Poliatsetallar

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	995.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Poliatsetallar

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
___- bosqich ___ guruh talabasi
________________________ning
Yuqori molekulyar birikmalar fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Poliatsetallar

Kurs ishi rahbari:
___________________

Andijon – 2024
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………..3
I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR VA ULARNING
XOSSALARI
1.1 Yumb kimyoviy tuzilishi va fazoviy shakli va polimerlardagi bog’lar……….5
1.2 Yumb eritmasining osmotik bosimi……………………………………..
…….7
1.3 Yumb eritmalarning xossalari va bo’kish ………………………………...
….10
II BOB: POLIATSETALAR, POLIATSETALLARNING
XUSUSIYATLARI VA KIMYOVIY JARAYONLAR
2.1 Yuqori molekulyar birikmalarning sinflanishi va nomlanishi
……………….14
2.2 Poliatsetallar va ularni turlari, ularning ajralishi…………………………….16
2.3 Poliatsetallar ishlab chiqarilishi……………………………….……………..19
2.4 Poliatsetallarning xususiyatlari va kimyoviy jarayonlar………….……….…
22
XULOSA………………………………………………………………………..24
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………………………………….25

2

KIRISH
Organik yuqori molekulyar birikmalar ahamiyatining turli-tumanligini
ta’riflab G. Shtaudinger shunday degan edi: «Hayotiy jarayonlarni anglash uchun
biologik kimyo organik moddalarning cheksiz sonini va shunga mos cheksiz
kimyoviy reaksiyalarni o'rganishni talab qiladi».
Quyi molekulyar birikmalar engil harakatchanligi hisobiga bir-biri bilan yoki
yuqori molekulyar birikmalar bilan tez reaksiyaga kirishadi va polimerlarni
o‘zgartiradi yoki parchalaydi. Shunday qiiib ular makromolekulalarning tabiatda
tashuvchilari hisoblanadi.
Makromolekulalarning murakkabligi va kam harakatchanligi yuqori
molekula- larning uzoq mavjud bo'lishini hamda turli-tumanliligini ta’minlaydi.
Yuqori molekulyar birikmalarning hosil boTish, o'zgarish va parchalanishining
aniq yo‘llari juda murakkab va o‘ziga xos. Shu bilan bir qatorda tabiatda murakkab
yuqori molekulyar birikmalar, masalan, oqsillaming hosil bo‘lish va o‘zgarish
jarayonlarining hayratlanarli qayta tiklanishi kuzatiladi.
Yuqori molekulyar birikmalar ko‘plab konstruksion materiallar- ning asosini
tashkil etadi. Bunday materiallar yuqori pishiqlik, elastik- lik, qattiqlik kabi
xossalarga ega boMishi lozim va bu sohada yuqori molekulyar birikmalar bilan
faqat metallargina raqobatlasha oladi. Shunga ko‘ra polimer materiallar
ishlatilmaydigan sohani topish qiyin.
Jumladan, ular samoletsozlik, avtomobilsozlik, mashinasozlik, tibbi- yot,
oziq-ovqat sanoati, radiotexnika, elektrotexnika, qishloq xo'jaligi, chorvachilik va
baliqchilik tarmoqlari, qurilish, temir yo‘l va boshqa ko‘plab sohalarda keng
ishlatiladi. Sanoatning ba’zi sohalarigina yuqori molekulyar tabiiy material larni
hech qanday kimyoviy-texnologik jarayonlarni qoilamay mex anik texnologiya
usullari bilan qayta ishlaydi. Bularga asosan, yog‘ochni qayta ishlash sanoati va
paxtani qayta ishlashning ba'zi so- halarini kiritish mumkin. Sanoatning deyarli
barcha sohalarida yuqori molekulyar tabiiy materiallarni qayta ishlash jarayonlari
mexanik va kimyoviy texnologiya bilan birgalikda olib boriladi. Bunda masalan,
4

ip-gazlama, jun va kanop to'qimachilik tolalari, tabiiy ipak, mo‘vna va charm
sanoatlarida mexanik texnologiya jarayonlari asosiy c'rin tutadi, ammo ulardan
tayyor mahsulot ishlab chiqarishda kimyoviy texnologiyaning muhim
jarayonlaridan tola/mato, mo‘vnani bo‘yash va charmni oshlash hamda bo‘yash va
h.k.Iarda kimyoviy jarayonlardan foydalaniladi. Sellyuloza qog‘oz sanoatida,
xususan, rezina sanoati, plastmassalar, sun’iy tolaiar ishlab chiqarishda, aksincha,
qayta ishlashning kimyoviy texnologik jarayonlari ustun turadi.
Polimerlarning inson salomatligini muhofaza qilish va ekologiya
muammolarini hal qilishdagi ahamiyati beqiyos.
Tibbiyotda keng qoilaniladigan bir marta ishlatiladigan plastmassa shprislar,
sanitariya va gigiena anjomlari, jarrohlik vositalari, bogMovchi materiallar ham-
maga ma’lum.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi.
5

I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR VA ULARNING
XOSSALARI
1.1 Yumb kimyoviy tuzilishi va fazoviy shakli va polimerlardagi bog’lar.
Polimerlar xossasi ulardagi kimyoviy va molekulyar bog’lar bilan belgilanadi.
Monomerlar zvenosidagi kimyoviy bog’lar -M-M-M- holida ifodalanadi. Ular
mustahkam bog’lardir; E
≈ 400 kJ/mol . δ
Molekulyar bog’lar polimer zanjirlari yoki bitta zanjirning turli joylarida
vujudga keladi (16.2-rasm). Bitta molekulyar bog’ energiyasi E
δ ≈ 10 kJ/molga
teng. Bu kichik qiymat b о ’lib, kimyoviy bog’ energiyasidan 40 marta kamdir.
Lekin bunday bog’lar nihoyatda k о ’p b о ’lgani uchun ular polimer xossasiga
ancha katta ta’sir k о ’rsatadi. Masalan , polimerni isitib, uni bug’latib b о ’lmaydi.

