Polivinilxloriddan diametri 200 mm bo‘lgan trubalar ishlab chiqaradigan texnologik liniyasini takomillashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	4.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Polivinilxloriddan diametri 200 mm bo‘lgan trubalar ishlab chiqaradigan texnologik liniyasini takomillashtirish

Sotib olish

Polivinilxloriddan diametri 200 mm bo‘lgan trubalar ishlab chiqaradigan
texnologik liniyasini takomillashtirish
Mundarija:
KIRISH
I. UMUMIY QISM.
1.1.Polivinilxloridni ishlab chiqarish .
II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. Polivinilxlorid trubalari i shlab chiqarishning texnologik sxemasi va
parametrlari .
2.2 xom - ashyo va materiallar sarf balansi.
2.3.Issiqlik balansi hisobi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: О‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq 2017 yil
kimyo sanoati sohasida qator о‘zgarishlar amalga oshirildi. Neft-gaz hamda kimyo
sanoatida olib borilayotgan islohotlar natijadorligini tahlil qilish, ushbu
tarmoqlarni tizimli rivojlantirish masalalari ko’rib chiqilmoqda.
Prezidentimiz kimyo sanoati yuqori rentabelli tarmoq ekanini ta’kidlab,
2019-2025 yillarga belgilangan istiqbolli loyihalarga tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri
investitsiyalarni jalb qilish bо‘yicha topshiriqlar berdi.
O‘zbekistonning ko‘p korxonalari asosan polimerlarni qayta ishlash bilan
shug‘ullanadilar. Bunday korxonalarning eng kattalari "Sovplastital", Jizzax
plastmassani qayta ishlash, Qarshi plastmassalarni qayta ishlash, Samarqand
polimer trubalari va plastmassalardan eshik-rom ishlab chiqarish zavodi,
Andijondagi plastmassalardan avtomobil detallari ishlab chiqarish va lok-bo‘yoq
korxonlari, Ohangaron va Sergelidagi plastmassalardan qurilish materiallari ishlab
chiqarish korxonalari, Toshkent lok-bo‘yoq ishlab chiqarish korxonasi kabilar
hisoblanadi. Undan tashqari O‘zbekistonda biron-bir katta korxona yo‘qki unda
plastmassalarni olish yoki qayta ishlash sexi bo‘lmasa. Bu sexlarda shu
korxonalarni o‘ziga keraqli plastmassa mahsulotlari ishlab chiqariladi. [4,5]
2001 yildan boshlab Sho‘rtangaz kimyo majmuasini ishga tushirilib yiliga
135 ming t onna chiziqli polietilen, Farg‘ona, Toshkent shaharlarida qurilgan 3 ta
sellyuloza ishlab chiqaruvchi korxonalarda esa 2000 yildan 30 ming tonnadan ortiq
sellyuloza ishlab chiqara boshladilar.
O‘zbekistonda kimyo sanoatini rivojlantirishni 2010 yilgacha ko‘zda tutilgan
rejasida Qoraqalpog‘iston AR-sida ishlab chiqarish unumdorligi bo‘yicha
Sho‘rtangaz kimyo majmuasidan ham kattaroq polimerlar ishlab chiqarish
majmuasi qurilishi mo‘ljallangan. Yangidan-yangi polimerlar ishlab chiqarish
korxonalarini ishga tushirilishi Respublikamizda polimerlarni qayta ishlash
bo‘yicha ham bir necha zamonaviy korxonalarni ishga tushirishga olib keldi.
2

Bularga turli rangdagi masterbatch tipidagi plastmassalarni ishlab chiqarish,
Polivinilxloridnning sopolimerlaridan, gaz va suvlar uchun quvurlar ishlab
chiqarish, polivinilxloriddan quvurlar va turli profillar ishlab chiqarish
korxonalarini misol qilib keltirish mumkin. [34]
Yuqorida aytilganlardan shu ayon bo‘lib turibdiki, o‘zida polimer saqlovchi
moddalar va polimerlarni ishlab chiqarish ularni tayyor mahsulotlarga aylantirish
O‘zbekistonda kundan-kunga rivojlanayapti va bundan keyin shu rivojlanish
davom etadi. Shunday bulsada, barchamizga ayonki, Polivinilxlorid asosida issiq
iqlimga mo’ljallangan quvurlar bizning respublikamizda ishlab chiqarilishi tobora
ortib bormoqda. Shu bilan birgalikda bu maxsulotga bo’lgan talab hozirda
yuqoridir.
Mavzuning dolzarbligi Polivinilxlorid uchun svetastabilizatorlarni arzon
hamda serob bo‘lgan ikkilamchi xom ashyolardan foydalanilgan holda olinishi,
shuningdek muhim ekologik muammo – atrof muhit ifloslanishiga chek
qo‘yilishidir.
3

