Polikondensatlanishda molekulyar massaga ta’sir etuvchi omillar - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Polikondensatlanishda molekulyar massaga ta’sir etuvchi omillar

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
____- bosqich ___ guruh talabasi
_____________________________ ning
Yuqori malekulyar birikmalar kimyosi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Polikondensatlanishda molekulyar massaga ta’sir etuvchi
omillar

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024
Mundarija

Kirish…………………………………………………………………………...… 3
I bob: Yuqori moleklyar birikmalarda reaksiyanish jarayonlari
1.1 Monomerlarning kompelks-radikal polimerlanishi…………………………….7
1.2 Ionli polimerlanish reaksiyalari……………………………………………...…9
1.3 Polikondensatsiyalanish reaksiyalari………………………………………….11
II bob: Polikondensatlanish fizikaviy xossalari va omillari
2.1 Polikondensatlanishning
turlari………………………………………………..13
2.2 Polikondensatlanish termodinamikasi………………………..……………….13
2.3 Poliondensatlanish tezligi va polimer molekuyar massaga haroratning
ta’siri…………………………………………………………………….………...15
2.4 Karozers tenglamasi va polikondensatlanishning desruktiv reaksiyalari….….19
Xulosa…………………………………………………………………………….26
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………27
2

Kirish
Kimyo- modda (uning tuzilishi, xossalari va kimyoviy o`zgarishlari) haqidagi
fan. Polimerlar kimyosi- polimer moddalar, ularning tuzilishi, xossalari va
kimyoviy o`zgarishlari haqidagi kimyo fanining juda muhim va katta bo`limidir.
Har qanday fan kabi polimerlar kimyosining ham o`z tili, atamalari bor. Poli- ko`p,
meros- o`lcham demakdir. polimerlarning molekulyar massasi juda katta, ulkan
bo`ladi. Ularning aniq ilmiy nomi- yuqorimolekulali birikmalar. Uning qisqaroq
"polimer" deb ataluvchi sinonimik fan, texnika va hayotda ko`p ishlatiladi.
Polimerlar molekulasi juda katta molekulyar massaga ega bo`lgani uchun
makromolekula deb ataladi. Polimerlar deb makromolekulasi zanjirsimon
tuzilishga ega bo`lib, ko`p marta qaytaruvchi atomlar guruhi (bo`g`in)lardan
tashkil topgan yuqorimolekulali birikmalarga aytiladi. Polimerlarni monomer deb
ataluvchi quyi molekulali moddalardan sintez qilib olinadi. Polimer
makromolekulasining tarkibiga kirgan va uning ko`p marta qaytaruvchi atomlar
guruhini tashkil qilgan "monomer" bo`g`ini yoki oddiy bo`g`in deb ataladi.
Bo`g`inning kimyoviy brutto formulasi monomernikiga teng.
Makromolekuladagi bo`g`inlar soni makromolekulaning nechta monomerni
kimyoviy bog`lab sintez qilinganini bildiradi. Shuning uchun
makromalekulalarning bo`g`inlar soni "n" polimerlanish darajasi deyiladi.
(Polimerlanish- monomerlardan polimerlarni sintez qilish usulidir). Odatda n-
10,100,1000 va undan ham katta bo`lishi mumkin.
Polimerlar makromolekulasining eng muhim xususiyati uning zanjirsimon
tuzilganligi, ya'ni molekulani chiziqli uzunligining ko`ndalang o`lchamidan ko`p
marta (bir necha tartibga) kattaligidir.
Masalan, ko`p ishlatiladigan Har xil polietilen tasmalaridagi
makromolekulalarning uzunligi diametridan 1000-10000 marta katta.
Makromolekulaning zanjirsimon tuzilganligidan polimer moddalari quyi
molekulali moddalarnikidan butunlay farqlanuvchi xossalarga ega bo`lib, ular
quyidagilar: -makromolekulalarning zanjirsimon tuzilishi ularda egiluvchanlik
xususiyatini barpo qiladi. Ana shu ma'lum chegarada ilgarlanma mustaqil harakat
3

qiladi. Bu xossasi tufayli makromolekulalardan tashkil topgan jismlar yangi
yuqorielastik holatini namoyon qiladi; -uzun va zanjirsimonligidan
makromolekulalarning o`zaro ta'sirlashuvi, bog`liqligining kuchi juda katta.
Shu sababli polimer moddalardan xilma-xil tolalar va tasmalar olinadi; -
polimerlar eruvchanlikda ham yangi xususiyat namoyon qiladi. Ular to`g`ridan-
to`g`ri eriy olmaydi. Avval bo`kadi, so`ng eriydi. Eritmasining qovushqoqligi
benihoya katta bo`lib 1-2%li eritmalar oquvchanligini yo`qotadi va gelga aylanadi;
-polimerlarning kimyoviy reaksiyalarida oddiy quyi molekulyar birikmalarda
uchramaydigan hollar ham bor. Makromolekulalar va polimerlarning tuzilish va
xossalariga oid keltirilgan xususiyatlari noyobdir. Ular quyimolekulyar
moddalarda bo`la olmaydi. Shular sababli polimer holatni moddaning noyob holati
desa bo`ladi. Shuning uchun ham, polimerlar kimyosining alohida fan sifatidagi
tadsisoti, o`rganilishi va o`qitilishining sababi tushunarlidir.
O`zbekiston polimerlar ishlab chiqarish uchun zarur xom ashyolarga boy. Gaz
va neft, paxta linti, kaprolaktam, atsetilen, etilen va akrilonitril kabi monomerlar
shular jumlasidandir.
Mamlakatimizda poliakrilonitril, poliakrilamid, polikaprolaktam (poliamid-6),
karboksimetilsellyuloza, diatsetilsellyuloza zavodlari ishlab turibdi. Mikrokristallik
sellyuloza (MKS) ishlab chisarilyapti. Keyingi yillarda Sho`rtan gaz-kimyo
majmuasida polietilen ishlab chiqaruvchi va Namangan, Farg`ona, Yangiyo`l
shaharlarida har xil maqsadli sellyuloza ishlab chiqaruvchi korxonalar ishga tushdi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 27 betni tashkil etadi .
4

