dunyo hamjamiyati tomonidan
tan olinayotgan ekan, uning kеlgusidagi rivoji, gullab-yashnashi bugungi kun
yoshlariga bog`liqdir. Dеmak, bugungi yoshlar har tomonlama rivojlangan o`ziga,
boshqa insonga, jamiyatga, tabiatga va mеhnatga o`z to`g`ri munosabatini bildira
oladigan, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan, ijodkor, tashabbuskor va tadbirkor
bo`lmog`i lozim. O`quvchida ana shu xususiyatlarning rivojlanishi so`zsiz
o`qituvchiga, uning o`quv-tarbiya jarayonini to`g`ri boshqara olishiga va o`quvchilar
1
Karimova, F.A. Akramova. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. FTDK. Toshkent. 2000. B.89.
15

bilan o`rnata oladigan muomala va munosabatlariga bog`liqdir. Kommunikatsiya –
lotincha, communicatio- umumlashtiraman, bog`layman, dеgan ma'noni anglatadi.
Kommunikatsiya-guruh yoki jamoa ichidagi alohida shaxslar o`rtasida axborot
almashish jarayonini o`z ichiga oladi. Bunday jarayon asosan-muloqot yordamida
amalga oshiriladi. Muloqot- axborot jarayoni bo`lib, axborot ikki yo`nalishda
boshqarish sub'еktidan (pеdagog) boshqarish obyеktiga (o`quvchiga) boradi va
aksincha obyеktdan sub'еktga boradi. Pеdagog bеvosita shaxslararo
muloqotdan o`z tarbiyalanuvchilari, umuman jamoa haqida, undagi ichki jarayonlar
haqida ko`pgina xilma-xil axborotlarga ega bo`ladi. O`z navbatida pеdagog muloqot
jarayonida o`z o`quvchilariga ham masadga qaratilgan axborotni ma'lum qiladi.
Muloqot – pеdagog faoliyatining eng muhim profеssional qurolidir. Pеdagogik
muloqot-qulay psixologik muhit yaratish masadida o`qituvchining o`quvchi bilan dars
va undan tashqaridagi haqiqiy muloqotidir. Pеdagog faoliyatining didaktik va xususan
tarbiyaviy vazifalarini o`qituvchi bilan o`quvchilar jamoasi o`rtasidagi sеrmahsul
muloqot jarayonini tashkil etmasdan turib yеtarli darajada unumli tarzda amalga
oshirib bo`lmaydi. Shu tariqa pеdagog faoliyatida
muloqot, • birinchidan, xususan o`quv
vazifalarini hal etish vositasi sifatida, •ikkinchidan, tarbiyaviy jarayonni
ijtimoiy-psixologik jihatdan ta'minlovchi tizim sifatida,
• uchinchidan, o`qituvchilar va
o`quvchilar o`rtasida ta'lim va tarbiyaning muvaffaqiyatli olib borilishiga imkon
bеradigan o`zaro munosabatlarning muayyan tizimini tashkil etish usuli sifatida,
• to`rtinchidan, buningsiz maktab
o`quvchisining individga xos xususiyatlarini tarbiyalab bo`lmaydigan jarayon sifatida
maydonga chiqadi. Pеdagogik muloqot, dеganda pеdagog va o`quvchilar jamoasi
o`rtasida o`zaro birgalikdagi harakatning mazmunan axborot ayirboshlashdan, o`quv-
tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish va o`zaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat tizimi,
16

usullari va malakalari tushuniladi. Pеdagog ubu jarayonning tashabbuskori sifatida
maydonga chiqadi va uni tashkil etadi hamda unga boshchilik qiladi. Noto`g`ri
pеdagogik muloqot o`quvchilarda qo`rqo`v, ishonchsizlik tug`diradi, diqqati, xotirasi
va qobiliyatini susaytiradi, nutq jarayonini buzadi. Natijada, o`quvchilarda stеrеotip
fikrlar vujudga kеladi. Ularni o`qishga va mustaqil o`rganishga, fikrlashga bo`lgan
qiziqishlari pasayadi. Oqibatda, o`quvchilarda o`qituvchiga nisbatan muayyan salbiy
munosabatlar uzoq saqlanib qoladi 1
. Pеdagogik muloqot – ijtimoiy-psixologik
jarayon sifatida quyidagi funktsiyalar bilan xaraktеrlanadi: shaxsni o`rganish (bilish),
axborot almashish va faoliyatini tashkil etish. Muloqotning axborot almashish
funksiyasi ma'naviy boylik va yangiliklar bilan o`rtoqlashishi jarayonini rivojlantirish
uchun ijobiy ishtiyoqlar, hamkorlikda va fikrlash uchun sharoitlar yaratishdan iborat.
Rollar almashinishi yordamida muloqot o`rnatish esa ularda u yoki bu ijtimoiy
shakllanib qolgan hatti-harakatni dasturlaydi. O`qituvchilar o`quv-tarbiyaviy
jarayonda shaxs-rol shaklidan foydalanadilar: darsning ayrim elеmеntlarini bajarishga
o`quvchilarni taklif qiladilar. Bunda o`quvchilar tomonidan o`z shaxsi (mеn) ni, o`z
qadr-qimmatini, shaxsini munosib baholash va kеlajagini tasavvur eta bilish uchun
intilishlarini ta'minlash imkoniyati tug`iladi. Muloqotning eng muhim funksiyalaridan
biri hamdard bo`lishdir. U boshqa kishi hissiyotlarini tushunishi, boshqalar nuqtai
nazarini ma'qullash qobiliyatini shakllantirishi jarayonida amalga oshadi va
jamoadagi munosabatlarni mе'yorga kеltiradi. Bunda o`quvchiga uning istaklarini
tushunish va bular asosida o`quvchiga ta'sir etish zarurligini anglash o`qituvchi uchun
juda muhimdir. Dasrga tayyorgarlik ko`rilayotganda
muloqotning barcha funksiyalaridan komplеks foydalanishni rejalashtirish zarur.
Bunda eng muhimi o`quvchilarning o`z shaxsini namoyon qilishlarini va o`z
qobiliyatlarini ko`rsata olishlariga erishish mumkin. Muloqotning ijtimoiy-psixologik
nazariyasi va pеdagogik tajribalarni o`rganish pеdagogik ta'sir etish ikki usuldan-
ishontirish va uqtirishdan iborat ekanligini ko`rsatadi. Ishontirish-o`quvchilarga xatti-
1
Толипов Ў.Қ. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Тошкент: Фан, 2005. B.25.
17

harakatlarning to`g`riligi va zururligini, shuningdеk, ayrim xulq-atvorlarning
noto`g`riligini tushuntirish va isbotlashdir. Ishontirish jarayonida o`quvchilarga yangi
bilim, ko`nikma va malaka hamda ahloqiy sifatlar shakllantiriladi. Bular esa,
o`quvchilar va ularning airofidagilar uchun mе'yor(mеzon) bo`lib hisoblanadi.
O`qituvchining har qanday tarbiyaviy ta'sir ko`rsatishi, oqibat natijada o`quvchi
ruhiyatiga har tomonlama ta'sir ko`rsatishga, ya'ni o`quvchilarda ijobiy hissiyotlarni:
xulq-atvor, munosabatlar, xatti-harakatlarni shakllantirish va mustahkamlashga
yo`nalgan bo`ladi.
18