I. UMUMIY QISM.
Polivinilxloridni ishlab chiqarish .
Polivinilxloridni suspenziyada ishlab chiqarish
Bu usul bilan hozirgi vaqtda salkam 70% polivinilxlorid ishlab chiqariladi.
Polimerlanish 20-200 m 3
hajmli impeller tipidagi aralashtirgich bilan jihozlangan
reaktorlarda о‘tkaziladi. Hajmi 50 m 3
gacha bо‘lgan reaktorlarni ichi emallangan,
yoki zanglamaydigan maxsus pо‘latdan yasalgan bо‘ladi. Katta hajmdagi 80-200
m 3
reaktorlar, issiqlikni oson olib chiqib ketish maqsadida, qaytar sovutgichlar
bilan jihozlangan bо‘ladi. Jarayon EHM yordamida boshqariladi. Reaktorlar ishini
unumini oshirish maqsadida, uz luksiz ishlaydigan, unumdorligi 10 t/soat bо‘lgan,
ikki pog‘onali quvur-qu ritgich tipidagi quritish agregatlari yaratilgan.
Suspenziya barqarorlovchisi sifatida metilsellyuloza, oksietilsellyuloza, vinil
spirtini vinilatsetat bilan sopolimerlari ishlatiladi.
Initsiator sifatida vinilxloridni massada polimerlash initsiatorlari hamda lauril
peroksidi, benzoil peroksidi ishlatiladi.
Muhitni rN ini doimiy ushlab turish maqsadida polimerlanishda bufer
q о ‘shimchalar (suvda eruvchi karbonatlar, fosfatlar, gidroksidlar) ishlati ladi.
Suspenziyada polivinilxlorid uzlukli yoki yarim uzluksiz usullarda olinadi.
Vinilxloridni suspenziyada polimerlashni namunaviy andozasi qu yidagicha (mass. qismlarda):
Vinilxlorid…………………………………………………….. 100
Deminerallangan suv…………………………………………. 150-200
Initsiator……………… . ……………………………………….. 0.03-0.17
Barqarorlovchi………………………………………………… 0.03-0.08
rN rostlagich…………………………………………………... 0.01-0.4
4

2.1-r asm . Polivinilxloridni suspenziyada uzluksiz usulda ishlab chiqarish
jarayonining sxemasi :
1-polimerlovchi reaktorlar; 2-barqarorlovchi eritmasi uchun idish; 3-filtr; 4-
p о ‘stloq shilgich; 5-suspenziyani gazdan tozalagich; 6-suspenziyani yig‘ib о ‘rtacha
xolga keltiruvchi idish; 7-sentrifuga; 8-quritgich; 9-bunker; 10-kukunli elash
b о ‘limi.
Suvni monomerga nisbati 1,5:1 dan 2,0:1 gacha о ‘zgaradi. Suspenziyada
PVX olishning texnologiyasi (rasm-2.1.), xom ashyolarni tayyorlash,
vinilxloridni polimerlash, suspenziyani gazsizlantirish (degazatsiya), suspenziyani
о ‘rtacha holga keltirish, sentrifugalash, polimerni qu ritish, elaqlash, qadoqlash,
polimerlanmagan vinilxloridni rekuperatsiyalash, oqova suvlarni hamda gaz
chiqindilarini tozalash kabi jarayonlardan ibo rat.
Xom-ashyoni tayyorlash vinilxloridni tozalash, suvni ionitlar yordamida
tuzsizlantirish, initsiatorni monomerda eritish va suspenziya barqarorlov chisin
suvda eritishdan iborat.
5

Reaksiya muhitini isitish va sovutish uchun qobiq hamda aralashtirgich bilan
jihozlangan polimerlovchi - reaktorga hisoblagich yoki tortuv chi о ‘lchagich orqali
mineralsizlantirilgan suv , 2 chi idishdan 3 chi filtr orqali barqarorlovchi eritmasi
hamda initsiator eritmasi quyiladi . S о ‘ngra reaksiya muhitida vakuum hosil
qilinadi yoki azot bilan havosi siqib chiqari ladi va doimiy aralashtirilib turib suyuq
vinilxlorid uzatiladi. Kompo nentlarni solib b о ‘linganidan s о ‘ng reaktor qobig‘iga
berilgan haroratga cha isitish maqsadida issiq suv yuboriladi. Polimerlanish 45-
70 o
C harorat va 0,5-1,4 MPa bosimda 5-10 soat davom etadi. Bunda monomerni
konver siyasi 80-90 % ni tashkil etadi. Polimerlanish jarayoni reaktorda bosim
0,05-0,2 MPa gacha pasayganida tugatiladi. Reaksiyaga kirishmagan vinilx lorid
avvaliga puflab, keyin esa vakuum hosil qilib reaktordan gazgol derga о ‘tkaziladi
va regenirlashga j о ‘natiladi. Regenirlangan vi nilxlorid yana polimerlanishga
j о ‘natiladi. Polivinilxlorid suspenziyasi p о ‘stloq ajratgich (4) orqali 5chi apparatga,
reaksiyaga kirishmagan vinilxlo rid, vodorod xlorid va boshqa q о ‘shimcha
moddalardan ajratish uchun uzatila di. Vinilxlorid bu yerdan ham gazgolder orqali
regenirlashga tushadi.
S о ‘ngra suspenziya yig‘uvchi- о ‘rtacha holga keltiruvchi idishga (6) о ‘tkazi -
ladi. Bu idishga boshqa jarayonlarni о ‘tgan suspenziyalar ham solinib ham masi
о ‘rtacha holga keltirilgach, suspenziyadan polimerni ajratish maqsadi da 7chi
sentrifugaga uzatiladi. Filtrdan о ‘tgan suyuqlik oqava suvlarni tozalashga
j о ‘natiladi. Kukunsimon polimer 20-30 % namlik bilan 8chi qurit gichga
о ‘tkaziladi. Qaynash qavatida quritishda, quritgichga kirayotgan havo harorati 115-
120 o
C, qaynash qavatining turli nuqtalarida 35-65 o
C b о ‘la di. Quritilgan polimer
tarkibida namlik 0,3-0.5% dan ortiq b о ‘lmasligi kerak. S о ‘ngra kukunsimon
polimer siqilgan havo yordamida 9chi hajmga, un dan elash uchun 10 chi idishga
uzatiladi. Tayyor polivinilxlorid kukun k о ‘rini shida qadoqlanadi, yirikroq
fraksiyasi esa maydalashga j о ‘natiladi.
Polivinilxloridni emulsiyada ishlab chiqarish
Vinilxloridni emulsiyada (lateksda) polimerlash suv muhitida, suvda eruvchi
initsiatorlar, emulgatorlar va boshqa q о ‘shimchalar ishtirokida о ‘tka ziladi.
6