I BOB: RADIKAL POLIMERLANISH REAKSIYALARI
Radikal polimerlanish: uni juftlashmagan elektroni bor bo`lgan va erkin
radikal deb ataluvchi zarrachalar boshlab beradi. Radikallar faol zarrachalar bo`lib
juda ko`p moddalarning molekulalari, jumladan monomerlarning molekulalari
bilan birikib zanjirsimon polimerlanish reaksiyani boshlab yuboradi. Erkin
radikallarni monomerlarni ultrabinafsha yoki - nurlar bilan nurlantirib, yoki
monomerni o`zini qizdirib termik usulda olinadi, ammo ko`pincha nomustahkam
inisiator deb ataluvchi moddalarni monomerga yoki monomer eritmasiga qo`shib
va parchalab (ozgina qizdirish bilan) olinadi. Laboratoriya va sanoatda
nomustahkam azo (—N=N—) guruh tutgan azobisizobutironitril va peroksid (—О
—О —) guruhi tutgan benzoil peroksid kabi inisiatorlar ko`p ishlatiladi.
Qizdirilganda ular gomolitik parchalanishga uchrab har-bir molekulasi ikkita erkin
radikal hosil qiladi:
a) azobisizobutirnitril:
b) penzoil peroksidi:
Inisiator molekulasini J, hosil bo`lgan erkin radikalni Ri* bilan belgilasak
inisatorning parchalanish reaksiyasi:
J − → R
i¿
Bu yerda K
p – parchalanish doimiysi.
Inisiatorning parchalanish doimiysi muhit va haroratga, faollanish energiyasi
(E) esa faqat muhitga bog`liq (jadvalga qarang).
5

3-jadval.
Inisiatorning parchalanish doimiysini muhit va haroratga bog’liqligi
Hosil bo`lgan radikallar monomer molekulasi bilan to`qnashib, unga birikib
yangi aktiv radikal R* + М —> R М * hosil qiladi. Bu polimerlanishning birinchi-
inisiirlash bosqichidir. Masalan: vinilxloridni polimerlanishida bu jarayon
quyidagicha ifodalanadi:
Bu faol zarracha yana bir monomer molekulasi bilan to`qnashib, uni biriktirib
zanjirning o`sish jarayonini boshlab beradi.
Umumlashgan ko`rinishda (bu yerda Ko`- o`sish doimiysi) kinetik o`sayotgan
zanjir.
Radikal polimerlanishda o`sish jarayoni juda tez boradi.
Zanjirning uzilishi: O`sayotgan zanjir o`ziga o`xshash zanjir bilan to`qnashib
2 xil uslub- mexanizmda, rekombinasiya yoki disproporsiyalanish jarayonida
faolligini yo`qotadi. Rekombinasiya:
6

Umumiy ko`rinishda:
Polimerlanishning elementar o`sish va uzilish jarayonlarining tezligi va
doimiysi monomerning kimyoviy tabiati, ya'ni tarkibi va tuzilishiga shuningdek
reaksiyaning haroratiga ham bog`liq.
Monomerning kimyoviy tabiatining o`sish va uzilish jarayonlari tezligiga
bog’liqligi
E'tibor bering, o`sish 101—104, ko`pincha 102—103 atrofida, uzilish
doimiysi esa 106— 108 atrofida. Uzilish jarayoni juda tez sodir bo`ladi. Ammo
erkin radikallar soni, demak kinetik zanjirlar soni ko`p va ularni oxirgi bo`g`ini bir-
biri bilan uchrashishi qiyinroq bo`lgani uchun polimer makromolekula hosil qilib
ulguradi.
1.1 Monomerlarning kompleks-radikal polimerlanishi
Hozirgi vaqtda ko`p sinovlardan o`tgan va yetarli xom ashyo bazasiga ega
bo`lgan polimerlarning xossalarini yanada boyitish masalasiga katta e'tibor
bermoqda. Bu borada kllasik radikal polimerlanish usuli ham o`z imkoniyatlarini
yo`qotgani yo`q, aksincha, fanning so`nggi yutuqlari, ayniqsa, tarmoqlangan
zanjirli reaksiyalarni tezligi va inisirlash usullarini takomillashtirish natijasida
polimer strukturasini yaxshilash va uning fizik-mexanik xossalarini oshirish
7

imkonini berish aniqlandi. Bu hodisa tarkibida kislorod, azot va oltingugurt
elementlari bo`lgan vinil monomerlari misolida yaqqol ko`zga tashlanadi. Bunday
omillardan ba'zilari reaksiya haroratini keskin pasaytirish va ikkilamchi
reaksiyalarga imkoniyat bermaslik, yuqori bosim va kuchli elektrostatik
maydonlardan foydalanish, monomerni kompleks-radikal mexanizmi asosida
inisirlash polimer zanjirlarining shakllanishiga sharoit yaratadi. Adabiyotdagi
ma'lumotlarga qaraganda, shu vaqtga qadar, radikal polimerlanishni kompleks
birikmalar bilan faollashtirish, monomerlarni har xil donor va akseptor molekulyar
birikmalar bilan ta'sirlanishi, ultra binafsha, monoxromator nur yoki yuqori harorat
q¢llash orqali amalga oshirilgan.
Yuqorida qayd etilgan jarayonlarni past haroratda olib borish, hosil
bo`layotgan polimer zanjirlarini tartib va tuzilishlarini boshqarish imkoniyatini
berishini nazarda tutib, etmishinchi yillarning oxirida, M.A.Asqarov,
I.I.Ismoilovlar rahbarligida muhim ilmiy yo`nalish vujudga keldi, ya'ni
polimerlanishni donor-akseptor inisirlash usuli ixtiro etildi. Yangi usulni
takomillashtirish borasida Toshkent to`qimachilik va yengil sanoat instituti
kimyogarlari - A.S.Rafiqov, R.I.Ismoilov va boshqalar yetakchi o`rinni egalladilar.
Ular polimerlanayotgan monomer va inisiator orasida kompleks birikma hosil
bo`lish mexanizmi, elektrodonor xususiyatli monomerdan, elektronoakseptor
xususiyatli inisiatorga elektronni ko`chirish va polimerlanish reaksiyasini past
haroratda boshlab, uni oxirigacha kuzatib borish qonuniyatlarini ochib berdilar.
Endi monomer va quyimolekulyar inisiatorlar orasidagina emas, turli tabiatlik
monomerlar orasida, katta ¢sib borayotgan polimer zanjiri va monomer asosida
xam kompleks donor-akseptor sistemasi b¢la olishi isbot ?ilingan edi. Bunday
ulkan vazifa M.A.Asqarov va I.I.Ismoilovlar va ular rahbarlik qilayotgan ilmiy
maktabi tomonidan tarkibida azot va kislorod saqlagan, sanoatda ishlab chiqarish
manbaiga ega bo`lgan monomerlarni past haroratda donor-akseptor o`zaro ta'siri
ostida polimerlanish reaksiyasini olib borish yo`li bilan hal qilindi. Bunda tarkibida
azot va kislorod saqlagan monomerlarni elektron tuzilishi asos qilib olindi, chunki
ularni tarkibida juftlashgan qo`sh elektron mavjudligi ushbu monomerlarni donor-
8

