Polistirol sopolimeri ishlаb chiqаrish jаrаyonidа polimerlovchi qurilmаni tаkomillаshtirish (Q=32 ty) - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Polistirol sopolimeri ishlаb chiqаrish jаrаyonidа polimerlovchi qurilmаni tаkomillаshtirish (Q=32 ty)

Sotib olish

Polistirol sopolimeri ishlаb chiqаrish jаrаyonidа polimerlovchi qurilmаni
tаkomillаshtirish (Q=32 ty)
Mundarija:
KIRISH
I. UMUMIY QISM.
1.1 Stirolni sopolimerlari
II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. Polistirol ishlab chiqarish texnologiyalari .
2.2. xom - ashyo va materiallar sarf balansi.
2.3.Issiqlik balansi hisobi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Respublikamizda kimyo sanoatini ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalaridan biri ishlab chiqarishni
takomillashtirish, mahalliy xom ashyolar asosida mahsulot ishlab chiqarishni tashkil
etish, yangi ish o‘rinlarini yaratishni ta’minlashdan iborat.
Hozirgi vaqtda turli sohalarda ishlatiluvchi polimer materiallar sanoatini
intensiv rivojlanishi har xil yordamchi moddalarni ishlab chiqarishga bo‘lgan talabni
oshiradi. Bu moddalarsiz polimerlarni mahsulotga qayta ishlab bo‘lmaydi.
Ma’lumki, dunyoda individual uglevodorodlar ichida ishlatilishi hajmi
bo’yicha etilen birinchi o’rinda turadi. Buning sababi etilen asosida katta hajmda va
keng ishlatiladigan polimerlar va oddiy organik birikmalar sintez qilinadi. Bular
qatoriga polietilen, polivinilxlorid, polistirol va boshqalar kiradi. Poliolefin
birikmalarining eng oddiy vakillaridan biri - polietilen, etilenni polimerlash yo’li
bilan olinadi. Etilendan oksidlash orqali etilen oksidi, etilenglikol va bir qancha
kerakli bo’lgan organik moddalar sintez qilinadi.
Ishlab chiqarish hajmi b о ‘yicha polistirol va uning sopolimerla ri uchinchi
о ‘rinda turadi (poliolefinlar va polivinilxloriddan keyin). Oxirgi 20 yilda uni ishlab
chiqarish hajmi dunyo b о ‘yicha 2 mar tadan k о ‘pga oshdi. Ayniqsa, oxirgi yilarda
ABS-plastiklar ishlab chiqarish tez k о ‘payib bormoqda (stirol, akrilonitril va
butadiyen larni sopolimeri). Hozirgi kunda ABS-plastiklarni ishlab chiqarish hajmi
stirol asosidagi polimerlarni 25%-ini tashkil etadi.
Bundan tashqari Qoraqalpog’iston Respublikasi Surgili gaz konida
qurilayotgan “Uz-Kor Gaz” kimyo majmuasini misol qilsak bo’ladi. 2006-yil mart
oyida prezidentimiz I.A.Karimov Koreya prezidenti bilan loyihani amalga oshirish
to’g’risidagi shartnomaga qo’l qo’ydilar. Hozirda bu majmua ishga tushgan.
Majmua 2016-yilda o’z maxsulotlarini ishlab chiqara boshlaydi. Majmua ishga
tushganidan keyin yiliga 4.5 mlrd kuba metr tabiiy gazni qayta ishlab 387 ming
tonna har xil markali polietilen va 83 ming tonna polipropilen sintez qiladi.
Mamlakatimizda eksport qiluvchi korxonalarning raqobatbardoshlik
ustunliklarini ro‘yobga chiqarish, eksport tarkibini diversifikatsiyalash va
2

mahsulotlarni sotishning yangi tashqi bozorlarini faol o‘zlashtirish bo‘yicha aniq
maqsadga yo‘naltirilgan ishlar olib borish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri
hisoblanadi.
Xom ashyo va materiallarni, asosan, kimyoviy usullar yordamida qayta
ishlanadi. Kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish va tayyorlashda turli usullardan
foydalaniladi. Jahon moliya-iqtisodiy inqiroz sharoitlarida birinchi navbatda ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash, korxonalarning texnikaviy va texnologik qayta
qurollanishi va zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish ishlarini amalga oshirish
lozim.
3

