Polimerlarning tirik tabiatda roli - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	45.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Polimerlarning tirik tabiatda roli

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
III- bosqich 302 guruh talabasi
Abdukaxxorova Ro’zixonning
Yuqori malekulyar birikmalar kimyosi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Polimerlarning tirik tabiatda roli

Kurs ishi rahbari:

Andijon – 2024

Mundarija
Kirish
I BOB: Polimerlarning tirik tabiatdagi roli va umumiy ma’lumotlar
1.1 Polimerlarning tirik tabiatdagi ro’li va ularning kimyoviy materiallar sifatidagi
ahamiyati
1.2 Polimerlar haqidagi fanning rivojlanishida O’zbekiston kimyogar olimlarining
qo’shgan xissasi
II BOB: Polimerlarning kelib chiqishi, tuzilishi va xossalari
2.1 Polimerlarning kelib chiqishi, kimyoviy tarkibi va tuzilishiga ko’ra sinflanishi
va nomlanishi
2.2 Polimerlaning molekulyar tuzilishi
2.3 Polimerlarning erish termodinamikasi
2.4 Polimerlarni bo’kishi va erishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
“Mamlakatimizda chuqur o’zgarishlar siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy hayotning
barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatni demokratik
yangilash va modernizatsiyaqilish qilish jadal suratlar bilan rivojlanib bormoqda.
Bunda kuchli fuqorolik jamiyatni shakllantirish yo’lini belgilab olish va izchil
ravishda amalgam oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda”. 1

Ma’lumki, polimerli mahsulotlar o’zida ajoyib va juda muhim bo’lgan xossalarni
mujassamlashtirgani tufayli qo’llanish sohalari vaqt o’tgan sayin kengaymoqda.
Shu bois polimerni davr talabiga hamohang bo’lgan yangi xossalarni yaratish
maqsadida ularni keng qamrovli tadqiq etish dolzarbdir.
Xozirgi kunda ishlab chiqarishda kimyoning o'rni juda katta. Turli-tuman
polimer maxsulotlarini ishlab chiqarish uchun, yangidan-yangi polmerlarni sintez
qilishni taqozo etadi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek, - "Mamlakatimiz va
mintaqamizdagi mavjud sharoitdan kelib chiqib, gazni qayta ishlash, neft-kimyo,
kimyo sanoati, energetika, avtomobilsozlik, elektronika sanoati, farmavsevtika
kabi zamonaviy soxalar va ishlab chiqarish tarmoqlarini va albatta, axborot
texnologiyalari va telekommunikasiya tizimlarini jadal rivojlantirishga aloxida
axamiyat berish, yaqin kelajakda raqamli va keng formatli televideniyaga o'tish.
Shular qatorida birinchi navbatda yengil to'qimachilik va oziq -ovqat sanoatida
paxta tolasi, boshqa qishloq xo'jalik maxsulotlari va xom ashyo resurslarini chuqur
qayta ishlash bo'yicha ishlab chiqarishni, qurilish materiallari sanoatini yanada
rivojlantirish, sifatli va barqaror talabga ega bo'lgan tayyor maxsulotlar
tayyorlaydigan korxonalar tashkil etishga aloxida e'tibor qaratish darkor" 2
.
Shu nuqtai nazardan qaralganda biz yoshlar ham o'z ilm va malakalarimizni
vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligiga bag'ishlashimiz zarur. Buning
uchun olgan bilmlarimiz asosida yangi-yangi maxsulotlar olishga qaratilgan ilmiy
tadqiqotlar bilan shug'illanishimiz va shu bilan o'z xissamizni qo'shishimiz kerak.
Shundan kelib chiqib, ushbu bitiruv malakaviy ishi ishlab chiqarishda, keng
3

qo'llanilishi mumkin bo'lgan to’rsimon polimerlarni bo’kish xossasini o’rganish
bo’yicha uslubiy ko’rsatma tayyorlashga qaratilgandir.
Xozirgi vaqtlarda to’rsimon tuzilishli polimerlar tibbiyotda va halq
xo`jaligining turli tarmoqlarida keng qo`llanilmoqda.
Bunday polimerlarni xosil qilishning to`g’ridan-tug’ri usullaridan biri-radikal
polimerlanish, sopolimerlanish va tayyor polimerni kimyoviy o’zgartirish
reaktsiyalaridir.
Takidlash joizki, yuqorida aytilgan usullarda tikuvchi agentlar qo’llaniladi.
Tikuvchi agentlarsiz ham to’rsimon tuzilishli polimerlarni hosil qilish mumkin.
Buning uchun boshlang’ich mahsulotda reason faol guruhlar bo’lishi zarur.
Masalan, gidroksil guruxi, amid guruhi, karboksil guruhlarini bo’lishidir. Ushbu
guruhlarda zanjirni uzatish reaksiyasi sodir bo`ladi va natijada tikuvchi agentlarsiz
yuqori bo`kuvchi gidrofil’ gellar xosil bo`ladi.
Adabiyotlarda to’simon tuzilishli polimerlarni xossalarini o’rganishga
bag’ishlangan ma’lumotlar juda kam.
Shu naqtai nazardan ushbu bitiruv malakaviy ishning maqsadi to’simon
tuzilishli polimrlarning bo’kish xossasini o’rganish bo’yicha uslubiy ko’rsama
ishlab chiqishdan iboratdir.
Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilangandi:
-Yuqorimolekulyar birikmalar va ularning asosiy tushunchalarini o’rganish;
-Polimerlar xaqidagi fan va uning rivajlanish tarixini o`rganish;
-Polimer materiallarini ahamiyatini ko’rib chiqish;
- To’rsimon tuzilishli polimerlar va ularning olinishi usullarini taxlil qilish;
-Polimer eritmalarining temodinamikasi;
- Polimerlarni bo’kishi va erishi;
- Polimerlarning molekulyar tuzilishini tahlil qilish;
-Sintez qilingan to’rsimon tuzilishli gomo- va sopolimerlarni aniqlash;
-To’simon polimerlarni bo`kish kinetikasini o`rganish metodikasini ishlab
chiqish;
-To`rsimon polimerning bo`kish tezligiga erituvchi tabiatining ta`siri;
4

-Rezina yoki jelatinaning bo’kish kinetikasini xajmiy usulda o’rganish;
-Jelatinaning suvda bo’kishiga pH -ning ta`sirini o’rganish;
-No’xatning suvda bo’kishini tekshirish;
-Bo’kishga oid nazorat savollarini ishlab chiqish.
-to’simon tuzilishli polimerlarni xossalarini o’rganishga bag’ishlangan
adabiyotlarni chop ettirishga investitsiyalarni jalb qilish mexanizmining ishlab
chiqish;
-bajarilgan ishlar asosida xulosalar chiqarish va tegishli takliflar berish;
Bajarilgan bitiruv malakaviy ishining ilmiy va amaliy axamiyati shundaki,
bajarilgan taqiqot metodlaridan yuqori bo’kuvchan polimerlarni bo’kish darajasini
aniqlash mumkin.
Bajarilgan ishlardan uslubiy ko’rsatma tayyorlash mumkin. Ulardan tashqari
polimerlar kimyosi fanini o`qitishdagi yangiliklar sifatida hamda metodlaridan
labaratoriya ishlarida foydalanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi
5

I BOB: Polimerlarning tirik tabiatdagi roli va umumiy ma’lumotlar
1.1. Polimerlarning tirik tabiatdagi roli va ularning kimyoviy materiallar
sifatidagi ahamiyati
Muhim tabiiy yuqorimolekulyar birikmalarga tirik mavjudotning asosiy
tarkibiy qismini tashkil qiluvchi oqsillar kiradi. Ular o’simliklarda ham, asosan,
bug’doyda va dukkaklilar urug’ida kup bo’ladi. Oqsil molekulalari peptid bog’lari
bilan bog’langan turli aminokislotalar qoldig’laridan tashkil topgan, lekin bu
aminokistotalarning bir-biri bilan qanday tartibda boglanganligi xali kup oqsillar
uchun noma`lum. Makromolekulalari Chiziqsimon tuzilgan oqsillar bir-biri bilan
disulfid guruhlar yoki vodorod bog’lar bilan bog’lanishi mumkin. Har xil
oqsillarning molekulyar massasi turli qiymatlarga ega bo’lib bir necha millionga
etishi mumkin. Tsellyuloza va kraxmal kabi tabiatda hosil bo’ladigan birikmalarga
tabiiy yuqorimolekulyar birikmalar deyiladi.
Eng ko’p tarqalgan va sa`noat uchun muhim bo’lgan sintetik polimerlarga
polietilen, polipropilen, polivinilxlorid va politetraftoretilen kabi polimerlar kiradi.
Etilenni polimerlab polietilen (I) olinadi. Bu polimerning molekulalari chiziqli
bo’lib, ba`zan uncha katta bo’lmagan tarmoqlarga ham ega bo’ladi. Polietilen
molekulyar massasi 25 000 - 100 000 oralig’ida bo’ladi. Uy haroratida u bironta
ham erituvchida erimaydi 110 - 120°S da oson deformatsiyalanadi. Suvga
barqaror, gaz va bug’ni yomon o’tkazganligi sababli oziq-ovqat mahsulotlarini
o’rovchi yupqa pardalar sifatida ham ishlatiladi. Quvurlar, yopqichlar va
suyuqliklarni saqlash uchun idishlar tayyorlashda va sanoatning ko’p sohalarida
keng ishlatiladi.
Polipropilen (II) molekulyar massasi 60 000-200 000 oralig’ida bo’ladi. Kislota,
ishqor va yog’lar ta`siriga hatto yuqori haroratda ham chidamli. Oddiy haroratda
hech qanday erituvchida erimaydi 164-170°C suyuqlanadi. Polipropilendan
pardalar, idishlar va quvurlar tayyorlashda ishlatiladi. Undan olingan tolalar yuqori
mustahkamligi bilan ajralib turadi.
Polivinilxlorid (III) chiziqli yoki kam tarmoqlangan molekulalardan iborat
bo’lib molekulyar massasi 18 000 - 30 000 atrofida bo’ladi. Polivinilxlorid asosida
6

