Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	doc
Категория	История

Portugaliyada markiz Pombalaning faoliyati, islohotlari

Qirolning unga bo’lgan ishonchi ortib borgani sari qirol unga davlat boshqaruvini
ko’proq ishonib topshirdi. Eleonora Ernestina fon Daun, Markiz Pombalning ikkinchi
xotini1755 yilga kelib qirol uni Bosh vazir etib tayinladi. Elchi sifatida guvoh bo’lgan
ingliz iqtisodiy muvaffaqiyatidan hayratda qolgan Pombal Portugaliyada ham shunga
o’xshash iqtisodiy siyosatni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Karvalyo ichki ma’muriy
islohotlarni o’tkazdi va Portugaliyaning tashqi siyosatdagi obro’sini ko’tarishga
muvaffaq bo’ldi. U Angliyaga ishlab chiqarilgan buyumlar evaziga katta miqdorda
oltin olish huquqini beruvchi imtiyozlar berdi. Boshqa tomondan, u milliy sanoatni
rag’batlantirdi, ayrim xom ashyolarni eksport qilishni taqiqladi va ipak, jun,
kulolchilik va shisha ishlab chiqarishni rivojlantirdi. Sharqda savdo-sotiqni
rivojlantirishni maqsad qilib, u Angliyanikiga o’xshash Hindiston bilan savdo
kompaniyasiga asos soldi, ammo u muvaffaqiyatsiz bo’ldi. Ammo u Braziliya bilan
savdoni rag’batlantirishga qaratilgan boshqa shunga o’xshash korxonada - Companhia
do Grao-Parada muvaffaqiyat qozondi. Uning islohotchilik faoliyati falokat,
1755 yil 1 noyabrdagi zilzila bilan to’xtatildi. Lissabonning uchdan ikki qismi
vayronalarga aylangan. Karvalyo qo’shinlarni safarbar qildi, zarur materiallar oldi,
boshpana va kasalxonalarni o’zboshimchalik bilan qurdi. Falokatdan bir kun o’tib, u
allaqachon qayta qurish g’oyalarini bayon etayotgan edi. Me’mor Eugénio dos
Santosning rejalari bilan qadimgi o’rta asr Lissabon Evropaning eng go’zal
shaharlaridan biriga aylantirildi 5
.
Karvalyoning inqirozni qat’iy va samarali hal qilishi uning obro’sini oshirdi va
qirol bilan o’z mavqeini yanada mustahkamladi. Ammo uning yuksalishi boshidanoq
ikkita juda kuchli va nufuzli guruh o’rtasida hasad va adovatni keltirib chiqardi: oliy
zodagonlar va Isoning jamiyati. 1758 yil 3 sentyabrga o’tar kechasi qirolning hayotiga
muvaffaqiyatsiz urinish bo’ldi. Bu Karvalyo uchun fitnada ayblagan zodagonlar va
yezuitlar orasidagi dushmanlaridan xalos bo’lish uchun bahona bo’ldi. Uning ta’siri
5
Disney, A. R. (2009). Portugaliya va Portugaliya imperiyasi tarixi: boshidan 1807 yilgacha. 1-jild, Portugaliya.
Kembrij universiteti matbuoti. 294–297-betlar
8

Ispaniyaga ham, Fransiyaga ham urush e’lon qildi (1762 yil 18 may). Ispaniya va
Fransiya mos ravishda 15 va 20 iyunda urush e’lon qildi.
16

