Pedagogning pedagogik qobiliyatlari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	77.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

19 Продаж

Pedagogning pedagogik qobiliyatlari

Купить

Pedagogning pedagogik qobiliyatlari
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2
I - BOB. Pedagogik qobilyatlarni shakillantirish
1.1 Pedagogik faoliyat yuritishda pedagogik qobiliyatlarni shakillantirish …5
1.2 Pedagog kadrlarning,aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga qo‘yilgan
talablar ………………………………………………………………………...13
1.3 Pedagogik qobiliyat va uning pedagog faoliyatidagi ahamiyati …………24
II–BOB. Kommunikativ qobiliyat va p edagogik ta’sir ko‘rsatish
2.1 Pedagogik ta’sir ko‘rsatish va uning ta’lim – tarbiyaviy mohiyati ..….…..29
2.2 Pedagogik faoliyatda tayanch kompetensiyalarini qo‘llash……………….40
III. Xulosa……………………………………………………………………. 44
IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………… 47
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi “2017 – 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasida belgilangan ta’lim
va fan sohasini rivojlantirish asosida uzluksiz ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy
ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son,
2017-yil 30-iyundagi ,,Respublikada axborot texnologiyalari sohasini
rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-5099-son, 2017 yil 27 iyuldagi ,,Oliy ma’lumotli mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini
yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3151-son Qarorlari
uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirishda, ta’lim oluvchilarga sifatli ta’lim
xizmatlar va imkoniyatlarni oshirish, malakali kadrlar tayyorlashda, ta’lim sifatini
tubdan oshirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasi bilan birgalikda
elektron ta’lim muhitini yaratish, dasturiy ta’lim vositalaridan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Respublikamizda ta’lim tizimini isloh qilish va jahon talablariga
javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash kasb ta’limi
o‘qituvchilari zimmasiga muhim vazifalarni qo‘ymoqda. Ana shu vazifalar
qatorida o‘quv adabiyotlarining zamonaviy avlodini yaratish alohida ahamiyatga
molikdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichi bir qator xususiyatlari bilan farq
qilibgina qolmasdan, unga mos bo‘lgan talablarni ro‘yobga chiqarishni ham
taqazo qilmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy kompetensiyalarini
shakllantirishda fan va ishlab chiqarish integratsiyasining asosli mexanizmlarini
ishlab chiqish, uni amaliyotga joriy etish, o‘qishni, mustaqil bilim olishni
individuallashtirish, masofaviy ta’lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab
chiqish va o‘zlashtirish, yangi pedagogik hamda axborot texnologiyalari asosida
modul tizimidan foydalangan holda talabalar o‘qishini jadallashtirish dolzarb
vazifalar sirasiga kiradi. Bu vazifalarni amalga oshirish xotirada saqlab
bo‘lmaydigan katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab etiladi.
2

Mamlakatda ta’limni rivojlanishi ko‘p jihatdan bo‘lajak o‘qituvchilarning
sifatini rivojlantirish bilan mutanosib. An’anaviy tushunchaga ko‘ra, o‘qituvchi
bilimga ega bo‘lgan va bu bilimlarni etkazuvchi shaxsdir. Biroq
globallashayotgan dunyo ta’sirida ta’limni faol o‘rganish, umrbod o‘rganish kabi
tushunchalar asosini talaba o‘rgangani holda bilim, ko‘nikma va malakalarni
o‘zgarishini taqazo etadi. Ta’lim maqsadlariga erishishda o‘qituvchining malakasi
muhim ekanligi hamma tomondan qabul qilinadi. 21-asrda o‘qituvchilar bir qator
axborot texnologiyalari deb atashimiz mumkin bo‘lgan ushbu qiyinchik sohalari
yaxshi tahlil qilinsa o‘qituvchi uchun foydali bo‘ladigan vaziyatlar paydo bo‘ladi.
O‘quv muhiti talaba, o‘qitish texnikasi, ijtimoiy hayot va ish hayoti kabi asosiy
masalardagi o‘zgarishlar o‘qituvchi uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda axborot va
axborot texnologiyalari sohasidan tashqarida mavjudlikni tasavvur qilish qiyin.
Har xil turdagi axborotlarning tobora ko‘payib borishi bizni uni qayta ishlashning
yangi, ilg‘or usullari va vositalarini joriy etishga majbur qilmoqda va zamonaviy
hayot sharoitlari uni saqlash, uzatish va xavfsizligini ta’minlash yo‘llariga tobora
ko‘proq talablarni kuchaytirmoqda. Ta’lim inson hayotining ajralmas qismi
bo‘lib, ayni paytda ushbu sohada yangi bilimlar manbai va ushbu bilimlarni
qo‘llash sohasi hisoblanadi .
Qobiliyatlar to’g’risida umumiy tushunchani vujudga keltirish uchun ularga
aloqador omillar, tarkiblar bo’yicha ayrim ma’lumotlar keltirish maqsadga
muvofiq: a) qobiliyatlar shaxsning psixologik xususiyatlari ekanligi; b) mazkur
xususiyatlarga bilim, ko’nikma, malaka orttirish bog’liq; v) ushbu
xususiyatlarning o’zi bilim, ko’nikma va malakalarga taalluqli emasdir.
Yuqoridagi voqeliklarning tahlilidan kelib chiqilganida, tovarga berilgan baho,
tanlovlardagi muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz ishtirok etishga asoslanib,
shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan qat’iy qarorga kelinishi mumkin edi.
Psixologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, oliy ta’lim jarayonida o’zlashtirish
ko’rsatkichi bo’yicha «o’rtamiyona» talaba keyinchalik ijobiy tomonga
o’zgarishi, boshqa soha (tarmoq)da yuksak natijalarga erishishi, hatto
mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o’zini ko’rsatishi mumkin.
3

Kurs ishining maqsadi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy qobilyat pedagogik
taktning yaqqol ifodalaridan biri-har qanday pedagogik ta’sirga nisbatan
qo’llaniladigan chora-tadbirlarni (rag’batlantirish, jazolash, pand-nasihat) his eta
bilishdan iboratdir. Farosatli o’qituvchi bolalarga e’tibor berib ziyraklik bilan
qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi
Kurs ishining predmeti bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini oshirishda
axborot texnologiyalaridan foydalanish omillari va texnologiyasi.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
O’qituvchining pedagogik qobilyat masalasi munosabati bilan shuni ham
aytish joyizki, qachon o’quvchilar o’qituvchining ijobiy xislatlari to’g’risida
gapirlar ekanlar, ular hamisha o’qituvchining adolatliligi kabi xislatlarini birinchi
o’ringa qo’yadilar.
«Ko’p hollarda nohaq ish qiladilar-biror masalani yaxshilab tekshirib
ko’rmasdan ish tutadilar». O’qituvchining bunday xislatiga o’quvchilar nechukdir
achinishli talabchanlik munosabatida bo’ladilar. O’qituvchining adolatsizligi
yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. bu to’g’rida har qaysimiz maktab
amaliyotidan qadaydir tasavvurga egamiz.
O’qituvchining o’quvchilar bilan muomalasi jarayonida ikki xil xissiy
(emotsional) holat vujudga mumkin. pedagogning ijobiy hissiyotlari asosida o’zaro
hamkorlikni tashkil etish qobiliyati haqiqiy samara beradi..
Kurs ishining metodologik asosi. O‘zbekiston respublikasi prezidentining
qarorlari orqali, uning dolzarbmuammolarini ilmiy tahlil etish to‘g‘risidagi
bildirgan ijtimoiy va falsafiy fikrlari va tqdqiqot materiali sifatida shu soha
mutahasislari va pedagog olimlarining ilmiy ishlaridan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi : kirish asosiy qism, beshta reja,xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhati va ilovadan iborat.
Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, kurs ishining maqsadi, predmeti,
vazifalari, kurs ishining metodologik asosi batafsil yoritilgan.
4

I - BOB. Pedagogik qobilyatlarni shakillantirish
1.1 Pedagogik faoliyat yuritishda pedagogik qobiliyatlarni
shakillantirish
Qobiliyatlar to’g’risida umumiy tushunchani vujudga keltirish uchun ularga
aloqador omillar, tarkiblar bo’yicha ayrim ma’lumotlar keltirish maqsadga
muvofiq: a) qobiliyatlar shaxsning psixologik xususiyatlari ekanligi; b) mazkur
xususiyatlarga bilim, ko’nikma, malaka orttirish bog’liq; v) ushbu
xususiyatlarning o’zi bilim, ko’nikma va malakalarga taalluqli emasdir.
Yuqoridagi voqeliklarning tahlilidan kelib chiqilganida, tovarga berilgan baho,
tanlovlardagi muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz ishtirok etishga asoslanib,
shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan qat’iy qarorga kelinishi mumkin
edi.Psixologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, oliy ta’lim jarayonida o’zlashtirish
ko’rsatkichi bo’yicha «o’rtamiyona» talaba keyinchalik ijobiy tomonga o’zgarishi,
boshqa soha (tarmoq)da yuksak natijalarga erishishi, hatto mutaxassisligiga
yondosh ixtisoslikda o’zini ko’rsatishi mumkin. Ta’lim va ijtimoiy turmushda
uquvsiz, «Yaroqsiz» deb baholangan insonlar keyinchalik biron-bir sohaning
etakchi mutaxassisi sifatida elga tanilishi, yuqori lavozim egallashi, tadbirkor
shaxs sifatida kamol topishi hodisalari tajribada ko’p uchraydi. Shuning uchun
bilim, ko’nikma va malakalarni egallash (o’zlashtirish) jarayonida qobiliyatlar
namoyon bo’lsa-da, lekin ular bilim, ko’nikma, malakalarga bevosita taalluqli
emasdir, xuddi shu boisdan, ular bir-biri bilan o’zaro munosabat va nisbatan
nuqtai nazardan tahlil qilinganida qobiliyatlar bilan bilimlar, qobiliyatlar bilan
ko’nikmalar mohiyat, mazmun, ma’no jihatidan bir-biridan tafovut qiladi. Ushbu
psixologik hodisa obrazliroq qilib tushuntirilganida, bilim ko’nikma, malaka
mashqlanish tufayli egallaniladigan aniq voqelik deb tasavvur qilinsa, qobiliyatlar
shaxsning ruhiy olamidagi hali ro’yobga chiqmagan imkoniyatidir. Masalan,
talabaning o’qishga kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun imkoniyat
tarzida gavdalanishi kabi (uning intilishi, ob’ektiv va sub’ektiv muhit, salomatligi
va boshqalar), shaxsning qobiliyatlari kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni
egallash uchun imkoniyat tariqasida namoyon bo’ladi. Kasbiy bilim va
5

ko’nikmalar egallandimi yoki yo’qmi, imkoniyat ro’yobga chiqdimi yoki
ushalmagan orzu sifatida qolib ketdimi - bularning barchasi ko’pgina omillarga va
sharoitlarga bog’liqdir. Masalan, atrof-muhitdagi odamlar (oila, maktab, mehnat
jamoasi a’zolari, jamoatchilik) shaxsning u yoki bu bilim hamda ko’nikmalarni
egallashga manfaatdorligi, o’qish, o’rgatishga munosabati, ularni tashkil qilish va
mustahkamlashga nisbatan mas’uliyat his qilish kabilarning barchasi - imkoniyatni
ro’yobga chiqarish, uni voqelikka aylantirishning kafolatidir. Psixologiyaning
metodologik asosining ko’rsatishicha, qobiliyatlar - imkoniyatlar tizimidan tashkil
topgan bo’lib, u yoki bu faoliyatidagi zaruriy mahorat darajasi haqiqat
hisoblanadi. Insonda namoyon bo’layotgan tasviriy san’at qobiliyati uning rassom
sifatida shakllanishiga kafolat bera olmaydi. Rassomlikni egallashi uchun maxsus
ta’lim berilishi, tabiatga o’zgacha munosabati, idrok qilish xayoloti, shaxsiy
fazilati, salomatligi, matolar, mo’yqalamlar, bo’yoqlar, moslama asboblar va
boshqalar muhayyo bo’lishi lozim. Ta’kidlab o’tilgan vositalar, shart-sharoitlarsiz
tasviriy san’at qobiliyatlari taraqqiy etmay turiboq, ilk ko’rinishidayoq so’na
borishi mumkin. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday hodisalar son-
sanoqsiz bo’lib o’tganligi hech kimga sir emas, albatta.
Psixologiya fani qobiliyatlar bilan faoliyatning muhim jabhalari bo’lmish
bilim, ko’nikma va malakalarning aynan bir narsa ekanligini rad etar ekan,
ularning birligini e’tirof qiladi. Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda
ro’yobga chiqadi, lekin shunda ham aynan shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi
amri mahol faoliyat ko’rinishlaridagina aks etadi, xolos. Agar shaxs rasm
solishga hali o’rganmagan bo’lsa, mabodo u tasviriy faoliyatning malakalarini
uddalay olmasa, uning tasviriy san’atga nisbatan qobiliyatlari yuzasidan
mulohaza yuritishga o’rin ham yo’q. Bularning barchasi bo’lg’usi rassomning ish
uslubi, usullari, rangga munosabatlarini qanchalik tez va oson o’zlashtirishida
hamda borliqdagi go’zallikni idrok qilish, tasavvur etishida yuzaga keladi.
Talabada kasbiy bilim, ko’nikma va malakalar tizimi, ularning
barqarorligi, shakllangan shaxsiy ish uslublari mavjud emasligiga asoslanib,
ularni jiddiy tekshirib, tashxis qilmasdan turib, shoshilinch tarzda unda
6