sanoatda qattiq bukiluvchan vinilplast polimeri ishlab chiqariladi. Undan
plastmassalar, quvurlar, qurilish materiallari, pardalar va nisbatan yuqori
bo’lmagan haroratlarda ishlatiladigan apparatlarning qismlari tayyorlanadi.
Politetraftoretilen-teflon (IV) 320-327°C da suyuqlanadigan, hech narsada
erimaydigan va kuchli kislota ishqor va organik erituvchilar ta`siriga xatto yuqori
haroratlarda ham uta kimyoviy chidamli polimer. Kimyoviy chidamli quvurlar,
jo’mraklar, ventillar va podshipniklar tayyorlashda ishlatiladi.
Yuqorimolekulyar birikmalarning alohida xossalari ya`ni bu moddalarning
quyimolekulyar birikmalardan farq qilishiga eng asosiy sabab ular
makromolekulalarining katta o’lchamga egaligidir.
Kimyoviy sinflash nuqtai nazaridan yuqorimolekulyar birikmalar bilan
quyimolekulyar birikmalar orasida deyarlik farq yo’q. Yuqorimolekulyar
uglevodorodlar (kauchuk), galogenli hosilalar (polivinilxlorid), tsellyuloza,
kraxmal, spirtlar, kislotalar, murakkab efirlar va h. k. lar ham shu sinflarga oid
bo’lgan quyimolekulyar moddalar vakillariga xos bo’lgan kimeviy reaktsiyalarga
kirishadi, lekin polimerlarning kimyovii xossalarida o’ziga xos xususiyatlari bor.
Yuqorimolekulyar birikmalar quyimolekulyar birikmalardan fizikaviy xossalari
bilan keskin farqlanadi. Shu bilan bir qatorda yuqorimolekulyar birikmalarni
tadqiq qilish usullari quyimolekulyar birikmalarga qo’llaniladigan usullarga
mutlaqo o’xshamaydi.
Haydash va qayta kristallash kabi kimyoviy birikmalarni ajratib olish va
tozalash usullarini yuqorimolekulyar moddalarga tadbiq qilib bo’lmaydi, chunki
polimerlar juda chuqur vakuumda ham bug’lanmaydi, ammo parchalanib ketishi
mumkin. Polimerlarning kristallanishi ham o’ziga xos murakkab jarayondir. Shu
bilan bir qatorda polimerlarni ularga doimo yo’ldosh bo’lgan aralashmalardan
tozalamay turib makromolekulalarning tuzilishi va tarkibini o’rganib bo’lmaydi.
«Kimyoviy toza» modda tushunchasi ham yuqori va quyimolekulyar birikmalar
uchun turli xil tadbiq qilinadi.
Yuqorimolekulyar birikmalarning hatto suyultirilgan eritmalari ham
quyimolekulyar birikmalarning kontsentrlangan eritmalari qovushqokligidan ancha
7

katta bo’lgan qovushqoklikka ega. Yuqorimolekulyar birikmalar quyimolekulyar
birikmalarga qaraganda ancha sekin eriydi va erish jarayoni polimerning avvalo
bo’kishi orqali sodir bo’ladi. Ba`zi yuqorimolekulyar birikmalar hech qanday
erituvchida erimaydi. Odatda polimer eritmasidan erituvchi bug’latib yuborilganda
quyimolekulyar birikmalarda bo’lgani kabi kristallar xosil bulmay, o’rniga parda
hosil bo’ladi. Polimerlar eritmasi yoki suyuklanmasini juda mayda teshikchalar
(fil’era) bosim ostida utkazib tolalar olish mumkin.
Yuqorimolekulyar birikmalardan olingan parda, tola va boshqa buyumlar
alohida mexanik xossalari bilan ajralib turadi. Mexanik xossalar
makromolekulaning o’lchami, bukiluvchanligi, shakli, tuzilishi va o’zaro
joylashish xarakteri va haroratga bog’liq.
Polimerlarda quyimolekulyar birikmalardagi kabi funktsional guruxlar bo’lsa
ham, ularning kimyoviy xossalarida katta farq bor. Odatda yuqorimolekulyar
birikmalar o’ziga o’xshash ko’rinishga ega bo’lgan quyimolekulyar birikmalarga
qaraganda kimyoviy reaktsiyaga juda sekin, ba`zan tez kirishadi, ko’pincha
birikish, o’rin olish va uzilish reaktsiyalari oxirigacha bormaydi. Ba`zan asosiy
reaktsiya bilan bir qatorda funktsional guruhlar xarakterini o’zgartiruvchi va shu
bilan asosiy jarayonga to’sqinlik qiluvchi qo’shimcha reaktsiyalar ham boradi.
Nihoyat, yuqorimolekulyar birikmalarning muhim xususiyatlaridan biri, ularga
juda kam miqdordagi reagentlar ta`siridan o’z xossalarini keskin o’zgartirish
qobiliyatiga egaligidir.
1.2. Polimerlar xaqidagi fanning rivojlanishida O`zbekiston kimyogar
olimlarininmg qo’shgan xissasi
Polimerlar kimyosi avval kolloid kimyo tarkibida rivojlanib kelgan,
keyinchalik juda ko’p kashfiyotlar qilinishi natijasida polimerlar kimyosi aloxida
fan sifatida ajralib chiqdi va o’zining nazariyasiga ega bo’ldi.
8

Zamonaviy makromolekulyar tuzilish nazariyasi asosida quyidagilar yotadi:
1. Polimer birikmalar makromolekulalar majmuasidan iborat bo`lib, ular
tuzilishi va zvenolar tarkibi bilan bir-biridan farq qiladi.
2. Makromolekulaning asosiy zanjirini tashkil etgan atomlar
makromolekulaning konformatsion o`zgarishlariga olib keluvchi kovalent bog’lar
atrofida to`xtovsiz tebranma harakat qiladi.
3. Polimerning xossalari uning molekulyar massasi, makromolekulasining
tuzilishi, ularning bukiluvchanligi, kimyoviy tarkibi hamda makromolekulyar ta`sir
tabiatiga bog’liq.
4. Polimer eritmalari termodinamik barqaror sistemalar bo`lib, quyi
molekulyar birikmalarning chin eritmalaridan farq qilmaydi, ammo assotsilanish
va sol’vatlanish kuchlari shunchalik yuqoriki, ular juda suyultirilgan eritmalarga
ham taalluqlidir.
Shu o`rinda O`zbekiston kimyogar-polimerchilarining paxta tsellyulozasi
kimyosi va fizikasi, polimerlarning radiatsion kimyosi (akad. Usmonov H.U.,
professorlar Tillaev R.S., Toshmuxamedov S.O., Azizov U.A., Roziqov K.H.,
Ayxodjaev B.I., Raxmonberdiev G’. va boshqalar), ftorpolimerlar (prof.
Yo`lchiboev A.A.) va tibbiy polimerlar (prof. Musaev O`.N., akad. Rashidova
S.SH., prof. Najmiddinov SH., prof. To`raev A.S. va boshqalar) sohasidagi
fundamental tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega. Bu tadqiqotlar polimerlar
kimyosini o`rganishni O`zbekistonda boshlagan alloma – O`zbekistonda xizmat
ko`rsatgan fan va texnika arbobi, akademik H.U.Usmonov nomi bilan bog’liq.
O`zbekiston paxta yetishtiruvchi yetakchi mamlakatlardan hisoblanib unda
tabiiy polimer – tsellyulozaning bexisob zaxirasi mavjud. Bundan tashqari ko`plab
pentozan tutuvchi xomashyolarning ko`pligi va tabiiy gazning mavjudligi
polimerlar kimyosi va texnologiyasining yirik markazini aynan O`zbekistonda
tashkil etishni taqozo etgan edi.
9