YuMB molekulasi uchun yana bir muhim xususiyat zanjirning
qayishqoqligidir . Bu makromolekulaga bir konformatsiyadan boshqa
konformatsiyaga о ’tib , fazoviy shaklini о ’zgartirishiga imkon beradi. YuMB
makromolekulasining konformatsiyasi deganda, polimer zanjirining monomer
zvenosini kimyoviy bog’larni uzmay burilishi natijasida vujudga keladigan,
energetik jihatdan teng fazoviy shakli tushuniladi.
Masalan, YuMB molekulasi murakkab konformatsiyadan ch о ’zilgan xolatga
о ’tishi mumkin:
6

YuMB tortilganda uni zvenosidagi atomlar kuchli tebranma harakatga kelib,
YuMBni q о ’yib yuborish bilan oldingi holiga qaytishga harakat qiladi.
YuMB zvenolarining issiqlik harakati natijasida eng extimoli yuqori shakli bu
tuguncha yoki globula xolatidir . Juda suyultirilgan eritmalarda qayishqoqligi
yaxshi
b о ’lgan va yakka b о ’lgan polimer makromolekulalari gujanaksimon holatda
b о ’ladi.
9.2 – rasm . YuMB globulasi . r
0 – sfera radiusi
YuMB amorf va kristall xolatda b о ’lishi mumkin.
YuMB makromolekulasi kristall holatida bir
xil turdagi molekulalarning yuqori hosilalaridan iborat
b о ’ladi. Ular tayoqcha, plastinka, shar shaklida b о ’lishi
mumkin. Taxminan 70-80 % polimer materiallar kristall holatda olinadi.
7

2 r
0

9.3 – rasm. Polimerlarning kristall va amorf holatlari
Amorf polimer moddalarida yuqori hosilalar fazoviy strukturada b о ’lib, turli
konformatsiyadagi betartib (xaotik) joylashgan makromolekulalardan tashkil
topadi.
1.2 Yumb eritmasining osmotik bosimi
Polimerlar eritmalarining osmotik bosimi liofob kolloid zollarining osmotik
bosimiga qaraganda birmuncha katta, lekin xuddi o’shanday og’irlik
konsentratsiyadagi molekulyar eritmalarnikidan bir necha marta kichikdir. Polimer
eritmalarida ba’zi anomal hodisalar kuzatiladi.
Ma’lumki, osmotik bosim eritmadagi zarrachalar soniga proporsional, ya’ni
zarrachalar soni qancha ko’p bo’lsa osmotik bosim shuncha katta bo’ladi. Agar
polimer modda bilan quyi molekulyar moddaning zarrachalari ( molekulalari ) teng
bo’lgan eritmasi olinib osmotik bosimlari o’lchansa, polimer eritmasining osmotik
bosimi bir necha marta ortiq chiqadi. Buning sababi shundaki, polimerning
zanjirsimon yirik makromolekulalari egiluvchan, ya’ni uning turli qismlari
( segmentlari ) mustaqil harakatlanishi va bitta katta molekula quyi molekulyar
modda molekulalaridan bir qanchasining kinetik ishini bajarishi mumkin.
Polimerning suyultirilgan eritmasini bug’ bosimi xuddi quyi molekulyar
moddalarning yuqori konsentratsiyali eritmalarining bug’ bosimi kabidir. Bunday
anomal hodisaning sababi shundaki, polimer makromolekulasi egiluvchanlik,
bukiluvchanlik xossalalariga ega. YuMB konsentrlangan eritmalarining osmotik
bosimini o’lchash natijasida hisoblab chiqarilgan molekulyar massalarning
qiymatlari boshqa usullar bilan topilgan qiymatlarga yaqin keladi. Bunday
eritmalar Vant - Goff qonuniga bo’ysunmaydi. Ularning osmotik bosimini
hisoblash uchun Galler Vant – Goff formulasiga tuzatish kiritdi:
yoki (9.1)
8

bu yerda:
π - osmotik bosim, C - YuMB konsentratsiyasi, M – YuMB
molekulyar massasi, b – eritmadagi makromolekula shakli, qovushqoqligi bilan
bog’liq b о ’lgan koeffisiyent,
π /C – keltirilgan osmotik bosim.
Osmometrik usul - YuMB larning molekulyar massasini aniqlashda eng
sezgir usul hisoblanadi. Polimerning bir necha xil konsentratsiyadagi
eritmalarining osmotik bosimlari o’lchanadi, olingan natijalardan foydalanib,
π / C=f(C) bog’liqlik grafigi tuziladi va polimerning molekulyar massasi hisoblab
chiqariladi.
π
C = f ( C )

bog’lanish koordinatalar sistemasida t о ’g’ri chiziqni beradi. T о ’g’ri
chiziqning ordinata о ’qidan kesib о ’tgan kesmasi С = М dan M = [ π RT / C ] ga teng
π RT
bo’lishidan foydalanib, M hisoblab chiqariladi (9.2).

9.4 – rasm. Polimerlarning molekulyar massasini osmometrik usulda
aniqlash grafigi. Bunda b=tg
α
Polimerlarning molekulyar massasini aniqlashning ikkinchi usuli
qovushqoqlikni o’lchashga asoslangan.
Yuqori molekulyar elektrolitlar (polielektrolitlar)
9