1. UMUMIY QISM.
Stirolni sopolimerlari
Stirol k о ‘plab monomerlar bilan sopolimerlanadi. Stirolni metilmetakrilt,
akrilonitril,  -metilstirol, vinilkarbozol, vi niltoluol, butadiyen, divinilbenzol bilan
sopolimerlari amaliy ahamiyatga ega. Ushbu monomerlarni (divinilbenzoldan
tashqari) sti rol bilan sopolimerlari chiziqli tuzilishga ega (divinilbenzol bi lan
tikilgan tuzilishga ega). Stirolni divinilbenzol bilan sopoli meri turli ion almashgich
materiallar olishda ishlatiladi.
Stirolni (10-50% stirol) butadiyen bilan sopolimerlari yuqori sifatli
kauchuklar olishda ishlatiladi. Bu sopolimerlarni eng keng tarqalgani SKS-30
markasi bilan belgilanadi (30 soni sopolimer olish uchun monomerlar aralashmasi
tarkibidagi stirolni foyizlardagi miqdorini k о ‘rsatadi).
Stirolni metilmetakrilat bilan sopolimerlari (MS) suspenziyada olinadi.
Boshlang‘ich aralashmada stirol bilan metilmetakrilat nisbati 40:60 ni tashkil etadi.
Bunday sopolimerlardan bosim osti da quyish usulida buyumlar olinib, ular polistirol
buyumlaridan uzoqroq ishlatilishi mumkin. Ular benzin ta’siriga chidamliroq b о ‘l -
ganlari sababli avtomobilning turli detallarini olishda ishlatiladi.
Stirolni akrilonitril bilan sopolimerlab SN markasida chiqa rilayotgan
sopolimerlar keng ishlatiladi. SN-20 markali sopoli mer 80% stirol va 20%
akrilonitrilni suspenziyada sopolimerlab olinadi. Sopolimer polistiroldan yuqori
issiqbardoshlikka va mustahkamlikka ega b о ‘lishi bilan farqlanadi. SN-20
sopolimeridan turli dastgohlarni qobig‘i, avtoruchkalar, xirurgik asboblarni kor -
puslari ishlab chiqariladi.
SN sopolimeri butadiyen-nitril kauchugi bilan aralashtirilsa, zarbga chidamli
polistirol hosil b о ‘ladi.
Stirolni metilmetakrilat va akrilonitril bilan uchlamchi sopo limeri MSN
markasi ostida ishlab chiqariladi. Sopolimerdagi har bir komponent о ‘ziga hos
xususiyatlar beradi. MSN sopolimeri avtomobil ning turli qismlarini, radiotexnik
buyumlar, kondensatorlarni qismlari, uy-r о ‘zg‘or buyumlari olishda ishlatiladi. Bu
sopolimer eg ilishga, suv, benzin ta’siriga chidamli, turli ranglarga oson b о ‘yala di.
4

Uchlamchi sopolimer suspenziyada, benzol peroksidi initsiatori ishtirokida
olinadi. Boshlang‘ich aralashma 52.5% metilmetakrilat, 40% stirol va 7.5%
akrilonitrildan tashkil topgan b о ‘ladi. Sopolimer bosim ostida quyish usulida yaxshi
qayta ishlanadi.
Hozirgi vaqtda polistirolni 50% dan ortiq qismi uning sopo limerlariga t о ‘g‘ri
keladi. Bundan keyin ham bu nisbatda sopolimer larni qismi ortib boradi. Stirolni
gomopolimeri asosan elektrizo lyatsiyasida ishlatiladigan plenka, tiniq qopqoqlar,
k о ‘pik plastiklar va maxsus xususiyatli buyumlar ishlab chiqarishda о ‘z mavqeini
saqlab qolsa kerak.
Zarb ta’siriga chidamli ZChPS va ABS-plastiklari ishlab chiqarish keyingi
b о ‘limlarda keltirilgan.
K о ‘pik polistirol
Texnikada k о ‘pik polistirol ikki usulda: presslab va pressla masdan olinadi.
Presslash usulida (PS-1 va PS-2), emulsiyada olingan mayda zarracha li
polistirol qattiq holdagi g‘ovak hosil qiluvchi komponent bilan ara lashtiriladi va
presslanadi. Presslangan buyumlar maxsus sharoitlarda k о ‘piklantiriladi.
Presslanmasdan olish usulida (PSV va PSV-S markali k о ‘pik polisti rollar)
suspenziya usulida olingan polistirolga k о ‘piklantiruvchi modda q о ‘shiladi. Bu
modda suspenziyada polimer olishning oxirlarida yoki poli merlanish tugaganidan
s о ‘ng ham q о ‘shilishi mumkin.
Texnikada k о ‘proq presslamay olish usuli ishlatiladi.
Presslanmay olingan k о ‘pik polistirolni tuzilishidagi b о ‘linish kuchlanishi,
presslab olingan k о ‘pik polistirol (PS-4) kuchlanishini 50-60% ini tashkil etadi.
PS-4 k о ‘pik plastigi PS-1 ga nisbatan yomonroq dielektrik xususiyat larga ega.
Konstruksion material sifatida k о ‘pik polistirol 60-75 o
C gacha ishlatilishi
mumkin.
Quyida turli xil k о ‘pik polistirollarni xususiyatlari keltirilgan.
2.1-jadval
PS-1
5