akseptor reaksiyasida donor vazifasida ishtirok etishiga asos bo`ldi. Akseptor
sifatida esa peroksid birikmalaridan foydalanildi, xususan noorganik peroksid
birikmasi sifatida- kaliy persulfatidan, organik peroksid birikma sifatida esa-
benzoil peroksididan foydalanildi.
Tajriba natijasida aniqlandiki, tarkibida azot va kislorod saqlagan monomerlar
peroksid inisiatorlar ishtirokida 15-250 С haroratda, ya'ni inisatorni termik
parchalashidan istisno bo`lgan holda qutbli erituvchilar muhitida yuqori bo`lmagan
tezlikda va polimerlanish jarayoni sodir bo`lgunga qadar ma'lum miqdorda
induksiya davrini bosib o`tgandan so`ng polimerlanadi. Faol markazni hosil
bo`lishini asosiy sababi reaksiyaga kirishayotgan monomerni peroksid inisiatori
bilan o`zaro ta'siridir, haqiqatdan ham bunga sabab o`zaro ta'sir etayotgan
moddalarni elektron tuzilishini o`ziga xos xususiyatga ega bo`lishidir. Sistemada
molekulyar kompleks birikmasini hosil bo`lishini bevosita isboti qo`shilgan
moddalar aralashmasida jadal ravishda och binafsha rang hosil bo`lishidir.
Sistemada kompleks birkmani hosil bo`lishini isbotlash uchun ultra binafsha -
spektroskopiya usulidan foydalanildi, ya'ni bunda tarkibida azot va kislorod
saqlagan monomer va peroksid eritmalarini bir-biriga qo`shganda, dastlabki
moddalarni nur yutilish yo`lidan farqli, yuqori to`lqin uzunligiga ega bo`lgan yangi
nur yutilish yo`li tomon siljishini hosil bo`lishidir.
1.2 Ionli polimerlanish reaksiyalari
Ionli polimerlanish- zanjirli kimyoviy jarayon bo`lib, unda monomer
molekulasining o`sayotgan zanjirga bog`lanishi geterolitik yo`l bilan amalga
oshadi. Faol markaz- ion (K+ yoki A-) qarshi ion bilan har xil muomalada bo`lishi
mumkin. Kationli polimerlanish misolida ifodalasak :
9

Har bir holatdagi markazning faolligi har xil. Shu sababdan reaksion muhit
ionli polimerlanish tezligi erituvchiga radikal polimerlanishga qaraganda k¢proq
bog`liq.
Kationli polimerlanishda elektrodonor o`rindosh tutgan oddiy monomerlar:
Katalizatorlar sifatida protonli kislotalar: HCl, H2SO4, H3PO4, HClO4, va
aproton kislotalar: MeXn: BF3, AlCl3, SnCl4, TiCl4, SbCl5, qo’llaniladi. Butil
kauchuk (izobutilen+izopren sopolimeri) olinishi; vinil efirilari,izobutilen,stirol,
izoprenlar ishtirok etadi.
t= 100 0C, muhit xlorli erituvchilar
Fridel-Krafts katalizatorlari protondonor sifatida ta'sir qiluvchi sokatalizator
ishtirokini talab qiladi. Sokatalizator- suv ishtirokidagina ishlaydi.
Inisiirlash:
10

Zanjirning uzilishi ko`pincha monomolekulyar reaksiya asosida amalga
oshadi va faol markazning H+ kationni ichki molekulyar uzatish natijasida
dezaktivasiyasi yuz beradi.
1.3 Poliondensatlanish reaksiyalari
Polikondensatlanish reaksiyasi deb, tarkibida ikki yoki undan ko`p funksional
guruhi bo`lgan monomerlarning bir-biri bilan ta'sirlanishi yoki polimerning
reaksion qobiliyatli guruhlari bilan ta'sirlanishi hamda hosil bo`lgan polimerlar
makromolekulalarini o`zaro ta'sirlanishi natijasida yuqorimolekulyar moddalar
hosil bo`lishiga aytiladi. Polikondensatlanish natijasida makromolekulalarni hosil
bo`lishi uchun organik kimyoda ma'lum bo`lgan xoxlagan kondensatlanish yoki
birikish reaksiyasidan foydalanish mumkin, lekin bunday reaksiyalarda
monomerlarda turli xil kamida ikki funksional guruhi bo`lishi kerak. Odatda
polikondensatlanish reaksiyalari natijasida polimer bilan quyimolekulyar moddalar
ham (suv, spirt, ammiak, vodorood xlorid va h.k.) ajralib chiqadi.
Misol tariqasida polieterifikasiyalanish reaksiyalarini ko`raylik:HO − R−COOH +HO − R−COOH → HO − R−CO − R−COOH +H 2
HO − R−CO −O− R−COOH +HO − R−COOH → HO − R−CO −O− R− CO −O− R−COOH +H 2va h.k…
Bu reaksiya natijasida oksikislotalarni o`zaro ta'sirlashishi natijasida suv
molekulasi ajralib chiqadi va reaksiya davomida poliefir hosil bo`ladi. Xuddi
shunday diaminlar bilan ikki asosli kislotalarning dixlorangidridlari reaksiyaga
kirishsa poliamidlar hosil bo`ladi:
Bu reaksiyalarda polimerlanish reaksiyalaridan farqli o`laroq, hosil bo`lgan
polimerlarning zvenolari monomerlarning tuzilishidan farq qiladi.
Polikondensatlanishning ikkala holida ham reaksiya natijasida hosil bo`lgan
11