Emulgator sifatida sirt-faol moddalar - turli xil sovunlar ishla tiladi (alifatik va
aromatik karbon kislotalarning tuzlari, alifatik sulfokislotalarning natriyli va kaliyli
tuzlari, alkilsulfonatlar).
Polimerlanish initsiatorlari sifatida suvda eruvchi peroksid va gid rooksidlar
(ammoniy, kaliy, natriy persulfatlari, vodorod peroksidi), oksidlanish-qaytarilish
sistemalari ishlatiladi.
Muhit rN ini rostlagichlari sifatida bufer moddalar - fosfatlar, karbonatlar
ishlatiladi.
Emulsiyada polimerlanish natijasida zarrachalari 0,1 dan 1 mkm kat talikka
ega lateks hosil bо‘ladi; lateksdan polimer mayda kukun kо‘rini shida ajratib
olinadi.
Emulsion polivinilxlorid olishning texnologiyasi (rasm-2.2) xom ashyoni
tayyorlash (emulgator va initsiator eritmalarini tayyorlab olish), vinilxloridni
polimerlash, lateksdan gazlarni chiqarib yuborish, lateksni neytrallash va
barqarorlashtirish, polivinilxloridni lateksdan ajratib olish, polimerni quritish va
qadoqlash kabi jarayonlardan tashkil topgan.
2.2-rasm. Polivinilxloridni emulsiyada ishlab chiarish jarayonining sxemasi:
7

81- emulgatorni eritish apparati; 2,5,12-filtrlar; 3-suv fazasi yig’ilish idishi; 4-
polimerlanish o’tkazish apparati; 6-lateksni gazsizlantiruvchi idish; 7-lateksni yig’ish
idishi; 8-soda erituvchisi; 9-soda eritmasini yig’ish idishi; 10-lateksni barqarorlash
idishi; 11-vakuum nasos.

II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. Polivinilxlorid trubalari i shlab chiqarishning texnologik sxemasi va
parametrlari .
Termoplastik polimerlarni har xil profilga ega bo ‘ lgan teshiklar orqali
uzluksiz siqib chiqarish va uni sovutish ekstruziyalash deb ataladi . Bu usul bilan
trubalar, pardalar, list, plyonka, shlanglar, kabel simlarini ustini polimerlar bilan
koplash va har turli uzunasiga o’lchanadigan buyumlar olinadi.
9

2.3-rasm. Ekstruder sxemasi.
2.4-rasm. Ekstruder chervyaki.
Ekstruder asosan quyidagi qismdan iborat: stanina unda isitiladigan silindr
joylashtiriladi, silindr ichki qismida bir yoki ikki chervyak urnatiladi, chervyaqlar
elektr dvigatel bilan (aylanish uchun) bog‘langan, silindrda isitish va sovutish
sistemasi mavjud.
Shaqllash uchun maxsus forma qo‘llaniladi. Masalan, truba olish uchun
mundshtuk va dorndan iborat profil beradigan qo‘shimcha uskuna yasatiladi.
Ekstruziyalash uchun material granula holatda mashina bunkeri orqali
isitiladigan silindrga tushadi. U erdan oquvchan holga utgan issiq material aylanib
turuvchi shnek vositasi orqali oldinga surilib, mashinani bosh qismiga urnatilgan
forma orqali siqib chikariladi.
Demak, ekstruderni vazifasi polimerni silindr buylab silj ishi ni, uning
yumshashini va gomogenlashishga o‘tishni ta’minlashdir. Undan tashqari silindr
10