Siqilishdagi b о ‘linish kuchlanishi, MPa, kam emas 0.29-4.9 *
60 o
C da 24 soatda chiziqli kattaligini kichiklashishi, %, k о ‘p emas 0.4
24 soatda suv yutishi, kg/m 2
, k о ‘p emas 0.3
2.2- jadval
PS-4
Siqilishdagi b о‘ linish kuchlanishi , MPa , k о‘ p emas 0.8-1.0
24 soatda suv yutishi , kg / m 2
, k о‘ p emas 0.3
Tuyulma zichlik , kg/m 3
, k о ‘p emas 25
2.3- jadval
PSV
Egilishdagi b о‘ linish kuchlanishi , MPa , kam emas 0.1
Miqdori, %
qoldiq monomerniki , k о‘ p emas 0.25
g ‘ ovak hosil qiluvchi, kam emas 5
namlik, kо‘p emas 1
*
tuyulma zichligiga qarab.
Tayyor mahsulot yaxshilab berkitilgan idishlarda saqlanishi kerak, chunki
ochiq holda saqlansa (ayniqsa isitiladigan xonalarda yoki yoz issig‘ida) polimer
tarkibidagi kо‘piklantiruvchi moddaning uchib ketishi hiso biga, kо‘piklan ti rish
jarayonida uning kо‘piklanish darajasi pasayib keta di. Stiroporni hat toki yaxshi berk
idishlarda ham k о ‘p vaqt saqlash mumkin emas.
K о ‘pik polistirolning tarkibida yonuvchi k о ‘piklantiruvchi (izopentan)
b о ‘lganligidan u yaxshi yonadi. Bu hol k о ‘pik polistirolning asosiy kamchi ligi
hisoblanadi.
Polimerlanishda stirolni xlorli hosilalarini (mono- yoki dixlorsti rol) ishlatish,
yoki surma oksidi kabi antipirenlani q о ‘shish k о ‘pik polisti rolni yonishini ancha
kamaytiradi, yoki umuman yonmaydigan qiladi.
Kompozitsiya tarkibiga fosfororganik birikmalar birometilbenzol, tetrabrom-
n-ksilol kabi moddalarni q о ‘shish о ‘z- о ‘zidan yonishdan t о ‘xtaydigan k о ‘pik
polistirollar olishga olib keladi.
6

K о ‘pik polistirol qurilishda, muzlatkich texnikasida, transportda, mebel
sanoatida issiqlik- va tovush о ‘tkazmaydigan material sifatida keng ishlatiladi.
K о ‘pik polistiroldan issiqlik о ‘tkazmaydigan qurilish konstruksiyalari uchun plitalar
ishlab chiqariladi. K о ‘pik polistirolning quruq holdagi issiqlik о ‘tkazish
koeffitsiyenti 0.0326 Vt/(m*K) ni tashkil etadi.
Kam issiqlik о ‘tkazish, yaxshi amortizatorlik xususiyatlari, yengilli gi, k о ‘pik
polistirolni juda yaxshi qadoqlovchi material sifatida ishlatish imkonini beradi
(zarbdan q о ‘rquvchi shisha idishlari, farfor, ridioapparat lai, televizorlar va h.k.).
7

II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. Polistirol ishlab chiqarish texnologiyalari .
Stirol radikal va ion polimerlanishiga uchrashi mumkin. Radikal
polimerlanish mexanizmi b о ‘yicha hosil b о ‘lgan polimer ataktik struk turaga ega
b о ‘lib amorf polimerdir; ion-koordinatsion mexanizmi b о ‘yicha olingan polimer,
katalizatorlarni xiliga qarab amorf yoki kristall (izotaktik) polimer b о ‘lishi mumkin.
Amorf polimer turli usullar bilan massada (blokda), emulsiyada, suspenziyada
yoki erituvchi mhitida, initsiatorlar ishtirokida, yoki umuman initsiatorsiz (faqat
issiqlik ta’sirida polimerlanish) olinishi mumkin.
Izotaktik polistirol Sigler-Nattaning stereospetsifik katali zatorlari ishtirokida
olinadi. Ammo yuqori (250 o
C) haroratda qayta ishlansa izotaktik polistirol qaytmas
amorf holga о ‘tadi.
Sanoatda stirolni asosan blokda, emulsiyada va suspenziyada polimerlash
usullari keng tarqalgan. Eritmada olishning keng tarqalmaganligining sababi, bu
usulda olingan polimer nisbatan past mo lekula massasiga ega b о ‘lib, polimerni
eritmadan ajratib olish kat ta qiyinchiliklarga olib keladi. Shu bilan birgalikda
polistirolni eritmasidan olingan qoplama yoki yelim m о ‘rt b о ‘lganidan uni eritma
holida ishlatib b о ‘lmaydi.
Polistirol olishning eng yaxshi sanoat usullari quyidagilardir:
1) monomerni t о ‘liq polimerga о ‘tkazmasdan stirolni blokda po limerlash
(uzluksiz usul);
2) stirolni suspenziyada polimerlash (uzlukli usul);
3) stirolni blok-suspenziyada polimerlash (uzlukli usul).
Monomerni tо‘liq polimerga aylantirmasdan aralashtiruvchi reak torlar kaskadida
umummaqsadli blokli polistirol ishlab chiqarish.
Ushbu usulning 2 ta reaktorlar kaskadidan tashkil topgan tex nologik sxemasi
keng qо‘llaniladi. Jarayon о‘z ichiga stirolni tayyor lash, I chi va II chi bosqichli
reaktorlarda stirolni polimerlash, reaksiyaga kirishmagan monomerni reaktordan
chiqarib rektifikatsiya qilish, po listirol suyuqlanmasini bо‘yash, polistirolni
granulaga aylantirish, granulalarni qadoqlash kabi qismlarni oladi.
8