makromolekulalarning chetki qismlarida funksional guruhlar bo`ladi va ular
zanjirni o`sishiga qodirdir.
II bob: Polikondensatlanish fizikaviy xossalari va omillari
Polikondensatlanish, polimerlar yaratishning bir qismini tashkil etadi. Bu
protsessda, monomer molekulalari bir-biriga bog'lanib ketishadi va kichik
molekulalarni olib chiqarib polimer molekulasi hosil bo'ladi. Molekulyar massaga
ta'sir etuvchi omillar esa polimerining xususiyatlarini belgilashda kritikal
ahamiyatga ega. Quyidagi omillar polikondensatlanishda molekulyar massaga ta'sir
etadi:
Monomerlar soni va xossalari: Bitta polimer molekulasi necha monomerdan
iboratligi va ularning xossalari (masalan, uzunlik va massasi) ta'sir etiladi. Ko'p
monomerlar bo'lsa yoki ularning massasi katta bo'lsa, o'rtacha molekulyar massa
ham ko'p bo'ladi.
Katalizatorlar: Polikondensatlanish reaktsiyasini boshqarish uchun
katalizatorlar ishlatiladi. Bu katalizatorlar reaktsiyani tezlashtirishi mumkin va
shuningdek, molekulyar massani o'zgartirishi mumkin.
Temperatura va davom etish vaqtini: Reaktsiya temperaturasi va davom etish
vaqti polikondensatlanish natijasidagi molekulyar massani ta'sir etadi. Oshiq
harorat va uzun davom etish vaqtlari odatda katta molekulyar massaga olib keladi.
Monomerlar o'rtasidagi molekulyar massalar farq qilishi: Agar monomerlar
o'rtasidagi molekulyar massalar farq qilsa, shu o'rtada kichik molekulalar hosil
bo'ladi, va shuningdek, polimerining molekulyar massasi farq qiladi.
Bu omillar bilan birgalikda, polikondensatlanishda hosil bo'lgan polimerining
molekulyar massasini belgilash mumkin. Bu xususiyatlar polimerining amaliyotda
qanday ishlatilishi, uning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari bilan bog'liq bo'ladi.
2.1Polikondensatlanishning turlari
a) polikondensatlanishga faqat bifunksional guruhli monomerlar qatnashsa,
reaksiya natijasida chiziqsimon tuzilishli polimerlar hosil bo`ladi. Bunday
12

polikondensatlashga chiziqli polikondensatlanish deyiladi. Yuqorida keltirilgan
poliefirlar va poliamidlar olish reaksiyalari bunga misol bo`la oladi;
b) ikkidan ortiq funksional guruhli monomerlarni polikondensatlanishi
natijasida tarmoqlangan polimerlar hosil bo`ladi. Bunday reaksiyalarga fazoviy
polikondensatlanish deyiladi. Masalan: gliserin bilan ftal kislotasining
polikondensatlanishi natijasida to`rsimon ko`rinishga ega bo`lgan polimer hosil
bo`ladi;
v) polikondensatlanishga eng kamida ikki funksional guruh tutgan bitta
monomer uchrasa, bunday reaksiyaga gomopolikondensatlanish deyiladi. Masalan:
x HO-(CH
2 )
6 -COOH →
H[-O-(CH
2 )
6 -CO-)
X -OH+(X-1)H
2 O
g) tarkibida funksional guruh tutgan eng kamida ikki monomer bir-biri bilan
o`zaro ta'sirlashib polimer hosil qilsa, bunday reaksiyaga
geteropolikondensatlanish deyiladi.
Masalan: geksametilendiamin bilan adipin kislotasining polikondensatlanishi
natijasida neylon-6,6 olinishi
d) ikki va undan ko`p bir turli monomerlar polikondensatlansa, bu reaksiyaga
sopolikondensatlanish deyiladi.
Masalan: aminokapron kislotasi bilan aminoenant kislotasini o`zaro
reaksiyalari
2.2 Polikondensatlanish termodinamikasi
Polikondensatsiya termodinamikasi, polimer kimyodagi bir konseptdir. Bu
termin, polimerlar o'rnatilishini belgilash uchun ishlatiladi. "Poly" so'zi "ko'p" yoki
"bir nechta" ma'nolariga mos keladi, "kondensatsiya" so'zi esa kimyoviy
reaksiyalarda molekulalar birgalikda birlashib, katta molekulli bo'lishadi degan
jarayonni ifodalaydi.
13

Polimerlar, bir-biriga bog'langan uzun zanjir shaklidagi molekulalardan
iborat. Bu molekullar, monomer deb ataladigan kichik tuzuvdagi to'g'ri qo'yilgan
bir-biriga kelgan molekulalar yordamida yaratiladi. Polikondensatsiya,
polimerlarning o'rnatilishida keng qo'llaniladigan mekanizmadir.
Polikondensatsiya reaksiyalari, odatda ikki yoki undan ko'p farqli monomer
molekulalarini bir-biriga o'rnatish orqali amalga oshiriladi. Bu reaksiyalarda
odatda kichik bir tomonlama mahsul chiqadi. Masalan, suv, ammiak yoki metanol
kabi tomonlama mahsullar hosil bo'lishi mumkin.
Termodinamika qarashidan, polikondensatsiya reaksiyalari odatda
termodinamika tomonidan boshqariladi. Bu reaksiyalarda, entropi o'sishi va bepul
energiya kamayishi kabi termodinamika tushunchalari e'tibor qilinadi. Bu,
polimerlar o'rnatilishi jarayonida termodinamik ta'sirning hisobga olinishini talab
qiladi.
Natijada, polikondensatsiya termodinikasi, polimerlar o'rnatilishi va ularning
boshqa reaksiyalari boshqarilishida muhim ahamiyatga ega. Bu printsiplar, polimer
kimyosida va sanoat polimer ishlab chiqarishida tushunilishi zarur bo'lgan muhim
konseptlardan biridir.
Polikondensatlanish reaksiyasi davomida ikki xil muvozanatga erishish
mumkin:
1) Hosil bo`lgan quyimolekulyar modda bilan polimer orasida
2) Polimer bilan hosil bo`lgan siklik birikma orasida:
К ' va К lar muvozanat konstantalari. К '- chiziqsimon modda bilan siklik
birikmalarning termodinamik potensiallarini farqiga bog`liq.∆G0,∆H 0,∆S0
lar termodinamik potensial, entalpiya va entropiyalarning
stnadart qiymatlarini farqi.
14