1950 yilda O`zbekiston Fanlar Akademiyasining Kimyo institutida paxta
tsellyulozasi va efirlarining termodinamik, fizik-kimyoviy va mexanik xossalarini
tadqiq qilishni boshlagan tabiiy polimerlar kimyosi laboratoriyasi tashkil etildi.
Buni O`zbekistonda polimerlar haqidagi fanga asos solingan davr deb hisoblash
mumkin. Polimerlar haqidagi dastlabki ishlar, shuningdek sohaga oid institut va
laboratoriyalarning tashkil etilishi, H.U.Usmonovning ustozi akademik V.A.Kargin
nomi bilan bog’liq.
Tabiiy polimerlar kimyosi laboratoriyasida tsellyuloza biosintezi, uning
strukturasi, fizik-kimyoviy, termodinamik va boshqa xossalarini tadqiq qilish
rivojlantirildi.
Akrilnitrilning vinilatsetat, stirol, metilmetakrilat, vinilpirrolidon bilan
sopolimerlari hamda akril kislotasining efirlari sintez qilindi va ularning akrilnitril
bilan sopolimerlanish reaktsiyalaridagi faolligi o`rganildi. Sintetik polimerlarni
sintez qilish va xossalarini o`rganishda akad. M.A.Asqarovning xizmatlari katta.
Akad. Axmedov K.S. rahbarligida dispers sistemalarning fizik-kimyoviy
xossalarini kerakli yo`nalishga qaratish uchun suvda eriydigan polielektrolitlar, sirt
faol moddalar ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq etildi.
1960 yildan boshlab Mirzo Ulug’bek nomidagi O`zbekiston Milliy
universitetining kimyo fakul’tetida sintetik polimerlarni radiatsion
modifikatsiyalash sohasida har tomonlama tadqiqotlar boshlandi va yangi termo-
xemo- va yoruqqa bardosh ftorpolimerlar olish usullari ishlab chiqildi.
Markaziy Osiyoda birinchi bo`lib universitetda fiziologik faol polimerlar
kimyosi va fizik-kimyosi o`rganila boshlandi. Bu sohada professor O`.N.Musaev
va shogirdlari tomonidan alkaloidlar va dori vositalari asosida farmakologik
faollikka ega bo`lgan qator yangi suvda eruvchan polimerlar sintez qilindi. Keyingi
yillarda O`zbekiston Fanlar Akademiyasining Polimerlar kimyosi va fizikasi
institutida akademik S.SH.Rashidova rahbarligida o`ziga xos spetsifik
xususiyatlarga ega polimerlarni sintez qilish va tadqiq qilinishi mazkur sohani
rivojlantirishga munosib hissa qo`shmoqda.
10

Polimerlar oddiy moddalardan farqlanuvchi xossalari orqali polimer
materiallarning turli sohalarda keng ishlatilishini va ularning ahamiyatini
tuShuntirishga asos bo`ladi.
Quyi molekulyar birikmalar engil harakatchanligi hisobiga bir-biri bilan yoki
yuqori molekulyar birikmalar bilan tez reaktsiyaga kirishadi va polimerlarni
o`zgartiradi yoki parchalaydi. Shunday qilib ular makromolekulalarning tabiatda
tashuvchilari hisoblanadi. Makromolekulalarning murakkabligi va kam
harakatchanligi yuqori molekulalarning uzoq mavjud bo`lishini hamda turli-
tumanliligini ta`minlaydi. Yuqori molekulyar birikmalarning hosil bo`lish,
o`zgarish va parchalanishining aniq yo`llari juda murakkab va o`ziga xos.
Yuqori molekulyar birikmalarning alohida xossalari ularning barcha xossalari
bo`yicha quyimolekulyar birikmalardan farq qilishiga avvalo
makromolekulalarning kattaligi oqibatidandir. Quyi molekulyar birikmalarga xos
haydash va qayta kristallash kabi kimyoviy moddalarni ajratib olish va
tozalashning ma`lum usullaridan yuqori molekulyar birikmalar uchun foydalanib
bo`lmaydi, hatto juda chuqur vakuumda haydaganda ham polimerlar parchalanib
ketadi.
E`tiborli tomoni shundaki, yuqori molekulyar birikmalarning juda suyultirilgan
eritmalari ham quyi molekulyar birikmalarning kontsentrlangan eritmalaridan
yuqori qovushqoqligi bilan ajralib turadi. Yuqori molekulyar birikmalar quyi
molekulyar birikmalarga qaraganda juda sekin eriydi va bu jarayon bo`kish orqali
sodir bo`ladi.
Yuqori molekulyar birikmalardan iborat pardalar, tolalar va boshqa buyumlar
alohida mexanik xossalari bilan farqlanadi va ular makromolekulalarning kattaligi,
bukiluvchanligi, shakli, tuzilishi va o`zaro joylashish xarakteri hamda haroratga
bog’liq. Yuk ta`sirida namunaning to`liq deformatsiyasi oddiy materiallardagi kabi
darhol sodir bo`lmay, ma`lum vaqt oralig’ida kechadi va bu vaqt haroratga
nomutanosib.
Yuqori molekulyar birikmalarda quyi molekulyar moddalardagi kabi xuddi
shunday funktsional guruhlar bo`lsa ham, bu ikki xil birikmalarda kimyoviy
11

reaktsiyalarning borishida sezilarli farqlar mavjud. Shunisi e`tiborliki, yuqori
molekulyar birikmalar xuddi shunday tuzilishga ega bo`lgan quyi molekulyar
birikmalarga nisbatan ancha sekin yoki juda tez reaktsiyaga kirishadi; ko`pincha
o`rinolish, almashish va ajralish jarayonlari oxirigacha bormaydi. Ba`zan asosiy
reaktsiya bilan bir qatorda funktsional guruhlar tabiatini o`zgartiruvchi va shu bilan
asosiy jarayonga halal beruvchi qo`shimcha reaktsiyalar boradi. Nihoyat, yuqori
molekulyar birikmalarning muhim xususiyatlaridan yana biri juda kichik
miqdordagi reagent ta`sir ettirilganda o`z xossalarini keskin o`zgartirishidir.
12

II BOB: Polimerlarning kelib chiqishi, tuzilishi va xossalari
2.1 Polimerlarning kelib chiqishi, kimyoviy tarkibi va tuzilishiga ko’ra
sinflanishi va nomlanishi.
Barcha yuqori molekulyar birikmalar kelib chiqishiga qarab quyidagicha
sinflanadi:
1. S intetik polimerlar – quyi molekulyar birikmalardan sintez yo`li bilan
olinadi;
2. Tabiiy polimerlar – tabiiy materiallardan olinadi;
3. Sun`iy polimerlar – tabiiy polimerlarni kimyoviy modifikatsiyalash orqali
olinadi;
Sintetik polimerlar tabiiy polimerlardan kimyoviy strukturasining soddaligi
bilan ajralib turadi. Masalan, polivinilxlorid quyidagi sodda strukturaga ega:
Sintetik polimerlarning ba`zi vakillari 3000 – 4000 o
S gacha haroratga chidamli.
Amerikadagi “Jeneral elektrik” kompaniyasi laboratoriyasining kimyogarlari
5500 o
S gacha barqaror turaoladigan rezina olish usulini ishlab chiqdilar.
Yuqori molekulyar birikmalar makromolekulasida monomer zvenolarining bir-biri
bilan bog’langanligiga ko`ra chiziqli, tarmoqlangan va fazoviy (to`rsimon)
tuzilishda bo`ladi.
Yuqori asimmetrik darajali uzun zanjirsimon makromolekulalardan iborat
polimerlar chiziqli polimerlar deyiladi va ularni quyidagi sxema bilan ifodalash
mumkin: – M – M – M – M – M – M – M –
Yon tarmoqlarga ega bo`lgan va bu tarmoqlar soni hamda uzunligi juda katta
oraliqda o`zgarishi mumkin bo`lgan zanjirsimon strukturali polimerlar
tarmoqlangan polimerlar deyiladi:
Bir-biri bilan fazoda ko`ndalang kimyoviy bog’lar bilan bog’langan uzun
zanjirsimon makromolekulalardan iborat polimerlar fazoviy yoki to`rsimon
polimerlar deyiladi:
13

Asosiy zanjirning tuzilishiga ko`ra barcha yuqori molekulyar birikmalar
gomozanjirli va geterozanjirli polimerlar guruhlariga bo`linadi:
Asosiy zanjiri bir xil atomlardan, masalan uglerod, oltingugurt, fosfor va h.k.
iborat bo`lsa gomozanjirli polimerlar hisoblanadi. Makromolekulaning asosiy
zanjiri faqat uglerod atomlaridan tuzilgan bo`lsa, karbozanjirli polimerlar deyiladi:
Asosiy zanjir har xil atomlardan iborat bo`lsa, geterozanjirli polimerlar deyiladi:
Polimerlarning olinishiga ko`ra sinflash.
1. Polimerlash – tarkibida qo`shbog’ tutgan to`yinmagan uglevodorodlar
(monomerlar)dan olish:
2. Polikondensatlash – strukturasida reaktsion qobiliyatli ikki va undan ortiq
funktsional guruhlar tutgan birikmalardan olish:
n NOOS – R - NH
2 HO [- OC – R – NH -]
n -H + n-1 H
2 O
3. Polimeranalogik reaktsiyalar orqali polimerlardan polimerlar olish:
Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek polimerlarni makromolekulasining tuzilishiga
ko`ra organik, elementorganik va noorganik polimerlar guruhlariga ajratish
mumkin, ammo bunday aniq 3 guruhga ajratish birmuncha qiyin, chunki bu
guruhlar orasida turli xildagi oraliq birikmalar ham mavjud.
a)
vinil radikali tutgan monoalkilalmashgan etilen hosilalaridan olingan
polimerlar vinil polimerlar deb ataladi. Bu guruhga quyidagi polimerlarni kiritish
mumkin:
Polivinilftorid Poliviniltsianid Polivinil spirti
v) galoid almashgan polimerlar – bularning tarkibida galoid atomi bo`ladi.
Masalan: polivinilxlorid polivinilftorid
Agar polimerlar viniliden radikali CH
2 = C < tutgan 1,1 – dialmashgan
etilendan olingan bo`lsa, viniliden polimerlar deb ataladi. Bularga quyidagi
polimerlar misol bo`laoladi:
Polivinilidenxlorid polivinilidenftorid polivinilidentsianid
14