qobiliyatlar yo’q degan xulosa chiqarish oliy maktab o’qituvchisining qo’pol
psixologik nuqsoni hisoblanadi. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarning atrof-
muhitdagi odamlar tomonidan tan olinmaganligi, keyinchalik xuddi ana shu
qobiliyatlari tufayli jahonda munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo’lgan
juda ko’p allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi, Albert Eynshteyn
(nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy (yangi geometriya
yo’nalishi asoschisi) va boshqalar o’qishida genial olim bo’lib voyaga etishishi
dalolatnomasi yo’q edi.
Kasbiy kompetentlikni tashkil etishda:
-huquq tartibot organlari;
-ijodiy uyushmalar ;
-davlat va nodavlat tashkilotlar;
-qo‘mitalar va tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi.
Kasbiy kompetentlik fanining dolzarb muammolari va uni amalga oshirish
yo‘llari: Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy
qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat-tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz
ma’naviyatning bo‘lmasligi barchaga ayon haqiqatdir. Milliy pedagogika
asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot,
yo najot – yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir!” degan so‘zlari fikrimizga
dalil bo‘ladi.
Tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir
shaxs, o‘smir va yosh yigit-qizning betakror va o‘ziga xosligini e’tiborga olishi
kerak. Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli yoshdagi
tarbiyalanuvchilarni qamrab olishiga alohida ahamiyat berish lozim. O‘smir yigit
va qizlar nafaqat bo‘lg‘usi katta hayotga tayyorgarlik ko‘radilar, balki ana shu
haqiqiy hayot bilan yashaydilar.Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori
malakali, intiluvchan, raqobatbardosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy
sog‘lom shaxslarni tarbiyalab berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida
,,yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash , oliy ta’lim
7

muassasalarida kompetentli ilmiy pedagogik kadrlar zaxirasini yaratish vazifasi
belgilandi .
Kompetentli pedagog - u kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi kabi
savollar tug‘iladi. Shu nuqtai nazardan "kompetentlik" va "kompetensiya"
tushunchalar mazmun mohiyatini aniqlashimiz muhimdir. Har qanday o‘qituvchi
ham "kompetentlik" nimani anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan
farq qilishini bilavermaydi. "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti,
ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning
ma’lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama
o‘xshashdir. Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish
pedagoglarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida o‘ziga xos o‘rin
tutadi. Ayniqsa ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy
bosqichida kasbiy pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol
namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy, psixologik, metodik,
tadqiqotchilik turlari bilan bir qatorda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini
shakllantirish bilan boyib bormoqda. Kasbiy kompetentlik tashxisi kasbiy
shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga diagnostik, kommunikativlik,
boshqaruv va proektiv o‘quvlar guruhlarini kiritish lozim. Pedagogning bilish
faoliyati ko‘p jihatdan o‘rganilayotgan narsalarning murakkabligi, dinamikasi,
nostandartligi, ijtimoiy hodisalarni ajratib turadigan chegaralarning ta’siri, ularni
izlash, noaniqlik bilan belgilanadi, bu esa kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki
dunyosini modellashtirish malakasini nazarda tutadi. Mazkur holda o‘z-o‘zini
tartibga solish xususiyatlari o‘z bilim va malakalarini doimo takomillashtirish
zarurati, boshqa odamlarga qaratilgan o‘z hatti-harakatini qat’iy muvofiqlashtirish
uquvi bilan tavsiflanadi. Pedagogning kasbiy tarbiyalanganlik layoqatliligini
tadqiq qilishga bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi:
- maxsus tarbiyalanganlik layoqatliligi;
- kasbiy faoliyatini etarlicha yuqori darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi
kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati;
8

- ijtimoiy tarbiyalanganlik layoqatliligi;
- birgalikdagi kasbiy faoliyatn i , hamkorlikni va shuningdek, mazkur kitobda
qabul qilingan kasbiy muloqat uslublarini egallaganlik, o‘z kasbiy natijalari uchun
ijtimoiy mas’ullik .
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligi, irodaviy sifatlar, intellektual
salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish
layoqatlarining o‘zaro bog‘liqligi va shaxsning ijtimoiy-madaniy faollik darajasini
aks ettiruvchi individual sifatlar asosida shakllantiriladi. Yevropa davlatlarida
shakllangan an’anaga muvofiq kasbiy malaka mutaxassisning kompetentligi, uni
shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi esa bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi
bilan o‘lchanadi. Bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashda muhim pedagogik shart-
sharoitlar sifatida zamonaviy talablarga javob bera oladigan me’yoriy va o‘quv-
metodik hujjatlar (davlat ta’lim standarti, namunaviy o‘quv rejalari, ishchi o‘quv
rejalari, namunaviy o‘quv dasturlari, ishchi dasturlari, darsliklar , o‘quv
qo‘llanmalar, metodik tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar,
ko‘rsatmali vositalar, dars ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi.
Pedagogika Ensiklopediya kitobida axborot texnologiyalariga quyidagicha
ta’rif berilgan. Axborot texnologiylari - axborotni to‘plash, saqlash, izlash va
unga ishlov berish hamda uni tarqatish uchun foydalaniladigan usul va jarayonlar
majmui. Axborot texnologiylari ta’minotlari uning tarkibiy qismlarini o‘z ichiga
oladi. Ular dasturiy, texnik, huquqiy, axboriy, tashkiliy, matematik va lingvistik
ta’minotlardan iborat. Dasturiy ta’minot- axborot texnologiylari ishini amalgam
oshirishda zarur bo‘lgan kompetensiya darslari to‘plami. Tehnik ta’minot-
axborot texnologiylarining o‘z vazifalarini amalga oshirish jarayonida
ishlatiladigan barcha tehnik vositalar majmui. Matematik ta’minot- axborot
texnologiylaridan foydalanishda amaliy masalalarni yechishda qo‘llaniladigan
matematik model, usul va ma’lumotlar bazasini boshqarish algoritmlari to‘plami.
Axborot ta’minoti- hujjat aylanmasi va hujjatlar shaklining samarali tarzini o‘z
ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil ilish bo‘yicha uslub va vositalar
9

yig‘indisi. Lingvistik ta’minot- inson va tizim orasidagi muloqotni ishlab chiqish
hamda ta’minlash uchun axborotlarga ishlov berish va foydalanishning turli
bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari majmui. Tashkiliy ta’minot- axborot
texnologiylaridan foydalanish, unga samarali xizmat ko‘rsatish tashkiliy tadbirlar
va boshqarish hujjatlari majmuasi. Huquqiy ta’minot- axborot tehnologiyalarini
yaratishni va joriy etishni tartibga soluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlar yig‘indisi .
O‘zbek tilining izohli lug‘atida yozilishicha ,,Kompetensiya- [lot.competere-
layoqatli, munosib bo‘lmoq] 1 Muayyan organ yoki mansabdor shaxsning rasmiy
hajjatlarda belgilangan vakolatlari doirasida; vakolat. 2 Shaxsning biror-bir
sohadan xabardorlik, shu sohani bilish darajasi” deb ta’rif berilgan.
Pedagogikka, Ensiklopediya kitobida kompetensiya so‘ziga quyidagicha ta’rif
berilgan. ,,Kompetensiya (lot.competo- erishyapman, munosibman, loyiqman)
1) u yoki bu sohada bilimdonlik
2) shaxsning biror-bir sohadan xabardorligi, shu sohani bilish darajasi”.
Kompeten tlik – 1) ma’lum holat ususida to‘g‘ri mulohaza yuritishga imkon
beradigan bilimga ega bo‘lish, dalil-isbotli fikr, kishining muayyan sohadagi
saviyasi: 2) pedgodning barcha imkoniyatlardan foydalana olishi, o‘ziga va o‘z-
ishiga nisbatan talabchabligi, maktab, oila, mahalla hamkorligini yo‘lga qo‘ya
olishi, o‘z ishining ustasi bo‘lgan, sohasining sirlarini har tomonlama chuqur
bilgan, o‘zini o‘zi rivojlantiruvchi hamda o‘z qobiliyati va imkoniyatlarini to‘la
ishga sola biladigan pedagogik layoqati .
«Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan,
kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi sifatida ham, shaxsning axborot
madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli belgilar
sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy texnik
vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy pozitsiyasi
va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil va foydalanishga oid
bilim, ko‘nikma va malakalarning jami kiritiladi. Odatda, muayyan
10

kompetentlikni shakllantirish muammolarini tadqiq qilishda axborot-
kommunikativ kompetentlik egallaganligining uchta darajasi farqlanadi .
Shuningdek ilmiy adabiyotlarda “kompetentlik” va “kompetensiya”
tushunchalari ko‘p ko‘rinishda bo‘ladi.
1. Markova A.K ning fikricha, ,,Kompetentlik – kasb talablariga mos kelishlik
darajasini individual tavsifi (ko‘rsatkichi)”.
2. Milovanova N.G., Prudayeva V.Nlarning fikricha, ,,Kompetentlik –
tushunchalar tizimi va tushunish bo‘lishligini talab etadigan, amaliy faoliyatni
amalga oshiruvchi qobilyat, yuzaga keladigan muammo va vazifalarni tezkor hal
qilishga imkoniyat yaratuvchi, o‘ylashning mos ravishdagi tipi”.
3. Xutorskiy A.Vning fikriga ko‘ra, ,,Kompetentlik – shaxsning o‘zaro bog‘liq
sifatlari yig‘indisi (bilimi, ko‘nikmalari, uquvlari, faoliyat usullari), muayyan
doiradagi predmetlar va jarayonlarga nisbatan zaruriy sifatiy mahsuldorlik
faoliyati uchun beriladi”.
4. Kompetentlik – shaxsning kompetensiyasi to‘g‘risida o‘z fikri yohud
atrofdagilar fikri, lekin bu ularni muayyan hayotiy holatlardagi huquqlarida
namoyon bo‘ladi degani emas.
5. Kompetentlik – “obro‘lilik, to‘la huquqlilik”
Kompetensiya – ma’lum bir sohada sifatli produktiv faoliyat olib borish uchun
zarur bo‘lgan mutaxassisning ta’limiy tayyorgarligiga qo‘yilgan talabdir.
Kompetentlik – inson tomonidan faoliyat predmetiga tegishli kompetensiyalarni
egallaganlikdir. Kompetentlikning M.A.Choshanov ta’rifiga ko‘ra formulasi:
Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy
faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalarning [17] egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan
ifodalanadi.
«O‘qituvchining kasbiy kompetentligi» tushunchasiga berilgan ta’rif va
tavsiflarni umumlashtirib, uni quyidagicha talqin etish mumkin: O‘qituvchining
kasbiy kompetentligi– pedagog faoliyatida kasbiy kompetentlik muhim
11

jihatlaridan biri bo‘lib, pedagogning faqatgina kasb va kasbiy faoliyatni amalga
oshirish bilan bog‘liq barcha ehtiyoj, qobiliyat, mahorat, bilish va qiziqishlarini
ifodalaydi. Buning uchun u: ijodiy izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil
bo‘lishi, ijodiy izlanishlarning samaradorligi o‘qituvchining pedagogik ,
psixologik va nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lishini esda tutishi lozim .
Funksiyalarni to‘g‘ri bajarish uchun bo‘lajak pedagog kompetentlik va
kompetensiya tushunchasini bilishi, har tomonlama rivojlanib, kasbiy o‘sishi
uchun qaysi yo‘nalishda harakatlanishini bilishi kerak. Professionallik va
kompetentlik bir-biriga o‘xshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan
atamalardir. Professionallik deganda nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga
bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan
kompetensiyalar darhol seziladi, chunki professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini
rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan maqsad va natijalarga erishishga intiladi,
ishchan qadriyatlar ishlab chiqaradi va bular odatda ish jarayonining standartiga
mos keladi. Kompetentlik esa biroz murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat
bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham
taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash va kuzatish paytida
aniqlanishi mumkin.Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy
xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar
va standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar
bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi,
demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi. Kasbiy pedagogik
kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvoqdir: Maxsus
pedagogik kompetensiya va pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish
uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy
darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini
belgilash qobiliyati ushbu turga bog‘liq. Ijtimoiy pedagogik kompetensiya -
ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni samarali
qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali
12

aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik -
bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan.
1.2 Pedagog kadrlarning,aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga
qo‘yilgan talablar
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» g‘oyalarini amaliyotga tadbiq etish
Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash,
ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab
chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham
bog‘liqdir.
Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, juda
qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur
holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti,
balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini
anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘ymoqda.
Chunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-
idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar,
haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday
yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi
kerak».
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o‘qituvchisi shaxsiga nisbatan
qo‘yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi
zarur?
O‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi.
13