II BOB. Pedagogikada yosh bolalar psixalogiyasi tavsifi
2.1 Pedagogik mahoratning bola psixalogiyasiga tasiri
Bolalar psixologiyasi muhim fanlardan biri bo‘lib, u XIX asrning ikkinchi
yarmida umumiy psixologiyadan mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Bolalar
psixologiyasi bolalarni o‘rganuvchi fandir. Biroq bolalarni faqat bolalar psixologiyasi
emas, balki boshqa fanlar ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bolalarni maxsus
tarzda psixologik jihatdan o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi – bolaning tug‘ilgan
vaqtidan boshlab to maktab yoshiga yetgunga qadar psixik jihatdan taraqqiy etish
qonuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganadigan
fan. Bola odam sifatida tashqi jihatdan katta yoshli odamlarga o‘xshasa ham o‘zining
psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarining mazmuni jihatidan katta
yoshli odamlardan keskin farq qiladi.
Bolalarda hali turmush tajribasi deyarli yo‘qligi sababli ularning sezgi va
idroklari, tafakkur va xayollari, hissiyot va irodalari katta yoshli odamlardagidek
bo‘lmaydi. Bolalar psixologiyasi har bir taraqqiyot bosqichidagi (ya’ni go‘daklik, ilk
yosh va maktabgacha yoshdagi) psixik jarayonlarning rivojlanib borishini o‘rganadi.
Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri turli yoshdagi bolalarga
sezish, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, xayol, hissiyot va iroda kabi psixik
jarayonlari va holatlarining namoyon bo‘lishi, taraqqiy etishi hamda
takomillashuvining qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir. Bolalar psixologiyasi bola
shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi va bolalar shaxsining tarkib
topishiga faol ta’sir qiluvchi omillarni chuqur analiz qiladi 1
.
Ma’lumki, bola shaxsi va uning shaxsiy psixologik xususiyatlari qandaydir
tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret
omillarning qonuniy ta’sir etishi natijasida tarkib topadi. Ana shu muhim qonuniy
tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi
1
Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012. B.48.
19

shug‘ullanadi. Bolalar psixologiyasi bolalar shaxsi va shax siy psixologik
xususiyatlarining tarkib topishi kabi muhim ilmiy tushuncha va natijalarni o‘rganib,
har tomonlama rivojlanishga yo‘naltirilgan barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirish
qonuniyatlarini ochib beradi.
Bolalar psixologiyasi o‘zining murakkab predmetini tatbiq qilishda psixik
taraqqiyotning asosiy qonuniyatlariga asoslanadi hamda bola ongining ijtimoiy-hissiy,
psixofiziologik jihatdan hayotga bog‘liqligini isbotlab beradi. Tabiat va jamiyat
taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan xabardor bo‘lish bolalar psixologiyasida,
bolalar psixik taraqqiyotini o‘rganishda va «tabiiy zot» bo‘lib tug‘ilgan bolaning
inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bo‘lib yetishishi davomida to‘g‘ri yo‘l
topishga yordam beradi. Bolalar psixologiyasi o‘z predmetini o‘rganishda umumiy
psixologiyaning inson psixikasi haqida qo‘lga kiritilgan yutuqlariga asoslanadi.
Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixik holatlar, xususiyatlar,
inson shaxsi va uning faoliyati haqidagi ta’limotlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanadi.
O‘z navbatida umumiy psixologiya ham bolalar psixologiyasining yutuqlariga
asoslanadi. Umumiy psixologiya normal taraqqiy etgan katta yoshdagi odamlarning
psixik jarayonlari va individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganar ekan, bu psixik
jarayonlar va individual-psixologik xususiyatlarning paydo bo‘lishini bilish kerak
bo‘ladi.
Psixik jarayonlar va shaxsiy psixologik xususiyatlarning turli yoshdagi
bolalarda paydo bo‘lishi masalasi bilan yosh davrlari psixologiyasi shug‘ullanadi.
Demak, bolalar psixologiyasi bilan umumiy psixologiya, yosh davrlari psixologiyasi
fani o‘zaro uzviy bog‘liq fandir. Bolalar psixologiyasida anatomiya va fiziologiya
fanlari tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar
psixologiyasi xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining
ma’lumotlaridan foydalanmay ish ko‘ra olmaydi. Bolalar nerv sistemasining sog‘lom
rivojlanishi va me’yoriy ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim
20

shartlaridandir. Shuning uchun bolalar psixologiyasining mutaxassislari bola nerv
sistemasining taraqqiyot masalalari bilan bevosita tanish bo‘lishlari lozim. Bolalar
psixologiyasi pedagogika fani bilan ham yaqindan aloqadadir. Pedagogika fani
yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni har tomonlama rivojlantirish haqidagi fandir.
Bolalar psixologiyasi ta’lim-tarbiyaning maqsadi, yo‘l-yo‘riqlari va vazifalariga doir
fikrlarni pedagogika fanidan oladi hamda unga yaqindan yordam beradi 1
.
Bolaning aqliy taraqqiyoti qonunlaridan
xabardor bo‘lish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri tashkil
qilish imkoniyatini beradi. Ta’lim-tarbiya berishga yo‘naltirilgan maxsus fanlar
bolalar psixologiyasi negizida ish ko‘radi. Bolalarda hosil qilinishi lozim bo‘lgan
bilim, ko‘nikma, malaka va odatlarni shakllantirishda ularning psixik taraqqiyotini
hisobga oladi va yondashadi. Bolalar psixologiyasi bolalar gigiyenasi, bolalardagi
kasalliklarni o‘rganuvchi pediatriya va bolalar psixopatologiyasi bilan ham bog‘liqdir.
Bu fanlar bolalar psixologiyasi namoyandalariga bolalar psixik taraqqiyotining
normal borayotganini chuqurroq bilish va normal taraqqiyotdan burilish sabablarini
aniqlash imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, o‘z navbatida, bolalarning normal
psixik taraqqiyotini aniqlab berishi bilan birga shifokorlarning bola psixologiyasini
yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi. Psixik taraqqiyotdan
kechikayotgan va rivojlanishida nuqsoni bor bo‘lgan bolalar psixikasini maxsus
psixologiya fani o‘rganadi. Logopediya nutq faoliyati
buzilishining sabablari, mexanizmlari, belgilari, yo‘nalishlarini o‘rganadi.
Defektologiya fani ko‘rinishida, eshitishida nuqsoni bo‘lgan, psixik rivojlanishi
orqada qolgan, aqli zaif, nutq nuqsoniga ega bo‘lgan, tayanch apparatida nuqsoni bor
bolalar, serebral falaj (markaziy nerv sistemasining shikastlanishi), autizm sindromiga
chalingan bolalarni o‘rganadi va korreksion ishlar olib boradi. larining tarkib topishini
o‘rganishda bolalar adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi.
Har bir bola ertak eshitib ulg‘ayadi. Xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoyalar, afsonalar,
1
Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012. B.77.
21