g) oksibirikmalar:
Polispirtlar - masalan, polivinil spirti
Poliefirlar – bularga misol tariqasida polivinilbutil efirini keltirish mumkin:
Polikislotalar – polimerlaganda yuqori molekulyar moddalar hosil qiladigan
ko`plab to`yinmagan kislotalardan eng ko`p amaliy ahamiyatga ega bo`lgani akril
– va metakril kislotalari va ularning hosilalaridir.
Poliakril kislotasi Polimetakril kislotasi
Bulardan ion almashuvchi qatronlar olishda keng foydalaniladi.
Polial’degidlar – birinchi polial’degid akroleinni polimerlab olingan.
Poliatsetallar – bu sinf polimerlarning eng sodda vakili polimeti-
lenoksid [– O –
CH
2 –
]
n – dir. Poliatsetallarga tsellyuloza misolida eng to`liq
o`rganilgan polisaxaridlar ham kiradi.
To`yinmagan uglevodorodlar – bularning asosiy vakillari polibutadien va
poliizopren bo`lib rezina ishlab chiqarish sanoatining asosiy xomashyosi
kauchuklardir
Polibutadien Poliizopren
Poliamidlar polikondensatlash va bosqichli polimerlash usullari bilan olinadi.
Bulardan tashqari geterozanjirli polimerlarga oksidlar sinfiga kiruvchi
polietilenoksid va poliformal’degidni misol qilib keltirish mumkin:
Polietilenoksid kosmetik mahsulotlar ishlab chiqarishda juda ko`p ishlatiladi.
Poliformal’degid plastmassa olish sanoatida ishlatiladi.
Polimerlarning nomi odatda monomer nomidan kelib chiqib uning oldiga
“poli” qo`shimchasini qo`shish bilan ataladi. Masalan, etilenni polimerlash
mahsuloti polietilen, stirol – polistirol, metilmetakrilat – polimetilmetakrilat va h.k
deb nomlanadi.
Bir qator polimerlar ularning gipotetik monomerlari bo`yicha nomlanadi.
Masalan, polivinil spirti polivinilatsetatni gidroliz qilib olinadi:
U atsetal’degidning faqat enol shaklida mavjud bo`ladigan gipotetik monomer
– vinil spirti nomi bilan nomlangan.
15

6-aminokapron kislotasi asosidagi polimer poli-(6-aminokapron kislotasi) deb
ataladi.
6-aminokapron kislotasi poli-(6-aminokapron kislota)
- kaprolaktamdan olingan xuddi shu polimer poli-( - kaprolaktam) deyiladi.
Ikki va undan ortiq monomerdan sintez qilingan kondensatsion polimerlar, odatda
ularning elementar zvenosining kimyoviy tuzilishiga qarab nomlanadi. Bunda
nomlanish strukturaviy guruh nomini qavs ichiga olib old qo`shimcha qo`shish
bilan amalga oshiriladi. Bunday strukturaviy guruh polimer sinfini belgilovchi
murakkab efir, amid, uretan va h.k. spetsifik guruhlardan iborat. SHunga ko`ra
geksametilendiamin va sebatsin kislotasi polimeri sebatsin kislotasining almashgan
amidi deb hisoblanadi va poli(geksametilensebatsamid) deb ataladi.
Poli(etilentereftalat) - etilenglikol va tereftal kislotasi n-HOOC – C
6 H
4 COOH
asosidagi polimerdir. Trimetilenglikol va etilendiizotsianat asosidagi polimer
poli(trimetilenetilenuretan) deyiladi. Shunisi e`tiborga loyiqki, keltirilgan barcha
nomlarning qavslari, odatda tushirib qoldiriladi
poligeksametilensebatsamid
polietilentereftalat
politrimetilenetilenuretan
Ba`zi polimerlar uchun ularning savdo markalari asos qilib olingan maxsus
atamalar qabul qilingan. Bularga misol tariqasida “naylon”ni olish mumkin.
“Naylon” so`ziga ikkita raqam qo`shiladi, ulardan biri poliamiddagi diamin
qoldig’ining metilen sonini ko`rsatsa, ikkinchisi – dikarbon kislotasi qoldig’idagi
uglerod atomlari sonini ko`rsatadi. Shunday qilib, poligeksametilenadipamid va
poligeksametilensebatsamid – naylon – 6,6 va naylon – 6,10 deyiladi.
Akrilonitrilni polimerlab olinadigan poliakrilonitril nitron, perlon, orlon va h.k.
nomlar bilan nomlanadi:
Mahsulotni ishlab chiqaruvchi firma polimerni o`zi nomlaydi.
Respublikamizning “Navoiy - azot” kimyo korxonasida ishlab chiqariladigan
poliakrilonitril tolasi nitron nomi bilan yuritiladi.
16

2.2. Polimerlarning molekulyar tuzilishi.
Polimer strukturasi ikki xil-molekulyar va ustmolekulyar
(makromolekulalarning bir-biriga nisbatan joylashishi natijasida hosil bo`lgan
struktura) darajasida o`rganiladi. molekulyar darajadagi strukturaga polimer
makromolekulasidagi zvenolarning tuzilishi va funktsional o`zaro joylashish tartibi
(holati) kiradi. Ustmolekulyar strukturaga polimer makromolekulalari yoki
ularning ayrim qismlarining bir-biriga nisbatan joylashishi va ularning shakli
kiradi.
Polimerlarning molekulyar strukturasi ular makromolekulasining
konfiguratsiyasi, konformatsiyasi va molekulyar taxlanishi tushunchalarini o`z
ichiga oladi.
Konfiguratsiya molekulaning tashkil etuvchi atomlarning fazoviy joylashish
tartibini ifodalaydi. Bu tartib molekulalarning betartib issiqlik harakati natijasida
o`zgarmaydi: konfiguratsiya faqat ximiyaviy bog’larning uzilib, qayta qurilishi
natijasida o`zgarishi mumkin. Polimerlarning konfiguratsiyasi bir necha
konfiguratsion darajalarga bo`linadi: elementar zveno konfiguratsiyasi,
zvenolarning birikish konfiguratsiyasi (yaqin konfiguratsion tartib), katta
bloklarning birikish konfiguratsiyasi (uzoq konfiguratsion tartib), mikrozanjir
konfiguratsiyasi.
Elementar zvenolarning konfiguratsiyasi organik ximiyada ishlatiladigan
tushunchalar va ta`riflar bilan ifodalanadi. Masalan, qo`shbog’ tutgan polimerlar
tsis-(1) va trans-(2) izomerlar shaklida bo`lishi mumkin:
Zveno konfiguratsiyasiga zveno tuzilishidagi d, l - izomeriya ham kiradi:
Yaqin konfiguratsion tartib, ya`ni zvenolarning birikish konfiguratsiyasi
ikkiga bo`linadi: zvenolarning polimer zanjiri bo`ylab birikish tartibi (struktura
17

izomeriyasi) va zvenolardagi atomlarning fazoviy joylashish tartibi (fazoviy
izomeriya).
Struktura izomeriyasi. Polimer makromolekulasi hosil bo`layotganida
elementar zvenolar uch xil usul bilan birikishi mumkin. Agar bir zvenoning oxiriga
("dumiga") ikkinchi zvenoning boshlanishi ("boshi") biriksa, birikish "boshi
dumga" deyiladi (a,b):
Shuningdek birikish "boshi boshiga" (a,a) yoki "dumi dumiga" bo`lishi
mumkin: (b,b)
Makromolekulasidagi zvenolar "boshi dumiga" (a, b) birikkan polimerlar
(tartibli) strukturali polimer hisoblanadi. "Boshi boshiga" (a, a) yoki "dumi
dumiga" (b, b) birikkan zvenolar zanjirning noregulyar qismlaridir. Dien
monomerlaridan olingan polimerlarda va sopolimerlarda strukturalar turi juda ko`p
bo`ladi.
Fazoviy izomeriya. Vinil qatori polimerlari makromolekulasining asosiy zanjiri
joylashgan tekislik stereoizomeriya tekisligidir. Bunday polimerlardagi barcha R
o`rinbosarlar stereoizomeriya tekisligining bir tomonida joylashsa-izotaktik
konfiguratsiya, navbat bilan bir u tomonda, bir bu tomonda joylashgan bo`lsa-
sindiotaktik konfiguratsiya deyiladi. O`rinbosarlari betartib joylashgan
makromolekula ataktik konfiguratsiyalidir. Masalan: izotaktik (a), sindiotaktik (b)
va ataktik (v) tuzilishli poliolefinlar.
Katta bloklarning birikish konfiguratsiyasi (uzoq tartib). Gomopolimerlarda
uzoq konfiguratsion tartib zanjirning boshidan oxirigacha bir xil chiziqli va fazoviy
tuzilish saqlanishini ifodalaydi. Faqat shu holdagina polimerning tartibli tuzilishi
haqida gapirish mumkin.
Ma`lum bir konfiguratsion strukturaning miqdori polimerning
stereoregulyarlik o`lchami hisoblanadi. Agar polimerdagi boshqa
konfiguratsiyalarning ulushi bir necha foizdan oshmasa va uning asosiy xossalariga
ta`sir qilmasa, bunday polimerni stereoregulyar deyish mumkin. Masalan,
polimerdagi tsis- va trans-izomeriyalarning miqdori bir-biriga yaqin bo`lsa polimer
stereoregulyar bo`lmaydi.
18