Siklik birikmani hosil bo`lishi monomolekulyar, chiziqsimon polimerni hosil
bo`lishi esa bimolekulyar reaksiya turiga kiradi. Shuning uchun konsentrasiya
kamayganda siklik birikmaning hosil bo`lishi kuchayadi. Konsentrasiyani
ko`payishi esa chiziqsimon polimerni hosil bo`lish imkoniyatini oshiradi. K ni
qiymatiga qarab polikondensatlanish muvozanatli va muvozanatsiz
polikondensatlanish reaksiyalariga bo`linadi. Odatda K=10-100 gacha qiymatlarga
ega bo`lsa, polimerning molekulyar massasi va reaksiyaning unumiy
muvozanatdagi monomerlarning konsentrasiyasiga bog`liq bo`ladi.
Bunday reaksiyalar muvozanatli yoki qaytar polikondensatlanish deyiladi.
Agar К>1000 bo`lsa polikondensatlanish reaksiyasi muvozanatsiz yoki qaytmas
reaksiya bo`ladi.
Masalan, dixlorangidridlarning diaminlar bilan polikondensatlanishida
К>1015; qaytar polikondensatlanishda hosil bo`lgan quyimolekulyar modda
bilan polimer orasida juda tez muvozanat hosil bo`ladi. Shuning uchun qaytar
polikondensatlanishda polimerning unumini ko`paytirish uchun hosil bo`layotgan
quyimolekulyar moddani reaksion muhitdan chiqarib turiladi.
2.3 Polikondensatlanish kinetikasi
Polikondensatsiya kinetikasi, polimerlar o'rnatilishi jarayonida sodir
bo'layotgan kimyoaviy reaksiyalarning tezligini va uslubini o'rganuvchi soha
hisoblanadi. Bu termin polimerlar o'rnatilishi va ularga qo'shilishi uchun
foydalaniladigan vaqtning o'tishini aniqlash uchun ishlatiladi, reaksiya tezliklari,
reaksiya sharoitlari va foydalaniladigan katalizatorlar kabi o'tkazish sharoitlarini
ham qamrab o'tadi.
Polikondensatsiya reaksiyalari odatda ikki yoki undan ko'p farqli monomer
molekulalari bir-biriga kelganide, katta polimer zanjirlarini yaratish reaksiyalari
hisoblanadi. Bu reaksiyalar o'tirish paytida odatda tomonlama mahsul hosil bo'ladi.
Polikondensatsiya kinetikasi, bu tur reaksiyalarning tezligini va rivojlanishini
tushuntirish uchun foydalaniladigan turli kinetik modellarni o'z ichiga oladi. Bu
modellar, reaksiya tezliklarini, aktivatsiya energiyasini, molekulyar
15

to'qnashishning ehtimolliklarini va boshqa faktorlarni tahlil qilib, polimerizatsiyani
shakllantirishni maqsad qiladi.
Polikondensatsiya kinetikasi, polimer kimyoda muhim o'rin egallaydi, chunki
polimerlarining ayrim xususiyatlari, tuzilishi va oxirgi mahsul xususiyatlari,
polimerizatsiya kinetigi tomonidan aniqlanishi mumkin. Shuning uchun,
polimerizatsiya kinetigining yaxshi tushunilishi, talab qilingan polimer
mahsulotlarining dizayni va sintezi uchun kritik ahamiyatga ega.
а) chiziqsimon polikondensatlanishda reaksiyaning tezligi sarf bo`layotgan
komponentlarning birortasini konsentrasiyasiga bog`liq bo`ladi
К - tezlik konstantasi, С
k - katalizator konsentrasiyasi ( С
k - o`zgarmaydi deb
qabul qilinadi); Agar С
a =C
b bo`lsa, u holda reaksiyaning tezligiga quyidagi ifodani
hosil qilamiz.
- dC
dt = K C 2
integrallagandan so’ng:
Ni hosil qilamiz. q=C0−C
C 0 reaksiyani boorish darajasi, C0, C – esa funksianl
guruhlarning boshlang’ich va jarayon davomidagi konsentrasiyasi.
Qaytar reaksiya bo`lmaganda hosil bo`layotgan polimerning
o`rtacha polimerlanish darajasi quyidagicha topiladi:
Bu ifoda ko’rinib turibdiki P
n qiymati reaksiya davomida ortib borishi
ma’lum bo’ldi.
16