ichida gidrostatik bosim paydo qilish, chunki polimer oqishi va uning kallak orqali
shaqlga aylanishi shu bosim tufayli amalga oshiriladi.
Isitiladigan silindr (chervyak singari) shartli ravishda uch zonaga bulinadi:
1 zona - granulaning s ilindrga tushishi va uni oldinga siljishi va zichlanishi
(uplotnenie).
2 zona - siqish zonasi, bu zonada polimer sekin-asta issiqlik ta’sirida
yumshaydi va plastikalanadi. Bu berilayotgan issiqlik va materialning ichki
ishqalanishi natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik tufayli amalga oshiriladi.
Polimerlarni suyuqlanishida uning hajmi kamayadi, shu tufayli bu zonada
chervyak kanalining chukurligi kamayib borishi rejalashtirilgan.
Oxirgi 3 zona - dozirovanie nomi bilan ataladi. Bunda butun chervyak vint
kanali buylab suyuqlangan polimer bilan koplangan va suyuqlanma qolipga siqib
chikarib beriladi.
1 zona uzunligi odatda silindrga tushayotgan granula joyidan boshlab to
granulani suyuqlangan katlami silindr devorida yoki shnekda hosil bo‘lganicha
uzunlik qabul qilingan.
2 zona - suyuqlanish zonasi - suyuqlanish boshlangandan to butunlay
granulani suyuqlangan holatga kelguncha shnek masofasi qabul qilingan.
3 zona - dozirovanie, bu zonada butunlay suyuqlangan, harorat bir tekis
taksimlangan va suyuq polimer bir xil xossaga ega bo‘lishini ta’minlash zonasidir
va suyuqlanma siqib chiqarishga tayyor.
Chervyakni vint kanalida (3 zonada) t o‘ rt oqimini kuzatish mumkin:
1. T o‘g‘ ri, majburiy oqim bu kallak tomon yo‘nalgan bo‘ladi.
2. Teskari oqim - to‘g‘ri oqimni kamayishi, bunga sabab kallakning va
silindr devorining qarshiligidir.
3. Sirkulatsion oqim - vintli kanal o‘qiga perpendikulyar ravishda
yo‘nalgan oqim bo‘ladi.
4. "Utechka" oqimi - chervyak va silindrni ichki satxidan hosil bo‘lgan
oraliqda sodir bo‘ladi va u granula tushayotgan bunker tomon yo‘nalgan bo‘ladi.
11

2.5-rasm. T o‘g‘ ri o q i sh sxe ma si
2.6-rasm. S irkulyasi o n oqim sxe m asi
Ekstruderning unumdorligi to‘g‘ri va teskari oqimdan kelib chikadi.
Sirkulatsion oqim odatda ekstruder unumdorligiga deyarli ta’sir etmaydi.
"Utechka" oqimi qiymati juda kam bo‘lgani uchun u hisobga olinmaydi.
Termik turgun bulmagan termoplastlarni (PP) qayta ishlashda siqish
zonasiz jarayon olib boriladi. Buning uchun maxsus chervyaqlar qo‘llaniladi,
ularda kanal chukurligi kamayib boradi. Buning natijasida PP ni parchalanishi
keskin kamaytirib yuboriladi (yana shuni e’tiborga olish kerakki, siqish zonasida
issiqlik ajralib chikadi).
Silindr ichida materialni oqishiga ishqalanish koeffitsienti katta ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun chervyak yuzasi va material o‘rtasidagi ishqalanish
koeffitsienti silindr yuzasi bilan material o‘rtasidagi ishqalanish koeffitsientidan
kam bo‘lishi kerak. Agarda bunga rioya kilinmasa, unda suyuqlangan polimer
chervyak bilan aylanib ketadi va oldinga siljish bulmaydi. Chervyakka bo‘lgan
12

ishqalanish koeffitsientini k ichidan (ukikamaytirish uchun chervya orqali) sovuk
suv yuboriladi.
Ekstruderning ishlashiga granulaning formasi va o‘lchami katta ta’sir
ko‘rsatadi. Agarda granula katta o‘lchamga ega bulsa, unda suyuqlanma ichida
havo qolishi mumkin. Bu olingan buyumda pufak (vzdutiya) hosil bo‘lishiga olib
keladi.
Xuddi shunga o‘xshash buyum sifatiga suyuqlanmaga ta’sir kilayotgan
kuchlanish (napryajenie) va deformatsiya tezligi ta’sir ko‘rsatadi. Agar kuchlanish
ko‘payib ketsa (normadan yuqori), unda buyum sirtida notekislik, kalinlanish
(utol she nie) va boshqa sifatga salbiy ta’sir qiluvchi ko‘rsatkichlar paydo bo‘ladi.
Odatda silindr harorati shnek haroratidan yuqori bo‘ladi. Shu sababli oldin
suyuqlanayotgan polimer plyonkasi silindr devorida paydo bo‘ladi. Suyuqlangan
materialni harakati silindr yuzasida va granulani esa shnek atrofida siljishi tufayli
yuzaga keladi. Granulaning suyuqlanishi tufayli uning hajmi kamayadi, shuning
uchun suyuqlanish zonasida shnekning chukurligi kamayib boradi, buning
hisobiga asta-sekin siqish va zichlanish sodir bo‘ladi. Q anchalik oldin suyuqlanish
tamom bulsa, shunchalik suyuqlanma aralashishi yaxshilanadi va u bir tekis
bo‘ladi.
Dozalash zonasida suyuqlanma harakati qovushqoq-oquvchanlik
(vyazkogo techeniya) orqali bo‘ladi. Bunga shnekni aylanishi silindr devoriga
yopishgan polimerning katta ta’siri bor.
Trubalar olish texnologiyasi
Ma’lumki hozirgi paytda gaz, vodoprovod, kanalizatsiya tarmoqlari
kurishda plastmassadan yasalgan trubalar ko‘p ishlatilmoqda. Bu trubalar
zanglamasligi (50 yilga chidaydi), bo‘yab turishni talab kilmasligi, suyuqlik
harakatiga kam tuskinligi (ichki yuzasi sillik bo‘lgani tufayli) va boshqa
xususiyatlari bilan po‘lat va chuyan trubalardan afzal turadi.
Plastmassa trubalarni etkazish va montaj qilish ham oson va arzon. Misol
uchun, Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasiga qarashli " termoplast " sexini olsak, u erda
turli xil o‘lchamga ega bo‘lgan yuqori zichlikka ega bo‘lgan PP dan ko‘p
13