YuMB eritmalari ham quyi molekulyar moddalarning eritmalari kabi
elektrolitlarga va noelektrolitlarga bo’linadi. Yuqori molekulyar elektrolitlar –
mitsellyar va molekulyar kolloid eritma hisoblanadi. Eritmada ular makroionlar
( yuqori molekulali zaryadlangan zarrachalar ) va kichik ionlarga ( kichik
molekulali zaryadlangan zarrachalar ) ajraladi, ularning o’ziga xos dissotsialanish
darajasi bo’ladi.
Polielektrolitlar ikki guruhga bo’linadi:
1. suyuq – mitsellyar va molekulyar kolloidlar eritmasi, oqsillar eritmasi;
2. qattiqsimon – iviqlar.
Oqsillar yuqori molekulyar elektrolitlarga misol bo’la oladi . Uning
tarkibidagi karboksil guruh – COOH kislota xossalarini, aminoguruh – NH
2 esa
asos xossalarini namoyon qiladi. Shu sababli oqsillar amfoter xossaga ega.
Oqsillarning kislotali xossasini quyidagicha tushuntirish mumkin. Oqsil
makromolekulalari suvdagi eritmada quyidagicha dissotsilanadi:
NH
2 R-COOH ↔ NH
2 R-COO -
+ H +

bu yerda R – uglevodorod radikali. Dissotsiyalanish natijasida vodorod ioni
va katta o’lchamli anion NH
2 R-COO -
hosil bo’ladi.
Oqsillarning asos xossalalari quyidagicha tushuntiriladi: makromolekula
tarkibiga kiruvchi aminoguruh suvdagi vodorod ionlari bilan birikib, eritmada
gidroksil ionlarini hosil qiladi :
NH
2 − R − COOH + H
2 O ⇔ NH
3 +
− R − COOH + OH −

Tekshirishlarning ko’rsatishicha, oqsillarning kislotalik xossalari asos
xossalaridan kuchlidir. Yuqoridagi muvozonat holati eritmaning pH qiymatiga
bog’liq bo’ladi. Toza suvga solinganda oqsil ioni manfiy zaryadga ega bo’ladi.
Buning sababi shundaki, oqsil suvda kislota tarzida ko’proq dissotsiyalanganligi
uchun juda ko’p vodorod ionlari hosil bo’ladi . Vodorod ionlari bilan birga
oqsilning manfiy zaryadli ionlari ham hosil bo’ladi.
10

Ammo kislotali muhitda, ya’ni vodorod ionlari ko’p bo’lgan sharoitda
oqsilning vodorod ionlari hosil qilish bilan boradigan dissotsiyalanishi zaiflashadi:
1) muvozonat chapga siljiydi va aminokislotalarning vodorod ionlarini
biriktirib olish jarayoni kuchayadi.
2) muvozonat o’ngga siljiydi.
11

Eritmadagi vodorod ionlarning konsentratsiyasi ma’lum bir
qiymatga yetganda bu ikki jarayon o’zaro muvozonatga keladi ,
ya’ni oqsil molekulalari biriktirib oladigan vodorod ionlarning soni Izoelektrik
nuqta (IEN) elektroforez yordamida о’lchanadi. IEN da harakatchanlik nolga
teng bо’ladi .
Ular ajralganda hosil bo ’ ladigan vodorod ionlari soniga teng bo ’ ladi . Shuning
uchun oqsil zarrachalari sirtida musbat zaryadlarning miqdori manfiy
zaryadlarning miqdori bilan baravarlashadi, ya’ni oqsil neytral holatga keladi.
Barcha zaryadlarning yig’indisi nolga teng bo’lib, sistema izoelektrik holatga
keladi. Izoelektrik nuqtada oqsil molekulasi
NH
2 -R-COOH yoki -
OOC-R-NH
3 +
tartibli bo’ladi. Sistemaning izoelektrik
holatga kelgan vaqtidagi pH qiymati ayrim yuqori molekulyar moddaning
izoelektrik nuqtasi deyiladi. Masalan, tuxum albumining izoelektrik nuqtasi 4,8 ga,
gemoglobinniki esa 6,7 ga teng.
Oqsil eritmalarida kislota-asosli muvozanat:
anionli forma kationli forma
Oqsillar vodorod ionlarini ham, gidroksil ionlarini ham, biriktirib olish
xossasiga ega bo’lganligidan ularning eritmalari bufer eritmalar vazifasini o’taydi.
Qonning buferlik xossasi unda, asosan oqsil – gemoglobin borligidan kelib chiqadi.
Qondagi anorganik buferlar, ya’ni karbonat va fosfatlar ikkinchi o’rinda
turadi.
1.3 Yumb eritmalarning xossalari va bo’kish
YuMB chin hamda kolloid eritmalar hosil qilishi mumkin. Qaysi
eritmalarning hosil bo’lishi YuMBning erituvchilarga moyilligiga hamda
12

konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Agar erituvchining qutblilik darajasi YuMBga
mos kelsa va eritma suyultirilsa chin eritma hosil bo’ladi. Agar YuMB va
erituvchining qutblanish darajasi bir-biriga to’g’ri kelmasa, u holda zollar va
dispers sistemalar hosil bo’ladi. Chin eritma hosil bo’lishidan oldin bo’kish
jarayoni bo’ladi. Bunda erituvchi molekulalari YuMB makromolekulalari ichiga
diffuziyalanadi. Natijada YuMB bo’kadi.
Bo’kish deb – erituvchi molekulalarini polimer ichiga kirishi natijasida
olingan namunaning massasi va hajmini ortishiga aytiladi.
→ bo’kish

Bo’kish miqdori bo’kish darajasi bilan belgilanadi ( α ):
α = V
− Vo α
= m
m −
o mo
(9.3)
Vo
m
o – polimerning dastlabki massasi; v
o – polimerning dastlabki hajmi; m –
bo’kkan polimerning massasi; v – bo’kkan polimerning hajmi.
Erish mexanizmi : Polimerning erishi uning bo’kishidan boshlanadi. Polimer
erituvchiga tushirilganda faqat erituvchining molekulalari polimer
makromolekulalari orasiga kiradi. Polimerning makromolekulalari nihoyatda
salmoqli bo’lgani uchun sust harakatlanadi . Erituvchiga tushgan polimer bo’kadi.
Bu vaqtda erituvchi molekulalari makromolekulalar orasidagi bo’sh fazalarni
to’ldirib polimerga yutiladi.
Polimerga yutilgan erituvchining molekulalari polimer zanjirlari zvenolarini
bir-biridan uzoqlashtirib, ular orasidagi ta’sir kuchlarini kamaytiradi. Bo’kish shu
tariqa davom etaversa, polimerning makromolekulalari polimerdan uzilib eritmaga
13

o’tadi . Polimer eriy boshlaydi . Lekin polimerning bo’kishi hamma vaqt ham erish
bilan tugayvermaydi, bo’kkan polimer erimay ham qolishi mumkin. Demak,
bo’kish cheksiz va chekli bo’ladi.
Chekli bo’kishda YuMB bo’kib bir qiymatga yetgandan keyin qancha vaqt
o’tsa ham bo’kish darajasi o’zgarmaydi ( jelatina sovuq suvda, rezina benzolda
shunaqa bo’kadi) . Bu jarayonlarni grafik usulda quyidagicha ifodalash mumkin:
9.5-rasm. YuMBning bo’kish darajasinini vaqtga bog’liqlik grafigi 1-
chekli bo’kish