1-rasm. Polimerlanish darajasini reaksiyaning borish darajasiga bog`liqligi.
1-rasmdan ko`rinib turibdiki faqat q- ning qiymati yuqori bo`lgandagina
(0,95) polimerning molekulyar massasi katta qiymatga ega bo`ladi.Turli xil
qo`shimcha reaksiyalar ham sodir bo`lgani uchun polikondensatlanishda hosil
bo`layotgan polimerning molekulyar massasi juda katta qiymatga ega bo`lmaydi.
Agar C
a <C
b bo’lsa, u holda Pn uchun quyidagi ifoda yoziladi:
2-rasmda polimerning molekulyar massasini r ning qiymatiga bog`liqligi
ko`rsatilgan. Rasmdan ko`rinib turibdiki, faqat Са = С b ga yaqinlashgandagina
molekulyar massa tez orta boshlaydi.
Polikondensatlanish tezligi va polimer molekulyar massasiga haroratning
ta'siri
Polikondensatlanish reaksiyasining issiqlik effekti (8-10 kal) kichik bo`lgani
uchun, reaksiya harorati polimerning molekulyar massasiga kam ta'sir qiladi, lekin
17

harorat oshirilishi sistemani past haroratda erishish mumkin bo`lmagan muvozanat
holatiga kelishini tezlashtiradi. Harorat oshirilganda reaksiyada ajralib chiqayotgan
quyimolekulyar moddalarni yo`qotish oson bo`ladi, bu esa polikondensasiya
muvozanatini yukorimolekulyar moddalar hosil bo`lish tomoniga siljishiga olib
keladi, lekin bu harorat spesifik ta'siri natijasi emas. Bunday effektga reaksion
aralashmaga inert gaz yuborish, vakuum hosil qilish va h.k. orqali ham erishish
mumkin. Biroq harorat oshirilganda qisqa vaqt ichida eng yuqori polimerlanish
darajasiga erishiladi. Amalda reaksiya boshida muvozanat holatiga tezroq erishish
uchun polikondensatlanish yuqoriroq haroratda olib boriladi, keyin esa
polimerning molekulyar massasini oshirish uchun reaksion aralashma birmuncha
sovutiladi.
Amalda polikondensatlanish reaksiyasi tezligini oshirish uchun
katalizatorlardan ham foydalaniladi. Ko`pchilik hollarda (mineral kislotalar,
nordon tuzlar, organik sulfokislotalar, ishqorlar, metallarning galogenidlari) oddiy
kondensatlanish reaksiyalariga qanday katalizatorlik qilsa, polikondensatlanishda
ham shunday vazifani o`taydi.
Masalan, polieterifikasiya reaksiyasida kuchli kislotalar - СООН guruhni
protonlab, faol holatga keltiradi
Siklik birikmalarning polimerlanishiga o`xshash polimerlarni siklik
strukturaga o`tishiga ham katalizator imkon yaratadi. Haroratning ortishi
muvozanat holatiga va muvozanatdagi polimer molekulyar massasiga ta'sir
qilmaydi, balki sistemaning muvozanatga kelishini tezlashtiradi.
Polikondensatsiya tezligi va polimer molekulyar massasiga haroratning ta'siri
polimer kimyodagi muhim konseptlardan biridir. Bu ta'sir o'rnatilayotgan
polimerlerning kinetikasini va xususiyatlarini tushunishda juda muhimdir.
18

Harorat, polimerizatsiyon kinetigiga katta ta'sir qiladi. Normal holatda,
haroratning oshishi kinetika energiyasini (aktivatsiya energiyasini) pastroq qiladi
va shuning uchun reaksiyon tezligini oshiradi. Bundan tashqari, harorat
polimerizatsiya reaksiyonlarining dastlabki va o'tish marta reaksiyalariga ta'sir
qiladi.
Bir necha taqdim etilgan xususiyatlarga e'tibor bering:
1. Tezlik va harorat munosabati: Reaksiya tezligi harorat bilan o'zaro
bog'liqdir. Qo'shimcha haroratning oshishi tezlikni oshiradi va bir nechta
polikondensatsiya reaksiyalarini bajarishga imkoniyat beradi. Bu, polimer
molekulyalarini tez bir ko'prikarga yig'ishga olib keladi.
2. Molekulyar massa: Polimer molekulyar massasi o'sishi bilan reaksiya
tezligi o'sadi. Bu o'sish, polimerizatsiyon reaksiyalarini yakuniy mahsulotlarni
olishda ta'sir qiladi. Boshqa shartlar bilan bir xil, o'sish esa kinetikani oshiradi,
lekin so'nggi mahsulotlarni o'sish bilan ta'sir qiladi.
3. Entropiya o'zgarishi: Haroratning oshishi bilan birga, entropiya o'zgarishi
ham o'sadi. Bu esa sistemning o'zida qonunlarini o'zgartiradi va shu sababli
reaksiya jadvallarini o'zgarganligiga olib keladi.
Bu talablar polimerlar va ularning sintezida muhimdir. Harorat va polimer
molekulyar massasi reaksiya tezligini va yakuniy polimer xususiyatlarni
aniqlashda katta ro'lyashadi.
2.4 Karozers tenglamasi va polikondensatlanishning desruktiv reaksiyalari
Funksional guruhlarining sarf bo`lish darajasi polikosdensatlanish
reaksiyasining tugallanish darajasini belgilaydi. Bu esa avvalo muvozanatni
polimer hosil bo`lish tomonga siljishiga imkon bermaydigan past molekulyar
moddalarni reaksion muhitdan yaxshilab chiqarib turilishiga bog`liq. Polimerlanish
darajasi P va reaksiyaning tugallanish darajasi (polimerning miqdori) X orasida
matematik bog`lanish mavjud bo`lib, uni Karozers keltirib chiqardi. Bu bog`lanish
faqat funksional guruhlar ekvivalent nisbatda bo`lgandagina to`g`ri natija beradi.
f- bitta monomer molekulasiga to`g`ri keladigan funksional guruhlar miqdori,
N0 va N- lar esa reaksion aralashmadagi dastlabki va oxirgi molekulalar soni
19

bo`lsin. Dastlabki aralashmadagi funksional guruhlarning umumiy soni f.N0 ga
teng. Har bir kondensatlanish reaksiyasida bitta monomer molekulasi va 2 ta
funksional guruh yo`qoladi. Polikondensatlanish davomida N0-N ta molekula
sarflanadi. Bunda reaksiyaga kirishgan guruhlar soni 2(N0-N)ga teng bo`ladi.
Polikondensatlanishning tugallanish darajasi X reaksiyaga kirishgan guruhlarning
qismini ko`rsatadi. Demak,
Bo’ladi.
Agar bitta makromolekula hosil bo`lishida x monomer birligi ishtirok etsa, n
ta makromolekula hosil bo`lishida X.N marta ko`p monomer molekulasi ishtirok
etadi:
qiymatini tenglamaga qo`yib, Karozers tenglamasini hosil qilamiz:
P ni o`rtacha polimerlanish darajasi deb, uni Karozers
tenglamasidan topamiz:
Bu ifodadan polikondensatlanish reaksiyasi qancha oxirigacha borsa,
polimerlanish darajasi shuncha yuqori bo’lishi ko`rinib turibdi. Reaksiyaning
tugallanish darajasi uni olib borish vaqti bilan aniqlanganligi uchun
makromolekulalarning uzunligi polikondensatlanish muddati uzayishi bilan ortadi.
Karozers tenglamasini quyidagi misollarda ko`rib chiqaylik:
20