O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunining 5-moddasi 3-
bandiga muvofiq ta’lim muassasalarida sudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat
bilan shug‘ullanishlariga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bizning nazarimizda, zamonaviy o‘qituvchida quyidagi fazilatlar namoyon bo‘la
olishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi tomonidan amalga
oshirilishi zarur bo‘lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):
1.O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib
borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada
o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi lozim.
2.Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
3.O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z
ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4.O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga
olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5.O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan
unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
6.O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi
shart.
7.O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik
layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda harakatlari, mimika,
pantomimika, jest) qoidalarini chuqur o‘zlashtirib olishga erishishlari lozim.
O‘qituvchi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi zarur. Uning nutqi quyidagi
xususiyatlarni o‘zida aks ettira olishi kerak:
a) nutqning to‘g‘riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan xoli bo‘lib, faqat adabiy tilda
ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so‘zlar);
14

varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos
so‘zlarni noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so‘kishda qo‘llaniladigan
so‘zlar) hamda kontselyarizm (o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan
foydalanish) so‘zlardan xoli bo‘lishi, o‘qituvchining nutqi soddava tushunarli
bo‘lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko‘chirma
gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish).
1.O‘qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-tarbiya
jarayonida o‘quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush
taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto,
soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o‘zlashtirishga erishishi;
2.O‘qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bo‘la olishi lozim.
O‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida bir
qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo,
mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni
barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘quvchi, ota-onalar hamda
hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etishiga ahamiyat
qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni salbiy
holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o‘quvchi (yoki hamkasbi,
ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga
ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida
o‘qituvchining so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik,
do‘stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda
bo‘lishi zarur.O‘qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi
uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o‘rtasida obro‘-e’tibor
qozonishini ta’minlaydi.
2. Pedagogik qobiliyat va uning o‘qituvchi faoliyatidagi ahamiyati.
Shaxsning muayyan faoliyatini muvaffaqqiyatli egallashi, shuningdek, uni ijodiy
ravishda amalga oshirishning shartlari hisoblangan xususiyatlariga qobiliyat deb
15

ataladi. Har bir inson takrorlanmaydigan individ bo‘lib, uni muayyan faoliyat
turiga layoqatli qiluvchi omil kishining o‘z xususiyatidir. Ishdagi muvaffaqiyat
ko‘p jihatdan uning qobiliyati bilan belgilanadi.
Demak, qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat turini yuqori darajada bajarishga
bo‘lgan layoqat darajasini ifodalaydigan, turmush jarayonida hosil qilingan
indvidual xususiyatlar yig‘indisi hisoblanadi. Masalan, qobiliyatli o‘qituvchi bir xil
ish sharoitlarida o‘z hamkasblariga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadi.
Biz ko‘pincha, falon o‘qituvchining hali tajribasi kam, lekin u shubhasiz,
qobiliyatli o‘qituvchi, degan iboralarni eshitamiz. Bu o‘sha o‘qituvchining hali
kam tajribasi bo‘lishiga qaramasdan o‘qituvchilik ishini muvaffaqiyatli olib
borishga yordam beradigan bir qancha pedagogik qobiliyatlar (kuzatuvchanlik,
pedagogik nazokat, muomala)ga ega ekanligidan darak beradi.Pedagogik
texnikaning bosh tarkibiy kismi pedagogning mimik va pantomimik ifodaligidir.
Aniq imo-ishora, ma’noli karash, ragbatlantiruvchi yoki istexzoli tabassum
pedagogik ta’sir ko‘rsatishda kup so‘zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga
qaraganda ancha samarali muomila vositalari xisoblanadi. Pedagogik uzaro ta’sir
ko‘rsatishda pedagogning uz xissiy psixik xolatini boshkarish, uzida eng kulay
xissiy (ijodiy) jiddiilik darajasini va umidbaxshlik, xayrixoxlik kayfiyatini saklash
uzining xissiy dam olishini tashkil etish maxoratida muxim rol’ uynaydi. Bu
maxorat pedagogning kasbiy jihatdan uz-uzini nazorat kilishini ta’minlaydi. Kup
yillar davomida soglom asab tizimini saklab kolish, asabii buzilishilardan, xissiy
va akliy zerikishdan uzini tiyishga yordam beradi. Shunday kilib, pedagogning
pedagogik texnikasi - bu shunday bir malakalar yigindisidirki, u tarbiyalanuvchilar
kurib va eshitib turgan narsalar orkali ularga uz fikrlari va kalbini etkazish
imkonini beradi. Talabalar bilan bevosita muomila kilishda pedagogning xuddi ana
shu malakalari yoki ularning yukligi uning xulk atvorida namoyon buladi.
Tarbiyachi, pedagog xar bir ishni tashkil etishni, yurishni, xazillashishni, kuvnok,
jaxldor bulishini bilish lozim. U uzini shunday tutishi kerakki, uning xar bir
xarakati tarbiyalanuvchilarga namuna bulsin. Pedagogik texnika pedagog
malakalarining shunday yigindisidirki, u pedagogning eng yaxshi ijodiy xulk
16

atvoriga, boshkacha kilib aytganda, xar kanday pedagogik vaziyatda
tarbiyalanuvchilarda samarali ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Mukammal
pedagogik texnika pedagogning vakti va kunlarini ijodiy ish uchun bushatib
beradi. Pedagogik uzaro ta’sir ko‘rsatish jarayonida talabalar bilan muomila
kilishda zarur suzni topish yoki muvaffakiyatli chikmagan gan oxangini
tushuntirishga uz fikrini chalgitmaslik imkonini beradi. Pedagogik texnikani
egallab olgan pedagog ovozi burilgandan yoki uzining ish bilan boglik bulmagan
kandaydir kechinmalarini unutishni bilmaslikdan azoblanib yurmaydi.
Demak, pedagogik texnikani egallash pedagogning uz kasb maxoratidan
kanoatlantirish darajasini usishiga olib kelishi mumkin. Pedagogik texnikaning
xamma uchun umumin bulgan malakalarini tadbik etish soxasini pedagogning
talabalar bilan bevosita muomilasini karab utamiz. Rivojlangan pedagogik texnika
pedagogga talabalar bilan muomila kilganda zarur. Suz, gan, oxang, karash, imo-
ishorani tez va aniq topish, eng utkir va kutilmagan vaziyatlarda osoyishtalikni va
aniq fikr yuritish, taxlil kilish kobiliyatini saklab kolish imkonini beradi. Bundan
tashkari xakikiy pedagog ta’sir ko‘rsatishda pedagogning pedagogik texnika
soxasidagi barcha malakalari bir vaktda namoyon buladi. Nutk, imo-ishora,
mimika, xarakat bilan birga sodir buladi. Uzliksiz uzini tuta bilish; ta’sirchan
vositalarga berilmaslik imkonini beradi. Individual pedagogik texnika pedagogning
yoshi, mijozi, fe’l atvori, sixat-salomatligi, anatomik, fiziologik hususiyatlariga
ancha boglik buladi.Pedagogik texnikaning shakllanishi shaxsning sifatlariga xam
ta’sir ko‘rsatadi. CHunonchi, nutkni ifodali, sof, savodli bulishi ustida ishlash,
fikrlashning ravon bulishiga ta’sir kiladi. Psixik faoliyatni mustakil tartibga solish
usullarini egallash, fe’l atvor bilan bulgan xissiy vazminlikning rivojlanishiga olib
keladi. Pedagogik texnika malakalarining shakllanish darajasida pedagogning
umumiy madaniyati, imkoniyatlari namoyon buladi. Agar pedagogning nutki
kashshok va tartibsiz bulsa, bular-bulmas sabablar bilan uz xissiyotlariga erk bersa,
tarbiyalanuvchi xissiyotiga ta’sir kilmaydi.
Pedagoglarning talabalar bilan bevosita mulokati tarbiyalanuvchilarga ta’sir
ko‘rsatadi. Bu jarayondan ikki tomonlama axborot almashiladi. Ya’ni, pedagog
17

boshkarish sub’ektidan ob’ektga "talabalar"ga boradi. Va aksincha ob’ekt
sub’ektga boradi. Pedagog bevosita shaxslararo muomiladan uz tarbiyalanuvchilari
umuman jamoa, undagi ichki jaraenlar xakida royat xilma-xil axborotga ega buladi
Pedagogik muomila vositasi orkali kanday axborot olishni karab chikar ekanmiz,
talabaning shaxsi xakidagi axborotini muximligini aloxida ta’kidlab utish kerak.
Bevosita muomila shaxsning royat xilma xil sharoitlarda va kurinishlarda
urganishga imkon beradi. U fakat shaxsning xulk atvorida namoyon buladigan
erkin va eng ta’sirchan tashki belgilarigina kayd etish imkonini berib kolmaydi.
Pedagog talabalar bilan muomila kilar ekan, juda mayda detallarni xam
anglab olishga kodir buladi, bu detallar sirtdan karaganda unchalik axamiyatli
bulmay shaxsda sodir bulayotgan, uni tushunish uchun juda muxim bulgan zarur
ichki jaraenlar kurinishlarining alomatlari buyicha -bulishi xam mumkin. Bu xol
shaxsni chukur tushunish imkonini beradi, tashki katlam ostida boshka usullar
bilan aniqlab bulmaydigan narsalarni topish imkonini beradi. Pedagoglik faoliyati
kishini uzi duch keladigan xodisalarni taxlil etish va umumlashtirish tajribasi bilan
boyitadi. Bu esa uz sheriklari axvolini faxmlab, bilib olish va ular xakida xukm
yuritish kobiliyatini oshiradi. Nixoyat pedagogning talabalar bilan kundalik
muomilasi shunga olib keladiki, u talabalarning xatti xarakatlaridagi chukur ma’no
va xakikiy sababini turli vaziyatlarda paykab oladi, buning uchun namuna sifatida
uzi tez-tez kayd kilgan dalillardan va talabalarnig xulk-atvor usullardan
foydalaniladi. Bu narsa pedagoglik faoliyatida ayniksa sezilib turadi. Bu konuniy
bir xoldir. CHunki "Biz kundalik xayotda odamlar bilan muomilada bular
ekanmiz , ularning xulk-atvorini bilib olamiz, chunki biz uni guyo ukiganday"
bulamiz, ya’ni xulk-atvorning tashki kurinishlari axamiyatini tushunib olamiz va
shu tarika konteksda xosil bulgan uzininig ichki psixologik rejasiga ega bulgan
tekstni ma’nosini ochib beramiz. Bu "ukish yul-yulakay buladi, chunki
atrofimizdagilar muomila jarayonida bizda ularning xulkiga doyr ma’lum darajada
avtomatik tarzda mavjud bulgan psixologik ma’no xosil buladi.
Pedagogning talabalar bilan muomilasi ular urtasidagi uzviylikni tuldiruvchi
vazifasini xam bajaradi. Shu munosabat bilan tarbiya uzluksiz jarayon ekanligini
18

nazarda tutish kerak. Talabalarga nisbatan tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta
yoshdagi kishilar, unga doimiy ta’sir etuvchi tizimiga ega emas. Xar bir talabaga
xar xil ta’sirlar okimi etib boradi. Ular bir-birlari bilan unchalik mos kelmasligi va
ma’lum darajada biri ikkinchisiga zid kelishi mumkin. Pedagogning uz
tarbiyalanuvchilariga ko‘rsatadigan turli tuman ta’sirlari unga tuzatish kiritishga
intilishiga boglik. Albatta bunga talabalarga munosabat uning shaxsiy sifatlariga
karab boshkariladi.
Muammolarning kup yoki oz darajada bulishi inobatga olinadi. Pedagogik
kobiliyatlar strukturasida akl, idkoo, xozirjavoblik, tankid kuz bilan karash,
sobitkadamlik, notiklik, suz boyligi va xokazolar muxim rol’ uynaydi.
Pedagogik kobiliyatlar fakat pedagogik faoliyat samarali bulishi shartigina emas,
balki kup jihatdan pedagogning muvafydakiyatli ishlashi natijasidir. Shu
munosabat bilan pedagogning uzida pedagogik kobiliyatlarining aniq maksadni
kuzlab tarkib topishi va rivojlanishi katta rol’ uynaydi. Tajriba va maxsus
tadkikotlar buning batamom xakikiy narsa ekanligini ko‘rsatmokda. Masalan,
shaxs hususiyatlarini kuzatish pedagogning pedagogik tajrtsba xosil kilishga xam,
uning maxsus ma’lumotlar tuplashida muxim urin tutadi. Pedagog uzining sotsial
psixologik kuzatuvchanligi bilan talabalarning turli xarakter hususiyatlari va
mayllarini paykab kolish kobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo
bulish sabablarini bilib olish, ularga bu sabablarning paydo bulish vaziyatiga
muvofik baxo berish maxoratini va xokazolarini rivojlantirishga kodirdir. Agar
pedagogda talabalar bilan munosabatlarining ishonch asosida kurilishiga yul-yurik
bulsagina, bunday mulokat ruy beradi. Tarbiya jarayonida bunday yul-yurikni
amalga oshirish kiyin ishdir, lekin bunga butunlay erishish mumkin. Albatta, katta
yoshdagi kishilarning talabalar xayotiga kushilib ketishi nixoyatda kiyin narsa.
Lekin bu muxitga u yakinlasha oladi, ancha yakinlashib boradi. Pedagogda
talabalar bilan uzaro ishonch va dustlik munosabatlari vujudga kelgandagina bunga
erishish mumkin.
Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o‘quv
maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o‘quv jarayoni loyihalashtiriladi va
19