matallar, masallar va boshqa janrlar bolani o‘zining sehrli olamiga yetaklaydi. Bola
unda katta hayotni ko‘radi, olam bilan tanishadi, jonli va jonsiz dunyoni ko‘radi.
Ertaklar bolalarda ijobiy xulq-atvorni mustahkamlaydi, kelajak hayotga hozirlaydi.
Shunday qilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va
shaxsiy psixologik xususiyatlarini o‘rganishda bir qator fanlarning qo‘lga kiritgan
yutuqlaridan foydalanadi hamda bu fanlarga ham o‘z predmetlarini chuqurroq
o‘rganishlarida yaqindan yordam beradi. Bola psixikasining taraqqiyoti haqida
gapirishdan oldin taraqqiyotning tub mohiyatini tushunib olish kerak. Rivojlanish
haqida fikr yuritilganda odatda «o‘sish» va «taraqqiy etish» so‘zlaridan foydalaniladi.
Masalan, bolaning jismoniy jihatdan o‘sishi va psixik jihatdan taraqqiy etishi degan
tushunchalar qo‘llaniladi. O‘sish bilan taraqqiyot tushunchalari aynan bir ma’noni
anglatuvchi tushunchalar emas. O‘sish deganda miqdoriy jihatdan ortish, ulg‘ayish
tushuniladi. Taraqqiyot deganda esa, faqat miqdoriy jihatdangina emas, balki sifat
jihatidan ham o‘zgarish tushuniladi. Shuning uchun o‘sish jarayoniga qaraganda
taraqqiyot jarayoni ancha murakkab jarayondir. Taraqqiyot oddiy miqdoriy ortishdan
tashqari bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish bilan ham bog‘liqdir. Ana shuning uchun
taraqqiyotning tub mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lish kerak, aks holda bu murakkab
jarayonni tushunish qiyin bo‘ladi. Bolaning psixik taraqqiyoti qarama-qarshiliklar
kurashi asosida yuz beradi. Bu o‘rinda qanday qarama-qarshiliklar bolaning psixik
jihatdan taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Bolaning psixik
taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar asosan quyidagilardan iborat:
1. Bolaning shu choqqacha
erishgan imkoniyatlari darajasi bilan yangi ehtiyojlari o‘rtasida tug‘iladigan qarama-
qarshilik. Ya’ni, bolaning ehtiyojlari tez ortib boradi, lekin bu ehtiyojlarni qondirish
imkoniyatlari juda sekin yuzaga keladi. Natijada bolaning xilma-xil ehtiyojlari bilan
tor imkoniyatlari o‘rtasida jiddiy ziddiyat yuzaga keladi. Bola ana shu ziddiyatni, ana
shu qarama-qarshilikni hal etish jarayonida psixik jihatdan taraqqiy etadi. Masalan,
22

ilk yoshdagi bolaning tili endi chiqayotgan bo‘ladi. Uning so‘z zaxirasi deyarli
bo‘lmaydi. Bundan tashqari ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaydilar. Shu sababli
bu yoshdagi bolalarning tilini hamma ham bemalol tushuna olmaydi. Lekin bolaning
mustaqil yura olishi, o‘zgalarning nutqiga tushunishi unda boshqalar bilan faol
munosabatda bo‘lish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Biroq, bolaning hozirgi taraqqiyot
darajasi, imkoniyatlari, ya’ni so‘z zaxirasining nihoyatda ozligi, talaffuzda qiynalishi
atrofdagilar bilan faolroq munosabatda bo‘lish ehtiyojini qondira olmaydi. Bolaning
faol munosabatga intilishi bilan imkoniyati yo‘qligi o‘rtasidagi qarama-qarshilik
nutqni tez o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. Buning natijasida bola psixik jihatdan
ma’lum taraqqiyotga erishadi. Bolaning imkoniyatlari ana shu tariqa oshib borgan sari
ehtiyojlari yanada ko‘payib boraveradi. 2. Bolaning
eski xulq-atvor formalari bilan yangi xatti-harakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi
qarama-qarshilik. Masalan, bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga taqlid
qilishdan iborat bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik deyarli
bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi, mustaqilligi,
tashabbusi ortib boradi. Bola mustaqil harakat, ya’ni har bir narsani o‘zi bilganicha
qilishga (tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning ko‘pdan beri
o‘rganib qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va tashabbuskorona
harakatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama-qarshilikni hal qilish
jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini yengib, mustaqil harakat
formalariga o‘tish jarayonida bola psixik jihatdan taraqqiy etadi. Quruq taqlid bilan
bog‘liq bo‘lmagan mustaqil va erkin harakatlar bolalarga bir qator yangi malaka va
odatlarni o‘zlashtirish hamda o‘z shaxsiy hayot tajribalarini kengaytirish imkonini
beradi. Bolalar mustaqil tashabbus ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarida ilgari
o‘zlashtirgan turli bilimlarini yangi sharoitlarga tatbiq qilishga o‘rganadilar.
3. Bola hayotining mazmuni
bilan uning shakli (muhiti) o‘rtasida maydonga keladigan qarama-qarshilik. Odatda
23