Monomerlar bittadan funksional guruh tutgan va reaksiya to`la (f=1, Р=1)
ketgan bo`lsin. Bu f va P larning qiymatlarini Karozers tenglamasiga qo`yib,
kuyidagini topamiz:
Demak, monomerda faqat bitta funksional guruh bo`lsa, reaksiya 100 % ketsa
ham yuqorimolekulyar birikma hosil bo`lmas ekan.
2) Ekvimolekulyar miqdordagi bifunksional monomerlar orasidagi reaksiya
ma'lumki,
Bo’ladi.
Masalan, polimerlanish darajasi 10 ga teng bo`lishi uchun reaksiyaning
tugallanish darajasi 90% bo`lishi kerak, faqat reaksiya 99,8 % borganda, X=(1-
1/500) polimerlaning molekulyar massasi 500 ga yetadi. Bundan ko`rinib turibdiki,
yuqorimolekulyar birikmalarni hosil bo`lishi uchun amalda reaksiyani oxirigacha
olib borishga harakat qilish kerak.
3) 3 mol bifunksionalli monomerni 2 mol uch funksionalli birikmalar bilan
reaksiyasi.
Bu hol uchun bo’ladi. Agar P
n
yani poliimerlanish darajasi
juda katta qiymatga ega bo’lsa ham bo’ladi.
Shunday qilib, agar makromolekula hosil bo`lishida cheksiz ko`p miqdorda
monomer qoldiqlari qatnashganda ham nazariy jihatdan hamma funksional
guruhlarni reaksiyaga qatnashishi mumkin emas. Fizik ma'no jihatdan, monomerda
funksional guruhlarining soni ikkidan ko`p bo`lgan holda uch o`lchamli "cheksiz
21

katta" makromolekula hosil bo`ladi. Bu makromolekula bilan hosil bo`lguncha bir-
biridan o`zining fazoviy joylanishi tufayli izolirlangan va reaksiyaga kirishib
ulgurmagan ozod holdagi funksional guruhlar bog`langan holda bo`ladi. Bunday
ozod funksional guruhlarni bog`lash uchun bu tipdagi polimerlarni olishda
reaksion aralashmaga biroz miqdorda monofunksional guruhli birikmalar
qo’shiladi. Izolyasiyalangan makromolekulalarga monofunksional guruhli
molekula oson diffuziyalanadi va ular bilan reaksiyaga kirishadi.
Karozers formulasi polimer polidispereligini, boshlang`ich reaksion
aralashmadagi monomerlar nisbati kabi polikondensatlanish jarayonidagi ayrim
holatlarni hisobga olmaydi.
Amalda ko`proq o`zida bir xil turdagi funksional guruh tutgan ikkita har xil
monomerlarni geteropolikondensatlanishi olib boriladi. Bunday hollarda
monomerlarning o`zaro miqdoriy nisbati katta ahamiyatga ega, chunki oddiy
sharoitda polikondensatlanish vaqtida birinchi monomer tugasa, ikkinchi
monomerning bir xil funksional guruhlari o`zaro reaksiyaga kirishmaydi va
polimer zanjiri o`sishdan to`xtaydi. Demak, monomerlar ekvivalent miqdorlarda
olinganda eng yaxshi sharoit vujudga keladi va natijada eng yuqori molekulyar
birikmalar hosil bo`ladi. Buni 3- rasmda ko`rsatish mumkin:
V.V.Korshak va V.V.Golubevlarning ko`rsatishicha, agar komponentlardan
birining miqdori 0,09% ortiq bo`lsa, hosil bo`layotgan polimerning molekulyar
massasi 10 marta kamayadi. Xuddi shunday holatni boshqa muvozanatli
22

polikondensatlanish reaksiyalarida ham kuzatish mumkin. Bunday reaksiyalarni
izchil kuzatish natijasida Korshak polimerning molekulyar massasi va biror
monomerning mol % da ortiqchaligi (q) orasida miqdoriy bog`lanish borligini
aniqlab, funksional guruhlarning noekvivalentlik qoidasini yaratdi:
bu yerda Ма,Мв ва Мав lar ortiqcha olingan komponentlar va reaksiyada
hosil bo`lgan qo`shimcha moddalarning molekulyar massasi.
Muvozanatli polikondensatlanishda almashinuv jarayonlarining borishiga
qaramasdan hosil bo`lgan makromolekula o`lchami noekvivalentlik hoidasi
yordamida aniqlanadi. Agar bir monomerning mollar soni n, boshqasiniki esa m
bo`lib, m>n bo`lsa, bunday holda polimerlanish darajasi sistemadagi kam
miqdorda olingan monomerlarning mollar sonini ortiqcha olingan monomerlarning
mollar soniga bo`lgan nisbati bilan belgilanadi:
Agar sistemaga funksional guruhlardan birortasi bilan o`zaro ta'sirida bo`la
oladigan monofunksional guruh kiritilsa, u funksional guruhni qurshab olishi
natijasida polikondensatlanish jarayonini to`xtatadi. Qachonki bir xil turdagi
funksional guruhlar sarflanib bo`lsagina, u reaksiya to`xtaydi. Bu vaqtda ikkinchi
turdagi funksional guruhlarning ortiqchasi sistemaga kiritilgan monofunksional
birikmaning miqdoriga ekvivalent bo`ladi. Polimerlanish darajasining qiymati 1
mol monofunksional birikmaga to`g`ri keladigan bifunksional birikmalarning
o`zaro nisbati orqali aniqlanadi:
Masalan, agar aminoenant kislotasini 1 mol% moy kislotasi ishtirokida
polikondensatlanishida polimerlanish darajasi 100 ga teng bo`lgan, polimer hosil
23