Cheksiz bo’kish YuMBning to’liq erishi bilan tugaydi ( jelatina issiq suvda,
kauchuk benzolda ). Bo’kish darajasi polimer zanjirining qattiqligiga bog’liq. Agar
polimer tuzilishida ko’p ko’ndalang bog’lar mavjud bo’lsa (tikilgan struktura)
bo’kish darajasi kichik bo’ladi, masalan, rezina ebonit benzolda bo’kmaydi .
Reologiyaning asosiy tushuncha va qonunlari. dispers sistemalarning
reologik xossalari
Kolloid sistemalarning molekulyar-kinetik xossalarini namoyon qilishi
ularning reologik ( qovushqoqlik ) hossalari bilan uzviy bog’liq.
Reologiya – bu deformatsiya va moddalarning oquvchanligi haqidagi fan.
Ba’zi bir dispers sistemalar, masalan, suspenziyalar, emulsiyalar, yarim
kolloidlarning konsentrlangan eritmalari elastiklik, egiluvchanlik, mustahkamlik
hossalariga ega. Ularning bu xossalari – reologik xossalari deb ataladi.
Mikrogeterogen sistemalar ikki sinfga bo’linadi:
1. Ozod dispers sistemalar
14

2. Bog’liq dispers sistemalar
Birinchi guruh dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari erkin holatda
suyuqliklar singari harakatlanadi va ma’lum qovushqoqlikka ega bo’ladi. Ularning
qovushqoqligi odatdagi suyuqliklarnikidan yuqoriroq bo’ladi.
Ikkinchi guruh dispers sistemalarda zarrachalar orasidagi ta’sir kuchlari
yuqori bo’lib, ular bir-biriga bog’liq ravishda harakat qiladi. Sistema suyuqroq
bo’ladi. Shunga ko’ra ular elastiklik yoki plastiklik xossalariga ega bo’ladi. Bunday
sistemalar haqiqiy struktura hosil qilmagani uchun oquvchan sistemalar
hisoblanadi yoki boshqacha qilib aytganda strukturalanmagan sistemalar deyiladi.
Ikkihchi guruh sistemalar strukturalangan suyuqliklar yoki struktura hosil
qiluvchi sistemalar deb ataladi.
Strukturalangan sistemalar ( masalan, konsentrlangan suspenziya, zol,
emulsiyalar, molekulyar massasi katta bo`lgan polimer eritmalari ) elastiklik va
plastiklik hossalarini namoyon qiladi. Bu sistemalarda dispers faza zarrachalari
makromolekulalararo kuchlar hisobiga butun sistema hajmiga tarqaladigan yagona
umumiy struktura hosil qiladi. Akademik P.R. Rebinder ta’limotiga ko’ra,
tutunish kuchlari tabiatiga qarab, barcha strukturalar 2 turga bo’linadi:
1) koagulyatsion strukturalar ( tiksotrop - qaytar strukturalar )
2) kristallizatsion strukturalar (qaytmas strukturalar)
Koagulyatsion strukturalar deb atalishiga sabab, bu jarayon koagulyatsiyaga
o’xshash, biroq koagulyatsiya jarayonidan avvalgi bosqichda turuvchi jarayon
bo’lib, qaytar tarzda namoyon bo’ladi.
Koagulyatsion strukturalar hosil bo’lishining asosiy sharti - sirtning bir jinsli
emasligi, zarrachalarning liofillangan sirtlarida oz bo’lsa ham liofob soxalarning
bo’lishidir. Bunday soxalarda strukturalarning dastlabki zvenolari, ya’ni nuqtaviy
kontaktlar paydo bo’ladi. Nuqtaviy kontaktlar paydo bo’lishiga ayniqsa,
anizometrik shakldagi uzunchoq va zanjirsimon zarrachalar ( V
2 O
5 zoli, uzunchoq
shakldagi makromolekulali polimer eritmalari ) yaxshi sharoit yaratadi. Nuqtaviy
kontaktlar o’zaro birikib struktura sirtmog’ini hosil qiladi.
15

II BOB: POLIATSETALAR, POLIATSETALLARNING XUSUSIYATLARI
VA KIMYOVIY JARAYONLAR
Poliatsetallar, polimer molekulalarining bir turidir va o'zlarini polioksiylenlar
yoki poliformaldehidlar deb ham ataydilar. Ular odatda formaldehid monomerlari
orqali tayyorlanadi va juda keng ko'lamda iste'mol qilinadi. Poliatsetallar odatda
plastik va polymer qo'shimchalari sifatida ishlatiladi.
Poliatsetalllar xususiyatlari:
1. Mekanik xususiyatlar: Poliatsetallar o'zlariga qat'iyan, qattiq, yopiq va ko'p
to'g'ri qatlamli struktura ega bo'lgan polimerlar hisoblanadi. Bu xususiyatlar ularga
yuqori miqdorda qavotish va elastiklik beradi.
2. Kimyoviy xususiyatlar: Poliatsetallar suvga va kimyoviy
modifikatsiyalarga qarshi juda qattiqdir. Ular yuqori harorat va kimyoviy
modifikatsiyalarga qarshi qattiqlikka ega bo'lgan polimerlar hisoblanadi.
3. Isitma va yopish xususiyatlari: Poliatsetallar o'zlarini yaxshi isitish va
yopish xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu xususiyatlar ularga ko'p ishlab
chiqarish sohasida foydalanish imkonini beradi.
Kimyoviy jarayonlar:
Poliatsetalllar formaldehid monomerlaridan tuzilgan bo'lib, polimerizatsiya
jarayoni orqali molekullarini shakllantiradi. Poliatsetalllar ko'p modifikatsiyalardan
o'tkazilishi mumkin, shuningdek, ularning kimyoviy reaksiyalari
modifikatsiyalarga olib keladi.
Bu ma'lumotlar sizni Poliatsetallar haqida umumiy tushunchaga ega qilishga
yordam beradi.
2.1 Yuqori molekulyar birikmalarning sinflanishi va nomlanishi
Barcha yuqori molekulyar birikmalar kelib chiqishiga qarab quyidagicha
sinflanadi:
1. Sintetik polimerlar - quyi molekulyar birikmalardan sintez yoMi bilan
olinadi;
2. Tabiiy polimerlar -tabiiy material lardan olinadi;
16