amalga oshiriladi. Tehnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki
loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy
ko‘rsatmali tuzilmada o‘z ifodasini topadi.
Maqsadga yo‘naltirilganlik, oraliq natijalarni tashxisli tekshirib borish,
ta’limni alohida o‘qitish lavhalariga ajratish kabi usullar hozirgi kunga kelib
qayta-qayta takrorlash mumkin bo‘lgan ta’lim texnologiyasi g‘oyasida
mujassamlangan. U asosan o‘z ichiga quyidagi omillarni oladi: ta’limda
umummaqsadning qo‘yilishi tuzilgan umummaqsaddan aniq maqsadga o‘tish;
o‘quvchilarning bilim darajasini dastlabki (tashxisli) baholash Mazkur o‘rinda
«kompetentlik» tushunchasining mohiyati ham to‘la ochiladi, u quyidagi ikki
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentlik talabalarning shaxsiy sifatlari
to‘plami hamda kasbiy sohaning tayanch talablari sifatida. Ta’lim mazmunining
o‘quv rejadagi fanlar bloklari (barcha fanlar uchun), fanlararo (fanlar to‘plami
uchun) va predmetli (ma’lum bir fan uchun) tarzda guruhlanganligi bois quyidagi
uch darajani namoyon etuvchi kompetentlikni e’tirof etish mumkin; 1. Tayanch
kompetentlik (ta’limning gumanitar, ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‘ra); 2.
Fanlararo kompetentlik (umumkasbiy tayyorgarlikning o‘quv fanlari va ta’lim
bloklarining ma’lum doirligiga ko‘ra); 3. Bitta predmet (fan) bo‘yicha
kompetentligi (maxsus o‘quv fani doirasida aniq va ma’lum imkoniyatga
egaligiga ko‘ra). Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi
uchun ta’lim bloklari va o‘quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik
aniqlanadi .
Jarayonning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pedagogning shaxsiy xususiyatlariga
bog‘liq. Pedagog yaxshi ishlashini qanday qilib tez va mustaqil ravishda
tekshirish mumkin? Muvofiqlikni qanday baholash kerak? Pedagoglarning
kompetentligini baholash quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan tizimdir:
- pedagoglarning malaka darajasi - baholash uchun etalonga mos
mezonlar ishlatiladi;
- mehnat unumdorligi va ish sifati;
- shaxsiy xususiyatlarning ta’lim yo‘nalishiga muvofiqligi;
20

- qo‘shimcha ko‘nikmalar mavjudligi;
- shaxsiy o‘sish va kasbiy rivojlanish istagi.
Pedagoglarning kompetentligini baholashda xatti-harakatlarning
ko‘rsatkichlariga tayanib ish tutish samaralidir. Aynan shu narsa kompetensiya va
kompetentlik orasidagi farqlar nimani anglatishini aniq ko‘rsatib beradi.
Mutaxassislarning malakasini baholash muntazam, mustaqil, maqsadli, shaffof,
aniq mezonlarga ega bo‘lishi kerak.
Kompetentlik nima ekanligini tushungandan so‘ng, uning darajalarini aniqlash
qiyinchilik tug‘dirmaydi. Demak, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga
oshirish sharti hisoblangan, bilim, ko’nikma va malakalarni egallash dinamikasida
yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo’ladigan individual psixologik xususiyati
qobiliyatlar deyiladi. Ushbu xususiyatni aniqlash uchun ba’zi bir omillarni tahlil
qilish maqsadga muvofiq; a) shaxsning muayyan sifatlari yig’indisi belgilangan
vaqt oralig’ida egallagan faoliyati talablariga javob bersa, unda mazkur faoliyatga
nisbatan qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda faoliyat talabiga javob
bera olmasa, psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar mavjud emasdir (juda zaifdir).
Lekin bunday xususiyatli shaxs ko’nikma va malakalarni egallay olmaydi, degan
ma’no anglatmaydi, biroq ularni egallash vaqti cho’zilib ketadi, xolos.
Shunday qilib, qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar bo’lishi bilan
birga: a) ularni shaxslarning mavjud boshqa xususiyatlariga, xarakter fazilatlariga,
hissiy kechinmalariga va boshqalarga qarama-qarshi qo’yish mumkin emas; b)
shuningdek, qobiliyatlarni shaxsning mazkur xususiyatlari bilan bir qatorga
qo’yish, ularni ayniylashtirish ham nuqsonlarni keltirib chiqaradi. Shuni ta’kidlash
joizki, mulohaza bildirilgan sifatlardan ba’zi biri yoki ularning yig’indisi faoliyat
talablariga javob bera olsa yoki ularning ta’sirida vujudga kelsa, u holda shaxsning
mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb atash imkoniyati tug’iladi.
Qobiliyatlarning sifat va miqdor tavsifi
Psixologiyada qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar sifatida
tavsiflanadi va buning asosida bir insonning boshqa insondan tafovutlanadigan
xislatlari, fazilatlari yotadi. Shuning uchun har bir shaxsdan bir xil natija, bir xil
21

sifatni kutish mumkin emas, chunki insonlar o’z qobiliyatlari bo’yicha bir-
birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin, ular o’rtasida farqlar sifat va
miqdor jihatidan bir talay bo’lishi mumkin. qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning
qaysi individual-psixologik xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatining majburiy
sharti tariqasida xizmat qilishini anglatadi. Ularning miqdoriy tavsifi esa faoliyatga
qo’yiladigan talablarga shaxs tomonidan qay yo’sinda bajarish imkoniyati
mavjudligini bildiradi, ya’ni mazkur inson boshqa odamlarga qaraganda malaka,
bilimlardan nechog’lik tez, engil, puxta foydalana olishini namoyish qiladi.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, birinchidan,
maqsadga turlicha yo’llar orqali erishishga imkon beruvchi «o’zgaruvchan
miqdor» to’plami tariqasida, ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlovchi
shaxsning individual psixologik xislatlari (fazilatlari) murakkab majmuasi
ko’rinishida gavdalanadi. Masalan, fakultet dekanati va o’qituvchilar jamoasi
tomonidan yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega deb baholangan IV kurs
boshlig’i («oqsoli») Mahkamda mana bunday psixologik xususiyatlar majmuasini
ko’rish mumkin, chunonchi, tashabbuskorlik, talabchanlik, mehribonlik,
e’tiborlilik, kuzatuvchanlik, tengdoshlarini tashxis qila olishlik, kashfiyotchilik,
javobgarlik, hamdardlik, jozibadorlik, hamkorlik, samimiylik, hissiy yaqinlik
kabilar. Mahkamning qobiliyatini boshqa tashkilotchilar qobiliyati bilan
qiyoslanganda ko’lami keng, mohiyati chuqur bo’lish bilan birga, balki o’zining
sifati bilan ham ajralib turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshlig’i
(«oqsoqoli») Adham ham tashkilotchi, uddaburon shaxs, lekin faoliyatni amalga
oshirish, o’zgalarga ta’sir ko’rsatish mutlaqo boshqa omillarga asoslanadi. Shuning
uchun tashkilotchilik qobiliyati boshqa psixologik xislatlar majmuasini (turkumini)
tashkil qiladi, chunonchi, zaiflarga nisbatan shafqatsizlik, jamoa a’zolariga tazyiq
o’tkazishlik, uddaburonlik, amalparastlik, maqtanchoqlik va boshqalar.
Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, u yoki bu faoliyatni amalga
oshirishda o’zaro o’xshash yoki bir-biri bilan farqlanuvchi turlicha qobiliyatlar
turkumi (majmuasi, birikmasi) ishtirok etishi mumkin ekan. Bu psixologik hodisa
tahlili orqali shaxs qobiliyatlarining muhim jabhalari yaqqol ko’zga tashlanadi,
22

jumladan, shaxsdagi bir xislatning o’rnini boshqasi bosishi (kompensatsiya qilishi,
lotincha compensatio o’rnini bosishi, muvofiqlashtirish ma’nosini bildiradi)
vujudga keladi, buning uchun inson o’zi ustida sabr-toqat, chidam bilan mehnat
qilishi tufayli yuksak ko’rsatkichlarga erisha oladi.
Shaxsning qobiliyatida mavjud bo’lgan o’rnini bosish(kompensator)lik
imkoniyati va eshitishdan mahrum insonlarni maxsus o’qitish orqali ro’yobga
chiqadi. Hayotda ko’r musiqachi, artist, shoir, rassom, muhandis va boshqa shu
kabi kasb egalari etishib chiqqanligi ko’p uchraydi.
Hatto eshitish qobiliyati past yoki umuman yo’qligi ham kasbiy musiqaviy
qobiliyatining rivojlanishiga keskin xalaqit bermasligi mumkin. Bu psixologik
hodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat yordami bilan o’stirish, ya’ni
kompensatorlik xususiyati) har bir shaxs uchun kasb tanlash va qayta kasb tanlash
(ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash ishtiyog’i) sohasida mislsiz keng
ko’lamdagi imkoniyatlarni ochadi. Ushbu voqelikni tasdiqlovchi qator
misollarning o’zida silliq duradgor, mohir tikuvchi bo’lishi; yirik fan allomasi yirik
san’atkor, etuk sportchi ekanligi uchrab turadi. qobiliyatli shaxslar ijtimoiy
turmushning turli sohalari hamda jabhalarida o’z o’rnini topa oladilar hamda
yuksak yutuqlarga erishadilar, hatto bir necha faoliyat turida tekis muvaffaqiyatlar
qozonish ham mumkin. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta’lim,
xoh mehnat, xoh o’yin, xoh sport bo’lishidan qat’i nazar uning bilish jarayonlariga,
aqliy xislatlariga, hissiy-irodaviy jabhalariga, sensomotor sohasiga, xarakterologik
xususiyatlariga muayyan talablar qo’yadi va ularning hamkorlikdagi sa’i-harakati
tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda,
insondagi yuksak ko’rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka ega
bo’lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Ayrim hollarda
alohida namoyon bo’lgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatning yuksak
mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qurbiga ega, u qobiliyatlar uddalay
oladigan imkoniyat bilan babbaravar kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi degan
faraz o’zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega
bo’lgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir, deyish juda o’rinlidir.
23

qobiliyatlar sifatida ro’yobga chiqadigan psixik xislatlar majmuasining tuzilishi
yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi
faoliyatlar uchun o’ziga xos tarzda qo’yilishi turgan gap. Buning uchun ayrim
misollarni tahlil qilib o’tamiz:
1) tematik qobiliyat: Matematik materiallarni umumlashtirish, mulohaza
yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish-amallarni kamaytirish, masalani
idrok qilish bilan natijasi o’rtasida aloqa o’rnatish, to’g’ri va teskari fikr
yuritishdan engil o’tishlik, masala echishda fikr yuritishning epchilligi kabilardir.
1.3 Pedagogik qobiliyat va uning pedagog faoliyatidagi ahamiyati
Shaxsning muayyan faoliyatini muvaffaqqiyatli egallashi, shuningdek, uni
ijodiy ravishda amalga oshirishning shartlari hisoblangan xususiyatlariga qobiliyat
deb ataladi. Har bir inson takrorlanmaydigan individ bo‘lib, uni muayyan faoliyat
turiga layoqatli qiluvchi omil kishining o‘z xususiyatidir. Ishdagi muvaffaqiyat
ko‘p jihatdan uning qobiliyati bilan belgilanadi.
Demak, qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat turini yuqori darajada
bajarishga bo‘lgan layoqat darajasini ifodalaydigan, turmush jarayonida hosil
qilingan indvidual xususiyatlar yig‘indisi hisoblanadi. Masalan, qobiliyatli
o‘qituvchi bir xil ish sharoitlarida o‘z hamkasblariga qaraganda yaxshiroq natijaga
erishadi. Biz ko‘pincha, falon o‘qituvchining hali tajribasi kam, lekin u shubhasiz,
qobiliyatli o‘qituvchi, degan iboralarni eshitamiz. Bu o‘sha o‘qituvchining hali
kam tajribasi bo‘lishiga qaramasdan o‘qituvchilik ishini muvaffaqiyatli olib
borishga yordam beradigan bir qancha pedagogik qobiliyatlar (kuzatuvchanlik,
pedagogik nazokat, muomala)ga ega ekanligidan darak beradi.
O‘qituvchilik faoliyatida muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o‘qituvchi
pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf
qilib, katta natijaga erishadi, o‘z ishining natijasi bilan yangiliklar yaratadi.
Ijodkorlik hamisha uning hamrohi bo‘ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste’dodli
kishigina loyiq bo‘ladi va pedagogik mahoratga erishadi.
24

Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va
uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq hamda o‘qish natijasi
hisoblansa, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa iste’dod va zehn, inson nerv
sismavzusida anatomiya va fiziologiyaga oid xususiyat taraqqiy etadi.
Shaxs qobiliyati ikkita asosiy turga bulinadi :
1. Maxsus qobiliyatlar.
2. Umumiy qobiliyatlar.
Pedagoglik faoliyatining samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchida qobiliyatning
quyidagi turlari mavjud bo‘mog‘i va u rivojlantirilib borilmog‘i lozim:
1.Bilish qobiliyati – fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika,
adabiyot va b.) qobiliyatlar. Bunday qobiliyatlarga ega o‘qituvchi fanni o‘quv kursi
hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi. O‘z fani sohasidagi
kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, unga nihoyatda qiziqadi, ayrim tadqiqot
ishlarini ham bajaradi.
2.Tushuntira olish qobiliyati – o‘quv materialini o‘quvchilarga tushunarli qilib
bayon eta olish, material yoki muammoni aniq, tushunarli qilib gapirib berish,
o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyati.
O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi, soddalashtira olishi,
qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib
o‘quvchilarga yetkaza olishi lozim. Qobiliyatli o‘qituvchi o‘quvchilarning bilim va
kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari-yu, nimani
bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasavvur etadi. Ba’zi
o‘qituvchilarga, ayniqsa, tajribasi kam o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy,
tushunarli, alohida izohni talab etmaydigan tuyuladi. Qobiliyatli, tajribali
o‘qituvchi o‘zini o‘quvchi o‘rniga qo‘yadi. U kattalarga aniq va tushunarli bo‘lgan
narsani o‘quvchilarga tushunilishi qiyin bir narsa bo‘lishi mumkinligiga ishonib,
unga asoslanib ish tutadi.
3.Kuzatuvchanlik qobiliyati – o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki
dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsini juda yaxshi tushuna olish, psixik
qobiliyatlarni kuzata olish qobiliyati. Bunday o‘qituvchi kichkinagina alomatlar,
25

uncha katta bo‘lmagan tashqi belgilar asosida, o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z
ilg‘amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
4.Nutq qobiliyati – nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o‘z fikr
hamda his-tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik
qobiliyati uchun juda muhim.
5.Tashkilotchilik qobiliyati – birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishda ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini
to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi.
6.Obro‘ ortira olish qobiliyati – o‘quvchilarga bevosita emotsional – irodaviy
ta’sir ko‘rsatish va shu asosda obro‘ qozona olishdir. Obro‘ faqat shu asosda emas,
balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va boshqalar
asosida ham yuzaga keladi. Bu qobiliyat o‘qituvchi shaxsiy sifat majmuasiga,
xususan, irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat’iyligi, talabchanligi va b.)
o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish mas’uliyatini his etishga ham bog‘liqdir.
O‘quvchilar qo‘pollik qilmaydigan, qo‘rqitmaydigan, to‘g‘ri talab qo‘ya oladigan
o‘qituvchilarni juda hurmat qiladilar. Bo‘shang, laqma, irodasiz, prinsipsiz
o‘qituvchilarni bolalar yoqtirmaydilar. Bolalar bilan to‘g‘ri muomala qila olish,
do‘stlasha olish, ular bilan samimiy munosabat o‘rnata olish pedagogik
nazokatning mavjudligidan darak beradi.
7.Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati – o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilish,
o‘quvchining kelajakda qanday odam bo‘lishini tasavvur qilish. Ushbu qobiliyat
bolani kelgusida qanday qobiliyatlarini rivojlantirsa, qanday kasb egasi bo‘lib
chiqishi oldindan bashorat qilib aytishda namoyon bo‘ladi (pedagogik
diagnostika).
8.Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – o‘qituvchi uchun diqqatning barcha
xususiyatlari – hajmi, kuchi, ko‘chuvchanligi, idora qila olishi, safarbarli taraqqiy
etgan bo‘lishi juda muhimdir.
9.Kommunikativ qobiliyat – kishilar bilan bo‘ladigan munosabatni
yaxshilaydigan, bir-biri bilan til topib ishlashni ta’minlaydigan qobiliyat. Bundan
tashqari, konstruktiv – o‘qituvchining o‘z ishini loyihalashi, rejalashtirishi,
26

pertseptiv – idrok jarayonining ob’ektlarini birinchi bo‘lib bilib olish va uni xotira
obrazlari bilan solishtirish, empatiya – boshqa kishilarning psixik holatlarini
tushunish va ularga hamdardlik qilish, didaktik qobiliyat – o‘quvchi va boshqa
kishilar bilan muloqot qilishda pedagogikaning qonun-qoidalariga amal qilish kabi
qobiliyatlar ham mavjud.
O‘qituvchi yuqorida sanab o‘tilgan qobiliyatlardan tashqari bir qancha ijobiy
sifatlarga, aniq maqsadni ko‘zlash, qat’iylik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabilarga
ega bo‘lgandagina pedagogik kasbning yuqori pog‘onasiga ko‘tarila oladi.
Bulardan tashqari o‘qituvchining irodasi, sabr-toqati, uning o‘z-o‘zini idora qilishi
hamda boshqalarga ta’sir o‘tkaza olish qobiliyati ham mavjud. Odam ob’ektiv
dunyoni bilibgina qolmasdan, balki unga aktiv suratda ta’sir ham ko‘rsatadi.
Odam o‘z maqsadi yo‘lida harakat qilib, har xil to‘siqlarga uchraydi. Bu
to‘siqlarning bir xili hayot va mehnat sharoitiga, boshqa biri esa kishining shaxsiy
kamchiligiga bog‘liqdir.Pertseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzulishi
birinchi bo‘lib, bui drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan
solishtirishdan iboratdir.
YA’ni idrok etish bog‘chadagi talabani oldiga kubiulari qo‘yilgan rasmlari
bilan qo‘yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi.
Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, Kasbiy pedagogikaning
ta’lim qonuniyatini hamda metodlarini o‘rgangan holda, kelishning ta’lim, bars
olish qobiliyatidir va ibratli dars berish.
Konstrouktiv – pedagogning o‘z ishini rejalashtira olishidir.
Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo‘ladigan muloqotni
yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni
ta’minlaydigan qobiliyatdir.
O‘quvchi bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish. Misol: Falon domla biz bilan
samimiy munosabatda bo‘ladi yoki bo‘lmaydi.
Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o‘zlashtirishni ta’minlaydi.
Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan
harakat, odam ongli harakat qiladi.
27

Ko‘p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat
xodimlaridan qobiliyat haqida: «Shaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat
deb hisoblaysiz?»-deb berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan.
Sifatlarni quyida keltiramiz:
1. O‘z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish.
2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish.
3. O‘tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish.
4. Pedagogik takt (go‘zallik)ka ega bo‘lish.
5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik.
6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati.
7. Talabalarga muhabbat.
8. Harakatchan (energiyalik).
9. Mehnatga ijodiy yondashish.
10. Tashkilotchilik qobiliyatlari.
11. Javobgarlikni his qilish.
12. Tarbiya bilimlarining butunligi.
Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning
shunday psixologik hususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu hususiyatlarga
borlik buladi.Odamning kobiliyatlari bilim va kunikmalarni egallashda muxim
xisoblanadi. Bu bilim va kunikmalar egallandimi yoki yukmi – bularning xammasi,
juda kup sharoitlarga boglikdir.Kobiliyat tarakkiy etmay, sunib ketishi xam
mumkin. Talabada xali zarur kunikma va malakalar tizimi xamda mustakil bilimlar
va tarkib topgan ish uslublari yukligiga asoslanab, jiddyy tekshirmay shoshilinch
ravishda unda kobiliyatlar yuk deb hulosa chikarish pedagogning jiddiy xatosi
buladi. Kobiliyatlar bilim, malakalar, kunikmalarda kurinmaydi, balki ularni
egallash dinamikasida namoen buladi, ya’ni boshkacha aytganda mazkur faoliyat
uchun muxim bulgan bilim va kunikmalarni uzlashtirish jarayoni turli sharoitlarda
kanchalik tez, chukur, engil va mustaxkam amalga oshirishingizda namoen bo‘ladi.
Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning
samarali bulishi, pedagogik maxoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi
28

kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim
kobiliyati, tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati,
obru orttira olish kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik
kobiliyatlar shaxsning axlokiy tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam
xarakterlab beradi. Bu sifatlarning xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib,
bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil kiladi.
1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix)
kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni O‘quv kursi
xajmidagina emas, balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi
kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi.
II – BOB. Kommunikativ qobiliyat va p edagogik ta’sir ko‘rsatish
2.1 Pedagogik ta’sir ko‘rsatish va uning ta’lim – tarbiyaviy mohiyati
Kommunikativlik qobiliyati - bu bolalar bilan muloqotda bo’lishga,
o’quvchilarga yondashish uchun to’g’ri yo’l topa bilishga, ular bilan pedogogik
nuqtai-nazardan maqsadga muvofik o’zaro aloka bog’lashga pedagogik taktning
mavjudligiga karatilgan qobiliyatdir.
Pedagogik takt psixologiyasini o’rganishda psixolog I.V.Straxov benixoyat
katta hissa qo’shgan. Uning fikricha, bunda muhimi-o’quvchilarga ta’sir etishning
eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta’sirni qo’llashda maqsadga muvofiq
pedagogik choralarga e’tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish,
o’quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur
pedagogik holatlarini hisobga olish zarurdir.
Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri-har qanday pedagogik ta’sirga
nisbatan qo’llaniladigan chora-tadbirlarni (rag’batlantirish, jazolash, pand-nasihat)
his eta bilishdan iboratdir. Farosatli o’qituvchi bolalarga e’tibor berib ziyraklik
bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. «U
biz bilan hayron qolari darajada ajoyib yaqin do’stlarcha yaqin munosabatdan
bo’ladi»; «Bizning tarix o’qituvchimizning kuchli tomoni-har kimga qanday
29

yondoshishini bilar edi»; «Eng yomoni-o’qituvchining o’quvchilar oldida
xushomadgo’ylik qilishidir. Bizning zoologiya o’qituvchimiz Farida opamlar
shundaylardan edi: ular nimaiki qilib bo’lsa-da, u bolalarni o’ziga qaratish uchun
xushomadgo’ylik qilardi! Nega ular o’zlarini shunchalik kamsitib erga uradi? Deb
o’ylar edim. Axir ular o’z fanini yaxshi biladiku»; «Ibrohim aka esa, qarabsanki,
hech narsadan-hech narsa yo’q, kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki
behudaga urishib, koyib berar edi».
Pedagogik taktning yo’qligi ko’pincha og’ir oqibatlarga olib keladi.
Toshkent maktablaridan biridan ona tili va adabiyot o’qituvchisi o’quvchilarga juda
ko’p talablarni qo’yganu, ammo hech qanday izchilik bilmagan: bir vazifa berib
turib, shu zahotiyoq boshqa talablarni qo’ya boshlagan. Arzimagan xatolar, tartib
buzishlar ro’y bersa, shu zahotiyoq mazmunan va shakl jihatidan o’ta qo’pol va
alam qiladigan keskin gaplarni qilib, «2» qo’yardi. Masalan, daftarning chetidan
qoldirilgan joyning xatoligi yoki intizom buzganlik kabi va arzimagan narsalar
uchun yopishgani-yopishgan edi. O’qituvchining bu xatti harakatlari uchun
o’quvchilarda dard, alam to’lib toshgandi. Ko’p o’tmay o’quvchilarning norlziligi
va qat’iy e’tirozi ochikdan-ochiq namoyishkorona bildirilib, o’qituvchiga kuloq
solmaydigan, aytalib intizom buzadigan va o’qituvchini keskin tanqid qiladigan
bo’lib qoldilar. Bunday achinarli ahvol faqat ana o’sha o’qituvchi maktabdan
ketgandan keyingina tuzatildi.
O’qituvchining pedagogik takti masalasi munosabati bilan shuni ham aytish
joyizki, qachon o’quvchilar o’qituvchining ijobiy xislatlari to’g’risida gapirlar
ekanlar, ular hamisha o’qituvchining adolatliligi kabi xislatlarini birinchi o’ringa
qo’yadilar.
«Ko’p hollarda nohaq ish qiladilar-biror masalani yaxshilab tekshirib
ko’rmasdan ish tutadilar». O’qituvchining bunday xislatiga o’quvchilar nechukdir
achinishli talabchanlik munosabatida bo’ladilar. O’qituvchining adolatsizligi
yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. bu to’g’rida har qaysimiz maktab
amaliyotidan qadaydir tasavvurga egamiz.
30