bo`lsa, 2% mol miqdorda moy kislotasi ishtirok etganda, maksimal polimerlanish
darajasi 50 ga teng bo`ladi. Polikondensatlanishda polimerning molekulyar
massasini monofunksional birikmalarni qo`shish yo`li bilan boshqarish mumkin.
Oligomerlar olishda foydalaniladigan reaksiyaga qobiliyatli bunday
monofunksional birikmalar molekulyar massani boshqarish uchun stabilizatorlar
deyiladi.
Polikondensatlanishning destruktiv reaksiyalari
Polikondensatlanish reaksiyalarida ajralib chiqayotgan oddiy moddalar
ta'sirida destruksiya reaksiyasi sodir bo`ladi. Polikondensatlanishda bo`ladigan
destruksiya reaksiyalari V.V.Korshak tomonidan mukammal o`rganildi.
Destruksiya reaksiyalarining eng ko`p uchraydigani gidrolizdir. Polimerlarning
gidrolizga moyilligi polimer tarkibiga kirgan funksional guruhlar va bog`larning
tabiati orqali aniqlanadi. Polimerdagi yon funksional guruhlarning gidrolizi
natijasida polimerning kimyoviy tarkibi o`zgaradi. Gidroliz vaqtida asosiy
molekulyar zanjir tarkibidagi bog`lar destruksiya jarayoniga uchraydi va
polimerning molekulyar massasi kamayib ketadi. Poliasetallar, murakkab efirlar va
poliamidlar oson gidrolizlanadi:
Bu reaksiyalar natijasida efir bog`larining va ozod funksional guruhlar
sonlarining yig`indisi o`zgarmaydi, lekin poliefirning o`rtacha molekulyar massasi
kamayadi. Poliefirlar olinishida ichkimolekulyar pereeterifikasiyalanish
24

reaksiyalari ham sodir bo`lishi mumkin. Bunda poliefirlarning o`rtacha molekulyar
massasi o`zgarmasa ham makromolekulalarning molekulyar massasi bo`yicha
taqsimlanishi o`zgaradi:
Analogik reaksiyalar fenol formaldegid smolalarini sintez qilishda ham,
masalan fenol ta'sirida borishi mumkin. V.V.Korshak poliefirlarning asidoliz va
alkogolizi hamda poliamidlarning asidoliz, aminoliz jarayonlarining kinetikasini
tekshirib, destruksiya natijasida molekulyar massaning kamayish tezligi,
polimerning dastlabki o`rtacha molekulyar massasiga bog`liqligini aniqladi. Bir xil
sharoitda molekulyar massasi katta bo`lgan polimer molekulyar massasi kichik
bo`lgan polimerga qaraganda tezroq destruksiyaga uchraydi. Har bitta
makromolekulaga to`g`ri keladigan uzilgan bog`lar soni polimerning molekulyar
massasi ortishi bilan ortib boradi, ya'ni yuqoriroq molekulyar massaga ega bo`lgan
polimer destruksiyalanganida uning molekulyar massasi keskin kamayishi
kuzatiladi (4-rasm).
25

Shuningdek, polimerning to`la destruksiyalanishi uchun ketgan vaqt polimer
gomologik qatorlarining hamma fraksiyalarida bir xil bo`ladi, u uzilgan bog`
sonlarining yig`indisi bilan aniqlanadi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimerlar makromolekulasining eng
muhim xususiyati uning zanjirsimon tuzilganligi, ya'ni molekulani chiziqli
uzunligining ko`ndalang o`lchamidan ko`p marta (bir necha tartibga) kattaligidir.
Masalan, ko`p ishlatiladigan Har xil polietilen tasmalaridagi
makromolekulalarning uzunligi diametridan 1000-10000 marta katta.
Makromolekulaning zanjirsimon tuzilganligidan polimer moddalari quyi
molekulali moddalarnikidan butunlay farqlanuvchi xossalarga ega bo`lib, ular
quyidagilar: -makromolekulalarning zanjirsimon tuzilishi ularda egiluvchanlik
xususiyatini barpo qiladi. Ana shu ma'lum chegarada ilgarlanma mustaqil harakat
qiladi. Bu xossasi tufayli makromolekulalardan tashkil topgan jismlar yangi
yuqorielastik holatini namoyon qiladi; -uzun va zanjirsimonligidan
makromolekulalarning o`zaro ta'sirlashuvi, bog`liqligining kuchi juda katta.
Shu sababli polimer moddalardan xilma-xil tolalar va tasmalar olinadi; -
polimerlar eruvchanlikda ham yangi xususiyat namoyon qiladi. Ular to`g`ridan-
to`g`ri eriy olmaydi. Avval bo`kadi, so`ng eriydi.
Eritmasining qovushqoqligi benihoya katta bo`lib 1-2%li eritmalar
oquvchanligini yo`qotadi va gelga aylanadi; -polimerlarning kimyoviy
reaksiyalarida oddiy quyi molekulyar birikmalarda uchramaydigan hollar ham bor.
Makromolekulalar va polimerlarning tuzilish va xossalariga oid keltirilgan
xususiyatlari noyobdir. Ular quyimolekulyar moddalarda bo`la olmaydi. Shular
sababli polimer holatni moddaning noyob holati desa bo`ladi. Shuning uchun ham,
polimerlar kimyosining alohida fan sifatidagi tadsisoti, o`rganilishi va
o`qitilishining sababi tushunarlidir.
26

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirkomilov, N.I.Bozorov, I.I.Ismonov., “Polimerlar kimyosi”
Nazariy asoslar-laboratoriya ishlari darslik., Toshkent 2010.
2. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
3. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
4. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
5. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
6. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
7. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
8. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
10. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
11. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
Foydalanilgan internet saytlar
1. https://wikipediya.org
2. https://ziyouz.com
3. https://openai.com
4. https://arxiv.uz
5. https://reja.tdpu.uz
6. https://unilibrariy.uz
27

7. https://e-library.uz
28

Polikondensatlanishda molekulyar massaga ta’sir etuvchi omillar

Купить