miqdorda trubalar chi q arib turilibdi.
Plastmassa trubalarning yana afzalligi shundan iboratki, ular sovukka
chidamli (-70 o
S), elastik xususiyatlari saqlanadi, egiluvchan, vazni engil va xk.
Plastmassa trubalarning kamchiligi - ularning yuqori issiqlikka bardosh
bera olmasligidir.
Ekstruderdan suyuqlangan PP siqib chiqariladigan halqasimon tirqishning
kundalang kesimi trubaning kundalang kesimidan ozgina ortiq bo‘lishi kerak.
Chunki kalibrlash (moslama) vaqtida truba zagotovkasi nasadka ichida qisman
chuziladi. Ekstruderning bosh qismidan siqib chikarilayotgan polietilen massasi
silindr shaqliga kirib, u to‘g‘ridan-to‘g‘ri kalibrlash nasadkasiga utadi. Bu erda
truba birmuncha soviydi, kotadi va kalibrlanib, muayyan tashqi diametrga ega
bo‘lgan holda chika boshlaydi.
Odatda truba tashqi diametri bo’yicha kalibrlanadi va trubalar kundalang
yo‘nalishda ikki xil usulda: vakuum hosil qilish usuli yoki truba ichidan sikilgan
havo yuborish yuli bilan chuziladi.
Kalibrlash nasadkasidan chikayotgan truba xali issiq bo‘lgani uchun, u
egiluvchan va oson deformatsiyaga uchraydigan bo‘ladi. Shu sababli u nasadkadan
chikishi bilano q sovutish vannalarida yoki ustidan suv quyish usuli bilan
sovutiladi. Sovugan trubalar qattiq va deformatsiyaga uchramaydigan bo‘ladi.
Silindr zonalari bo’yicha harorat ( o
C) PP dan truba olishda ekstruder
kallagining 3 zonasida harorat 190; 200; 210 bo‘ladi. Kalibrlovchi havoning
bosimi (MPa) (izbitochnoe): 0,08-0,1 (0,1-0,12).
Suyuqlanmaning kallakdagi bosimi 30 MPa gacha boradi. Suyuqlanmaning
kengayishini (razbuxaniya) hisobga olgan holda trubaning kundalang kesma yuzasi
(S) forma hosil qiladigan kallak tirqishidan 10 15 % gacha ko‘p bo‘lishi kerak.
Polivinilxlorid asosida tayyorlangan kompozitsiyadan ikki shnekli
ekstruder yordamida qattiq trubalar olinadi. Bu trubalarni viniplast trubalari deb
ham aytiladi. Polietilenga nisbatan PVX kompozitsiyasidan olinadigan trubalarda
ekstruziya harorati boshqacha bulishdan ham farq qiladi. Shuni ham eslatib o‘tish
kerakki, viniplast trubalarning issiqlik o‘tkazuvchanligi po‘lat trubalarnikiga
14

haraganda 400 marta kam. Shuning uchun ham bunday trubalarning tashqi
devorlarida suv tomchilari hosil bulmaydi.
Agar polietilendan olinadigan trubalarni ekstruderdan chikayotgan
qovushqoq-oquvchan holatda 200 o
S dan ortiq ushlab turish mumkin bulsa, P VX
dan olinadigan trubalar uchun 170-180 o
S dan ortmasligi kerak, chunki P VX ning
termik turgunligi polietilenga nisbatan ancha past.
Yuqorida keltirilgan ekstruder turlari plastmassa poroshok yoki granula
holatdagi komponentlarni aralashtirishda, plastmassani qayta ishlashda va termik
turgun bulmagan ayrim polimerlardan buyum olishda qo‘llaniladi.
Texnologik jarayonning rejimi
Texnologiya tanlashdan oldin trubani tashqi diametri, ichki
diametri va trubaning qalinligini; profillar uchun uning enini,
balandligini; k a bellar uchun tashqi diametri yoki izolyasiya
qatlamining qalinligini bilish kerak.
Ekstruziyalash usuli bilan truba olish texnologik parametrlari
plyonka olishdagi parametrlardan deyarli farq qilmaydi. Truba olish
uchun ishlatiladigan, masalan, polietilen yuqori molekulyar massaga
(PTR kam) ega bo‘lishi kerak. Bu trubani ekspluatatsiya qilish
(yuqori bosimga chidamligi) sharoitiga bog‘liq.
Silindr zonalari bo‘yicha harorat ( o
C) polietilendan truba
olishda PENP (PEVP) uchun 115(140); 120(160); 130(170);
140(190) bo‘ladi. Shu ekstruder kallagining 3 zonasida harorat 140
(210); 140 (220); 150 (220) bo‘ladi. Kalibrlovchi havoning bosimi
(MPa) (izbtochnoe): 0,08-0,1 (0,1-0,12).
Suyuqlanmaning kallakdagi bosimi 30 MPa gacha boradi.
Suyuqlanmaning kengayishini (razbuxaniya) hisobga olgan holda
trubaning ko‘ndalang kesma yuzasi (S) forma hosil qiladigan kallak
tirqishidan 10-15% gacha ko‘p bo‘lishi kerak.
Kalibrovka qilgandan keyin trubani diametri, nasadkaning
diametriga teng bo‘lib chiqqan holda 10-25 % ortadi; truba devori
15