Zanjir konfiguratsiyasi uzoq konfiguratsion tartibli zvenolar yoki bloklardan
tashkil topgan qismlarning birikish tartibi bilan aniqlanadi. Bunday qismlar chiziqli
yoki tarmoqlangan makromolekulalar hosil qilib birikishi mumkin. CHiziqli
polimerlarning soni ko`p emas. Ularga tsis-poliizopren (tabiiy kauchuk) va
tsellyuloza misol bo`ladi. Ko`pchilik polimerlar tarmoqlangan tuzilishga ega.
Polimerning L uzunlikka ega bo`lgan asosiy zanjiriga L
yo uzunlikka ega bo`lgan
yondosh zanjirlar ximiyaviy bog’lar orqali birikkan bo`lsa, tarmoqlangan
polimerlar deyiladi. Ular qisqa (L
yoyo =1) yondosh zanjirli bo`lishi mumkin. Keyingi
holda regulyar (yulduzsimon, o`rkachsimon yoki statistik daraxtsimon) zanjir
konfiguratsiyasi bo`lishi mumkin.
Tarmoqlangan polimerlarning turlari: a, b-qisqa va uzun yondosh zanjirli, v-
yulduzsimon, g-O`rkachsimon, d-statistik makromolekulalar.
Makromolekulalari o`zaro yagona to`r hosil qilib birikkan polimerlar tikilgan
yoki to`rsimon polimerlar deb ataladi. To`rsimon strukturalar tekis yoki fazoviy
bo`lishi, to`r hosil bo`lishida 2 yoki bir qancha makromolekulalar ishtirok etishi,
tikuvchi bog’lar tartibli yoki statistik joylashgan bo`lishi mumkin. Bunday hollarda
narvonsimon (a) va yarim narvonsimon (b), yassi to`rsimon (v) va fazoviy
to`rsimon (g) polimerlar hosil bo`ladi.
Makromolekulalar konformatsiyasi deganda yakka bog’lar atrofida
atomlarning tebranishi, burilishi va aylanishi natijasida o`zgarib turadigan fazoviy
shakli tushuniladi. Har bir soniyada makromolekula ma`lum bir konformatsiyaga
ega bo`ladi. Issiqlik harakati yoki tashqi kuchlar ta`sirida makromolekula bir
konformatsiyadan boshqa konformatsiyaga o`tib turadi. Bunday konformatsion
o`tishlar natijasida ximiyaviy valent bog’lar uzilmaydi. Shuning uchun
makromolekula bir-biriga o`tib turuvchi ko`p sonli konformatsion holatlarga ega
bo`lishi mumkin. Makromolekulaning minimal energetik holatiga mos keladigan
konformatsiyalar barqaror bo`lib, konformerlar yoki konformatsion izomerlar
deyiladi.
19

2.3. Poliomerlarning erish termodinamikasi.
Polimer eritmalariga chin eritmalarga xos bo`lgan barcha termodinamik
qonunlarni ishlatish mumkin, chunki o`z-o`zicha hosil bo`ladigan polimer
eritmalari termodinamik barqarordir. Odatda polimer eritmalarining
kontsentratsiyasi massaviy, hajmiy va molyar ulushlarda beriladi.
Binar eritma uchun komponentning molyar ulushi quyidagi tenglama
yordamida topiladi:
bu erda n
1 -erituvchining mollar soni; n
2 -polimerning eritmadagi mollar soni g
1
va g
2 -erituvchi va polimerning massalari, g; M
1 va M
2 -erituvchi va polimerning
molyar massasi, g/mol’.
Polimerning molekulyar massasi M
2 juda katta bo`lganligi uchun (1.6.1)
tenglamadagi kasrning surati juda kichik bo`ladi. Demak juda katta miqdorda
polimer eritilganda ham uning molyar ulushi juda kichik bo`ladi, erituvchining
molyar ulushi esa 1 ga yaqin bo`ladi. Shuning uchun polimer eritmalarida
komponentlar kontsentratsiyasi massaviy va hajmiy ulushlarda beriladi.
Komponentning hajmiy ulushi uning partsial’ molyar hajmini eritmaning umumiy
hajmiga nisbati bilan belgilanadi: (1.6.2)
Komponentning massa ulushi uning massasining barcha komponentlar
massalari yig’indisining nisbatiga teng: (1.6.3)
Ko`rinib turibdiki j
1 + j
2 = 1 va w
1 + w
2 = 1 (1.6.4)
Amalda (1.6.3.) tenglama yordamida molyar ulushni hisoblashda polimerning
molekulyar massasi o`rniga zvenoning molyar massasi (M
ev ) qo`llanadi:
(1.6.5)
Eritmadagi polimer kontsentratsiyasini 100 ml erituvchida erigan polimerning
gramm (g) miqdori bilan ifodalash mumkin (g/100 ml).
Polimerlarning o`z-o`zicha erishi, xuddi boshqa moddalarning erishiga
o`xshab, izobar termodinamik potentsialning kamayishi bilan boradi. Sistemaning
muvozanat holati odatda fizik-kimyoviy qiymatlar orasidagi umumiy nisbatni
20

ko`rsatuvchi termodinamik holat funktsiyalari bilan ifodalanadi. O`zgarmas bosim
va haroratda sistemaning holatini ifodalash uchun entalpiya va entropiyalar bilan
bog’li bo`lgan izobar-izotermik potentsial G (odatda erkin energiya deb ham
ataladi) dan foydalaniladi:
G =H-TS = U + PV - TS (1.6.6)
bu erda H-ental’piya; S-entropiya; U-jismning ichki energiyasi; V-jismning
hajmi.
Polimerlarning erish jarayoni izobar-izotermik potentsial (DG) ning kamayishi
bilan sodir bo`ladi:
DG = DH-TDS (1.6.7)
bu erda DG, DH, DS-tegishli qiymatlarning eritmadagi va boshlang’ich
holatdagi ayirmalari. Agar sistema o`z hajmini o`zgartirmasa (bu holat odatda erish
jarayonida kuzatiladi 1.6.7) tenglamani quyidagi tenglama bilan o`zgartirish
mumkin:
DF = DU-TDS (1.6.8)
bu erda F-izoxor-izotermik potentsial yoki erkin energiya.
Ko`rinib turibdiki sistemaning termodinamik potentsiali yoki ozod energiyaning
kamayishi va polimerning o`z-o`zicha erishi uchun DG va DF larning qiymati
manfiy ishoraga ega bo`lishi kerak. Bu quyidagi hollarda bo`lishi mumkin:
1. DH
2. DS>0.
Aralashish entropiyasi doim musbat qiymatga ega bo`lgani uchun amalda
erish jarayonida bu shart amalga oshadi. Moddaning massa ulushiga hisoblangan
polimer va erituvchining aralashish entropiyasi quyi molekulyar moddaning erish
entropiyasi va kolloid sistemalarning hosil bo`lish entropiyasi oralig’ida bo`ladi.
Shuning uchun polimerlar eriganda entropiyaning ahamiyati quyi molekulyar
moddalar erishidagi entropiyaning ta`siridan kam bo`ladi va energetik omil
(sol’vatlanish) nisbatan katta qiymatga ega bo`ladi. Shu bilan bir qatorda
tenglamadagi entropiyaning qiymati nolga teng bo`lmay, ba`zi holatlarda juda
katta qiymatga ega bo`lishi mumkin, chunki polimerlarning erishi issiqlik chiqarish
21

bilan emas, balki issiqlik yutilishi bilan boradi. Statistik fizika nuqtai nazaridan
yuqori molekulyar birikmalar erishi jarayonida entropiya ortishi natijasida
makromolekulalar eritmada har xil joylashadi va har bir makromolekula turli-
tuman konformatsion shakllar egallashi mumkin. Odatda makromolekulalar
orasida erituvchi molekulalarining joylanishi natijasida makromolekulalarning
o`zaro harakatiga to`sqinlik qilish yo`qoladi va juda suyultirilgan eritmalarda
makromolekulalar bir-biridan juda uzoqda bo`ladi va ular xoxlagan
konformatsiyani egallashi mumkin. Demak, makromolekulaning joylanish
ehtimolligi suyultirilgan eritmalarda boshlang’ich holatga qaraganda ancha katta
bo`ladi.
Makromolekulaning erish oldidan joylanish ehtimolligini Wn erigandan so`ng
joylanish ehtimolligini Wk deb belgilaymiz. ehtimollik (W) entropiya (S) bilan
Bol’tsman tenglamasi orqali bog’langan:
S =K lnW (1.6.9)
bu erda K-Bol’tsman konstantasi. Bunda moddalarning eritmaga o`tishida
entropiya o`zgarishi quyidagicha ifodalanadi:
DS = Sk-Sn = K lnWk-K lnWn = K ln (1.6.10)
Ehtimollik Wk>Wn dan doim katta bo`ladi, shuning uchun erish jarayonida
entropiya ortishi doim musbat bo`ladi.
Demak, bukuluvchan zanjirga ega bo`lgan yuqori molekulyar birikmalar hatti
zanjirli polimerlarga nisbatan yaxshiro eriydilar, chunki eritmada ular har xil
konformatsion holatlar egallashga qodirdirlar. Undan tashqari, shuni ham
ta`kidlamoq kerakki, hatti zanjirli makromolekulalar odatda bir-biriga parallel
joylashadi, ular orasidagi tortishuv energiyasi ancha katta bo`ladi va zanjirlar bir
biridan qiyin ajraydi. Masalan, tsellyuloza va poliamidlarda kuzatiladi.
Polimerlar erishining termodinamik omillari
Polimerlar eruvchanligini termodinamik qonuniyatlar asosida aytib
berish mumkin. Yuqorida aytilganidek o`z-o`zicha erish izobar-izotermik
potentsialning kamayishi bilan boradi (DG>0), bu holat esa DH va DS larning
22