Reaktorlar kaskadida polistirol olishni texnologik sxemasi rasm 5 da
keltirilgan.
Stirol 1-idishdan tagi ingichkalashib borgan 16 m 3
li vertikal silindr
shaklidagi birinchi reaktorga (2) uzluksiz uzatilib turadi. Reak tor varaqsimon
aralashtirgich (minutiga 30-90 marotaba aylanuvchi) bilan jihozlangan. Birinchi
reaktorda olinayotgan polimerni marka siga qarab polimerlanish 110-130 o
S da 32-
45% monomer polimerga ay langunicha davom etadi. Ajralib chiqayotgan issiqlik
bu g‘ lanayotgan stirol yordamida muhitdan olib chiqiladi.
Ikkinchi reaktor (3) konstruksiyasi kattaligi b о ‘yicha birinchi reaktorga
о ‘xshash, ammo u minutiga 2-8 marotaba aylanuvchi lentali aralashtirgich bilan
jihozlangan. Bunday aralashtirgichlar yuqori qo vushqoqli massalarni yaxshi
aralashtirib beradi. Olinayotgan polisti rolni markasiga qarab polimerlanish ikkinchi
reaktorda 135-160 o
C da 75-88% monomerni polimerga aylanishigacha davom
ettiriladi.
92.1-r asm . Aralashtirib uzluksiz usulda reaktorlar kaskadida blok polistirolini ishlab
chiqarish jarayoni sxemasi.
1-stirol uchun idish; 2,3-polimerlash reaktorlari kaskadi; 4-sovutgichlar; 5-
nasoslar; 6-vakuum-idish; 7-granullovchi ekstruder

Polistirolni stiroldagi eritmasi ikkinchi reaktordan nasos (5) yor damida 2.25
MPa bosim ostidagi bu g‘ bilan qizdirilayotgan quvurlar orqali 6-vakuum idishga
uzatiladi. Shu jarayonda monomerni polimerga о ‘tish darajasi 90% gacha
k о ‘tariladi.
Polistirolni suyuqlanmasi 180-200 o
C gacha qizdirilgan vaku um-kameraga
kelib tushadi. Vakuum-kameraning isitgich quvurlarida po listirol suyuqlanmasi
240 o
C gacha qizitiladi va hajmi 10 m 3
b о ‘lgan, qoldiq bosimi 2.0-2.6 kN/m 2
li b о ‘sh
kameraga tushadi. Bu yerda suyuqlanmadan stirol bu g‘ lanadi va polimerdagi
monomerni miqdori 0.1-0.3 % gacha kamayadi. Stirol bu g‘ lari tozalanib, qaytatdan
1chi idishga yuboriladi.
Polistirol suyuqlanmasi ekstruder (7) ga tushiriladi va granu lalarga
aylantiriladi.
Polistirolni suspenziyada ishlab chiqarish texnologiyasi.
Polistirolni suspenziyada ishlab chiqarish texnologiyasi о‘z ichiga, xom
ashyoni tayyorlash (stirolni gidroxinondan tozalash, barqarorlovchi ni suvdagi
eritmasini tayyorlash, initsiatorni stiroldagi eritmasini tayyorlash va b.),
komponentlarni aralashtirish, polimerlash, polimer ni ajratib olish, polistirolni yuvib
sentrifugada tozalash, quritish, kerak bо‘lganda granulaga aylantirish va tayyor
polistirolni qadoqlash jarayonlarini oladi.Suspenziyada uzlukli usulda polistirol
olish texnologik sxema si rasm 6 da keltirilgan.
10

Initsiatorni eritmasi 1chi apparatlardan, stirol esa 2chi idishdan 3chi
polimerlanish reaktoriga solinadi.
Polimerlanish 12-15 soat davomida 85-130 o
C haroratda t о ‘xtov siz aralashtirib
olib boriladi. Jarayon tugaganidan s о ‘ng reaksiya muhiti 45-50 o
C gacha sovutiladi.
Barqarorlovchi sifatida magniy gid rooksidi ishlatilganda reaksiya muhiti sulfat
kislotasi yordamida neytrallanadi. S о ‘ngra 5chi elak orqali polistirolni suvdagi
suspen ziyasi nasos yordamida 4chi oraliq idishga о ‘tkaziladi. Bu idishda ara -
lashtirgich yordamida polistirol muallaq holda ushlab turiladi. Keyin polimer 6chi
sentrifugaga tushib, u yerda suv fazasidan ajratiladi va suv yordamida yaxshilab
yuviladi. Sentrifuga uzlukli yoki uzluksiz holda ishlatilishi mumkin. Umuman
sentrifugadan boshlab qolgan jara yonlar uzluksiz holda о ‘tkazilishi mumkin. Bu
holda suspenziyada po limerlash kombinirlangan (sentrifugagacha uzlukli,
sentrifugadan keyin uzluksiz) usulda olib boriladi.
Sentrifugada suvdan ajratilgan polistirol 4% namlik bilan 7chi quritgichga
112.2-rasm. Suspenziyada polistirol ishlab chiqarish jarayonining sxemasi:
1-initsiatorlar eritmasini tayyorlash apparatlari; 2-stirol saqlash idishi; 3-polimerlash
reaktori; 4-oraliq idish; 5-elak; 6-sentrifuga; 7-quritgich