qalinligi kamayadi, ya’ni D
nasadka > D
mundshtuk .
Rossiya GOSTi bo‘yicha 4 xil truba ishlab chiqariladi.
Ularning bir-biridan farqi suv bosimining ushlash qobiliyati bilan
ajraladi:
2.1-jadval
Truba turlari Suv bosimi 20 o
C , Mpa
L (engil) 0,25
SL ( o‘ rta engil) 0,40
S ( o‘ rta) 0,60
L (og‘ir) 1,0

2.7-rasm. Truba olish texnologik sxemasi.
Yuqorida keltirilgan texnologik sxema bo‘yicha D
tashqari = 400
mm gacha, qalinligi 30 mm gacha bo‘lgan trubalar ishlab chiqiladi.
Katta diametrli trubalar olish uchun katta diametrga ega bo‘lgan
shnekli ekstruderlar qo‘llaniladi.
Ekstruder kallagining tuzilishi va vazifasi.
Truba va shlanglar ishlab chiqarish uchun halqasimon to‘g‘ri
16

oqimli kallaqlar (qoltsevuyu pryamotochnuyu) qo‘llaniladi. Uning
tuzilishi rasmda keltirilgan.
2.8-rasm. Ekstruder kallagi sxemasi.
Bu rasmdan ko‘rib turibsizki, kallakning asosiy qismlari
quyidagilar:
1. Siqilgan havoni kiritish shtutseri
2. Korpus
3. Regulirovka qiladigan vintlar
4. Mustahkamlovchi moslama
5. Tross siljuvchi probkani ushlab turish uchun (kalibrlash
moslamada)
6. Truba zagotovkasi (trubnaya zagotovka)
7. Truba ichiga siqilgan havo yuborish uchun kanal
8. Matritsa
9. Dornani ushlab turuvchi moslama
10. Dorn
K a bellarni , elektr tokini o ‘ tkazuvchi simlarni izolyasiya
qilishda ekstruderlarni formalovchi kallagi boshqacha
konstruksiyaga ega , ya ’ ni vkladishli bo ‘ ladi . Buning konstruksiyasi
tavsiya qilingan adabiyotlarda keltirilgan.
17

Murakkab profilga ega bo‘lgan buyumlarni olishda
suyuqlanmaga katta qarshilik ko‘rsata oladigan kallaqlar
qo‘llaniladi.
Polivinilxlorid asosida tayyorlangan kompozitsiyadan ikki
shnekli ekstruder yordamida qattiq trubalar olinadi. Bu trubalarni
viniplast trubalari deb ham aytiladi. Polietilenga nisbatan PVX
kompozitsiyasidan olinadigan trubalarda ekstruziya harorati
boshqacha bo‘lishdan ham farq qiladi. Shuni ham eslatib o‘tish
kerakki, viniplast trubalarning issiqlik o‘tkazuvchanligi po‘lat
trubalarnikiga qaraganda 400 marta kam. Shuning uchun ham
bunday trubalarning tashqi devorlarida suv tomchilari hosil
bo‘lmaydi.
Agar polietilendan olinadigan trubalarni ekstruderdan
chiqayotgan qovushqoq-oquvchan holatda 200 o
C dan ortiq ushlab
turish mumkin bo‘lsa, PVX dan olinadigan trubalar uchun 170-180
o
C dan ortmasligi kerak, chunki PVX ning termik turg‘unligi
polietilenga nisbatan ancha past.
Polietilen va poliprolipendan trubalar olishda (ayniksa, tashqi
vodoprovod tarmoqlari uchun ishlatiladigan trubalar) tarkibiga
(granulaga) 2-2,5 % miqdorida yorug‘lik stabilizatorlari — qurum
(chernaya saja) qo‘shilgan bo‘ladi.
2.3. Polivinilxlorid trubalari ishlab chiqarishda sarf bo‘ladigan
xom - ashyo va materiallar sarf balansi.
2.2-jadval
18PVX 70 %
Mel 26,9 %
Termos tabilizator 2 %
TiO
2 1 %
Kraska 0,1 %

1 p/m ................... 0,7 kg
47 00 p/m ........... ………x kg
X = 3 2 90 kg yoki 3 , 3 tonna xom ashyo kerak bo‘ladi.
2.3-jadval
Yo‘q otishlar:
Uchuvchi moddalar 0,005 %
Qadoqlash 0,005 %
Granulani maydalash 0,01 %
Trasportirovka 0,02 %
Jami: 0,04 %
100 % .......... 3 , 3 t.
0 , 4 % ............ x
X = 1 , 32 t. Yo‘q ot ish
Biz olishimiz kerak bo‘lgan 4700 p/m quvur olish uchun jami kerak
bo‘ladigan xom - ashyo miqdori:
3 , 3 + 1,32 = 4,62 t.
100 % .......... 3,3 t.
2.6-rasm. Sirkulyasion oqim sxemasi ....................... 12
X =0,0 0 33 t. Kraska
2.4-jadval
Xom ashyo Tonna %
P VX 2 , 31 70
Mel 0 , 887 7 26,9
Termos tabilizator 0,0 66 2
TiO
2 0, 0 33 1
Kraska 0,0 0 33 0,1
19