joylaridan biridir: ular dunyodagi birinchi zilzilaga chidamli binolardir. Pombal,
shuningdek, seysmologiyani o’rganishga muhim hissa qo’shdi, bu mamlakatdagi har
bir cherkovga yuborilgan so’rovnomani ishlab chiqdi - 1758 yilgi Paroxial xotiralar 13
.
So’rovnomada zilziladan oldin itlar yoki boshqa hayvonlarning o’zini g’alati
tutishi, quduqlardagi suv sathining ko’tarilishi yoki pasayishida sezilarli farq bor-
yo’qligi, qancha bino vayron bo’lgani va qanday vayronagarchilik sodir bo’lganligi
so’ralgan. Javoblar zamonaviy portugal olimlariga hodisani aniqlik bilan qayta
qurishga imkon berdi. Markiz birinchi bo’lib zilzilaning keng sabablari va oqibatlarini
ob’ektiv ilmiy tavsiflashga harakat qilganligi sababli, u zamonaviy seysmolog
olimlarning peshqadami deb hisoblanadi.
1750-yilda Xose I taxtga kelganida hokimiyat tepasiga kelgan Portugaliya davlat
arbobi Markes de Pombal Braziliyaning ma muriy tuzilishini, butun Portugaliyaʼ
imperiyasining demografik, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy siyosatini o zgartirdi.
ʻ
Harbiy va diplomatik operatsiyalarga javoban Pombal Braziliyaning ishg’ol
qilinmagan shimoliy va g’arbiy qismidagi aholi punktlarini rivojlantirishga qaror
qildi: Estado do Maranhao va Mato Grosso sardori. Azor va Madeyra orollaridan
kelgan ko’chmanchilarga ushbu foydalanilmagan hududlarda aholi va mehnat
qilishlari uchun yordam berildi. XVIII asrning ratsionalligi va muntazamlik
tuyg’usiga ko’ra rejalashtirilgan yangi shaharlar ichki hududlarda yaratildi 14
.
Pombal o’z boshqaruvi davrida hindlarga nisbatan siyosatni qayta ko’rib chiqdi.
U oq tanlilar va hindlarning birlashishi kerakligiga ishongan. Oq tanli erkaklar va
hind ayollari o’rtasidagi nikohlar oq tanli erkaklarga ba’zi davlat idoralariga kirish
huquqini berish orqali rag’batlantirildi. Hindlarni oq jamiyatga yaxshiroq integratsiya
qilish uchun iezuit aldeias (qishloqlar) cherkovlarga yoki hatto villalarga (kichik
shaharlarga) aylantirildi. Mamlakatning shimolida va g’arbiy qismida bo’lgani kabi,
azoriyaliklarning immigratsiyasi va aholi punktlari Braziliyaning janubida, Rio-
13
Bokschi, C. R. (1977). Portugaliya dengiz imperiyasi, 1415-1825. London: Xatchinson. 177180-betlar.
14
David Diplomats and Traders. Boydell & Brewer, 1985.Francis. Portugal 1715—1808: Joanine, Pombaline And
Rococo Portugal As Seen by British
20

2.2 Iezuitlarni haydab chiqarish va hokimiyatni mustahkamlash
Zilziladan keyin Iosif I o’zining Bosh vaziriga yanada ko’proq vakolat berdi va
Pombal kuchli, ilg’or diktatorga aylandi. Uning qudrati oshgani sayin, uning
dushmanlari ko’paydi va oliy zodagonlar bilan achchiq tortishuvlar tez-tez bo’lib
ketdi. 1758-yil 3-sentyabrda Iosif I o’z ma’shuqasi, yosh Tavora marsioni ziyoratidan
qaytayotganida, suiqasd natijasida yaralandi. 1758-yil 9-dekabrda Pombal maxsus
tergov tribunalini tuzdi (uning a zolari o zi va boshqa davlat kotiblari edi). 1759-yilʼ ʻ
12-yanvarda tribunalning hukmlari e’lon qilinganda, oltmishga yaqin kishi hukm
qilindi. Bir qator zodagonlar fitnadagi roli uchun muddatsiz qamoq jazosiga hukm
qilindi. Bir qancha zodagonlar, jumladan, Tavora oilasi a’zolari va Aveyro gersogi
qatl qilishga hukm qilindi. Ular g’ildirakni sindirish, tiriklayin yoqish, bo’g’ish,
boshini kesish kabi usullar bilan qatl etilgan. Aveiro gersogi odatda qirolni o’ldirish
fitnasining boshi hisoblangan. Qatllarning shafqatsizligi o’sha paytda Evropada bahs-
munozaralarga sabab bo’lgan. Pombal Mariya I tomonidan hokimiyatdan
chetlashtirilgach, Tavora sudidagi surishtiruv Aveiro gertsogining ayblov hukmini
tasdiqladi, lekin Tavora oilasini oqladi 17
.
Portugaliya toji va yezuitlar o’rtasida uzoq davom etgan ziddiyatlar mavjud edi,
shuning uchun Tavora ishi 1759 yilda yezuitlarning Portugaliya va uning
imperiyasidan quvib chiqarilishi bilan yakunlangan mojaroning avjiga chiqish uchun
bahona deb hisoblanishi mumkin edi. toj. Tarixchilar Jeyms Lokhart va Styuart
Shvartsning fikriga ko’ra, iyezuitlarning "mustaqilligi, kuchi, boyligi, ta’limni nazorat
qilish va Rim bilan aloqalari iyezuitlarni Pombalning ekstremal regalizm brendi
uchun aniq nishonga aylantirdi". ishtirok etgan kishi, hatto ayollar va bolalar. Bu
zodagonlar kuchini sindirib, Bosh vazirning dushmanlari ustidan g’alaba qozonishini
ta’minlagan oxirgi zarba edi. Tezkor qarori uchun mukofot sifatida Iosif I 1759 yilda
Oeyra grafini o’zining sodiq vaziri etib tayinladi. Tavora ishidan so’ng, Oeyraning
yangi grafi hech qanday qarshilik ko’rsatmadi. 1770 yilda Pombal Markiziga aylanib,
17
Ramos, Luís O. (1971). “Pombal eo esclavagismo” (PDF). Repositório Aberto da Universidade do Porto.
23