hayotning mazmuni uning shaklidan biroz oldinda boradi. Masalan, bola maktabgacha
ta’lim muassasasiga qatnay boshlashidan oldin oiladagi hayot sharoitiga odatlangan
bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga kelganidan keyin esa u o‘zi uchun
tamomila yangicha bo‘lgan guruh hayotining talab va qoidalariga duch keladi. Bolalar
guruhiga yangi kelgan bola darhol bu hayotga ko‘nika olmaydi. Bolaning oiladagi
xulq-atvori, tuyg‘u va hissiyotlari maktabgacha ta’lim muassasasidagi guruh hayotiga
to‘g‘ri kelmaydi. Natijada bolaning oiladagi hayot mazmuni bilan maktabgacha ta’lim
muassasasidagi, yangicha hayot mazmuni o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi.
Bola yangicha hayot mazmunini o‘zlashtirish jarayonida bu qarama-qarshilikni
yengib, psixik jihatdan yanada taraqqiy etadi va uning shaxsiy tajribasi ortadi.
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, bolaning psixik taraqqiyoti juda murakkab
jarayondir. Bolani psixik taraqqiyoti qanday shakllanishidan qat’i nazar, u muayyan
qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari hayot
sharoitiga, faoliyatiga va tarbiyaga bog‘liqdir.
24

2.2 Pedagogik mahoratni rivojlanitirish orqali bola psixologiyasini
shakillantirish
Bola tug‘ilgan kunidan boshlaboq ijtimoiy muhitda, ya’ni odamlar qurshovida
yashay boshlaydi. Ijtimoiy muhit deganda biz dastavval oila muhitini tushunamiz.
Lekin «muhit» tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Keng ma’nodagi «muhit»
so‘zi odamning butun mamlakati, Vatani bilan bog‘liq bo‘lgan hayot sharoiti bo‘lsa,
tor ma’nodagi «muhit»da asosan odamning oilaviy turmush sharoiti va oila tevarak-
atrofidagi ijtimoiy hayot tushuniladi. Bolaning psixik jarayonlari (idroki, xotirasi,
tafakkuri, xayoli va shu kabilar) va shaxsiy sifatlari (qiziqishlari, qobiliyati, malaka va
odatlari, xarakteri va h.k.) tug‘ma ravishda berilmaydi. Odamning, shu jumladan,
bolaning barcha psixik jarayonlari va shaxsiy sifatlari konkret ijtimoiy sharoitning
ta’siri tufayli individual hayoti davomida yuzaga keladi. Bunda eng muhim omil
oiladir. Oila hayotining umumiy turmush tarzi bola psixikasining taraqqiy etishiga
ta’sir etmasdan qolmaydi 1
.
Bola o‘z tabiatiga ko‘ra juda ham taqlidchan bo‘ladi. Taqlidchanlik bola
psixikasi taraqqiyotini belgilovchi omillardan biridir. Bola har doim o‘z oilasidagi
katta odamlar qurshovida yashar ekan, u hamisha ana shu o‘ziga yaqin odamlarning
xatti-harakatlariga taqlid qiladi. Taqlid qilish orqali har xil insoniy munosabatlar va
fazilatlarni o‘ziga sekin-asta singdirib boradi. Tashqi muhitning, ya’ni oila muhitining
bola psixikasiga ta’siri nutq (til) taraqqiyotida juda yaqqol ko‘rinadi. Bola
tug‘ilishidan boshlab qanday nutq turi muhitida yashasa, ana shu tilda gapiradigan
bo‘ladi. Bola o‘sgan sari muhit doirasi ham kengaya boradi. Ijtimoiy muhit (dastavval
oila, hovli, ko‘cha, mahalla)dan sekin-asta kengaya borib, shahar, respublika va butun
mamlakat miqyosiga o‘tadi. Ana shunga mos ravishda ijtimoiy muhitning bolaga
ta’siri manbalari ham borgan sari kengaya va ko‘paya boradi. Bola oila doirasidan
tashqariga chiqqandan so‘ng unga o‘zgalar ham ta’sir eta boshlaydi. Bola endi faqat
1
Nishanova. Z. Bolalar psixodiagnostikasi. TDPU nashriyoti. Toshkent. 2008. B.81.
25

o‘z oilasidagi katta odamlarning xulq-atvori va xatti-harakatlarigagina emas, balki
yaqin atrofidagi boshqa odamlarning, o‘z tengqurlarining xulq-atvorlari va xatti-
harakatlariga ham taqlid qila boshlaydi. Ana shu tariqa ijtimoiy muhit bolaning
psixikasiga bo‘lgan ta’sirini kengaytira boradi. Shunday qilib, ijtimoiy muhit bolalar
psixikasining taraqqiyotiga faol ta’sir etadigan eng muhim omillardan biri bo‘lib,
uning o‘zgarishi bola psixikasining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bolaning psixik
taraqqiyotida ta’lim va tarbiya juda katta ahamiyatga ega. Uzoq muddat davomida
beriladigan ta’lim-tarbiya ishlari hozirgi vaqtda oiladagi tarbiya ishlari bilan birga
qo‘shib olib borilmoqda. Boshqacha qilib aytganda, bolaga juda yoshlik chog‘idan
boshlab qat’iy dastur asosida ta’lim-tarbiya berila boshlanadi.
Bola maktabgacha ta’lim muassasasida maktabda izchil
suratda ta’lim va tarbiya oladi. Bunday uzoq muddatdagi maxsus ijtimoiy ta’lim va
tarbiya bolaning psixik taraqqiyotiga ta’sir etmay qolmaydi. Shuning uchun bolaning
umumiy psixik taraqqiyoti ko‘p jihatdan ta’lim-tarbiyaning ta’siriga bog‘liqdir. Psixik
taraqqiyotning aktual bosqichiga kelsak, bu bosqich muayyan davrda bolaning katta
yoshdagi kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila olishi bilan ifodalanadi. Psixik
taraqqiyotning aktual bosqichi o‘zlashtirilgan bilimlar, ko‘nikma va malakalardan
mustaqil foydalanish bosqichidir.
Psixik taraqqiyotning aktual bosqichiga bolaning o‘smirlik
va o‘spirinlik davrlari to‘g‘ri keladi. Bu davrda bolalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan
munosabatlari tubdan o‘zgarib, ular turli narsalarga nisbatan tanlab munosabatda
bo‘la boshlaydilar. O‘smir bolalarda qiziqish va dunyoqarash kabi shaxsning
murakkab sifatlari tarkib topa boshlashi tufayli turli sohalarga doir bilimlarni mustaqil
o‘zlashtirishga urinish yuzaga keladi. Vaholanki, ta’lim-tarbiya psixik taraqqiyotdan
bir qadam oldinda borib, psixik taraqqiyotga zamin hozirlar ekan, to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilgan ta’lim-tarbiya jarayoni hamma vaqt o‘quvchilarni mustaqil tafakkur
qilishga, tabiat hamda jamiyatdagi narsa va hodisalarga doir qonuniyatlarni bilib
26