O’qituvchining o’quvchilar bilan muomalasi jarayonida ikki xil xissiy
(emotsional) holat vujudga mumkin. pedagogning ijobiy hissiyotlari asosida o’zaro
hamkorlikni tashkil etish qobiliyati haqiqiy samara beradi.
O’qituvchi o’quvchilarga biror bir narsani o’rgata olishi uchun ular bilan
munosabatga kirishishi shart. Munosabat odamlar o’rtasida birgalikdagi faoliyat
ehtiyojlardan kelib chiqadi. Munosabat kishilar o’rtasida faoliyat davomida axborot
ayriboshlashni o’z ichiga oladi.
Munosabatning ikkinchi jihati muloqatga kirishuvchilarning o’zaro
birgalikdagi harakati nutq jarayonida faqat so’zlar bilan emas, balki hatti-
harakatlar bilan ham ayriboshlanadi. Uchinchi jihati munosabati kirishuvchilarning
bir-birlarini idrok eta olishlarini taqazo qilishdir. Shunday qilib, yagona munosabat
jarayonida shartli ravishda kommunikativ (axborot o’tkazish), interfaol (o’zaro
birgalikda idrok etish) jihatlarini alohida ko’rsatish mumkin.
Kishi faoliyat ko’rsaytganda zaruriyatga ko’ra, boshqa odamlar bilan
birlashishi, ular bilan muomalaga kirishishi, ya’ni aloka o’rnatishi o’zaro
hamjixatdikka erishishi kerakli axborot olishi va javob tariqasida axborot berishi
lozim. Munosabat o’quvchilarning o’zaro birgalikda harakat qilishi va faoliyat
ko’rsatishi jarayonida ularni birlashtiradigan vosita tildan iborat ekanligini
bildiradi.
Turli xil tillarda so’zlashadigan kishilar bir-birlari bilan murosa qila
olmaydilar. Bu esa birgalikdagi harakatning amalga oshirilishini amri mahol qilib
qo’yadi. Ko’llaniladigan belgilar (so’zlar, imo ishoralar va hk) zamirida
munosabatda ishtirok etayotgan shaxslarga tanish bo’lgan takdirdagina axborot
ayriboshlash mumkin bo’ladi.
So’z belgilari tizimi hayot kechirish, ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va
o’tkazish vositasi sifatida tilni toptiradi. Qo’llarida biror bir mehnat qurolini ushlab,
ko’zlari esa ushbu narsalarga qarab turgan vaqtda, bir-birlari bilan munosabatga
kirishish uchun aniq tovushlardan foydalanish kishilarga moyillik tug’diradi. Til
yordamida munosabatga kirishish tufayli borliqning alohida bir kishining
miyasidagi in’ikosi boshqa odamlarning miyasida aks etayotgan bilan doimiy
31

ravishda to’ldirilib turadi-uy fikrlarni ayriboshlab axborot berish ro’y beradi.
So’zlar muayyan bir mohiyatga ega, ya’ni ashyoviy olamga allaqanday tarzda
tegishli bo’ladi. O’qituvchi u yoki bu so’zni ishlatganda anglashilmoqchilikka yul
qo’ymasligi kerak. Mohiyatlar tizimi kishining butun hayoti davomida rivojlanib va
boyib boradi. Uni shakllantirish o’rta ta’limning ham oliy ta’limning ham markaziy
bo’g’ini hisoblanadi.
Kommunikativ qobiliyatning bir necha guruxlari farqlanadi:
Kishining boshqa kishini bilishi.
- o’zga kishining o’ziga, xatti-xarakatiga baho berishi;
- tashqi ko’rinishiga, xulqi va ichki dunyosi nisbatiga baho berishi;
- savlati, imo-ishora, mimika, pantomimikasini o’qiy olishini o’z ichiga oladi.
2. Kishining o’z-o’zini bilishi:
- u o’z bilimlarini qobiliyatlarini, o’z xarakteri va o’z shaxsining boshqa
qirralarini hamda tashqaridan va uning atrofidagi kishilar unga nisbatan qanday
baho berishi lozim bo’lsa, shunday baxo berishini ko’zda tutadi.
3. Muloqat vaziyatini to’g’ri baxolay olish:
- bu vaziyatni ko’zatish, uning ko’proq axborot beradigan belgilarini tanlash
qva unga diqqatni jalb qilish, yuzaga kelgan vaziyatni to’g’ri idrok etishdan
iboratdir.
O’qituvchining kommunikati qobiliyatini A.N.Leontpev (psixolog) shunday
ta’riflaydi:
- o’quvchini yuzidan o’qish (chtenie po litsu).
Quyidagi gaplarga e’tibor bering va davom ettiring.
- gapirmay qo’ya qol, yuzindan hammasi ayon;
- his tuyg’ularini yuzidan o’qib olsa bo’ladi;
- ichidagi yuzida namoyon;
- nima demoqchiligingni yuzindan o’qib oldim.
3. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish uslubi:
a) bo’lajak muloqot modulini ishlab chiqish.
b) qisqa muddatli dars yoki tadbir o’tkazish.
32

v) o’z ustida ishlashga doir mashqlar.
O‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning xilma-xil manbalari ichida alohida
ahamiyat pedagogga beriladi. Tarbiyalanuvchining ongi, hissiyoti, faoliyati va
xulqiga ta’sir etishda pedagoglar qanday imkoniyat vositalariga ega? Hamma ham,
ayniqsa, yangi ish boshlovchi pedagoglar bu usullarni biladimi yoki tushunadimi,
o‘quvchilar bilan muomala qilish va ta’sir etish ko‘nikmalarini egallaganmi?
Ijtimoiy-psixologik nazariyani va muomala qilishning pedagogik amaliyotini
o‘rganish asosida kommunikativ ta’sirning ikki asosiy usullarini ajratish mumkin.
Bular so‘z yordamida ishontirish va ta’sir etish; his-tuyg‘u, tarbiya xatti-harakatini
shakllantirish, mustahkamlash va o‘zgartirishga qaratilgan usullar yig‘indisidir.
Lekin ishontirish va ta’sir etishning psixologik mexanizmi bir xilda emas.
O‘quvchilarga ta’sir etishning har qanday usullari o‘zining spesifikasiga ega.
Pedagogik adabiyotlarda «Pedagogik ta’sir» tushunchasi qabul qilingan. Bu
o‘rinda mazkur tushuncha tarbiyalanuvchining tarbiyachi bilan munosabati
jarayonida uning faoliyati passivlashtirilib, qat’iy programmalashtirilib
qo‘yilmaydimi? – degan savolni tug‘diradi.
Ta’lim sohasidagi olib borilayotgan islohotlar maktablar oldiga yangidan yangi
vazifalarni, xususan o‘quvchilarni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish, ijodkor,
tashabuskor, mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan qilib tarbiyalashni qo‘yimoqda. Bu
esa o‘z navbatida ta’lim – tarbiya jarayonini xamkorlik pedagogikasi, zamonaviy
pedagogik texnologiyalarda ilgari surilgan qonuniyat, qoida va usullar asosida
tashkil etishni taqozo etadi. Ta’sir ko‘rsatishning bu xildagi ko‘rinishini taniqli
pedagog A.S. Makarenko “Parallel ta’sir ko‘rsatish”, “Kelajak chizig‘lar tizimi”
ta’limotlarida ta’riflagan edi.
Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish kerakki, parallel ta’sir ko‘rsatishmi yoxud
pedagogik ta’sir ko‘rsatishmi baribir jarayonda o‘qituvchi asos hisoblanadi. Uning
uchun o‘quvchi ta’sir ko‘rsatishning obyekti hisoblanadi. Biroq o‘qituvchi ta’sir
ko‘rsatish jarayonida o‘z navbatida o‘quvchi (obyekt)dagi ijobiy fazilatlarga hamda
o‘quvchilar jamoasining tarbiyaviy kuchiga tayanadi. Boshqacha qilib aytganda,
33

pedagogik ta’sir har bir o‘quvchida o‘z – o‘ziga ta’sir ko‘rsatish ham yuzaga
keladiki, bu xol o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni yuzaga keltiradi.
O‘sayotgan yosh avlod ijtimoiy muhit, tabiat bilan doimo o‘zaro ta’sirda
bo‘ladi. O‘zaro ta’sirning natijasi uning ishonchliligi bilan o‘lchanadi. Ya’ni uning
egallagan bilim, qarashlari va munosabatlari, xulq normalari sistemasining
mukammalligi bilan belgilanadi. Endi biz ishontirishni pedagogik o‘zaro ta’sir
natijasi sifatida qarab chiqaylik. Ishontirish haqiqiy va yolg‘on bo‘lishi mumkin.
Haqiqiy ishontirish haqiqatga to‘g‘ri keladi va shaxsni ijtimoiy foydali odamga
aylantiradi. Inson o‘zining haqiqatda to‘g‘riligini himoya qilib, hatto o‘limga ham
bora oladi. Yolg‘on ishonch salbiy qarashlar, salbiy hayotiy tajribalar tufayli
yuzaga keladi.
Yolgon ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarni ko‘plab uchratish mumkin.
Lekin, biz ularni ajrata olamizmi? Yolg‘on ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
- «a’lo»ga o‘quvchi bolalar faqat maqtanish uchun o‘qiydilar va ular darsni
yodlab oluvchilardir;
- haqiqiy o‘quvchi o‘qituvchidan tanbeh eshitib turishi kerak, aks holda bunday
o‘quvchini hurmat qilishmaydi;
- o‘qituvchini aldash - aqllilik, topqirlik belgisi;
- maktabda axloq qoidalarini buzish, demak, o‘qituvchining doimiy nazorati
ostida bo‘lish demakdir. Bundaylar kuchli xarakterli bolalar hisoblanadi;
- butun kuch-quvvatini sarflab ishlash keraksiz urinishdir. Bunday ishonch
mustahkamlana borib, o‘quvchini keyinchalik odamovi, egoist, shaxsiyatparast
qilib qo‘yadi, oqibat aqliy va jismoniy mehnatda sustkashlik va befarqlikka olib
keladi.
Noto‘g‘ri ishonchni qayta o‘zgartirish juda ko‘p vaqt talab etadi.
Uni tezlik bilan uch yo‘nalishda amalga oshirish zarur:
a) sinf, guruh jamoasida sog‘lom ijtimoiy muhitni (qarashlar) yaratish kerak.
b) maxsus qimmatli hayotiy tajribalarni to‘plash orqali;
34

v) noto‘g‘ri qarashlarni (ishonchni) chuqur asoslangan motivlarga tayanib inkor
etish zarur.
Birinchi navbatda, sog‘lom jamoani tuzishga harakat qilish orqali uzoq, o‘rta va
yaqin kelajak maqsadlarini belgilashga va uni rivojlantirishga harakat qilish kerak.
Pedagog hamjihat jamoa bilan tarbiyalanuvchidagi fazilatlarga tayanib, noto‘g‘ri
qarashlarni tezda o‘zgarishga muvaffaq bo‘lishi mumkin.
Noto‘g‘ri qarashlarni o‘zgartirishning usullaridan bir nechtasini (A. I.
Kochetov) quyida keltiramiz:
1. O‘smirlarni boshqalar bilan o‘zini qiyoslab ko‘rishga uni qiziqarli odamlar
bilan yaqindan tanishishni yo‘lga qo‘yish usulidan (o‘ziga o‘xshamagan bolalar
bilan uchrashtirish) foydalanish mumkin.
Masalan, bola o‘qishni xohlamaydi, uning tanishi ko‘p o‘qiydi, ko‘p narsani
biladi, lekin yodlab oluvchi, «maqtanchoq» emas.
2. Kelajakda noto‘g‘ri qarashlar nimaga olib kelishi mumkinligini misollar
orqali ko‘rsatish yo‘li bilan (shunday kamchiliklarga ega bo‘lgan odam oxir
oqibatda o‘z hayotini barbod qildi, vijdon, or-nomusni yo‘qotib, o‘zini juda kuchli
deb hisoblasada, aslida kuchsiz bo‘lib chiqdi) ishontirish zarur.
3. Tarbiyalanuvchi (noto‘g‘ri qarovchi)ga o‘z fikrini isbotlashga imkon berish
kerak. So‘ngra uning keltirgan dalillari noto‘g‘riligini isbotlab berish kerak.
Kommunikativ qobiliyatning bir necha guruxlari farqlanadi:
1. Kishining boshqa kishini bilishi.
- o’zga kishining o’ziga, xatti-xarakatiga baho berishi;
- tashqi ko’rinishiga, xulqi va ichki dunyosi nisbatiga baho berishi;
- savlati, imo-ishora, mimika, pantomimikasini o’qiy olishini o’z ichiga
oladi.
2. Kishining o’z-o’zini bilishi:
- u o’z bilimlarini qobiliyatlarini, o’z xarakteri va o’z shaxsining boshqa
qirralarini hamda tashqaridan va uning atrofidagi kishilar unga nisbatan qanday
baho berishi lozim bo’lsa, shunday baxo berishini ko’zda tutadi.
35