yuboriladi. Uzlukli usulda barabanli xildagi quritgich, uzluksiz usulda qaynash
qatlamli quritgich ishlatiladi.
Kerak b о ‘lgan hollarda polistirol turli komponentlar bilan aralashtirilib keyin
granula holiga keltiriladi. Tayyor mahsulot qadoqlash uchun uzatiladi.
Emulsion polistirolni ishlab chiqarish.
Emulsion polistirol olishning texnologik sxemasi 2.3-rasmda keltirilgan.
Stirol qaytaruvchi sovutgich va isitish-sovutish qobig‘i bilan jihozlangan
reaktorga (3) quyiladi. Reaktorga ungacha 50 o
C daraja gacha qizdirilgan distillangan
suv, aralashtirib turib emulgator hamda о‘yuvchi nat riy solingan bо‘ladi. Reaktorga
solingan moddalar yaxshilab aralashtirilgach, suvda eritilgan initsiator qо‘shiladi.
Ara lashma 65-70 o
C gacha qizdiriladi. Reaksiyaning ekzotermik issiqligi hisobiga
reaksiya muhitining harorati 85-95 o
C gacha k о ‘tariladi. Polimerlanish jarayonining
umumiy vaqti 5-6 soatni tashkil etadi. Po limerdagi qoldiq monomer miqdori 0.5%
122.4-r asm. Uzlukli usulda emulsiyada polistirol ishlab chiqarish jarayonining sxemasi.
1-stirol saqlash idishi; 2-о‘lchagich; 3-polimerlanish reaktori; 4-quvur qobiqli
sovutgich; 5-oraliq idish; 6-chо‘ktiruvchi; 7-polistirolni yuvish idishi; 8-ushlagich; 9-
NOGSh sentrifugasi; 10-qaynash qatlamli quritgich; 11-tebranma elak.

dan k о ‘p b о ‘lmaydi.
Hosil b о ‘lgan massa juda ham mayda zarrachalardan tashkil top gan barqaror
suspenziya b о ‘lib, undan polistirolni ajratib olish uchun, suspenziyaga muhit
rN=5.5-6.0 b о ‘lgunicha alyumokaliyli kvasslarni eritmasini q о ‘shib, polimer
koagulyatsiya qilinadi. Buning uchun kvasslarni eritmasi solingan 6chi
ch о ‘ktirgichga reaksion aralashma sekinlik bilan quyiladi. Aralashma о ‘tkir bu g‘
bilan ishlanadi va 75-85 o
C haroratgacha qizitilib 1.5-2 soat mobaynida aralashtirila -
di, s о ‘ngra ammiakli suv q о ‘shiladi. Polimer ajratib olinib issiq suv bilan yaxshilab
yuviladi.
Polimerlanishda ishlatilgan suv q о ‘shimchalar bilan tozalash sistemasiga
quyiladi. Apparat (7) da yuvilgan va 9chi sentrifugada suvdan siqib olingan
polistirol 10chi quritgichga uzatiladi. Polimerni qay nash qatlamli quritgichlarda
quritiladi. Qoldiq namlik 0.5% dan kam b о ‘lishi kerak. Qizitilgan polistirol
tebranuvchi elaklarda (11) elanib qadoqlashga uzatiladi.
2.2. Texnologik qurilmaning moddiy balansi.
Materialning moddiy yoki texnologik balansi deb foydalanilgan (kiritilgan)
material, ishlab chiqarilgan mahsulot va shuningdek qо‘shimcha hosil bо‘lgan
moddalar miqdorini hisoblash tushuniladi.
Hisob-kitoblarning natijalari grafiklar, tenglamalar, jadval yoki
diagrammalar kо‘rinishida beriladi. Ishlab chiqarishga berilgan xom-ashyoning
miqdori tayyorlangan mahsulot miqdoriga teng bо‘lishi kerak. Bularni hisoblash
uchun stexiometrik tenglamalardan foydalanilgan holda, ishlab chiqarishning
alohida bosqichlari va qо‘shimcha jarayonlar hisobga olinadi.
Material balansi tuzish ishlab chiqarishning ratsional sxemasini tuzishda,
mahsulot chiqishining nisbiy miqdorlarini belgilashda, uning iqtisodiy
kо‘rsatkichlari, tegishli jarayonlarning mukammallik darajasini aniqlashga imkon
beradi. Material balansini tuzishda xom-ashyoning, tayyor mahsulotning va yarim
tayyor mahsulotlarning tarkibini bilish, ba’zan esa ularning ba’zi bir fizik-kimyoviy
13

xossalarini tashqi ta’sir natijasida о‘zgarishlarini bilish talab etiladi.
Agar ishlab chiqarishga berilgan xom-ashyo miqdori tayyor mahsulot
miqdori va qо‘shimcha hosil bо‘lgan moddalar miqdoriga teng bо‘lmasa, u holda bu
farq- ya’ni “bog‘lanmaganlik” qaytadan hisoblanadi. Uning miqdori ham material
balans jadvalida aks etishi kerak. “Bog‘lanmaganlik” hisobini esa imkon darajasida
minimal miqdorga yetkazish kerak.
Material balansi hisoblari odatda 100 kg yoki 1000 kg xom-ashyoga yoki
tayyor mahsulotga nisbatan qilinadi. Moddiy balans texnologik jarayon boskichlari
b о‘ yicha xisoblanadi.
Qurilmani samarali ish unumdorligini hisoblash
Qurilmaning samarali ish unumdorligini hisoblash quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:

bu yerda, Б , Д – bayram va dam olish kunlari;
n – ish smenalari soni;
t - smenaning davomiyligi;
ptk - rejali to‘xtash kunlari;
TTB – texnik to‘xtash vaqtlari.
Hajmi 6,3 m 3
bo‘lgan reaktorning samarali ish fondini hisoblash quyidagi
formula yordamida hisoblanadi:
soat
Hajmi 12,6 m 3
bo‘lgan reaktorning samarali ish fondi:
соат
Reaktorlar sonini hisoblash.
Reaktorlarning soni quyidagicha hisoblanadi:

bu yerda, N – 32 t/yil bo‘limning ish unumdorligi;
Z – reaktorning 1 yil davomida sintez qilgan sikllarining soni;
G
лак – tayyor mahsulotning chiqishi, kg.
14

1 ta reaktorning yil mobaynida sintez sikllarining soni quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:

bu yerda, – reaktorning samarali ish fondi, soat;
Т
ц – 1 ta sintez siklining davomiyliyligi, soat
а ) reaktor V= 12,6 м 3
1 ta sopolimerlanish siklining davomiyligi quyidagi formula bo‘yicha
topiladi:

bu yerda, - xom-ashyoni yuklash uchun ketgan vaqt, soat;
- qo’shimchalarni yuklash uchun ketgan vaqt, soat;
- reaksion massani 80 0
C gacha qizdirish uchun ketgan vaqt, soat;
- sopolimerlanish reaksiyasining davomiyligi, soat;
- reaksion massani 40 0
C gacha sovutish uchun ketgan vaqt, soat;
- lakni aralashtirgichga quyish uchun ktgan vaqt, soat.
Т
ц =0,3+0,7+2+6+2+0,4=1,4 soat
Demak, hajmi 12,6 м 3
bo‘lgan 1 ta reaktor qabul qilamiz.
б ) reaktor V = 6,3 м 3
1 ta sintez siklining davomiyligi quyidagi formuladan topiladi:

bu yerda, - Xom-ashyoni yuklash uchun ketgan vaqt, soat;
- aralashmani 250 0
C gacha qizdirish uchun ketgan vaqt, soat;
- aralashmani ushlab turish vaqt, soat;
- aralashmani 180 0
C gacha sovutish uchun ketgan vaqt, soat;
- ftal angidridi va ksilolni yuklash uchun ketgan vaqt, soat;
- reaksion massani 240 0
C gacha qizdirish uchun ketgan vaqt, soat;
15

- aralashmani 240 0
C da ushlab turish vaqt, soat;
- reaksion massani 240 0
C dan 180 0
C gacha sovutish uchun ketgan vaqt, s оат ;
- reaksion massani to‘kib olish uchun ketgan vaqt, soat;
- Xom-ashyoni eritib olish uchun ketgan vaqt, soat.
Т
ц =0,7+5+5+1,5+1+2,5+5+1,5+0,3+1,2=23,7 soat
Demak, hajmi 6,3 m 3
bo‘lgan 1 ta reaktor qabul qilamiz.
Aralashtirgichning hajmini hisoblash
Mahsulot tayyorlab olish uchun gorizontal shakldagi aralashtirgich tanlab
olamiz. U kuylaksimon tuzilishga ega bo‘lgan va suv bug‘i bilan qizdiriladigan
hamda 2 ta promellerli aralashtirgich bilan jihozlangan.
Aralashtirgichning hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda, - aralashtirgichdagi lakning massasi, kg;
=0,8 apparatning to‘lish koeffiiyenti;
- polistirolning zichligi, kg/m3.
a) Xom-ashyoni eritib oluvchi aralashtirgichning hajmi:
м 3
Demak, hajmi 12 m 3
bo‘lgan 1 ta aralashtirgich qabul qilamiz.
Filtrlar sonini hisoblash
Filtrlar soni quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

bu yerda, - filtrlanmagan lakning massasi, kg;
ИУ zavod ko‘rsatkichi bo‘yicha bir qopli filtrning ish unumdorligi 1000
kg/soat ni tashkil etadi.
16