ostida bo’lgan sud jinoyatni gertsog de Aveiro va Tavora oilasining boshqa a’zolari
bilan bog’ladi. 1759 yil 12 yanvarda ular qiynoqqa solingan. Keyin Karvalyo Isoning
jamiyati a’zolarini ta’qib qila boshladi. Deyarli barchasi Rimga surgun qilindi, lekin
ba’zilari aybi isbotsiz qamalgan ko’plab zodagonlar bilan birga qamoqqa tashlangan.
Sebastyan de Karvalyuning kuchi mutlaq bo’lib qolgandi. U 1759 yilda konde-de-
Oeyra tuzildi va universitet ta’limini isloh qilish, tijorat ta’limini boshlash, savdo
kompaniyalarini yaratish va armiyani qayta tashkil etish kabi islohotlarni davom
ettirdi. 1769 yil sentyabrda qirol unga Markes de Pombal unvonini berdi. 1777-yil 24-
fevralda qirol Yusuf vafotidan so’ng, Markesning barcha kuchi yo’qoldi. Yangi
malika Mariya I davrida siyosiy mahbuslar ozod qilindi va Pombal o’z vakolatlarini
suiiste’mol qilganlikda ayblandi. U 1779 yil oktyabridan 1780 yil yanvarigacha qattiq
so’roqqa tutilgan sud tribunali tomonidan aybdor deb topildi. Keyin qirolicha Mariya
uni Lissabondan quvib chiqardi va u Pombalga nafaqaga chiqdi va 1782 yilda vafot
etdi.
Pombal Portugaliya va Portugaliya Hindistoniga qora tanli qullarni olib kirishni
taqiqladi va buning o’rniga Braziliyaga qora tanli qul savdosini qo’llab-quvvatladi,
armiya va flotni qayta tashkil qildi va Limpeza de Sangue (qon tozaligi) fuqarolik
nizomlarini tugatdi va ularning yangi nasroniylarga, nasroniylikni qabul qilgan
yahudiylarga va nasroniylik masofasidan qat’i nazar, ularning avlodlariga portugal
inkvizitsiyasidan qochish uchun kamsitishlari.
9

e Traficantes no Império Português: O comércio negreiro português no Atlântico
durante os séculos XV a XIX Esfera dos Livros”. Bokschi, C. Rning “Portugaliya
dengiz imperiyasi”, Maksvell. “Yalang’och tropiklar”, “Imperiya va boshqa
yolg’onchilar haqida insholar”,. Routledge, Kaldeyra, Arlindo Manuellar qalamiga
mansub “Escravos e Traficantes no Império Português”, “Esfera dos Livros”
Portugaliya va Portugaliya imperiyasi tarixi” boshidan kabi asarlarni yozgan olimlar
va ularning asarlarini misol qilib keltirish mumkin.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Ushbu kurs i s hidan ko’zlangan asosiy
maqsad Potrugaliyada XVIII asrda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holatini
o’rganish. Shu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar qo’yilgan:
- Birinch navbatda Portugaliyaning umumiy ahvoli qanday ahvolda ekanligini
o’rganib chiqish.
- Markiz Pombalning hokimiyatga qanday yetib kelganini aniqlash.
- Markiz Pombalning ichki siyosatda olib borgan ishlari bilan tanishish.
- Markiz Pombalning tashqi siyosatda olib borgan ishlari bilan tanishish.
Mavzuga oid manbalarni o’rganish va tahlil qilish natijasida xulosalar chiqarish,
amaliy taklif va tavsiyalar berish.
Kurs ishining o’rganilish davri. Kurs ishining o’rganilish davri asosan XVIII
asr yani Markiz Pombalning hokimyat tepasida turgan davrini (1750-1777) o’z ichiga
oladi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti XVIII asr
Portugaliya va bu davrda mamlakat hayotida muhim rol o’ynagan Markiz Pombal
bo’lib, Kurs ishining predmeti sifatida Markiz Pombalning iqtisodiy, siyosiy va
harbiy sohadagi islohotlarini aytish mumkin
Kurs ishining tuzilishi: Kurs Ishi kirish, ikki bob, to’rt band, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bolib, umumiy hajmi 28 betni tashkil
qiladi.
4