3. Sun ’iy polimerlar - tabiiy polimerlarni kimyoviy modifikatsi- yalash orqali
olinadi;
4. Riopolimcrlar - biologik faollikka ega tabiiy polimerlar (oqsillar, nuklein
kisiotalar, ba’zi polisaxaridlar va aralash polimerlar).
Sintetik polimerlar tabiiy polimerlardan kimyoviy strukturasining soddaligi
bilan ajralib turadi. Masalan, polivinilxlorid quyidagi sodda stmkturaga ega:
Sintetik polimerlarning ba’zi vakillari 3000 - 4000°C gacha haroratga
chidamli. Amerikadagi «Jeneral elektrik» kompaniyasi iaboratoriyasining
kimyogarlari 5500°C gacha barqaror turaoladigan rezina olish usulini ishiab
chiqdilar.
Organik yuqori molekulyar birikmalarga uglerod atomlaridan tashqari
vodorod, kislorod, azot, oltingugurt, galoidlar atomlari tutuvchi polimerlar kiradi.
Organik polimerlarga bulardan tashqari molekulasi tarkibiga boshqa elementlar
kirgan bo‘lib, xatto bu elementlaming atomlari asosiy zanjirda boMrnay va uglerod
atomlari bilan bevosita bogianmagan bo‘lsa ham (masalan, organik
polikislotalarning tuzlari va boshqalar) kiritiladi. Eiementorganik yuqori
molekulyar birikmalarga quyidagilarni kiritish mumkin:a) zanjiri uglerod atomiari
va geteroatomlardan (kislorod, oltingu- gurt va azot atomlaridan tashqari) tuzilgan
yuqori molekulyar birikmalar; b) zanjirga bevosita uiangan uglerod atomli yon
guruhlar tutgan noorganik zanjirli birikmalar; c) zanjirdagi uglerod atomlari bilan
bevosita bog‘langan yon guruhlarga geteroatomlar kirgan (kislorod, azot,
oltingugurt, galoidlar atomlaridan tashqari) uglerod atomlaridan iborat asosiy
zanjirli birikmalar.
Noorganik polimerlar - bular uglerod atomlari tutmagan zanjirdan iborat
polimerlar. Noorganik polimer birikmalarga bir-biri bilan kimyoviy bogMar orqali
bogMangan turli xil atomlardan iborat zanjirsimon strukturali, zanjirlararo ancha
kuchsiz bog‘lar mavjud boMgan moddalar taalluqli. D.l. Mendeleev davriy
17

sistemasining I guruh elementlari polimer birikmalar hosil qilmaydi; II guruh
geterozanjirli polimerlar hosil qiladi. Noorganik polimerlar organik polimerlarga
qaraganda ancha kam olrganilganligi sababli ularni aniq sinflarga ajratish qiyin.
Makromolekulasining strukturasiga ko'ra yuqori molekulyar birikmalar uch
guruhga bo‘linadi. Bular quvidagilar: chiziqli, tarmoqlangan va to'rsimon (fazoviy
strukturali).
Makromolekulasini tashkil qilgan funksional guruhli monomer zvenosining
joylashish holatiga qarab tartibli (regulyar) va tartibsiz (noregulyar) polimerlar
guruhlariga bo‘linadi. Agar funksional guruh makromolekulani tashkil qilishda 1, 2
yoki α, β holatida biriksa tartibli polimer deyiiadi:
2.2 Poliatsetallar va ularni turlari, ularning ajralishi
Poliatsetallar, formaldehid monomerlaridan polimerizatsiya orqali tuzilgan
polimerlar turidir. Ularning turli turlari mavjud va ular o'zlariga xos xossalarga
ega. Quyidagi Poliatsetall turiga kiritilgan.
Heteroatsitallar: Bu tur poliatsetallar, formaldehid bilan boshqa bir monomer
orasidagi o'zaro ketma-ketligi natijasida tuziladi. Misol uchun, formaldehid va
etilen glikolning reaksiyasi orqali polioksipropilena poliatsetall tuziladi. Bu tur
poliatsetalllar polioksipropilena bloklanadi.
Homopolioksitallar: Bu tur poliatsetallar, faqatgina formaldehid
monomerlaridan tuziladi. Ularning tuzilishi eng oddiy variantidir va ular o'zlariga
xos xossalarga ega bo'lishi mumkin.
Kopoliatsetallar: Bu tur poliatsetallar, ikki yoki undan ortiq turli
monomerlardan tuziladi. Masalan, formaldehid bilan bir monomer va
18