Jami: 3,3 100
Ushbu korxonada ekstruderdan 1 daqiqada 3 p/m quvur ishlab chiqaradi.
8 soatda esa 144 0 p/m quvur ishlab chiqaradi. Bizga kunlik kerak bo‘ladigan
xom-ashyo miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan: (1 p/m quvur massasi 700
gramm.)
2.5-jadval
2.6-jadval
Shundan:
Mehnat fondi hisobi
Bir sutka hisobida:
24 soat ekstruder ishlaydi.
Ekstruder va xom - ashyo hisobi
Ekstruderdan
1 daqiqada 3 p/m
1 soatda 1 80 p/m
8 soatda 1 44 0 p/m
2.7-jadval
I smena II smena III smena
1 sutka 1 440 p/m 2 88 0 p/m 4 3 2 0 p/m
208 soat uchun
1 44 0 p/m
Xom ashyo 1 sutka uchun (t. da)
P VX 2 , 31
Mel 0 , 8877
Termos tabilizator 0 , 0 66
TiO
2 0 , 0 33
Kraska 0 , 00 33
Jami: 3 , 3

Demak,
1 80 p/m ................. 1 soat da ishlab chi q arsa,
4700 p/m ................. X = 24 soat ya’ni 1 sutkada ishlab chi q ara oladi.
I ssiqlik balansi hisobi
Ekstruderlar
Issiqlik balanslarini hisoblashdan maqsad, tanlangan jihozdagi issiqlik
almashinish yuzasini yoki isitkichlarning quvvatini aniqlashdir. Bundan tashqari
energiya sarfi aniqlanadi.
Q = 180 kg/ s
= 90 mm
T
yuk = 70 0
C
T
doz = 190 0
C
Issiqlik balansini hisoblashda q ulaylik tug‘dirish ma q sadida quvvat
birliklaridan foydalanamiz.
Bu erda:
- chervyakning mexaniq ish hisobiga ajralib chikadigan issiqlikka
sarflanuvchi quvvat, Vt;
- mashina material silindridagi elektr isitgichlar quvvati, Vt;
silindr ichidagi polimerni isitish uchun talab etiladigan quvvat, Vt;
- silindr yuzasidan atrof muhitga issiqlik yukotilishi uchun
sarflanuvchi quvvat, Vt;
chervyak ichki kanalidan utuvchi, sovituvchi suvni isitish
uchun sarflanuvchi quvvat, Vt.
Balans bosqichlarini aniqlash:
21

Bu erda:
N
1 - kanal b o‘ ylab polimerni itarish uchun chervyak sarflagan quvvat, Vt;
N
2 - silindr ichki devori bilan vitokning eng tepasi orasidagi b o‘ shli q dan
polimerni siqib chiqarish uchun sarf bo‘lgan quvvat, Vt;
N
1 va N
2 larni D.D. R iyabinin va Y.E.Lukachlarning kitobida keltirilgan
formulalar orqali aniqlash mumkin yoki quyidagi emperik formula orqali ham
aniqlasa bo‘ladi. 182-183 betlar. (sm. Literatura k prilojeniyu):
Bu erda:
Q - ekstruderning unumdorligi, kg/ch;
S
p - polimerning solishtirma issiqlik si g‘ imi Dj/(kg*K);
T
1 va T
2 - yuklash va dozalash zonasidagi polimerning harorati, K;
N
nagr - mashina material silindridagi elektr isitkichlar quvvati Vt
N
G = 180*1,5*(190-70)*1/3600 =9 Bt
N
pot - silindr yuzasidan atrof muhitga yo‘qolishi uchun sarflanuvchi
quvvat, Vt
N
pot = F*α*∆T
Bu erda:
F - silindrning tashqi yuzasi, m 2
α -issiqlik uzatish koeffitsenti (konvektiv va nur chiqarish orqali) Vt/ m 2
*k
22

N
oxl - chervyak ichki kanalidan o‘tuvchi, sovituvchi suvni isitish uchun
sarflanuvchi quvvat, Vt
Bu erda:
G
B - sovi q suv sarfi, l/sek
S
v - suvning issiqlik si g‘ imi, Dj/kg*k
 - boshlan g‘ ich va oxirgi temperaturalar farqi sovituvchi (suvning)
G
B = f*p*V = 1 , 5*0,5*10 = 0,5 l/sek
f - trubkaning q ir q im yuzasi, m 2
V - suvning oqish tezligi, m/sek
r - suvning zichligi, kg/m (1 gr/ sm 3
)
N
oxl = 0,5*4,18*6 = 12,54 Vt
Mashina material silindridagi elektr isitgichlar quvvati, Vt
N
nagr = N
G +N
pot + N
O xl - N
mex = 9+68,5+12,54-10,4 = 79,64 Bt
110 = N
fakt > N
rasch = 90,04
N
mex + N
nagr = N
G + N
pot + N
oxl
(10,4 + 79,64) = (9+ 68,5 + 12,54)
90,04 = 90,04
Mexani k hisob
23