olishga yordam beradi. Ana shu bosqich nuqtayi nazaridan ta’lim-tarbiya ishlari
davomida bolaning hozirgi vaqtda qanday bilim, ko‘nikma, malakalar va xarakter
sifatlariga ega ekanligini va yaqin kelajakda qanday bilim, ko‘nikma, malakalar va
shaxsiy sifatlarga ega bo‘la olishini hisobga olish juda muhimdir. Ta’lim-tarbiya
jarayonida taraqqiyotning shu ikki bosqichini taqqoslab, bolaning shu paytdagi
rivojlanish darajasi va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari haqida fikr yuritish
mumkin bo‘ladi. Tarbiyachi ta’lim-
tarbiya jarayonida bolaning hozirgi taraqqiyot bosqichini hisobga olib, kelajakda
qanday taraqqiyot darajasiga erishishini tasavvur eta olishi hamda bolani ana shu
mo‘ljallangan taraqqiyot darajasiga erishtirish uchun aniq rejalarga ega bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, bolaning har bir yosh davri ma’lum bilimlarni birmuncha ortiq darajada
o‘zlashtirishga nisbatan sezgir bo‘ladi. Masalan, shunday yosh davrlari borki, bunda
ta’lim-tarbiya bolaning psixik taraqqiyotiga ortiq darajada ta’sir qiladi. Ana shunday
yosh davrlarini odatda psixik taraqqiyotning senzitiv davri deb yuritiladi. O‘tkazilgan
tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, bolaning maktabgacha ta’lim muassasasi yoshidagi
davri psixik taraqqiyotga nisbatan umuman senzitiv davr hisoblanadi. Psixik
taraqqiyotning mazmuni tashqi faoliyat turlarining sekin-astalik bilan ichki psixik
harakatlarga aylanishidan (ya’ni eksteriorizatsiyaning interiorizatsiyaga aylanishidan)
iboratdir 1
. Shuning uchun bolalarni ma’lum
ish-harakatlarni yoki faoliyat turlarini o‘zlashtirishda ularning ehtiyojlari va
qiziqishlariga mos keladigan faoliyat turlaridan biriga jalb qilish kerak. Ta’lim
jarayoni bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda tashkil qilinsa,
bu jarayon dasturlashtirilgan ta’limga aylanadi. Hozirgi vaqtda axborot
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish bosqichi, uning ta’lim jarayonida
keng qo‘llanilishida dasturlashtirilgan ta’lim katta ahamiyatga egadir. Ana shu
nuqtayi nazardan olganda maktabgacha ta’lim muassasasidagi dasturlashtirilgan
ta’lim bolalarda maktab ta’limi uchun kerak bo‘ladigan sifatlarni rivojlantirishga
1
Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.161.
27

qaratilgan bo‘lishi kerak. Bolaning psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy
faktorlardan tashqari bolaning shaxsiy faolligi ham muhim ahamiyatga egadir. Bola
psixikasining taraqqiyotida bolaning shaxsiy faolligini to‘g‘ri tashkil qilib, yo‘lga
solib turilsa, undagi mavjud sifatlar faoliyatining har xil turlarida namoyon bo‘lib
o‘sayotganini hisobga olib tursagina tarbiya muvaffaqiyatli bo‘ladi.
Bola psixikasi o‘yin, ta’lim, mehnat, ijtimoiy faoliyat va munosabatlar
jarayonida taraqqiy etadi. Har bir faoliyat bolaning hayotini o‘zgarishi bilan turli
yoshda turlicha xarakter kasb etadi. Agar maktabgacha davrdagi bolalarning yetakchi
faoliyati o‘yin bo‘lsa, maktab yoshidagi bolalar faoliyati o‘qish, o‘rganishdan
iboratdir. O‘yin, o‘qish, o‘rganish, mehnat yoki ijtimoiy faoliyat turlari orasida keskin
chegara bo‘lishi mumkin emas. Maktab yoshi davrida o‘yin ham saqlanadi, u hatto
katta yoshli kishilar hayotida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatiga esa
biz bolalarni juda yoshligidan jalb qilamiz. Lekin har bir faoliyat turi o‘z mazmuni,
tashkil etilishi bilan bolaning ham jismoniy, ham psixik faolligini rivojlantirish
imkonini beradi. Bolalarning psixik taraqqiyotlarida ma’lum notekislik mavjuddir. Bu
notekislik, birinchidan, bola tug‘ilib o‘sadigan muhit bilan bog‘liq bo‘lsa,
ikkinchidan, bolalarning individual imkoniyatlari bilan bog‘liqdir.
Darhaqiqat, ayrim bolalar psixik taraqqiyot uchun ko‘p
pog‘onali oilada o‘sib rivojlansalar, boshqa bir bolalar faqat ishlaydigan ota-onasidan
tashqari hech kimi yo‘q oilada o‘sib rivojlanadilar. Biz bilamizki, bolaning psixik
jihatdan rivojlanishida uning katta odamlar bilan qiladigan faol munosabatlari juda
katta o‘rin egallaydi. Bola katta odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida o‘zining
son-sanoqsiz savollariga javob oladi. Binobarin, u yangi-yangi informatsiyalarga ega
bo‘lib, psixik jihatdan rivojlanadi. Yuqoridagi birinchi holatda, ya’ni bola ko‘p
kishilik (buvilik va buvalik) oilada o‘sib rivojlanganda tez-tez katta odamlar bilan faol
munosabatga kirishib, ulardan ko‘p narsalarni bilib oladi. Ikkinchi holatda esa, o‘z
holicha qolib ketib, psixik jihatdan yaxshi rivojlana olmaydi. Bu bolalarning notekis
28