$polioksipropilena bilan boshqa monomer tuzilgan poliatsetallar kopoliatsetalllar deb ataladi. Poliformaldehid: Bu odatiy, ammo juda yaxshi ma'lumotga ega bo'lgan poliatsetall turidir. Ushbu material qattiq, plastik va suvga qarshi juda qattiqdir. Ular ajratilishi bir qancha ma'lumotlar orqali amalga oshiriladi, shu jumladan, ularning ishlab chiqarilishi texnologiyasi, kimyoviy xususiyatlari va turli modifikatsiyalari. Poliatsetall turlari qo'llanish sohasidagi turli talablarga javob bera oladi va ulardan turli turdagi materiallar ishlab chiqariladi. Poliatsetallar — bu sinf polimerlarning eng sodda vakili polimetilenoksid [- О - CH2 - dir. Poliatsetallarga sellyuloza misolida eng toMiq o‘rganilgan polisaxaridlar ham kiradi. To'yinmagan uglevodorodlor - bularning asosiy vakillari polibutadien va poliizopren boMib rezina ishlab chiqarish sanoatining asosiy xomashyosi kauchuklardir. Polimerlarni nomlashda hozirgacha aniq bir sistema mavjud emas. Eng qulay va qabul qilingan nomenklatura polimerni sintez qilish uchun oiingan dastlabki monomer nomiga asoslangan. Bu sistema avvalo, bitta monomerdan hosil bo'ladigan polimerlar uchun o‘rinlidir. Bunday polimerlar nomi monomer nomi oldiga «poli» old qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Masalan, stirol va etilen polimerlari mos ravishda polistirol va polietilen deb yuritiladi. Agar monomer molekulasida o‘rindosh bo‘lsa yoki uning nomi bir nechta so‘zdan iborat boMsa, bu monomer nomi «poli» old qo\shimchasidan keyin qavs ichiga olinadi. Masalan, 3-metilpenten-l, vinilxlorid, oksipropilen. xlortriftoretilen va г- kaprolaktam polimerlari poli-(3- metilpenten-1), poli-(vinilxlorid). poli- (oksipropileti), poli-(xlortrifto- retilen) va poli-(s-kaprolaktam) deyiladi. Ko‘pincha bunda,y noml ashda qavs tushirib ham qoldiriladi. ikki va undan ortiq 19$

monomeriardan sintez qilingan kon- densatsion polimerlar, odatda makromolekula
elementar zvenosining kimyoviy tuzilishiga qarab nomlanadi. Polimer nomi qavs
ichiga oiingan strukturaviy guruh nomiga old qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil
qilinadi. Bunday strukturaviy guruh polimer sinfmi belgilovchi (murakkab efir,
amid, uretan va h.k.) spetsifik guruhdan iborat boMadi. Shunga ko‘ra
geksametilendiamin va sebatsin kislotasidan iborat polimer
poli(geksametilensebatsamid) deb nomlanadi. Etilenglikol va tereftal kislotasi
asosida oiingan polimer poli-(etilentereftalat), trimetilenglikol va etilendiizotsianat
asosida oiingan polimer esaI)oli(lnmetilenetilenuretan) deyiladi. Keltirilgan
polimer nomlaridagi qavslar, odatda tushirib qoldiriladi.
Poliatsetallarning kimyoviy tuzilishi: Poliatsetalllar, formaldehid monomerlari
orqali polimerizatsiya jarayoni orqali tuziladi. Bu tuzilish kimyoviy jarayonlarning
o'zini o'zida olib boradi va poliatsetallning o'ziga xos kimyoviy tuzilishiga ega
bo'lishini ta'minlaydi. Quyidagi protsessda poliatsetallning kimyoviy tuzilishi ta'rifi
keltirilgan:
Monomer tayyorgarligi: Poliatsetall tuzilishi uchun asosiy monomer
formaldehid bo'ladi. Formaldehid (CH2O) odatda metal oksidlarning (masalan,
seryum oksidi, bariy oksidi) yordamida aldegid tuzilishi reaksiyasi orqali
tayyorlanadi.
Polimerizatsiya: Monomerlar o'zaro bog'lanadi va uzun molekulalar shaklida
bo'lib, polimerizatsiya jarayoni orqali poliatsetall shakllanadi. Bu jarayonning
20

asosiy qismi polimerizatsiya reaksiyasi, ya'ni formaldehid monomerlarining bir-
biri bilan qo'llanilishi bilan bajariladi.
Molekulyar tuzilish: Poliatsetallning molekulyar tuzilishi formaldehid
monomerlarining qo'shilishi orqali sodir bo'ladi. Formaldehid molekullari orasida
o'zaro bog'lanish sodir bo'layotganda, o'zlashtirilgan molekulalarning bir-biriga
qo'shilishi natijasida poliatsetall tuziladi. Natijadagi poliatsetall molekulalari
karbon va oksigen atomlaridan tarkib topgan tarmoqlar ketma-ketligidir.
Qo'shimcha modifikatsiyalar: Poliatsetall tuzilishi jarayoni odatda qo'shimcha
modifikatsiyalar orqali o'zgartirilishi mumkin. Bu modifikatsiyalar polimer
tarkibidagi tarmoqlarning kimyoviy xossalari va ularning ishlab chiqarilgan
materialning xususiyatlari bo'yicha o'zgarishlarga olib keladi. Misol uchun,
poliatsetallning termodinamik xususiyatlarini o'zgartirish uchun qo'shimcha
tuzilishlar qo'llaniladi.
Shu jumladan, poliatsetalllar formaldehid monomerlarining polimerizatsiyasi
orqali tuziladi va uning kimyoviy tuzilishi formaldehid molekullari orasidagi
bog'lanish jarayonidan kelib chiqadi. Bu jarayonlar quyidagi kimyoviy
reaksiyalarga olib keladi va poliatsetallning xususiyatlariga ega bo'lishini
ta'minlaydi.
Ba’zi polimerlar uchun maxsus atamalar qoilaniladi (trivial nomlash). Hunga
misol qilib almashmagan, tarmoqlanmagan alifatik /попоит /. iborat poliamidlar
uchun «naylon» atamasining ishlatilishini olish mumkin. «Naylon» so‘ziga
poliamiddagi tliamm qwldig'i tarkibida bo’lgan metilen guruhlar soni va dikarbon
kislotasi qoldig'idagi uglerod atomlari sonini ko'rsatuvchi ikkita laqam qo’shiladi.
Shunday qilib, poligeksametilenadipamid va poligeksametilensebatsamid -
naylon-6,6 va naylon - 6,10 deb alaladi Ammo slmuga qaramay ko'pincha bu
nomlarning turli xil idil.ililadi Masalan, naylon - 6,6 uchun adabiyotda naylon-6/6,
6,6-naylon va 6-6-naylon kabi atamalar ham. Ko‘p hollarda bunday nomenklatura
polimerning kimyoviy Intilishi haqkla hech qanday ma’lumot bermaydi.
2.3 Poliatsetallar ishlab chiqarilishi
21