Chervyakni mustahkamlikka egiluvchanligiga ma’lum texnologik rejimiga
ishlashga moilligini bilish uchun chervyakning mexaniq hisobini ishlab chikamiz.
Chervyakning konus holatiga ega bo‘lib unga o‘q kuchlanishini(R), qo‘yilgan va
bir tekisda(q) kuchlanish chervyak bo‘ylab tarqalgan va aylanish momenti
qo‘yilgan.
Demak, murakkab kuchlanish holatida bo‘lib quyidagi ko‘rsatkichlar bilan
ish olib boramiz.
Q- quvvati 180 kg/s
- 90 mm 0,09 m
L
shn ek - 20*90 =1800 mm= 1,8 m
ω
r - 160 ob/ min
N - 110 kvt
C
P E - 1,5 kDj/kg*k
T
1 - 70 0
S
T
2 - 190 0
S
d
1 = 0,016 m truba diametri
∆P = g*H*p = 9,81*0,60*1,4 = 8,24 m
Bu erda: g= 9,81
24

P
RE = 1,4 g / sm
H = 0,60 m
τ
iz = egilishdagi kuchlanish;
bu erda:
25

XULOSA
Mening Kurs loyiha ishim mavzusi hozirgi kunda o‘ta dolzarb bo‘lib, uning
echimini topish esa yanada mas’uliyatli masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Men
Kurs loyiha mavzusini yoritishda barcha ma’lumotlardan foydalandim: jumladan,
malakaviy amaliyot davrida ishlab chiqarish korxonalaridan olingan ma’lumotlar,
texnologik qurilmalarning chizmalari, ularning ishlash prinsiplari, texnik
tavsiflari, xom-ashyo va tayyor mahsulotlarning tavsiflari, ishlab chiqarish
korxonalarida hosil bo‘ladigan chiqindilar va ularni qayta ishlash usullari, internet
ma’lumotlari va boshqalardan foydalandim. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda
« Ekstruziya usuli bilan issiq iqlimga chidamli PVX asosida diametri 200 mm
bo’lgan quvur ishlab chiqarish bo’limini loyihalash (Q= 4700 pm/sutka)» nomli
Kurs loyiha ishini loyihaladim. Natijada tanlangan texnologiyaga mos keladigan
texnologik rejimlar bayon qilindi va ortiqcha sarf-harajatlarga yo‘l qo‘yilmadi.
Men bajargan Kurs loyiha kirish, umumiy qism, texnologik qism, iqtisodiy
qism, mehnat muhofazasi, atrof-muhit muhofazasi, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar keltirilgan.
Texnologik qismda mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, konkret turdagi
maxsulotlar uchun tegishli texnologik, mexaniq, issiqlik va boshqa hisoblar,
ularning tahlili, asosiy qurilmalar hamda moddiy balans hisoblari keltirilgan.
Chizmalarda asosiy ishlab chiqarish texnologik liniyasi, asosiy qurilma va uning
qirqimlari, shuning bilan birgalikda iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadvali berilgan. Ishlab
chiqarish jarayonida e’tiborga olinishi kerak bo‘ladigan mehnat muhofazasi va
atrof-muhit muhofazasi, ish jarayonida ajralishi mumkin bo‘lgan zararli texnologik
chiqindilar va ularni oldini olish choralari berilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” farmoni Toshkent
shahri, 2017 yil 7 fevral
2. Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2017 y.
3. Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demoqratik o‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
4. Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
5.I.A. Karimov „Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari“, Toshkent, “O‘zbekiston”-2009 y.
6.I.A.Karimov. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish,
xalkimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi”, Toshkent- “O‘zbekiston”- 2011 y.
7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "O‘zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida". T.: «O‘qituvchi», 2012.
8. «Osnove texnologii pererabotki plastmass» pod red. V.N.Kulezneva i
V.K.Guseva. Moskva. «Ximiya» 2004.
9. «Osnove texnologii pererabotki plastmass» Bortnikov V.G., Kazan, 2000.
10. «Praktikum po texnologii pererabotki plastmass» pod red. V.M.Vinogradova i
G.S.Golovkina. Moskva. «Ximiya» 1981.
1 1. «Polimer materiallarni sinashga oid praktikum» Y.M.Maqsudov. Toshkent
kimyo-texnologiya instituti. Toshkent. «O‘qituvchi» 1984y.
12.“Plastmassalami qayta ishlash texnologiyasi”, T.Abdurashidov “musiqa”
nashriyoti T. 2010 y. 120 bet.
13. Bitiruv oldi amalyot hisoboti.
14. N.A. Kozulin, A. Y. Shapiro, R.K. Gavurina. ’’Oborudovanie dlya proivodstva
i pererabotki plasticheskix mass”, Ximiya, 1977.
15. S. G. Gurevich i dr. “Mashini dlya pererabotki termoplasticheskix materialov”,

Polivinilxloriddan diametri 200 mm bo‘lgan trubalar ishlab chiqaradigan texnologik liniyasini takomillashtirish

Sotib olish