armiyasi Alentexo provinsiyasi tomonidan Portugaliyaga boshqa Ispaniya bosqinini
to’xtatdi va Valensiya jangida g’alaba qozondi. De Alcantara (Ispancha
Ekstremadura), u yerda uchinchi ispan korpusi bosqinchilik uchun yig’ilgan edi.
Ittifoqchilar bosqinchi qo’shinni Abrantesning sharqidagi tog’larda to’xtatishga
muvaffaq bo’lishdi, u erda fransuz-ispan armiyasiga qaragan balandliklarning qiyaligi
keskin, ammo ittifoqchilar tomonida juda yumshoq edi, bu ittifoqchilarning ta’minoti
va harakatlarini osonlashtirdi, ammo harakat qildi. franko-ispanlar uchun to’siq
sifatida. Anglo-portugallar ham bosqinchilarni Tagus daryosidan o’tishlariga
to’sqinlik qildilar va Vila Velha jangida ularni mag’lub etdilar.
Franko-Ispaniya armiyasi (ularning Ispaniyadan etkazib berish liniyalari
partizanlar tomonidan uzilgan) halokatli kuydirilgan yer strategiyasi tufayli deyarli
yo’q qilindi. Dehqonlar barcha yaqin atrofdagi qishloqlarni tashlab, o’zlari bilan olib
ketishdi yoki bosqinchilar foydalanishi mumkin bo’lgan ekinlarni, oziq-ovqat va
boshqa narsalarni, shu jumladan yo’llar va uylarni vayron qilishdi. Portugaliya
hukumati, shuningdek, barcha qochoqlar va qochqinlarga katta miqdorda pul taklif
qilish orqali bosqinchilar orasida qochqinlikni rag’batlantirdi. Bosqinchilar qolish
yoki och qolish yoki chekinish o’rtasida tanlov qilishlari kerak edi. Natija Franko-
Ispan armiyasining parchalanishi bo’lib, u chegaraga yaqinroq bo’lgan Kastelo
Brankoga chekinishga majbur bo’ldi, o’shanda Townshend qo’l ostidagi portugal
qo’shinlari o’z orqa qo’riqchilari tomon o’ralgan harakatni amalga oshirdi.
Britaniyaning Portugaliyadagi elchisi Edvard Xey tomonidan Londonga yuborilgan
hisobotga ko’ra, bosqinchilar 30 000 ta yo’qotishlarga duchor bo’lganlar, bu asl
armiyaning deyarli to’rtdan uch qismi, asosan, ochlik, desertatsiya va fransuz-ispan
qoldiqlarini ta’qib qilish paytida asirga tushgan. Angliya-Portugaliya armiyasi va
dehqonlari 8
.
Nihoyat, ittifoqchilar Ispaniya shtab-kvartirasini, Kastelo Brankoni egallab,
ikkinchi ittifoqchi qurshov harakatidan so’ng, Aranda Ispaniyaga qochib ketganida
8
Т.П.Каптерева, Искусство Испании; очерки. 1990 г. Стр. 135
11