Poliatsetalllar ishlab chiqarilishi ko'p bosqichli jarayon bo'lib, unda
formaldehid monomerlari polimerizatsiya orqali poliatsetall polimerlariga
aylanadi. Quyidagi bosqichlardan iborat bo'lgan umumiy poliatsetall ishlab
chiqarish jarayonini ko'rib chiqamiz:
Monomerlarning tayyorgarligi: Poliatsetall ishlab chiqarish jarayoni
formaldehid monomerlarining tayyorgarligi bilan boshlanadi. Formaldehid odatda
metanolning oksidatsiyasi yoki paraffin hidrogenatsiyasi natijasida tayyorlanadi.
Monomerlar o'zaro bog'lanish uchun tozalangan holda olish mumkin.
Polimerizatsiya: Formaldehid monomerlari polimerizatsiya jarayoni orqali
poliatsetall polimerlariga aylanadi. Polimerizatsiya reaksiyasi uchun katalizatorlar,
yoki qo'shimcha modifikatsiyalar qo'llanilishi mumkin. Bu jarayon nisbatan oson,
lekin juda samarali bo'lgan bir jarayon.
Polimerizatsiya shakli: Poliatsetall polimerizatsiyasi qo'llanilayotgan
polimerizatsiya shakliga bog'liq bo'lgan qiyinchiliklar bilan bir nechta turda
amalga oshiriladi. Katta miqdorda poliatsetall tayyorlash uchun qo'llanilgan eng
mashhur polimerizatsiya shakli blok-polimerizatsiya, qizg'on polimerizatsiya va
o'zdek-polimerizatsiyadir.
Produktning tahlili va modifikatsiyasi: Poliatsetall tuzilishi yakuniy
mahsulotlari tarkibida qo'shimcha modifikatsiyalar qo'llanilishi mumkin. Bu
modifikatsiyalar poliatsetallning tarkibidagi tarmoqlarning kimyoviy xossalari va
ularning ishlab chiqarilgan materialning xususiyatlari bo'yicha o'zgarishlarga olib
keladi.
Mahsulotning yopilishi va ishlab chiqarish: Poliatsetall polimerlarining asosiy
bo'lgan materiallaridan modellar va qurilmalar ishlab chiqariladi. Ular tozalangan
va mo'jiza texnologiyalarni qo'llab-quvvatlash orqali yopiladi va ishlab chiqariladi.
Shu jarayonlar jamiyatning turli sohalarida keng qo'llaniladi, masalan,
avtomobil va aero hayot sohasida, tibbiyotda, elektr va elektronika sanoatlarida va
boshqalar.
Polikondensatlanish jarayonidagi destruktiv reaksiyalar
22

Harorat va monomerlar konsentratsiyasining ortishi polikon densatlanish
reaksiyasiga qulay imkoniyat yaratishi bilan birgalikda polimer destruksiyasini
yanada kuchliroq kuchaytirib yuboradi. Har bir haroratda bu ikki jarayon o‘rtasida
polimerning molekulyar massasi va fraksion tarkibiga ta’sir qiluvchi ma’Ium
muvozanat qaror topadi. Muvozanat qaror topguncha sistemadagi u yoki bu
polimergo- mologlarning nisbati monomer qoldiqiari soni bo‘yieha zanjirlarni
qayta taqsimlanishga olib keluvchi turli xil kondensatlanish va destruktivlanish
reaksiyalarining sodir boMishi natijasida uzluksiz o‘zgarib turadi. Demak,
polikondensatlanish reaksiyalarida ajralib chiqayotgan oddiy moddalar ta’sirida
destruksiyalanish sodir boMadi. Polikondensatlanishda boMadigan destruksiya
reaksiyalari V.V. Kor- shak tomonidan mukammal o‘rganilgan. Destruksiya
reaksiyalarining eng keng tarqalgani gidrolizdir. Polimerlarning gidrolizga
moyilligi polimer tarkibiga kirgan funksional guruhlar va bogMaming tabiati orqali
aniqlanadi. Polimerdagi yon funksional guruhlarning gidrolizi natijasida
polimerning kimyoviy tarkibi o'zgaradi. Gidroliz vaqtida asosiy molekulyar zanjir
tarkibidagi bogMar destruksiya jarayoniga uchraydi va polimerning molekulyar
massasi kamayib ketadi. Poliatsetallar, murakkab efirlar va poliamidlar oson
gidrolizlanadi:
Kislota ta’sirida atsidoliz reaksiyasi ketadi:
Spirt ta’sirida esa alkagoliz sodir bo’ladi:
23