3. Muloqat vaziyatini to’g’ri baxolay olish:
- bu vaziyatni ko’zatish, uning ko’proq axborot beradigan belgilarini
tanlash qva unga diqqatni jalb qilish, yuzaga kelgan vaziyatni to’g’ri idrok etishdan
iboratdir.
O’qituvchining kommunikati qobiliyatini A.N.Leontpev (psixolog) shunday
ta’riflaydi:
- o’quvchini yuzidan o’qish (chtenie po litsu).
Quyidagi gaplarga e’tibor bering va davom ettiring.
- gapirmay qo’ya qol, yuzindan hammasi ayon;
- his tuyg’ularini yuzidan o’qib olsa bo’ladi;
- ichidagi yuzida namoyon;
- nima demoqchiligingni yuzindan o’qib oldim.
3. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish uslubi:
a) bo’lajak muloqot modulini ishlab chiqish.
b) qisqa muddatli dars yoki tadbir o’tkazish.
v) o’z ustida ishlashga doir mashqlar.
O‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning xilma-xil manbalari ichida alohida
ahamiyat pedagogga beriladi. Tarbiyalanuvchining ongi, hissiyoti, faoliyati va
xulqiga ta’sir etishda pedagoglar qanday imkoniyat vositalariga ega? Hamma ham,
ayniqsa, yangi ish boshlovchi pedagoglar bu usullarni biladimi yoki tushunadimi,
o‘quvchilar bilan muomala qilish va ta’sir etish ko‘nikmalarini egallaganmi?
Ijtimoiy-psixologik nazariyani va muomala qilishning pedagogik amaliyotini
o‘rganish asosida kommunikativ ta’sirning ikki asosiy usullarini ajratish mumkin.
Bular so‘z yordamida ishontirish va ta’sir etish; his-tuyg‘u, tarbiya xatti-harakatini
shakllantirish, mustahkamlash va o‘zgartirishga qaratilgan usullar yig‘indisidir.
Lekin ishontirish va ta’sir etishning psixologik mexanizmi bir xilda emas.
O‘quvchilarga ta’sir etishning har qanday usullari o‘zining spesifikasiga ega.
Pedagogik adabiyotlarda «Pedagogik ta’sir» tushunchasi qabul qilingan. Bu
o‘rinda mazkur tushuncha tarbiyalanuvchining tarbiyachi bilan munosabati
36

jarayonida uning faoliyati passivlashtirilib, qat’iy programmalashtirilib
qo‘yilmaydimi? – degan savolni tug‘diradi.
Ta’lim sohasidagi olib borilayotgan islohotlar maktablar oldiga yangidan
yangi vazifalarni, xususan o‘quvchilarni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish,
ijodkor, tashabuskor, mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan qilib tarbiyalashni
qo‘yimoqda. Bu esa o‘z navbatida ta’lim – tarbiya jarayonini xamkorlik
pedagogikasi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarda ilgari surilgan qonuniyat,
qoida va usullar asosida tashkil etishni taqozo etadi. Ta’sir ko‘rsatishning bu
xildagi ko‘rinishini taniqli pedagog A.S. Makarenko “Parallel ta’sir ko‘rsatish”,
“Kelajak chizig‘lar tizimi” ta’limotlarida ta’riflagan edi.
Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish kerakki, parallel ta’sir ko‘rsatishmi yoxud
pedagogik ta’sir ko‘rsatishmi baribir jarayonda o‘qituvchi asos hisoblanadi. Uning
uchun o‘quvchi ta’sir ko‘rsatishning obyekti hisoblanadi. Biroq o‘qituvchi ta’sir
ko‘rsatish jarayonida o‘z navbatida o‘quvchi (obyekt)dagi ijobiy fazilatlarga
hamda o‘quvchilar jamoasining tarbiyaviy kuchiga tayanadi. Boshqacha qilib
aytganda, pedagogik ta’sir har bir o‘quvchida o‘z – o‘ziga ta’sir ko‘rsatish ham
yuzaga keladiki, bu xol o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni yuzaga keltiradi.
O‘sayotgan yosh avlod ijtimoiy muhit, tabiat bilan doimo o‘zaro ta’sirda
bo‘ladi. O‘zaro ta’sirning natijasi uning ishonchliligi bilan o‘lchanadi. Ya’ni uning
egallagan bilim,qarashlari va munosabatlari, xulq normalari sistemasining
mukammalligi bilan belgilanadi. Endi biz ishontirishni pedagogik o‘zaro ta’sir
natijasi sifatida qarab chiqaylik. Ishontirish haqiqiy va yolg‘on bo‘lishi mumkin.
Haqiqiy ishontirish haqiqatga to‘g‘ri keladi va shaxsni ijtimoiy foydali odamga
aylantiradi. Inson o‘zining haqiqatda to‘g‘riligini himoya qilib, hatto o‘limga ham
bora oladi. Yolg‘on ishonch salbiy qarashlar, salbiy hayotiy tajribalar tufayli
yuzaga keladi.
Yolgon ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarni ko‘plab uchratish mumkin.
Lekin, biz ularni ajrata olamizmi? Yolg‘on ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarga
quyidagilarni kiritish mumkin:
37

- «a’lo»ga o‘quvchi bolalar faqat maqtanish uchun o‘qiydilar va ular darsni
yodlab oluvchilardir;
- haqiqiy o‘quvchi o‘qituvchidan tanbeh eshitib turishi kerak, aks holda
bunday o‘quvchini hurmat qilishmaydi;
- o‘qituvchini aldash - aqllilik, topqirlik belgisi;
- maktabda axloq qoidalarini buzish, demak, o‘qituvchining doimiy nazorati
ostida bo‘lish demakdir. Bundaylar kuchli xarakterli bolalar hisoblanadi;
- butun kuch-quvvatini sarflab ishlash keraksiz urinishdir. Bunday ishonch
mustahkamlana borib, o‘quvchini keyinchalik odamovi, egoist, shaxsiyatparast
qilib qo‘yadi, oqibat aqliy va jismoniy mehnatda sustkashlik va befarqlikka olib
keladi.
Noto‘g‘ri ishonchni qayta o‘zgartirish juda ko‘p vaqt talab etadi.
Uni tezlik bilan uch yo‘nalishda amalga oshirish zarur:
a) sinf, guruh jamoasida sog‘lom ijtimoiy muhitni (qarashlar) yaratish kerak.
b) maxsus qimmatli hayotiy tajribalarni to‘plash orqali;
v) noto‘g‘ri qarashlarni (ishonchni) chuqur asoslangan motivlarga tayanib
inkor etish zarur.
Birinchi navbatda, sog‘lom jamoani tuzishga harakat qilish orqali uzoq, o‘rta
va yaqin kelajak maqsadlarini belgilashga va uni rivojlantirishga harakat qilish
kerak. Pedagog hamjihat jamoa bilan tarbiyalanuvchidagi fazilatlarga tayanib,
noto‘g‘ri qarashlarni tezda o‘zgarishga muvaffaq bo‘lishi mumkin.
Noto‘g‘ri qarashlarni o‘zgartirishning usullaridan bir nechtasini (A. I.
Kochetov) quyida keltiramiz:
1. O‘smirlarni boshqalar bilan o‘zini qiyoslab ko‘rishga uni qiziqarli
odamlar bilan yaqindan tanishishni yo‘lga qo‘yish usulidan (o‘ziga o‘xshamagan
bolalar bilan uchrashtirish) foydalanish mumkin.
Masalan, bola o‘qishni xohlamaydi, uning tanishi ko‘p o‘qiydi, ko‘p narsani
biladi, lekin yodlab oluvchi, «maqtanchoq» emas.
2. Kelajakda noto‘g‘ri qarashlar nimaga olib kelishi mumkinligini misollar
orqali ko‘rsatish yo‘li bilan (shunday kamchiliklarga ega bo‘lgan odam oxir
38

oqibatda o‘z hayotini barbod qildi, vijdon, or-nomusni yo‘qotib, o‘zini juda kuchli
deb hisoblasada, aslida kuchsiz bo‘lib chiqdi) ishontirish zarur.
3. Tarbiyalanuvchi (noto‘g‘ri qarovchi)ga o‘z fikrini isbotlashga imkon
berish kerak. So‘ngra uning keltirgan dalillari noto‘g‘riligini isbotlab berish kerak.
- noto‘g‘ri qarashlarni yo‘qotish uchun pedagogning o‘zidagi axloqiy
fazilatlarni boladagi noto‘g‘ri xulqqa qarama-qarshi qo‘yish. Bola qo‘pollik qilsa,
o‘qituvchi muloyimlik bilan javob berishi kerak;
- noto‘g‘ri qarashlarni yo‘qotish uchun shunday bolalarda imkoniyatlarini
uning qarashlariga qarshi qo‘yish kerak.
Masalan: yaxshi sportchi bo‘lish uchun albatta «2» baho olish shart emas,
balki ko‘plab o‘qish, shug‘ullanish, mashq qilmoq kerak;
- noto‘g‘ri qarashlarni unga ishonch bildirish, yordam berish orqali ham
yo‘qotish mumkin. (Qanday yordam berishim mumkin? Senga nima bo‘ldi, biror
yering og‘riyaptimi?)
- noto‘g‘ri qarovchilarga nisbatan ochiqchasiga kurash olib borish.
- ishonch odamda uchta komponentlardan tashkil topadi: bilim, his-tuyg‘u,
xulq.
Pedagogik qarashlarda quyidagi formula amal qiladi: tushundim,
hayajonlanyapman, qabul qildim, bunga amal qilaman. Bularning birontasi inkor
etilsa, tarbiya samarasi juda past bo‘ladi.
Ishontirishga qo‘yiladigan talablar bilim, qarashlar va xulq normalari tizimi
sifatidagi ishontirishni ularni shakllantirish usullari sifatida ishontirishdan farq
qilish kerak. Ishontirish orqali yangi qarashlarga munosabatlar shakllantiriladi.
Ishontirishning ko‘rinishida munozaralar, suhbatlar, o‘qituvchi hikoyasi va
o‘qituvchi shaxsiy namunasi muhim rol o‘ynashi ma’lum darajada ta’sirchan
bo‘lishi uchun, u qator talablarni qoniqtirishi kerak.
1. Ishontirish mazmuni va shakllari shaxsning yoshi, rivojlanish darajasiga
qarab borishi kerak.
39

Masalan: kichik maktab yoshida ertak, voqeiy fantastik hikoyalar,
keyinchalik borliq, dunyoni o‘rganish, insonning ma’naviy dunyosini o‘rganish
asosida.
2. Ishontirish umumlashgan prinsiplar va qoidalarni o‘zida
mujassamlashtirmog‘i hamda aniq faktlar, misollarni o‘z ichiga olishi zarur.
Kichik maktab yoshida ko‘rgazmali obrazlarning roli qimmatlidir.
3. Ishontirishda xulqdagi fikrlar tahlil etilishi lozim.
4. Boshqalarni ishontira borib, o‘zi izohlayotgan narsani yuzaga chiqarish
uchun o‘zida ham chuqur ishonch bo‘lishi kerak.
O‘zaro ta’sir metodi ishontirish samaradorligini belgilovchi quyidagi
shartlarga rioya qilmog‘i kerak.
1. O‘zaro ta’sir kuchi oldindan ta’minlangan bo‘lishi ishontiruvchining
obro‘si va mazmuni bilan belgilanadi.
Uquvchi o‘qituvchiga qanchalik yaxshi munosabatda bo‘lsa, uning ta’sirini
shunchalik yaxshi qabul qiladi.
2. Ishontirishni yo‘lga qo‘yayotganida ishonuvchining psixik o‘ziga xos
tomonlarini hisobga olish zarur.
Buning uchun pedagog tarbiyalanuvchining asab sistemasi tipini bilishi,
ta’lim-tarbiyadagi yaqin rivojlanish zonasini anglab yetishi kerak.
2.2 Pedagogik faoliyatda tayanch kompetensiyalarini qo‘llash
Kompetensiya –fan bo‘yicha egallagan nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va
malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni
yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir.
Kompetentlilik –(lotincha: competens – layoqatli,qobiliyati
bor) Kompetentlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalardan tashqari,
tashabbuskorlik,hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ qobiliyati,real
40

baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana olish
xususiyatlari ham kiradi.
Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim–o‘quvchilarda
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olishkompetensiyalarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan ta’limdir.
Tayanch kompetensiyalar:
1. Kommunikativ kompetensiya
– jamiyatda o‘zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni
mukammal o‘zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish;
– o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish,
mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish;
– ijtimoiy moslashuvchanlik, o‘zaro muloqotdamuomala madaniyatiga amal
qilish,jamoaviyhamkorlikda ishlay olish;
– muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o‘z pozitsiyasini himoya qila
bilish, uni ishontira bilish;
– turli ziddiyatli vaziyatlarda o‘z ehtiroslarini boshqarish, muammo va
kelishmovchiliklarni hal etishda zarur(konstruktiv) bo‘lgan qarorlarni qabul qila
olish.
2.Axborot bilan ishlash
– mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio(audio–
video yozuv)telefon, kompyuter, elektron pochta va boshq.) foydalana olish;
– media vositalaridan zarur bo‘lgan axborotlarni izlab topa olish, saralash, qayta
ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta’minlash va foydalanishdamedia-
madaniyatiga rioya qilish;
– ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil qila
bilish;
41

– kundalik faoliyatida uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish(oddiy tabriknomalar
yoza olish, anketalarni to‘ldirish, mehmonxona ro‘yxatida o‘zi to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni qayd eta olishi vaboshq.)
3. Shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirishkompetensiyasi
– shaxs sifatida doimiy ravishda o‘z-o‘zini rivojlantirish, jismoniy, ma’naviy, ruhiy
vaintellektual kamolotga intilish;
– hayot davomida o‘qib o‘rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda muntazam
oshirib borish;
– o‘z xatti-harakatini advokat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik,
to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish;
– o‘qib-o‘rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik turmushda
uchraydigan muammolarni hal eta olish.
4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
– Jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga dahldorlikni his etish va
ishtirok etish;
– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya’ni xaridor,
saylovchi, mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish);
– mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala, iqtisodiy, huquqiy madiniyatga
ega bo‘lish;
– kasbiy mavqeyining o‘sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi manfaatlari uchun
xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo‘lish.
5.Umummadaniy kompetensiyalar
– vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy
qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish;
– badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish;
– orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga
amal qilish;
– umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarni (urf-odatlar, marosimlar,
milliy-madaniy an’analar va h.k.) bilish, unga hurmat bilan munosabatda bo‘lish;
42