Faqat mamlakat qonunlari (ordenações va yordamchi qonunlar), shuningdek, odatlar
va yaxshi o’rnatilgan amaliyotlarga amal qilinadi 16
.
Harbiy qayta tashkil etish Braziliyada Portugaliyaga qaraganda kamroq
muvaffaqiyatli bo’ldi, ammo janubiy chegarani mustahkamlash uchun ba’zi sa’y-
harakatlar qilindi va Pombal har bir kapitanlikdagi aholini ro’yxatga olishni
buyurganida, harbiy yollash osonlashdi. Bundan buyon erkak aholining harbiy
xizmatdan qochishi qiyinlashdi.
Ijtimoiy nuqtai nazardan, Pombalning ma’muriyati Portugaliya meros tizimida,
ayniqsa mulkka nisbatan chuqur o’zgarishlar bilan ajralib turardi. 1769 yil 9
sentyabrdagi qonundan keyin merosxo’rlar uchun katta xarajat evaziga ommaviy
majburiyat bilan kapelalar (chapellar) yaratish imkonsiz bo’lib qoldi; va 1770 yil 3
avgustdagi qonun mulkni (morgados) suiiste’mol qilishning oldini oldi. 1759 yilda
yezuitlarning quvg in qilinishi ta lim tizimida keng ko lamli o zgarishlarga olib keldi.ʻ ʼ ʻ ʻ
Iezuit metodologiyasidan voz kechildi va Braziliyaning ko’pgina shahar va
qishloqlarida Aulas Régias (Qirollik sinflari) yaratildi. Ular yangi soliq, subsidio
literário hisobidan moliyalashtirildi. Koimbra universitetining islohoti madaniyatning
dunyoviylashuviga va braziliyalik elitaning shakllanishiga ham yordam berdi.
16
Kaldeyra, Arlindo Manuel (2013). Escravos e Traficantes no Império Português: O comércio negreiro português no
Atlântico durante os séculos XV a XIX (portugal tilida). Esfera dos Livros. 219–224-betlar.
22

u 1777 yilda Iosif I vafotigacha Portugaliyani amalda boshqargan. 1771 yilda botanik
Domeniko Vandelli Amerikadan Violaceae oilasiga mansub va Pombal Markiz
sharafiga nomlangan gulli o’simliklarning Pombalia turini nashr etdi.
Tushkunlik va o’lim. Marquis of Pombal maqbarasi Igreja da Memoria (ingliz
tilida, Xotira cherkovi) Ajuda. Qirol Jozefning qizi va vorisi, Portugaliya qirolichasi
Mariya I Pombalni yomon ko’rardi.[iqtibos keltirish kerak] U dindor ayol bo’lib,
iyezuitlar ta’sirida edi.[iqtibos keltirish kerak] Taxtga o’tirgandan so’ng, Mariya
Pombalni lavozimidan bo’shatishga majbur qildi. U, shuningdek, tarixdagi birinchi
taqiqlovchi buyruqlardan birini chiqarib, Pombalni uning huzuriga 20 milyadan
yaqinroq bo’lmasligini buyurdi. Agar u o’z uylari yaqinida sayohat qilmoqchi bo’lsa,
u qirol farmonini bajarish uchun o’zini uyidan olib ketishga majbur bo’ldi. Uning
Pombal haqidagi tinglashidagi eng kichik ma’lumot qirolichaning g’azabini
qo’zg’atgan 18
.
Pombal Oeyrada Karlos Mardel tomonidan loyihalashtirilgan saroy qurdi.
Saroyda an’anaviy portugal sirlangan kafel devorlari bilan jonlangan rasmiy fransuz
bog’lari mavjud edi. Uzumzorlar ichida sharsharalar va suv inshootlari bor edi.
Pombal 1782 yilda Pombaldagi o’z mulkida tinch vafot etdi. U o’z davridagi
munozarali shaxs edi; bugungi kunda Lissabonning eng gavjum maydonlaridan biri
va eng gavjum metro stantsiyasi uning sharafiga Markes de Pombal deb nomlangan.
Maydonda Markizning haykali o’rnatilgan, uning yonida sher tasvirlangan.
Portugaliyada ishlab chiqarish sektorini rivojlantirish zarurati Portugaliya
tojining haddan tashqari ko’p sarflanishi, 1755 yil Lissabon zilzilasi, Janubiy Amerika
hududlari uchun Ispaniya bilan urushlar uchun sarflangan xarajatlar va Braziliyadagi
oltin konlari va olmos konlarining tugashi bilan yanada muhimroq bo’ldi 19
.
Biroq, uning eng katta islohotlari iqtisodiy va moliyaviy bo’lib, har bir tijorat
faoliyatini tartibga solish uchun bir nechta kompaniyalar va gildiyalarni yaratish edi.
18
Чарлс Боксёр, Португалская Империя и её владения в XV - XIX веках , 1966. Стр 201
19
Chisholm , Hugh , ed . (1911). "Pombal, Sebastyan Xose de Karvalyu va Mello, Markes". Britannica entsiklopediyasi.
jild. 22 (11-nashr). Kembrij universiteti matbuoti.
24