Bu reaksiyalar natijasida efir bogMarining va ozod funksional guruhlar
sonlarining vig‘indisi o‘zgarmaydi, lekin poliefirning o‘rtacha molekulyar massasi
kamayadi.
2.4 Poliatsetallarning xususiyatlari va kimyoviy jarayonlar
Poliatsetalllar formaldehid monomerlarining polimerizatsiyasi orqali tuziladi.
Ular formaldehid monomerlarining qo'shilishi orqali sodir bo'ladi va uzun
molekulalar shaklida bo'lib, poliatsetall polimerlarini shakllantiradi. Ularining
kimyoviy tuzilishi va asosiy kimyoviy jarayonlar quyidagi ko'rinishda ifodalangan:
Formaldehid monomerlarining qo'shilishi: Poliatsetalllar tuzilishi formaldehid
monomerlarining o'zaro bog'lanishi orqali sodir bo'ladi. Formaldehid (CH2O)
odatda aldegid tuzilishi reaksiyasi orqali tayyorlanadi. Reaksiyoni odatda bir
aldegid molekulasi boshqa bir aldegid molekulasi bilan reaksiyaga kiradi va uchlar
orasida o'zaro bog'lanish sodir bo'ladi, shuningdek, o'zlarini ketma-ket molekulalar
tuziladi.
Polimerizatsiya: Formaldehid monomerlari o'zaro bog'langanda, ular uzun
molekulalar shaklida bo'lib, polimerizatsiya jarayoni orqali poliatsetall
polimerlariga aylanadi. Bu jarayon formaldehid monomerlarining bir-biriga
bog'lanishini ta'minlaydi va poliatsetall polimerlarini shakllantiradi.
Molekulyar tuzilish: Poliatsetall polimerlari formaldehid monomerlarining
qo'shilishi natijasida sodir bo'lgan ketma-ket molekulalar to'plamidan iboratdir.
Ular shakllantirilgan uzun molekulalar, tarmoqlar va bog'lanishlar orqali tuziladi.
Kimyoviy modifikatsiyalar: Poliatsetalllar kimyoviy modifikatsiyalarga
o'tkazilishi mumkin. Bu modifikatsiyalar polimer tarkibidagi tarmoqlarning
kimyoviy xossalari va ularning ishlab chiqarilgan materialning xususiyatlari
bo'yicha o'zgarishlarga olib keladi. Masalan, poliatsetalllar modifikatsiyalardan
o'tkazilishi bilan qattiqlik, plastiklik yoki boshqa xususiyatlarda o'zgarishlar
yuzaga kelishi mumkin.
24

Shu jarayonlar quyidagi kimyoviy tuzilish va jarayonlarga oid muhim
elementlardir va poliatsetalllar tuzilishi va ulardagi kimyoviy jarayonlarini
aniqlash va tushuntirishga yordam beradi.
Poliatsetalllar molekul strukturasining tavsifi
Poliatsetalllar, formaldehid monomerlarining polimerizatsiya jarayoni orqali
shakllangan polimer molekulalardir. Ular formaldehid monomerlarining qo'shilishi
orqali sodir bo'laydi va o'zlarini uzun molekulalar shaklida tashkil etadi.
Poliatsetall molekul strukturasining tavsifi quyidagi ko'rinishda bo'ladi:
Ketma-ket molekulalar to'plami: Poliatsetall polimerlari odatda ketma-ket
molekulalar to'plami shaklida bo'ladi. Bu molekulalar ketma-ket tarzda birlashib,
uzun molekulalar tuziladi. Har bir molekul formaldehid monomerlarining
birlashishi orqali tuziladi va bir-biriga bog'langan karbon va oksigen atomlari bilan
belgilangan tarmoqning yana bir qismi bo'lgan ketma-ket molekulalardan iboratdir.
Tarmoq struktura: Poliatsetall polimerlari tarmoq strukturasiga ega bo'ladi. Bu
tarmoqda formaldehid monomerlarining bog'langan ketma-ket molekulalaridan
iborat tarmoqlar joylashadi. Ular odatda karbon va oksigen atomlari bilan
belgilangan qattiq va to'g'ri qatlamli tuzilishga ega bo'lgan poliatsetall
polimerlarida uyg'unlik ko'rsatadi.
Molekul tuzilishi: Poliatsetall polimerlarining molekul tuzilishi odatda
tarmoqlar va uzun molekulalar orasidagi bog'lanishlar bilan xarakterlanadi.
Formaldehid monomerlarining bir-biriga bog'lanishi orqali tuzilgan uzun
molekulalar shaklida bo'lib, ularning molekul tuzilishi odatda qat'iyan va qattiq
bo'ladi.
Bog'lanishlar: Poliatsetall polimerlarida karbon va oksigen atomlari bilan
belgilangan qattiq tarmoq bog'lanishlariga ega bo'lgan ketma-ket molekulalar
tuziladi.
Ushbu tavsiflar poliatsetalllar molekul strukturasini tushuntirishga yordam
beradi va ularning kimyoviy xossalari, xususiyatlari va reaksiyalari haqida
tushuntirishga yordam beradi.
25

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Yuqori molekulyar birikmalarning
alohida xossalari ularning barcha xossalari bo‘yicha quyi molekulyar
birikmalardan farq qilishi, avvalo, makromoiekulalarning kattaligi oqibatidandir.
Kimyoviy tavsiflanish jihatidan quyi molekulyar va yuqori molekulyar birikmalar
orasida aytarlik farq yo‘q.
Yuqori molekulyar uglevodorodlar. galogenli hosiialar, uglevodlar, spirtlar,
kisiotalar, murakkab efirlar va h.k. kabi shu sinflardagi mos quyi molekulyar
vakillar xarakterli reaksiyalarga kirisha oladigan yuqori molekulyar birikmalar
mavjud. Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalardan fizikaviy
xossalari bilan keskin farq qiladi, bu esa ularni alohida fan darajasiga olib
chiqishga sababchi bo‘ldi.
Bu zaruriyatning kelib chiqishiga yana bir sabab, quyi molekulyar
birikmalarni tadqiq qilishda ishlatiladigan usullar yuqori molekulyar birikmalarga
to‘g‘ri kelavermaydi.
Quyi molekulyar birikmalarga xos haydash va qayta kristallash kabi kimyoviy
moddalarni ajratib olish va tozalashning ma’lum usullaridan yuqori molekulyar
birikmalar uchun foydalanib boMmaydi. hatto juda chuqur vakuumda haydaganda
ham polimerlar parchalanib ketaai. Polimerlardan juda murakkab sharoitlarda aniq
qirrali kristallar olish mumkin.
Bulardan tashqari yuqori molekulyar birikmalarni ularda doimo mavjud
bo‘ladigan aralashmalardan ajratib olmay makromolekulaning tarkibi va tuzilishini
o‘rganishning iloji yo‘q.
27

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR:
1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy
qo’llanma, T.,2006.
2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994.
3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998.
4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»-
Toshkent,1998 y.
5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998.
6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000
7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M.,
«PRIOR», 2001.
8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992.
9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000.
10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.
28

Poliatsetallar

Купить

Информация о документе

Продавец

Poliatsetallar

Похожие документы