– o‘zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o‘zgalarning dunyoqarashi, diniy
e’tiqodi, milliy vaetnik xususiyatlari, an’ana va marosimlarini hurmat qilish;
– xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda
o‘rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish.
6. Matematik savodxonlik, fan va texnikayangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda
foydalanish kompetensiyasi
– aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy
rejalarini tuza olish;
– shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish;
– kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni o‘qiy
olish va foydalanish;
– inson mehnatini yengillashtiradigan , mehnat unumdorligini oshiradigan va qulay
shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalana olish.
Xo‘sh, hozirgi kunda kompetensiyaviyyondashuvga asoslangan DTS nima uchun
zarur bo‘lib qoldi.Bu savolga javob berish uchun “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ning asosiy tarkibiy qismlariga e’tibor qaratish lozim.Ya’nita’lim tizimi,
shaxs,davlat va jamiyat, fan va ishlab chiqarishdan iborat bo‘lgan milliy modelning
ayrim qismlaridagi ulkan o‘zgarishlar xususan davlat va jamiyatning tubdan
o‘zgarishi ,hayotimizga kirib kelgan axborot-kommunikatsion vositalar,fanning
eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari va
oldingi yoshlardan tubdan farq qiluvchi o‘zgacha fikrlovchiyoshlarning vujudga
kelganliklarini keltirish mumkin.
Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim – o‘quvchilarning
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish imkoniyatidir.
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’lim o‘quvchilarda mustaqillik,
faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana
olish, ongli ravishda kasb-hunar tanlash, sog‘lom raqobat hamda umummadaniy
43

ko‘nikmalarini shakllantiradi. Inson o‘z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va
kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, duch keladigan
muammolarning yechimini hal etishi, eng muhimi, o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha
raqobatbardosh bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tayanch kompetensiyalarga ega
bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, ta’limda har bir o‘quv fanini o‘zlashtirish
jarayonida o‘quvchilarda, shu fanning o‘ziga xosligi, mazmunidan kelib chiqqan
holda, sohaga tegishli xususiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi. O‘zbekiston
Respublikasida ta’limning uzluksizligi, barkamol shaxsni tarbiyalashga
yo‘naltirilganligidan kelib chiqqan holda, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar
talimida (9+3) o‘qitiladigan umuta’lim fanlari mazmunining izchilligini ta’minlash
maqsadida tayanch kompetensiyalar hamda har bir o‘quv fani mazmunidan kelib
chiqqan holda xususiy kompetensiyalar belgilandi
Yordamchi (jihozli) tehnik vositalar. Tasvir va matnni yozish va saqlash
uchun doskalar (bo‘r, doska, oq doska, magnit doskasi)
 «Pinbord» doskasi
 videoproektor, videoproektor ekrani
 kodoskop
 kompyuter
 flipchart doska
 audiomagnitafon, videomagnitafon
 televizor
 Bo‘r doska. Bo‘r doska eng qadimgi, arzon va boshqalarga nisbatan ko‘proq
ishlatiladigan vosita hisoblansa kerak.Mana ko‘p yillar bo‘diki, u nazariy va
amaliy darslarda shuningdek an’anaviy va noan’anaviy darslarda qo‘llaniladigan
texnik vosita hisoblanadi.
Pinbord doska ―Pinbord inglizcha so‘z bo‘lib, (pin-mahkamlash, bord-doska)
doskaga mahkamlash degan ma’noni anglatadi. Qoidaga ko‘ra, pinbord doskasi
ustiga o‘rash qog‘ozi tortiladi va qo‘shimcha kerakli material sifatida turli rang va
shakldagi kartochkalar bo‘lishini talab qiladi. Ular pinbord doskasiga ignalar bilan
44

mahkamlanadi. Ishni tugatgandan so‘ng kartochkalarni o‘rash qog‘oziga
yopishtirish va ularni navbatdagi tadbirlar uchun qo‘llash mumkin. Kartochkalar
maxsus rangli flomasterlar yoki markerlar bilan yoziladi. Bu vosita asosan
yig‘ilishlarda muhim o‘rin egallaydi, chunki bu vosita yordamida qarorlar,
muammolarni ishlab chiqish va guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni
ko‘rgazmali qilish mumkin .Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot
texnologiyalarini qo‘llash . Axborot ob’ektlar, hodisalar, jarayonlaragi xabarlar
to‘plamidir. Olingan axborotlar belgili, matnli va grafikali ko‘rinishda ifodalanadi.
Belgili ko‘rinishdagi axborot asosan harflar, raqamlar va shu kabi belgilar
ko‘rinishidan iborat bo‘ladi. Undan turli hodisalar murakkab bo‘lmagan signallarni
uzatish uchun foydalaniladi. Masalan, ko‘chadagi svetoforning yashil chirog‘i
transport va odamlarning harakatlanishini bildirsa, qizil chiroq esa, aksincha,
harakatlanishni ta’qiqlaydi. Sariq chiroq esa ko‘cha harakatining almashinishini
xabar beradi. Matnli ko‘rinish axborotni tasvirlashning deyarli murakkab
ko‘rinishidir. Bunda ham yuqorida keltirilganidek harflar, raqamlar, matematik
belgilardan foydalaniladi. Lekin, axborotni tasvirlashda nafaqat mazkur belgilardan
foydalanamiz, balki ularning tutgan o‘rni ham muhim ahamiyatga egadir. Masalan ,
"nok" va "kon" so‘zlari bir xil harflardan iborat bo‘lsada, lekin turli xil axborotni
bildiradi. Matnli belgilardan amalda juda keng foydalaniladi. Jahonda juda ko‘plab
kitoblar, oynomalar, kundalik ro‘znomalar va boshqalar matnli ko‘rinishda chop
etilmoqda. Axborot texnologiyasi – ob’ekt, jarayon yoki hodisaning holati yangi
sifat axboroti olish uchun ma’lumotlar yig‘ish, ishlov berish va uzatishning vosita
va uslublarining jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir.
Xulosa
Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim–o‘quvchilarda
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olishkompetensiyalarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan ta’limdir.
45

Kommunikativ kompetensiya
– jamiyatda o‘zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni
mukammal o‘zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish;
– o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish,
mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish;
– ijtimoiy moslashuvchanlik, o‘zaro muloqotdamuomala madaniyatiga amal
qilish,jamoaviyhamkorlikda ishlay olish;
– muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o‘z pozitsiyasini himoya qila
bilish, uni ishontira bilish;
– turli ziddiyatli vaziyatlarda o‘z ehtiroslarini boshqarish, muammo va
kelishmovchiliklarni hal etishda zarur(konstruktiv) bo‘lgan qarorlarni qabul qila
olish.Chunki pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish uni
bozor iqtisodiy sharoitiga mos holda takomillashtirish va kadrlar tayyorlashning
muhim omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimiz birinchi prezidentimiz
ta’kidlaganlaridek:-eng yangi zamonaviy o‘quv vositalari bilan ta’minlangan o‘quv
yurtlarida eskidan qolgan o‘qitish uslublarning davom etishiga mutloq yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydi. Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko‘pgina rivojlangan
mamlakatlar o‘quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishga
erishayotganliklari hayotda o‘z tasdig‘ini topmoqda. Ushbu kurs ishimda bayon
etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyatini
to‘g‘irlashda fikr yuritishga asos bo‘ladi. Bunda talabani sust obyektdan faol
subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo‘nalganligini hamda
o‘quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek pedagoglarga turli shakldagi test
topshiriqlari tuzish ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi.
Matematik savodxonlik, fan va texnikayangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda
foydalanish kompetensiyasi
– aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy
rejalarini tuza olish;
– shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish;
46

– kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni o‘qiy
olish va foydalanish;
– inson mehnatini yengillashtiradigan , mehnat unumdorligini oshiradigan va qulay
shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalana olish.
Xo‘sh, hozirgi kunda kompetensiyaviyyondashuvga asoslangan DTS nima
uchun zarur bo‘lib qoldi.Bu savolga javob berish uchun “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ning asosiy tarkibiy qismlariga e’tibor qaratish lozim.Ya’nita’lim tizimi,
shaxs,davlat va jamiyat, fan va ishlab chiqarishdan iborat bo‘lgan milliy modelning
ayrim qismlaridagi ulkan o‘zgarishlar xususan davlat va jamiyatning tubdan
o‘zgarishi ,hayotimizga kirib kelgan axborot-kommunikatsion vositalar,fanning
eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari va
oldingi yoshlardan tubdan farq qiluvchi o‘zgacha fikrlovchiyoshlarning vujudga
kelganliklarini keltirish mumkin.
Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim – o‘quvchilarning
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish imkoniyatidir. Kompetensiyaviy yondashuvga
asoslangan ta’lim o‘quvchilarda mustaqillik, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega
bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana olish, ongli ravishda kasb-
hunar tanlash, sog‘lom raqobat hamda umummadaniy ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Inson o‘z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy
munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, duch keladigan
muammolarning yechimini hal etishi, eng muhimi, o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha
raqobatbardosh bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tayanch kompetensiyalarga ega
bo‘lishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 20 аpreldаgi ,,Оliy tа’lim
tizimini yаnаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri tо’g‘risidа”gi PQ-2909-sоnli
Farmoni.
47

2. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldаgi ,,Оliy
mа’lumоtli mutахаssislаr tаyyоrlаsh sifаtini оshirishdа iqtisоdiyоt sоhаlаri
vа tаrmоqlаrining ishtirоkini yаnаdа kengаytirish chоrа-tаdbirlаri
tо’g‘risidа”gi PQ-3151-sоnli Farmoni.
3. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 7
fevrаldаgi ,,О’zbekistоn Respublikаsini yanada rivоjlаntirish bo‘yicha
Hаrаkаtlаr strаtegiyаsi to‘grisida”gi Farmoni.
4. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017-yil 30-
iyundаgi ,,Respublikаdа ахbоrоt teхnоlоgiyаlаri sоhаsini rivоjlаntirish
uchun shаrt-shаrоitlаrni tubdаn yахshilаsh chоrа-tаdbirlаri tо’g‘risidа”gi
PQ-5099-sоnli Farmoni.
5. О’zbekistоn Respublikаsi Prezidentining tа’lim vа fаn sоhаsini rivоjlаntirish
аsоsidа uzluksiz tа’lim tizimini yаnаdа tаkоmillаshtirish tо’g‘risidа”gi PF-
4947-sоn Fаrmоni.
6. Alimov.R, Yulchiyeva.G Axborot texnologiyasi va tizimlari. -T.: Voris-
nashriyot, 2011.
7. Babadjonov S.S. Axborotlashgan jamiyatda bo‘lajak o‘qituvchining
mediakompetentlikni rivojlantirish ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida //
xalqaro ilmiy konferensiya ,,Zamonoviy uzluksiz ta lim muammolari:ʼ
innovatsiya va istiqbollar”. 2-qism. –Toshkent, – 2018. B. 510-
512.Federov.A.V. media education:History, Theory and methods. Rostov-
on-don CVVR,2001.708.p
8. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil
ʼ
etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti. //Ped. fan. dok. diss. – T.: 2007.
9. Boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish: mazmun,metodologiya, baholash va
ta’lim muhiti. Qarshi 2021.
10. Boyjigitov Pedagoglik kasbiga kirish. Shahrisabz 2019
11. Hazanov, I.Y. Tools of media education in the training of future teachers.
Media. Information. Communication. 2014.
48

12. https://azkurs.org/28-07-2020 o‘quv-jarayonida-axborot-texnologiyalaridan-
foydalanish.html
13. https://hozir.org/reja--pedagogik-texnika-haqida-tushuncha.html
14. https://new.tdpu.uz/page/2383/ru](Nizomiy nomidagi TDPU ,,Mehnat
ta’limi va dizayn” kafedrasi katta o‘qituvchisi Karimova.N, Zuparova.D
2015 yil 3 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasi
qoshidagi respublika rassomlik kollejida ,,Maxsus fanlarni o‘qitish
jarayonida multimedia vositalaridan foydalanish” mavzusida o‘tkazilgan
seminar)
15. Jabborova Onahon Mannopovna, Jumanova Fatima Uralovna, &
Mahkamova Shohida Rahmatullayevna. (2020). Formation of Artistic
Perception of Future Teachers. International Journal of Psychosocial
Rehabilitation, 24(4), 4087-4095.
16. J a bbo r o v a O n a x o n M a nnop o v n a , & I s m o i l o v a D i l a f r u z M uhid d i n o v n a .
( 20 2 0, M a y ) . Op ti m iz a t i o n o f p r i m a r y e d u c a t i o n . A C A D E MI C IA : A n
I nte r nat i o nal M ul t i di sc ip l ina r y R e s e a r c h J ou r na l , 10 ( 5 ) , 122 9 - 1 2 32.
E lektron ta lim resurslari:ʼ
1. http :// algoritm - kompetensiya . uz / index . php /11 www . press - service . uz .
2. https://fayllar.org/download/tayanch-kompetensiyalar.doc www . uza . uz .
3 . https://aim.uz/prezentatsii/115-khimiya-prezentatsii/13447-tayanch-va-kimyo-faniga-oid-
umumiy-kompetensiyalar.html
4. https://yandex.ru/search/?text=Tayanch+kompetensiyalar&lr=10336&clid=2482672-
1&win=470
5. https :// elib . buxdu . uz / index . php / pages / referatlar - mustaqil - ish - kurs - ishi / item /13725-
boshqaruvchiga - xos - kompetensiyalar - tavsifi
49

Купить