ma`lum nisbatlarida kuzatilishi mumkin. Yuqori elastik polimerlar eriganida
DH>0 va DS>0 bo`ladi. TDS>DH bo`lganligi uchun DG0. Agar [DH]>[TDS]
bo`lsa erish sodir bo`ladi (polistirol mo`l erituvchida, polimetilmetakrilat
dixloretanda). [DH]
Zanjirlari tartibli zich joylashgan shishasimon polimerlarda aksincha holat
kuzatiladi. Bunday polimerlar quyimolekulyar suyuqliklarda issiqlik yutish bilan
eriydilar (ya`ni DH>0). entropiya o`zgarishi ham juda oz bo`ladi. Shuning uchun
[TDS]0 bo`lganligi uchun erish o`z-o`zicha bormaydi va polimer chekli bo`kadi.
Bunday holat ayniqsa kristall polimerlarda yaqqol kuzatiladi va ular faqatgina
DH[TDS] bo`lgandagina erish qobiliyatiga ega bo`ladi. Undan tashqari,
molekulyar massa ortishi bilan yuqorielastik polimerlarda DH o`zgarmaydi, DS
esa kamayib boradi. SHishasimon polimerlarda esa erish jarayonida molekulyar
massa ortishi bilan DH va DS kamayishi ortadi, shuning uchun DS kamayishi tezro
sodir bo`ladi va DG ning kamayishi kamroq bo`ladi. Bu esa yuqorimolekulyar
polimergomologlarning erishi termodinamik jihatdan foydasizroq bo`lishini va
quyimolekulyar polimerlarning yuqorimolekulyar polimerlarga qaraganda osonroq
erishining sababini tushuntiradi va makromolekulalarni fraktsiyalash yordamida
ajratishga yordam beradi.
2.4. Polimerlarni bo’kishi va erishi.
Yuqori molekulyar birikmalar, xuddi quyi molekulyar moddalarga o`xshab,
xar qanday suyuqliklarda erimaydi. Ba`zi bir suyuqliklarda polimer o`z-o`zicha
erisa, ba`zilarida umuman erimasligi mumkin. Masalan, polistirol benzolda o`z-
o`zicha eriy oladi, lekin suvda erimaydi. Jelatin esa suvda yaxshi erib spirtda
erimaydi. Demak, birinchi ko`rsatilgan hollarda polimer va erituvchi orasida o`zaro
moyillik kuzatiladi, boshqa hollarda esa moyillik kuzatilmaydi.
Yuqori molekulyar birikmalarning erishi quyi molekulyar birikmalarning
erishidan farq qiladi. Polimerlar erishdan oldin bo`kadi, ya`ni bo`kish erishning
birinchi bosqichidir. Bo`kish davrida yuqori molekulyar modda suyuqlikni yutadi,
23

og’irligi ortadi, yumshoq va cho`ziluvchan bo`lib qoladi, hajmini hatto 10-15
marta orttiradi.
Yuqori molekulyar birikmalarning erish davrida erituvchi molekulalari
dastlab polimer modda orasida tarqaladi va natijada bo`kish jarayoni kuzatiladi.
erituvchi molekulalari asosan amorf polimerlarning makromolekulalari orasidagi
g’ovaklarda joylashadi va asta-sekin makromolekulalarni bir-biridan ajrata
boshlaydi. Vaqt o`tishi bilan makromolekulalar orasidagi bog’lanish susayadi va
makromolekulalar asta-sekin erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, natijada chin
eritma hosil bo`ladi. Ko`rinib turibdiki, bo`kish erish oldidan bo`ladigan kinetik
effektdir. Qanchalik polimerning molekulyar massasi katta bo`lsa, shunchalik
uning erishi va bo`kishi qiyinlashadi va aksincha, qanchalik molekulyar massa
kamaysa shunchalik polimerning erishi quyi molekulyar moddalarning erishiga
o`xshab ketadi. Haqiqatan ham, quyi molekulyar modda eriganida erigan
moddaning molekulalari erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, ya`ni bo`kish
jarayoni kuzatilmaydi. Bo`kish chekli va cheksiz bo`ladi.
Cheksiz bo`kish . Yuqorida aytib o`tilganidek cheksiz bo`kish erishning
birinchi bosqichi bo`ladi, so`ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraydi va quyi
molekulyar erituvchi molekulalari bilan aralashadi. Polimer erishining asosiy
xususiyati shundan iboratki, erish davridagi aralashayotgan komponentlarning
molekulalari kattaligi va harakatchanligi bo`yicha bir-biridan bir necha ming
marotaba farq qiladi. Odatda quyi molekulyar erituvchining molekulalari juda
harakatchan bo`ladi va polimerga erituvchi qo`shilganda suyuqlik molekulalari
polimer orasiga kira boshlaydi va polimer zanjirlarini bir-biridan ajratadi, ya`ni
bo`kish sodir bo`ladi; kam harakatchan bo`lgan makromolekulalarning quyi
molekulyar suyuqlik fazasiga tarqalishi esa ma`lum vaqt talab qiladi. Demak,
polimerning erish jarayonidan oldin doim bo`kish kuzatiladi.
Bo`kkan polimer, ya`ni quyi molekulyar suyuqlikning polimerdagi eritmasi,
ma`lum vaqt toza suyuqlik bilan birgalikda mavjud bo`la oladi. So`ngra
makromolekulalar bir-biridan ajray boshlaydi va asta-sekin erituvchi molekulalari
24

orasiga tarqab bir jinsli eritma hosil qiladi. Demak cheksiz bo`kish ikki
suyuqlikning o`zaro aralashmasiga o`xshagan jarayondir. Uning o`ziga xos farqi
komponentlardan birining zanjirsimonligi va bukiluvchanligidadir. SHuning uchun
agar polimer molekulalari sferik tuzilishga ega bo`lsa ular erish davrida
bo`kmaydi. Masalan, molekulyar massasi 800000 bo`lgan glikogen molekulalari
sferik tuzilishga ega bo`lganligi uchun erish davrida bo`kmaydi.
Chekli bo`kish . Bo`kish har doim ham erish bilan tugayvermaydi. Ko`pincha
jarayon ma`lum bo`kish darajasiga etishi bilan to`xtaydi. Buning sababi polimer
bilan erituvchining chekli aralashishidir. Natijada jarayon oxirida sistemada ikkita
faza hosil bo`ladi yuqori molekulyar birikmaning erituvchidagi to`yingan eritmasi
va erituvchining polimerdagi to`yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo`kish
doimo muvozanatda bo`ladi, ya`ni ma`lum darajagacha bo`kkan polimerning hajmi
o`zgarmas bo`lib qoladi (agar sistemada kimyoviy o`zgarish bo`lmasa).
Bo`kishning bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o`xshashdir. Chekli
erish bilan boradigan bo`kishni polivinilxlorid-atseton va polixloropren-benzin va
boshqa sistemalarda kuzatish mumkin.
Chiziqli va to`rsimon polimerlarning bo`kishi bir-biridan farq qiladi. Chiziqli
polimerlar uchun bu jarayon ikki suyuqlikning chekli aralashishiga o`xshashdir:
ma`lum sharoitda (ya`ni harorat yoki komponentlar kontsentratsiyasining ma`lum
qiymatida) chekli bo`kish cheksiz erishga o`tishi mumkin.
Chekli bo`kishning sababi quyidagicha: polimer zanjirlarining o`zaro ta`sirlanish
energiyasi ularning erituvchi molekulalari bilan ta`sirlanish energiyasidan yuqoriro
bo`ladi, natijada zanjirlar bir-biridan to`liq ajramaydi. Haroratning ortishi zanjir
molekulalari orasidagi bog’larni uzadi va chekli bo`kishga o`tadi. Chekli
bo`kishning yana bir sababi, polimer zanjirlarining choklanishidadir. Choklanish
natijasida polimer to`rsimon moddaga aylanib qoladi va molekulalararo kimyoviy
bog’lar polimer molekulalarining eritmasiga o`tishiga xalaqit qiladi. Misol
tariqasida vulqonlangan kauchukning benzolda bo`kishini ko`rish mumkin.
Bo`kish jarayoni bo`kish darajasi a bilan tavsiflanadi:
yoki yoki (1.7.1)
25

bu erda: m
0 , V
0 polimerning bo`kishgacha bo`lgan massasi va hajmi; m, V-
polimerning bo`kkandan keyingi massasi va hajmi.
Bo`kish darajasi a vaqt bilan o`zgaradi. Polimer bo`kishining kinetik egri
chizig’i 1.7.1- va 1.7.2-rasmlarda keltirilgan. Egri chiziqning abstsissa o`qiga
parallel bo`lgan qismiga to`g’ri kelgan qismi maksimal yoki muvozanatli bo`kish
darajasi a
maks deyiladi. a
maks qiymati polimerning bo`kishga bo`lgan qobiliyatini
miqdoriy baholovchi o`lchov hisoblanadi. B kishning vaqt bilan o`zgarishi
quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:(1.7.2.)
bu erda: da/dt-bo`kish tezligi; K-bo`kish tezligi konstantasi; dt-t vaqtda
yutilgan suyuqlik miqdori.
 , vaqt
Polimerlarning bo`kishi va erishiga ta`sir etuvchi omillar
Polimerlarning bir jinsli termodinamik barqaror sistemalar hosil qilish
qobiliyati quyidagilarga bog’liq:
1.Erituvchi va polimerlarning tabiati. Amorf polimerlar zanjirlarining va
erituvchi molekulalarining kimyoviy tuzilishi. Hamda ularning qutbliligi,
polimerlarning bo`kishi va erishini belgilovchi asosiy omillardir. Polimer zanjiri
zvenolarining va erituvchi molekulalarining qutbliligi yaqin bo`lsa bir xil va har xil
molekulalar orasidagi ta`sir energiyasi bir xil bo`ladi va polimer bo`kadi. Agar
yuqorida ko`rsatilgan omillar polimer va erituvchi uchun katta farq qilsa bo`kish va
erish kuzatilmaydi.
Poliizopren, polibutadien va boshqa qutblanmagan polimerlar to`yingan
uglevodorodlar bilan cheksiz miqdorda aralashadi va yuqori qutblangan
erituvchilar (suv, spirt va boshqalar) bilan umuman ta`sirlanmaydi.
2. Polimer zanjirining bukiluvchanligi. Polimerlarning bo`kishi va erishi
zanjir bukiluvchanligi bilan uzviy bog’langan. Yuqorida aytilganidek, erish
jarayonida polimer zanjirlari bir-biridan ajragan holatda erituvchiga
diffuziyalanadi. Bukiluvchan zanjirning qismlari alohida harakat qila oladi va
ularning bir-biridan ajrashi va diffuziyalanishi engillashadi.
26