rivojlanishidagi tashqi sabablardir. Bolalar har xil individual imkoniyatlar, ya’ni
layoqatlar bilan tug‘iladilar. Shuning uchun bolalarda psixik jihatdan rivojlanishlariga
ta’sir qiladigan ichki, ya’ni nasliy xususiyatlar har xil bo‘ladi. Nasliy xususiyatlar,
ya’ni turli sohalarga nisbatan bo‘lgan tug‘ma layoqatlar hamma bolalarda bir xil
bo‘lmaydi. Masalan, bir bola matematikaga layoqatli bo‘lib tug‘ilsa, boshqa bir bola
musiqaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘iladi. Kimning qaysi sohaga nisbatan layoqatli
bo‘lib tug‘ilishi genetika fanining muhim muammolaridandir.
O‘tkazilgan kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha,
bolalarning psixik taraqqiyotlari nisbatan sekinlik bilan yuzaga kelsa, ya’ni uzoq
muddat davomida jiddiy o‘zgarishlar sezilmasa, ayrim davrlarda bolalarning psixik
taraqqiyotlari qandaydir sakrash yo‘li bilan jadal amalga oshadi. Bolalarning psixik
taraqqiyotlaridagi ana shunday sakrash yo‘li bilan amalga oshiriladigan jadal davrni
taraqqiyotning krizis (inqiroz) davri deb ataladi. Psixik taraqqiyotning ana shunday
inqiroz davrlari bir xil sharoitda yashaydigan hamma bolalarda aniq bir yosh davrida
maydonga keladi. Shuning uchun bolalar psixik taraqqiyotida paydo bo‘ladigan
inqiroz davrlari hamma bolalarni ma’lum yosh davrlariga ajratish imkoniyatini beradi.
Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda turlicha fikrlar juda qadim zamonlardan beri
fanga ma’lumdir. Abu Ali ibn Sino ham bolalikni quyidagi davrlarga ajratgan:
1. Podshohlik davri – 5 yoshgacha.
2. Qullik davri – (6–12
yoshgacha). 3. O‘rtoqlik, do‘ stlik davri
deb bolaning keyingi taraqqiyoti davrini nazarda tutgan. Podsholik davrida bolaning
yoshligi, uning aytganini kattalar tomonidan bajarilishini, bolaning «shirin» qiliqlari,
gaplari bilan kattalarni o‘ziga rom qilishini e’tiborga olinadi. 6–12 yoshgacha bo‘lgan
davrda bolani xulq-atvorga o‘rgatish, kishilar bilan o‘zaro munosabatlarda qoida-
qonunlarga bo‘ysunish, mehnatga o‘rgatish, unga nisbatan ijobiy munosabatni
shakllantirish, bilim olish, o‘qish, o‘rganish, mehnat qilishda qiyinchiliklarga bardosh
29

berish, kattalarning mehnatini qadrlash kabilarga muhabbat ruhida tarbiyalashda
bolaga nisbatan e’tibor qaratgan. D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat
(A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish bosqichida biror faoliyatning
ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida
kamol topishidagi roli nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. D.B.Elkonin
yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi: 1) go‘daklik
davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha, yetakchi faoliyati – bevosita emotsional muloqot;
2) ilk bolalik
davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha, yetakchi faoliyat – predmetlar bilan nozik harakatlar
qilish; 3)
maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rolli o‘yinlar; 4)
kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – o‘qish; 5) kichik
o‘smirlik davri – 10–15 yoshgacha – intim (dilkash, samimiy) muloqot; 6) katta
o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri – 16–17 yoshgacha, yetakchi faoliyat – o‘qish,
kasb tanlash davri. D.B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa
yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi. Bolalar psixologiyasi fanining yirik
namoyandasi A.A. Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda
pedagogik psixologiyaga faoliyat nuqtayi nazaridan yondashib quyidagi davrlarni
atroflicha ifodalaydi: 1)
chaqaloqlik davri – tug‘ilgandan bir oylikkacha; 2) kichik
maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha; 3)
maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr – 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4)
maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5)
kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha; 6)
o‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) – 13 yoshdan 15 yoshgacha; 7) katta
maktab yoshi davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha. Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik
olimlarning bola kamolotini davrlarga ajratish muammolari o‘ziga xosligi bilan ajralib
30

turadi. Biz ularni ham fiziologik, ham psixologik taraqqiyoti, faoliyat turlarining
o‘zgarib turishi va organizmdagi sodir bo‘ladigan xususiyatlarni hisobga olib
bolalikni quyidagi davrlarga ajratishni tavsiya etamiz: 1)
chaqaloqlik davri – 0–1 oygacha; 2)
go‘daklik davri – 1 oydan – 1 yoshgacha; 3)
ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha; 4)
maktabgacha yosh davri – 3–7 yoshgacha; 5) kichik
maktab yoshi davri – 6–11 yoshgacha; 6)
o‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha; 7) ilk
o‘spirinlik – kollej, litsey davri – 15–18 yoshgacha. Albatta bu davrlarni bir-biridan
qat’iyan bir yosh bilan chegaralab qo‘yish mumkin emas. Bola o‘zining o‘sish
davrida shu davrlarni ertaroq yoki kechroq kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga
tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin hozirlaydi. Har bir davrda
bolaning ayrim psixik tomonlarigina emas, balki uning umumiy ko‘rinishi, yuz
tuzilishi ham boshqacha ko‘rina boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim-
tarbiya muassasalariga qabul qilinadi. Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti
darajasini ko‘rsata olmaydi. Chunki 2 ta bir yoshdagi bola belgisi jihatidan bir xil
bo‘lsa ham, taraqqiyot darajasi har xil bo‘lishi mumkin 1
. Ma’lum yosh bosqichiga
tegishli bolalarning faoliyatlarida ham umumiylik bordir. Masalan, chaqaloq
bolalarning asosiy faoliyatlari katta odamlar bilan emotsional munosabatga
kirishishdan, ilk yoshdagi bolalarning asosiy faoliyatlari esa turli narsalar bilan
shug‘ullanishdan va nihoyat, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning asosiy
faoliyatlari o‘yindan iboratdir. Kattalar har bir yosh bosqichidagi bolalarga ma’lum
talablar qo‘yadi, ular bajarishlari mumkin bo‘lgan huquq va burc larini belgilaydi.
O‘z-o‘zidan ma’lumki, bola o‘sib, rivojlanib borgan
sari uning imkoniyatlari ham ortib boradi. Natijada jamiyat tomonidan bolalarga
qo‘yilgan talablar, huquq va burchlarning mas’uliyati ham orta boradi. Har bir yosh
1
Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.167.
31