Т
сам - filtrning samarali ish fondi, soat.
соат
Filtrlanmagan mahsulot miqdorini 32 t/yil bo‘lgan filtrlangan polistirol
miqdoridan proporsiya usuli bo‘yicha topamiz.
9244,5 t - 9385,3 t
32 t/yil - M t/yil
М
filtrlanmagan =
Demak, 1 qopli filtr qurilmasining qabul qilamiz.
Qurilmalarni hajmi hisoblash.
Hajmi qurilmalar quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

bu yerda, - xom ashyoning bir sutkalik sarfi, kg;
=0,9 - apparatning to‘lish koeffiiyenti;
- xom-ashyoning zichligi, kg/m 3
.
а ) stirol saqlanadigan idish hajmini hisoblash:
м 3
Demak, yog‘ saqlash uchun hajmi 4 m 3
bo‘lgan idishni qabul qilamiz.
b) xom-ashyo saqlash uchun ishlatiladigan idishning hajmi:
м 3
Demak, ksilolni saqlash uchun hajmi 15 m 3
bo‘lgan idishni qabul qilamiz.
v) qo’shimchalarni saqlash uchun ishlatiladigan idishning hajmi:
м 3
Demak, MMA ni saqlash uchun hajmi 6,0 m 3
bo‘lgan idishni qabul qilamiz.
g) Tayyor mahsulotni saqlash uchun ishlatiladigan idishning hajmi:
м 3
Demak, polistirolni saqlash uchun hajmi 12,6 m 3
bo‘lgan 2 ta idishni qabul
qilamiz.
17

Polistirol ishlab chiqarish jarayonining issiqlik hisoblash
Isitish uchun 20 ° C dan 80 ° C gacha bo'lgan issiqlikning umumiy miqdorini
hisoblash formula bilan belgilanadi :
Issiqlik oqimini formula bilan hisoblang
b) E'tibor 80 ºC da
Ta'sir etilish bosqichida 80 ºC haroratning umumiy miqdorini hisoblash
formula bilan belgilanadi:
Bu yerda : – 80 ° C darajasida ifloslanish bosqichida atrof - muhitga issiqlik
yo ' qolishi , кДж.
polimerizatsiya reaktsiyasiga tushgan issiqlik miqdori, кДж
Muqovaning maydoni, pastki formuladan aniqlanadi (4.7):
Qobiq maydoni formula bo'yicha belgilanadi (4.8):
Tashqi izolyatsiya qilingan sirt va atrof-muhit harorati orasidagi harorat farqi
formulaga muvofiqdir (4.4):
С
Қуйидаги (4.5) формула орқали атроф-муҳитдан девор орқали изоляция
қилинган иссиқлик узатиш коэффициентини топамиз:
Atrof-muhitga issiqlik yo'qotilishi formuladan aniqlanadi (4.3):
Polimerizatsiya reaktsiyasining termal ta'siri formulaga muvofiqdir:
18

)
bu yerda: – mol miqdori metil metakrilat, моль
– stirol polimerizatsiyasi reaktsiyasining termal ta'siri, кДж / моль
Ushlab turish bosqichi ekzotermik hisoblanadi, shuning uchun uni erituvchini
bug‘lanishi hisobiga chiqarib yuborish talab etiladi.
Ushbu bosqichning issiqlik oqimi quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Ортиқча иссиқлик қуйидагича топилади:
Ортиқча иссиқликни чиқариб юбориш учун керак бўладиган ксилол
миқдорини қуйидагича топамиз:
bu yerda: – теплота парообразования ксилола, кДж/кг
Bu yerda , – ксилолни буғланиши учун керак бўлган иссиқлик миқдори
Formuladan foydalanib stiroldagi ortiqcha issiqlikni tekshiring:
bu yerda: – stirolning issiqlik sig’imi, кДж / кг
bu yerda, – stirolning issiqlik saqlash hajmi,
– stirol qaynash nuqtasi va kondensatsiya, º С
С
19

в ) 80 º C dan 40 ºC gacha sovutish
80 ºC dan 40 ºC gacha sovutish uchun umumiy issiqlik miqdori quyidagi
formula bo'yicha aniqlanadi (4.1):

bu yerda: – reaktorning sovutilishi paytida chiqarilgan issiqlik miqdori, кДж ;
– reaktsiya massasini sovutish paytida chiqarilgan issiqlik miqdori, кДж ;
– sovutish vaqtida atrof-muhitga issiqlik yo'qolishi 80 º C dan 40 ºSgacha,
кДж
Reaktorning sovutilishi paytida chiqarilgan issiqlik miqdori quyidagi formula
bilan aniqlanadi (4.2):
С
Reaktsiya massasini sovutish paytida chiqarilgan issiqlik miqdori quyidagi
formula bilan aniqlanadi (4.2):
Sovutish vaqtida issiqlik yo'qolishi 80 ° Cdan 40 ° S gacha formuladan
aniqlanadi (4.3):
Ushbu bosqichning issiqlik oqimi quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi :
Umumiy miqdorni hisoblash ВОТ
ВОТ нинг йиғинди миқдори қуйидаги формуладан топилади:
bu yerda: – isitish vaqtida BOTning umumiy miqdori, кг
– qarishdagi HEREning umumiy miqdori, кг
Isitish uchun zarur bo'lgan BOTning umumiy miqdori quyidagi formula
20

bo'yicha aniqlanadi:
bu yerda:
– BOT massasi navbati I, IV bosqichlarida reaksiya
massasini isitish uchun talab etiladi.
Har bir bosqichda isitish uchun zarur bo'lgan HERE miqdori quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
bu yerda: – reaktiv massasini i-bosqichda isitish uchun zarur bo'lgan umumiy
issiqlik miqdori, кДж
– silikonning sovutish quvvati, кДж / кг • К
– Isitish bosqichlarida BOTning kirish va chiqish harorati o'rtasidagi farq, º C.
bu yerda: – қиздириш жараёнларидаги ВОТ нинг кириш ҳарорати, º C .
Қиздириш жараёнларидаги ВОТ нинг чиқиш ҳарорати, º C .
С
Ушлаб туриш учун зарур бўлган ВОТ нинг йиғинди миқдори қуйидаги
формуладан топилади:
Bu yerda,
II, V босқичлар учун мос равишда реакцион массани
қиздириш учун керак бўлган ВОТ нинг массаси.
21