Qutblanmagan polimerlar yuqori bukiluvchanlikka ega bo`ladi va ular
qutblanmagan erituvchilar bilan kuchli ta`sirlashadi. Shuning uchun bukiluvchan
zanjirlarga ega bo`lgan qutblanmagan polimerlar har qanday qutblanmagan
erituvchida cheksiz eriydi.
3. Polimerlarning molekulyar massasi. Polimerlarning molekulyar massasi
ortishi bilan ularning zanjirlari orasidagi ta`sir energiyalari ortib boradi. Shuning
uchun bitta polimergomologik qatordagi polimerlarning molekulyar massasi ortishi
bilan bir xil erituvchida erish qobiliyati kamayib boradi. Bunday farq polimerni
molekulyar massasi bo`yicha qismlarga ajratish imkonini beradi.
4. Polimerlarning kimyoviy tarkibi. Qator polimerlar olinishiga qarab har xil
kimyoviy tarkibga ega bo`lishi mumkin va bu ularning eruvchanligiga sezilarli
ta`sir etadi. Masalan, nitrotsellyulozaning eruvchanligi uning tarkibidagi
nitrogruppalar soniga bog’liq. 10-12% azot tutgan nitrotsellyuloza atsetonda
cheksiz eriydi, uchnitrat tsellyuloza esa faqat chekli bo`kadi.
5. Polimerlarning ustmolekulyar tuzilishi. Kristall tuzilishga ega bo`lgan
polimerlar amorf tuzilishdagi yuqori molekulyar birikmalarga qaraganda ancha
qiyin bo`kadi va eriydi. Buning sababi, kristall polimerlarda zanjirlar bir-biriga
nisbatan tartibli joylashgan bo`lib, ulardagi molekulalararo ta`sir energiyasi juda
yuqori qiymatga ega bo`ladi. SHuning uchun, kristall polimerdagi zanjirlarni bir-
biridan ajratishga katta energiya talab qilinadi va bunday polimerlar qutbliligi
yaqin bo`lgan erituvchilarda ham uy haroratida erimaydi.
6. Harorat .Harorat ortishi, ko`pincha, polimerlarning bo`kishi va erishini
osonlashtiradi.
7. Zanjirlararo kimyoviy bog’lar. Choklangan polimerlar, ya`ni zanjirlar
orasida ko`prikli kimyoviy bog’ga ega bo`lgan polimerlar erituvchilarda erimaydi.
Chunki, makromolekulalar orasidagi ko`ndalang bog’lar zanjirlarni bir-biridan
ajrab eritmaga tishiga xalaqit beradi. Nisbatan yuqori harorat ham erish jarayonini
yuzaga keltira olmaydi.
27

To’rsimon tuzilishli polimerlar va ularning olinishi.
Ko’p miqdorda ishlab chiqarilayotgan polimer asosan chiziqli polimerlardir,
ularga-poliolefinlar [–CH
2 – CH
2 (R) –] n polivinilxlorid [–CH
2 – CHCl–] n,
polistrol [–CH
2 – CH-C
6 H
5 –] n kiradi.
Qisman tikilgan tuzilishli polimerlarga yuqori bosim usulida hosil qilingan
polietilen misol bo’ladi.
Yupqa qavat bo’lib tikilgan (parketsimon) polimerlarga grafit va slyudalarni
misol qilish mumkin. Grafitda uglerod atomi Sp 2
– gibridlangan bo’lib,
makromolekulalari yupqasimon tikilgan yoki (qavatsimon) parketsimon
konfiguratsiyaga ega. Grafit elektr tokini yaxshi o’tkazuvchi hisoblanadi. Bu
uglerodning R-elektronlarini tutashuvidandir. Fazoviy, ya`ni uch o’lchamli tikilgan
polimerga olmos misol bo’ladi. Olmosda uglerod atomi SP 3
– gibridlangan, ya`ni
har bir uglerod atomi to’rt tomonidan boshqa uglerod atomi bilan  -bog’lar bilan
bog’langandir. Shuning uchun ham eng mustahkam polimer olmosdir. Grafit esa
yumshoq. Bu sinflanish makromolekulalarning skeletini tushuntiradi.
Reaktoplast polimerlarni qizdirilganda kimyoviy jarayon, ya`ni polimer
tarkibidagi reaktsion faol funktsional guruhlarning ta`sirlashuvi sodir bo’ladi.
Natijada kichikroq molekulyar massali polimerda tikilish sodir bo’ladi. Hosil
bo’lgan “Tikilgan” yoki “To’rsimon” polimerlarni qaytadan qizdirib biror-bir
mahsulotni hosil qilib bo’lmaydi.
To’rsimon tuzilishli polimerlarni radikal polimerlanidh reaksiyasi yordamida
ham hosil qilish mumkin. Buning uchun tikuvchi agtntlardan foydalaniladi.
Bundan tashqari tikuvchi agtntlarsiz ham to’rsimon tuzilishli polimerlarni radikal
polimerlanish reaksiyasi yordamida hosil qilish mumkin. Bunda reaksion faol
guruh tungan yoki reason faolligi yuqori bo’lgan, hatto initsiatorlarsiz ham
polimerlana oladigan monomerlar mavjud bo’lib, ularni polimerlanishi natijasida
hosil qilinadi. Hatto chiziqli tuzilishli polimerlarni qizdirish natijasida ham tikilgan
holatga o’tkazish mumkin. Bunday polimerlarga ko’pincha akril kislota, arilamid
hosilalarining polimerlari va sopolimerlari kiradi. Masalan, metilolakrilamidning
gomo va sopolimerlari juda faol bo’lib, tikuvchi agentlarsiz ham tikilgan polimer
28

hosil qilishi mumkin. Yoki chiziqli polimerini qizdirish natijasida tikilgan holatga
o’tkazish mumkin. Ushbu tikilgan polimerlardan gidrogellar olinadi.
To’rsimon tuzilishli polimerlarni hosil qilishning yana bir usuli bu-
makromolekulalararo reaktsiyalar hisoblanadi. Makromolekulalararo
reaktsiyalar ikki yoki undan ortiq makromolekulalarni kimyoviy bog’lar
ishtirokida choklanishi natijasida sodir bo`ladi. Bu reaktsiyalar-qo`shimcha
birikma kiritmasdan yoki kiritish yo`li bilan olib boriladi.
Makromolekulalararo reaktsiyalarga kauchuklarni vulqonlash yaqqol
misol bo`ladi. Bunda chiziqsimon makromolekula choklangan shaklga
aylanadi. Vulqonlash oltingugurt ishtirokida, oltingugurtsiz va turli nurlar
ta`sirida borishi mumkin.
Oltingugurt bilan vulqonlash ikkilamchi bog’ tutgan kauchuk va
oltingugurt aralashmasini 130-160 o
C da qizitish bilan olib boriladi.
Bundan tashqari oltingugurt ikkilamchi bog’ga nisbatan a-holatda turgan
xarakatchan vodrod atomi bilan ham reaktsiyaga kirishishi mumkin.
Oltungugurtsiz vulqonlashga ikkilamchi bog’ tutmagan kauchuklar ham
uchraydi. Misol tariqasiida metal oksidi ishtirokida xlorlangan polietilenning
vulqonlanishini ko`rsatish etarlidir.
Ikki makromolekula bifunktsional birikma bilan o`zaro birikib
makromolekulalararo kimyoviy bog’lar hosil qilganda zanjirlar o`zaro choklanib
chiziqsimon polimer fazoviy (to`rsimon) strukturali polimerga aylanadi. Raektsiya
sxemasi quyidagicha:
Masalan, poliakril kislotasiga ikki atomli spirtlar ta`sir ettirib molekulalari
bir-biri bilan murakkab efir bog’lari orqali birikkan tarmoqlangan polimer olish
mumkin.
Polimer chiziqsimon holatdan tarmoqlangan holatga o`tganda uning molekulyar
massasi ortadi, eruvchanligi va suyuqlanish harorati yo`qoladi, polimerning
29