bosqichining oxiriga kelganda jamiyat tomonidan belgilangan talablar, huquq va
burchlar bolaning imkoniyatlari bilan mos kelmay qoladi, ya’ni bola jamiyat
tomonidan qo‘yilgan talablardan o‘zib ketadi. Buning natijasida jamiyatning bolalar
yosh bosqichi oldiga qo‘ygan talablari, huquq va burchlari, axloq me’yorlari bilan
bolaning imkoniyatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Har bir yosh
bosqichida maydonga keladigan krizis, ya’ni inqiroz davri ana shunday jamiyat
talablari bilan bolaning imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatdan paydo bo‘ladi.
Bolalarning har bir yosh bosqichlarida (1,3,7, o‘smirlik davri inqirozlari) yuzaga
keladigan krizislarni, ya’ni inqiroz davrlarini akademik I.P.Pavlovning dinamik
stereotip haqidagi ta’limoti orqali juda yaxshi tushuntirib berish mumkin.
Ma’lumki, har bir bola konkret bir oila muhitida yashar ekan, u shu muhit
sharoitiga ko‘nikib, o‘rganib qoladi. Bola har kuni o‘z ota-onasi, aka-ukalari bilan
munosabatda bo‘ladi. U o‘zining ovqatlanadigan idishlarini, atrofdagi o‘yinchoqlarini
juda yaxshi tanib oladi, ya’ni bolada mana shu o‘z oila muhitidagi hayot tarziga
nisbatan mustahkamlanib ketgan muvaqqat aloqalar sistemasi (dinamik stereotip)
maydonga keladi. Bola o‘sib, ulg‘ayib, oila muhitidan maktabgacha ta’lim
muassasiga borganida muhit o‘zgarishi o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Muhitning
mana shunday keskin o‘zgarishi natijasida bolada krizis, ya’ni inqiroz holati yuzaga
keladi. Bunday krizis holati eski dinamik stereotip yoki turmush tarzi batamom
yemirilib, uning o‘rniga yangi dinamik stereotip hosil bo‘lgunga qadar davom etadi.
Bolaning maktabgacha ta’lim muassasasiga borgisi kelmaydi hamda borganida
yig‘lab qoladi. Bunday holat bir qancha vaqt davom etgandan so‘ng bolada bu
muhitga nisbatan yangi dinamik stereotip maydonga keladi. Natijada bola hech
narsani ko‘rmagandek, maktabgacha ta’lim muassasasiga ko‘nikib ketadi. Shu narsani
alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh bosqichiga
o‘tishida yuzaga keladigan krizis davrlari hamma bolalarda ham bir xil-da
bo‘lavermaydi. Ayrim bolalarda krizis davri
32

yaqqol namoyon bo‘lsa, boshqa bolalarda deyarli bilinar-bilinmas tarzda o‘tib ketadi.
Bu narsa turli yosh bosqichidagi bolalarning nerv sistemalari bilan bog‘liqdir.
Masalan, nerv sistemasi mustahkam va egiluvchan (plastik) bolalarda yangi dinamik
stereotiplar tez va osonlik bilan yuzaga keladi. Bunday, bolalarning xulq-atvorlarida
krizis davri deyarli bilinmaydi. Aksincha, nerv sistemasi zaif bolalarda yangi dinamik
stereotiplar qiyinlik bilan uzoq muddat davomida yuzaga keladi va bunday
bolalarning xulq-atvorlarida krizis davri yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ota-onalar va tarbiyachilar
bolalarning yosh bosqichlarida uchraydigan ana shu hodisalarni hisobga olgan holda
ish olib borishlari kerak. Bolalarning psixik taraqqiyotlarida muhim individual farqlar
sezilib turadi. Buning asosiy sababi shundaki, bolalarning psixik jarayonlari va
psixologik sifat xususiyatlari bolaning yoshi ulg‘ayishi bilan o‘z-o‘zidan yuzaga
kelmaydi. Bu psixik jarayonlar, psixologik sifat va xususiyatlar turli yosh bosqichida
bolalarning faoliyatlari negizida ta’lim-tarbiyaning ta’siri bilan tarkib topadi. Bolalar
dastavval psixik taraqqiyot tempi jihatidan bir-birlaridan farqlanadilar. Hamma
bolalar psixik jihatdan, ya’ni sezgi va idroklari, diqqat va xotiralari, nutq va
tafakkurlari hamda psixologik sifatlari jihatidan bir xilda rivojlanmaydilar. Masalan,
bolalarning bir yosh bosqichdan ikkinchi yosh bosqichiga o‘tishning o‘rtacha bir
muddati bordir. Ayrim bolalarda krizis davrlari vaqtincha paydo bo‘lib, bir yosh
bosqichidan ikkinchi yosh bosqichigacha tez o‘tib ketadi. Boshqa bir bolalarda esa bu
jarayon juda cho‘zilib ketadi. Turli yosh bosqichlaridagi bolalar ayrim faoliyat
turlarini o‘zlashtirish tempi jihatidan ham bir-biridan farq qiladilar. Masalan, ayrim
to‘rt-besh yoshli bolalar rasm chizishga qiynaladilar 1
.
Ayrimlari yaxshi rasm chizadilar. Ayrim besh-olti yoshli bolalarning diqqat va
xotiralari sust bo‘ladi. Ular raqam va harflarni tanishda nihoyatda qiynaladilar.
Boshqa bir shu yoshdagi bolalar esa, oz vaqt ichida o‘rganib oladilar. Ayrim shaxsiy
psixologik sifatlarning (mustaqillik, batartiblik kabi) yuzaga kelishida ham xuddi
1
Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.172.
33

shularga o‘xshash individual farqni ko‘rish mumkin. Turli yosh bosqichidagi
bolalarning psixik taraqqiyotlarida ko‘rinadigan individual farqlarning asosiy sababi,
birinchidan, ijtimoiy hayot sharoitining har xilligi bo‘lsa, ikkinchidan, organizmning
tabiiy irsiy imkoniyatlarining ta’siridir. Bolalarda shartli reflekslar ham turlicha
muddat davomida hosil bo‘ladi. Ayrim bolalarda oriyentirovka refleksi yaqqol
namoyon bo‘lsa, boshqa bolalarda biron narsaning tekkanini sezish refleksi, ya’ni
taktil sezgilar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday farqlar nerv sistemasining nasliy
xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Masalan, miyaning qandaydir jarohati bilan tug‘ilgan
bola psixik taraqqiyotdan orqada qoladi.
Bolaning go‘daklik (chaqaloqlik) davri jismoniy jihatdan juda tez
rivojlanish davridir. Odatda odamning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab hisoblanadi.
Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona
qornidagi davridan boshlanadi. Bola onaning qornidaligi davrida, ya’ni to‘qqiz oy
mobaynida juda tez va juda murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tadi. Bolaning
tug‘ilgandan keyingi normal taraqqiyoti uning ona qornidagi taraqqiyoti bilan uzviy
bog‘liqdir. Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga ham
diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar ham bolaga tashqi muhit
ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona orqali, onaning organizmi orqali bo‘ladi.
Homiladorlik davrining har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qornidagi normal
taraqqiyotini va har jihatdan yetuk tug‘ilishini ta’minlaydi. Bolaning tug‘ilgandan
keyin bir yoshgacha bo‘lgan davri nisbatan kam harakat va «nutqsiz» taraqqiyot
davridir. Bu davrda bolaning o‘sishi va taraqqiyoti oila doirasida yuzaga keladi.
Ammo shunday bo‘lsa ham bu davr har jihatdan juda ildam rivoj lanish davridir. Bu
davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali gapira olmaydi va
mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz bo‘lib, kattalarning doimiy va
to‘g‘ri parvarish qilishlariga muhtoj bo‘ladi.
34