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, XVIII asr boshida Portugaliya Ispaniya
bilan kurash va qirollik hokumiyatining aqlsiz boshqaruvi tufayli ayanchli ahvolga
kelib qolgan edi. Hokimiyat tepasiga knyaz Pombalning kelishi mamlakat hayotidagi
tub burulishlarni yasadi.
U feodal zodagonlar va cherkov hukmronligini chekladi: aristokratiyaning ayrim
vakillari quvib chiqarildi yoki qatl qilindi, yerlar xazina hisobiga olindi;
monastirlarning bir qismi yopildi, ularning yerlari davlatga o’tkazildi; yezuitlar 1759
yilda Portugaliyadan chiqarib yuborilgan; 800 dan ortiq dunyoviy maktablar ochildi.
Sanoatni rag ’ batlantirish choralari ko ’ rildi (davlat subsidiyalari va imtiyozlari
berilgan bir qator korxonalarni tashkil etish). Islohotlar shafqatsiz vositalar bilan
amalga oshirildi; o ’ z nazorati ostiga olgan inkvezitseya Pombalning quroliga aylandi.
Pombalning despotizmi unga qarshi nafaqat aristokratiya va ruhoniylarni, balki yirik
davlat savdo shirkatlarining bosimiga uchragan o ’ rta va mayda burjuaziyaning bir
qismini ham qo ’ ydi.
Pombal hokimiyatda bo’lgan vaqtda ko’plab dushman ortdirib olganligi bois,
hokimiyatdan ketishi bilan uning dushmanlari uni yo’q qilishning yo’llarini qidirishdi
va oxiri uni surgun qilishga erishishdi. Uning islohotlarining katta qismi bekor
qilinsada, mamlakatda yangi davrning boshlanishiga katta hissa qo’shgan islohotlari
saqlab qolindi.
26

Mundarija:
Kirish
1-BOB. Markiz pombalaning hayoti va faoliyati.
1.1 Markiz Pombalaning hokimyat tepasiga kelishi
1.2 Markiz Pombalan davrida Portugaliya tashqi siyosati
2-BOB. Markiz pombalaning islohotlari va uning oqibatlari
2.1 XIX asrdagi ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar
2.2 Iezuitlarni haydab chiqarish va hokimiyatni mustahkamlash
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar roýxati
2