hamma fizik-kimyoviy va mexanikaviy xossalari o`zgaradi. Tarmoqlangan
polimerning xossalari uning kimyoviy tuzilishiga va molekulalararo bog’larning
soniga bog’liq. To`rlar sonining ortishi polimerning kattaligi, issiqqa chidamliligi,
yumshash haroratini oshiradi, eruvchanligini esa kamaytiradi. Bu xossalar polimer
materiallarini turli shakllarga solishni murakkablashtirsa ham, tayyor buyumlar
olish uchun qimmatlidir.
To`g’ridan-to`g’ri sintez yo`li bilan to`rsimon polimer olishga erishish qiyin,
shuning uchun avval chiziqsimon polimer olib, keyin undan tarmoqlangan
(kauchukni vulkonlash) polimer olinadi. Chiziqsimon polimerni to`rsimon
polimerga o`z-o`zidan o`tish (saqlash yoki ishlatish vaqtida) funktsional
guruhlarning turli aralashmalar yoki havodagi kislorod ishtirokida bir-biri bilan
birikishi natijasida yuz beradi.
Molekulyar massasi 50 000 bo`lgan poliakril kislotasini choklash uchun
nazariy hisoblanganda 0,1% etilenglikol (PAK ning molekulyar massasiga
hisoblaganda) kerak bo`ladi. Bunda polimerning kinetik barqarorligini to`la
yo`qotish uchun polimer molekulasining birgina funktsional guruhini reaktsiyaga
kiritish etarlidir.
Polimer funktsional guruhlarining molekulalararo birikishi tufayli ham
to`rsimon polimer hosil bo`ladi:
Ko`pincha reaktsiya bir vaqtning o`zida ikki yo`nalishda boradi. Jumladan, N-
metakrilamid polimerlanishida o`zida metakrilamid zvenosi tutgan chiziqsimon
polimer bilan birga tarkibida tsiklik imid bog’i tutgan zvenolar ham hosil bo`ladi:
Polimerlanishning so`nggi bosqichida molekulalararo imid bog’lari tutgan
tarmoqlangan, erimaydigan polimer hosil bo`ladi:
Metilmetakrilatni etanolamin ishtirokida pereeterifikatsiyalanishi natijasida
N-gidroksietilmetakrilamid xosil qilish mumkin.
Reaktsiya natijasida xosil bo`lgan metanolni, reaktsion aralashmadan 60-64 o
C
xaroratda xaydash usulida ajratib turiladi, natijada N-gidroksietilmetakrilamid
kolbada yig’iladi. Reaktsiya tenglamasi quydagicha;
30

0 0
+ NH
2 -C
2 H
4 -OH +CH
3 OH
OCH
3 NH-C
2 H
4 -OH
Tajriba natijasiga ko’ra oxirgi maxsulotni unumiga ko`ra, turli sharoitlardan
bittasi, ya`ni metilmetakrilatni monoetanolamin bilan katalizatorsiz
pereeterifikatsiyalash usuli eng samaralidir. Infra qizil spektrlari analiz qilinganda
monomerdagi gidroksil guruxi kuchli qutblangan xolda ekanligi aniqlangan.
Gidroksil guruxini yutilish chizig’i 3200 sm -1
soxada valent tebranishlariga to`g’ri
keladi. Keyinchalik N-gidroksietilmetakrilamidni gomopolimerlanish reaktsiyasini
blokda va turli sharoitlarda olib borilgan. Initsiator sifatida benzoil peroksidi va
dinitrilazoizomoy kislotasi qo`llanilgan. Xosil bo`lgan gomopolimer 200 0
S. da
parchalanib ketadigan, to`q sariq rangli jelesimon ko`rinishga ega. Shu bilan birga
gomopolimer xech bir organik erituvchida erimaydi, bu uni to’rsimon tuzilishili
ekanligini bildiradi.
Keltirilgan tadqiqotlardan ko`rinib turibdiki, ozgina miqdorda N-
gidroksietilmetakrilamiddan qo`shilganda erimaydigan sopolimer xosil bo`lgan.
Bunga sabab sifatida mualliflar funktsional guruxlari, ya`ni -CO, - NH, -OH
guruxlari kuchli molekulalararo ta`sirda bo`lib, zanjir uzatilishi (aktiv markazni
uzatilishi) reaktsiyasi ketganligini va natijada fazoviy tuzilishli sopolimer xosil
bo`lganligini tushintirishgan.
Ushbu tadqiqotda N-(2-gidroksipropil)-metakrilamidni 55 0
S, atseton muxitida
polimerlanishi o`rganilgan. Polimerlanish reaktsiyasi geterogen muxitda borgan va
b u jarayonning kinetikasi o`rganilgan. Monomer bo`yicha reaktsiya tartibi 1,6 va
initsiator bo`yicha tartibi esa 0,5 qiymatga tengligi aniqlangan. Olingan
natijalardan ko`rinib turibdiki, zanjirning uzilishi bimolekulyar mexaniz bo`yicha
borgan. Sistemaga ozroq suv qo`shilganda polimerlanish reaktsiyasining tezligi va
xosil bo`layotgan polimerning molekulyar massasi ortib borgan. Ko`proq miqdorda
suv qo`shilganda ikala parametrning qiymatini kamayishi sodir bo`lgan.
Metilolmetakrilamidning polimerlari tikilgan va suvda bo'kadigan polimerlardir.
31

Ularning suvda eruvchan polimerlarini xosil qilib bo'lmaydi. Lekin spirtda (CH
3 -
OH) eruvchan xoldagisini xosil qilish mumkin, lekin quritilganda tikilish jarayoni
ketib, bo'kuvchan gelga aylanadi.
Poliakril kislotasini N-almashgan amidlari chiziqli tuzilishli bo'lib, suvda
eruvchan va fiziologik faol sopolimerlar xosil qiladi.
Quyidagi tadqiqotlarda N-2-gidroksipropil-metakrilamidning polmerlari va
sopolimerlari qon plazmasi o’rnini bosuvchi sifatida qo'llanilishi mumkinligi
keltirilgan.
Yuqorida ko'rib chiqilgan adabiyotlardagi ma'lumotlarga ko'ra xulosa
qiladigan bo'lsak choklangan holda hosil bo’lgan polimerlarning ahamiyati katta.
Shu bilan birga, ko'rinib turibdiki, to’rsimon tuzilishli polimerlar issiqqa
chidamliligi, yumshash harorati yuqori bo’ladi, eruvchanligi esa kamayadi. Bu
xossalar polimer materiallarini turli shakllarga solishni murakkablashtirsa ham,
tayyor buyumlar olish uchun qimmatlidir va ular turli soxalarda keng qo'llanilishi
mumkin. Shu nuqtai nazardan ushbu bitiruv malakaviy ishning maqsadi to’rsimon
tuzilishli polimerlarning bo’kish xossasini o’rganish bo’yicha uslubiy ko’rsatma
tayyorlashdan iboratdir.
32

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki: polimer makromolekulalari issiqlik
harkati va atom hamda guruhlarning boshqa molekulalararo ta'sir natijasida ma'lum
konformasion ko`rinishga ega bo`ladi. Makromolekulalarning turli konformasiyada
bo`la olishi esa ularning bukiluvchanligi bilan tushuntiriladi, lekin har bir
konformasiya ma'lum o`lchamga ega. Konformasiyaning o`lchami ma'lum jihatdan
erkin a'zolangan makromolekula uchun hisoblanishi mumkin. Bu makromolekula,
masalan, o`ralma shaklida bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham
makromolekulaning ma'lum konformasiyasi o`lchami sifatida uning chetki qismi
orasidagi masofa (h) ni taklif qilingan. h ning qiymati 0 dan ℓ gacha bo`lishi
mumkin. Bu yerda ℓ- makromolekulaning yoyilgan deb qaragandagi uzunligi.
Masalan, molekulyar massasi 280000 ga teng bo`lgan polietilenda 20000 ta
С - С bog` bor. Har bir С - С bog`ining uzunligi 0,154 nm bo`lsa, to`la yoyilgan deb
hisoblangan uzunligi ℓ=20000×0,154=3080 nm = 0,003080 mm bo`ladi, lekin
amalda bu uzunlikda makromolekula tura olmaydi, chunki zvenolar orasida valent
burchaklari saqlanishi kerak va makromolekula ma'lum konformasiyaga ega
bo`ladi. Bunday makromolekulaning harakati faqat qisman bo`lishi mumkin.
Demak, n monomer zvenolaridan tashkil topgan real zanjirni n ta mustaqil statistik
elementlardan tashkil topgan deb qarash mumkin. Bu qismlarning harakati bir-
biriga bog`liq emas. Uzunligi A bo`lgan ana shunday makromolekulalar qismlarini
termodinamik segment deb ataladi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. SH.YE.Ishoqov., YU.T.Toshpo'latov, Anorganik kimyo. Toshkent.
«O'qituvchi». 1992 y.
2. Plastmassalarni qayta ishlash., O’quv qollanma., Toshkent 2022
3. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
4. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
5. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
6. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
7. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
8. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
9. “Plastmassalarni qayta ishlashning asosiy texnologiyalari” tahririyati ostida.
V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil.
8. Tahririyat ostida "Plastmassani qayta ishlashning asosiy texnologiyalari".
V.N.Kulezneva va VK Guseva, Moskva, "Kimyo", 1995 yil.
9. G.A.Shvetsov va boshqalar. "Plastmassani qayta ishlash texnologiyasi",
Moskva, "Kimyo",1988 yil c. 94-171
34

Polimerlarning tirik tabiatda roli

Sotib olish