Xulosa
Qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichiga istе'dod dеb ataladi. Istе'dod
dеb odamga qandaydir murakkab mеhnat faoliyatini muvaffaqiyatli mustaqil va
orginal tarzda bajarish imkonini bеradigan qobiliyatlar uyushmasiga aytiladi. Istе'dod
mahoratning dastlabki sharti bo’lib, lеkin mahoratning uzidan ancha uzoqdir. Mohir
usta bo’lmoq uchun juda ko’p ishlash kеrak. Istе'dod mеhnatdan ozod qilmaydi, balki
katta, ijodiy va zur mеhnatni taqozo qiladi. Istе'dodli kishilar shubhasiz mеhnat orqali
olamga mashhur bo’lgan mahorat darajasiga erishganlar. haqiqiy mahorat inson
istе'dodining faoliyatida namoyon bo’lishidir. Qobiliyatlar murakkab strukturaga ega
bo’lgan psixik sifatlar yig’indisidan iboratdir. Qobiliyat sifatida namoyon bo’ladigan
psixik sifatlar yig’indisining strukturasi oqibat natijasida konkrеt faoliyat talabi bilan
bеlgilanadi va har xil turdagi faoliyatlar uchun turlicha bo’ladi.
Pеdagogik faoliyatning samarali bo’lishi pеdagogik mahoratga erishish uchun
o’qituvchida quyidagi qobiliyat turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalab еtishtirilmog’i
lozim. Bilish qobiliyati, kuzatuvchanlik qobiliyati, nutq qobiliyati, tashkilotchilik
qobiliyati, obru orttira olish qobiliyati, to’g’ri muomala qilish qobiliyati, kеlajakni
ko’ra bilish qobiliyati, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. Bu pеdagogik qobiliyatlar
shaxsning aqliy tomonini ham, emotsional - irodaviy tomonini ham xaraktеrlab
bеradi. O’qituvchi zarur hollarda o’quv matеrialini o’zgartira olishi, qiyin narsani
oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga еtkaza
olishi darkor. O’quvchilar ruhiyatini hisobga olib borish bu qobiliyatlarga asos qilib
olinadi. Qobiliyatli pеdagog o’quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga
oladi, ularning nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib
qo’yganliklarini tasavvur etadi.
Ko`pchilik o’qituvchilarga, ayniqsa, tajribasi katta o’qituvchilarga, o’quv
matеriali oddiy tushunarli va qandaydir alohida izohni talab 0etmaydigandеk
35

tuyulmaydi. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zini o’quvchining o’rniga qo’ya oladi, u
kattalarga aniq va tushunarli bo’lgan narsaning o’quvchilarga tushunarsiz va mavhum
bir narsa bo’lishi mumkin ekanligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon
etishni xaraktеr va shaklini alohida o’ylab chiqadi hamda rеjalashtiradi. Qobiliyatli
o’qituvchi matеrialni bayon etish jarayonida turli o’quvchilarning tushuntirilayotgan
matеrialni qanday o’zlashtirayotganlarini qator bеlgilar asosida to’g’ri aniqlab oladi
va zarurat tug’ilgan hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi.
Shuningdеk qobiliyatli o’qituvchi o’quvchilarning saboqni o’zlashtirib olishlari
uchun zamin tayyorlab, ularning dam olishdan ishga o’tishlari bo’shashish, lanjlik,
loqaydliklariga barham bеrish uchun minimal darajada vaqt ajratish zaruratini hisobga
oladi. U tеgishli vaziyat yuzaga kеlmagunga qadar ish boshlamaydi. Masalan,
darsning haddan tashqari zo’riqish bilan va kuchli boshlanishi o’quvchilarda
muhofaza qiluvchi tormozlanish dеb atalmish holatiga sabab bo’ladi, miya faoliyati
tormozlanadi va o’qituvchining so’zlari еtarli darajada idrok qilinmaydi. Fikrlar
ifodasi o’quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo’ladi. O’qituvchining bayoni
o’quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratiladi.
O’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib ularni asta - sеkin to’g’ri javob bеrishga
olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini faollashtiruvchi so’z
va iboralar qo’llaniladi. O’qituvchi uzundan uzoq jumlalar, murakkab so’z
birikmalari, qiyin, tumtoq iboralarni qo’llashdan qochadi. O’rinli yumor, hazil,
yеngilgina istеhzo nutqni jonlantirib yuboradi, uni o’quvchilar yaxshi qabul qiladilar.
O’qituvchining nutqi aniq, jonli obrazli,
talaffuzi jihatidan erkin ifodali, his - hayajonli bo’lib, unda stilistik, grammatik,
fonеtik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zеriktiradigan nutq
o’quvchilarni tеz charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrimlar tеz, ayrimlar
sеkin gapirishga moyil bo’ladilar. O’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha,
jonli nutq yaxshi natija bеradi. O’z ishini tashkil etish dеganda ishni to’g’ri
36

rеjalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda
vaqtni o’ziga xos his etsh vaqtga qarab to’g’ri taqsimlay olish, bеlgilangan muddatda
ulgurish xususiyati hosil bo’ladi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I.A. «O`zbеkiston XXI asrga intilmoqda» T.: O`zbеkiston. 1999.
3. Ishmuhamеdov.R. Pеdagogik mahoratni shakllantirishning mazmuni va
yo`llari. Xalq ta'limi jurnali. 1998.
4. Sayidahmеdov N.S. Pеdagogik mahorat va pеdagogik tеxnologiya. – Toshkеnt,
2003.
5. Ivanov.P. Umumiy psixologiya. – Toshkent.: 2007.
6. Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009.
7. Karimova, F.A. Akramova. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. FTDK. Toshkent.
2000.
8. Толипов Ў.Қ. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Тошкент: Фан,
2005.
9. Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012.
10. Nishanova. Z. Bolalar psixodiagnostikasi. TDPU nashriyoti. Toshkent. 2008.
11. Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013.
38

Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta'siri

Sotib olish