Har bir bosqichda isitish uchun zarur bo'lgan ВОТ miqdori quyidagi formula
bilan aniqlanadi (4.21):
Sovutish uchun zarur bo'lgan BOTning umumiy miqdori formulaga
muvofiqdir:
Bu yerda,
III , VI босқичлар учун мос равишда реакцион
массани қиздириш учун керак бўлган ВОТ нинг массаси.
Sovutish bosqichida BOTning kirish va chiqish harorati o'rtasidagi farq
quyidagi formuladan berilgan (4.22):
С
Har bir bosqichda isitish uchun zarur bo'lgan ВОТ miqdori quyidagi formula
bilan aniqlanadi (4.21):
22

XULOSA
Mening Kurs loyiha ishim mavzusi hozirgi kunda dolzarb bo‘lib, uning
echimini topish yanada mas’uliyatli masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Men Kurs
loyiha mavzusini yoritishda barcha ma’lumotlardan foydalandim: jumladan,
malakaviy amaliyot davrida ishlab chiqarish korxonalaridan olingan ma’lumotlar,
texnologik qurilmalarning chizmalari, ularning ishlash prinsiplari, texnik tavsiflari,
xom-ashyo va tayyor mahsulotlarning tavsiflari, ishlab chiqarish korxonalarida
hosil bo‘ladigan chiqindilar va ularni qayta ishlash usullari, internet ma’lumotlari
va boshqalardan foydalandim. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda « Polistirol
sopolimeri ishlаb chiqаrish jаrаyonidа polimerlovchi qurilmаni tаkomillаshtirish
(Q=32 t/y) » nomli Kurs loyiha ishini loyihaladim. Natijada tanlangan
texnologiyaga mos keladigan texnologik rejimlar bayon qilindi va ortiqcha sarf-
harajatlarga yo‘l qo‘yilmadi.
Men bajargan Kurs loyiha kirish, umumiy qism, texnologik qism, iqtisodiy
qism, mehnat muhofazasi, atrof-muhit muhofazasi, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar keltirilgan.
Texnologik qismda mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, konkret turdagi
maxsulotlar uchun tegishli texnologik, mexanik, issiqlik va boshqa hisoblar,
ularning tahlili, asosiy qurilmalar hamda moddiy balans hisoblari keltirilgan.
Chizmalarda asosiy ishlab chiqarish texnologik liniyasi, asosiy qurilma va uning
qirqimlari, shuning bilan birgalikda iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadvali berilgan. Ishlab
chiqarish jarayonida e’tiborga olinishi kerak bo‘ladigan mehnat muhofazasi va
atrof-muhit muhofazasi, ish jarayonida ajralishi mumkin bo‘lgan zararli texnologik
chiqindilar va ularni oldini olish choralari berilgan.
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” farmoni Toshkent shahri,
2017 yil 7 fevral
2. Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2017 y.
3. Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demoqratik o‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
4. Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
5.I.A. Karimov „Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari“, Toshkent, “O‘zbekiston”-2009 y.
6.I.A.Karimov. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz tarakkiyotini yuksaltirish,
xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat kiladi”, Toshkent- “O‘zbekiston”- 2011 y.
7. ”Fuqora muxofazasi - dolzarb masala”.Toshkent .”FMI ”2008- yil.127-bet.
8 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "O‘zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida". T.: «O‘qituvchi», 2012.
9 . Bitiruv oldi amalyot hisoboti.
1 0 . N.A. Kozulin, A. Y. Shapiro, R.K. Gavo’rina. ’’Oborudovanie dlya proivodstva
i pererabotki plasticheskix mass”, Ximiya, 1977.
1 1 . S. G. Gurevich i dr. “Mashini dlya pererabotki termoplasticheskix materialov”,
Izd-vo «Mashinostroenie», 1975.
1 2 . ” Polimerlar kimyosi va fizikasi ” M. Askarov, T., 2004, 413 bet.
1 3 . “Yuqori molekulali birikmalar ishlab chiqarish korxonalarining jihozlari va
loyihalash asoslari “ fanidan ma’ruzalar matni tuzuvchi: t.f.n. dots.Adilov R.I.
14 . Menejment asoslari. Toshkent - 1996-yil.
15 . Asqarov M.A., Yoriev O., Yodgorod N. Polimerlar fizikasi va ximiyasi.
Toshkent, 1993 yil.
16 . E.V. Kuznetsov i dr. Albom texnologicheskix sxem. M. « Ximiya » . 1976g.
24

Polistirol sopolimeri ishlаb chiqаrish jаrаyonidа polimerlovchi qurilmаni tаkomillаshtirish (Q=32 ty)

Sotib olish