Pombal o’z idoralaridan mahrum qilindi va oxir-oqibat o’z mulklariga surgun qilindi
va u erda 1782 yilda vafot etdi 3
.
Uning amakisi Paulo de Karvalyu siyosiy nufuzli ruhoniy va Koimbra
universiteti professori edi. Yoshligida u Koimbra universitetida tahsil olgan va keyin
qisqa muddat armiyada xizmat qilgan va yana akademik o’qishga qaytgunga qadar
kapral darajasiga etgan. Keyin u Lissabonga ko’chib o’tdi va graf Arkosning jiyani
Tereza de Mendonsa e Almada (1689-1737) bilan qochib ketdi. Nikoh notinch edi,
chunki u o’z oilasining xohishiga qarshi turmushga chiqdi. Uning ota-onasi yosh er-
xotin uchun hayotni chidab bo’lmas holga keltirdi; ular oxir-oqibat Pombal yaqinidagi
Melo mulklariga ko’chib o’tishdi. Pombal o’zining ilmiy izlanishlarini davom ettirdi,
huquq va tarixni o’rgandi va 1734 yilda qirollik tarixiy jamiyatiga kirishni ta’minladi.
Pombal portugal va fransuz tillarini yaxshi bilardi.
1755 yilda bosh vazir etib tayinlanishidan oldin Pombal nisbatan noaniq
martabaga ega edi. 1738-yilda amakisining yordami bilan Pombal Portugaliyaning
Buyuk Britaniyadagi elchisi sifatida birinchi marta jamoat tayinlanishini oldi va u
yerda 1740 yilda Qirollik jamiyati a zosi etib saylandi. Carvalho e Melo o’ziningʼ
nufuzli odamlar orasida “Britaniya savdo va dengiz kuchlarining sabablari, texnikasi
va mexanizmlarini o’rganish” uchun foydalangan. U Londonda bo’lgan vaqtlarida
ingliz tilini yaxshi o’rgana olmagan 4
.
1745 yilda u Portugaliyaning Avstriyadagi elchisi bo lib ishlagan. Portugaliya
ʻ
qirolichasi turmush o’rtog’i, avstriyalik archgersoginya Meri Anna Jozefa (1683–
1754) uni yaxshi ko’rar edi; birinchi xotini vafotidan keyin u avstriyalik feldmarshali
Leopold Iosifning qizi graf fon Daunga uylanishga rozi bo’ldi. Qirol Ioann V bundan
mamnun bo’lmadi va 1749 yilda uni yoniga chaqirdi. Keyingi yili Ioann V vafot etdi
va uning o’g’li Portugaliyalik Iosif I qirollik taxtiga o’tirdi. Iosif I Pombalni yaxshi
ko’rardi; qirolicha onaning roziligi bilan uni tashqi ishlar vaziri etib tayinladi.
3
Андрей Поляков . Португалия: полная история, 2021 г. Стр 334
4
Marcus Cheke, Dictator of Portugal: A Life of the Marquis of Pombal , 1699—1782. Sidgwick & Jackson Ltd, 1969.
7

dengizchilariga ko’rsatgan barcha yordami uchun minnatdorchilik bildirdi, garchi
dengiz floti uchun da’vo qilsa ham. Ish hal bo’lgandek tuyuldi, ammo Ispaniya va
Fransiya bundan to’rt yil o’tib Portugaliyani bosib olish uchun bahona sifatida
foydalanadilar.
Portugaliya yetti yillik urushda inglizlar va fransuzlar o rtasida kichik mojarolarʻ
kelib chiqqanligi sababli o z betarafligini saqlab qolishda tobora ko proq
ʻ ʻ
qiyinchiliklarga duch keldi: bir safar Farodagi Britaniya konsuli Britaniya fregatlariga
shahar bandargohiga kirib, fransuz harbiy kemasining yukini tushirishiga yo l
ʻ
qo ymaslikni buyurdi va Viana do Minhoda ingliz tadbirkorlari qurollanib, qayiqqa
ʻ
o’tirib, qo’lga olingan ingliz savdo kemasini fransuz korseridan qaytarib olishdi.
Ushbu voqealarga qaramay, Portugaliya qiroli va hukumati mamlakatni urushdan olib
tashlashga qat’iy qaror qildi 10
.
O’z navbatida, fransuzlar istamagan Ispaniyaga o’z tomonida urushga kirishish
uchun bosim o’tkazdilar (bir vaqtning o’zida Buyuk Britaniya bilan urushni tugatish
bo’yicha yashirin muzokaralarni boshladilar). Oxir-oqibat, ikkala davlat ham uchinchi
Oila shartnomasini (1761 yil 15 avgust) imzoladilar, bu “kontinental tizim” bo’lib,
asosan Britaniyani Yevropada izolyatsiya qilish uchun mo’ljallangan. Biroq, ingliz
kemalari Ispaniyadan Fransiyaga rasmiy yozishmalarni to’xtatib, Ispaniyaning 1762
yil 1 mayda Britaniyaga urush e’lon qilishini ko’rsatuvchi maxfiy band borligini bilib
oldilar. Angliya 1762 yil 2 yanvarda birinchi marta urush e’lon qilib, Ispaniyani kutdi.
Franko-Ispan ultimatum. Ikkala Burbon kuchlari Portugaliyani o’zlarining
Oilaviy kelishuviga qo’shilishga majbur qilishga qaror qilishdi (Portugaliya qiroli
ispan qiroli Charlzning singlisi Burbonga uylangan edi). Ispaniya va Fransiya
Lissabonga ultimatum yubordilar (1762 yil 1 aprel) Portugaliya quyidagilarga
majburdir:
10
Kaldeyra, Arlindo Manuel (2013). Escravos e Traficantes no Império Português: O comércio negreiro português no
Atlântico durante os séculos XV a XIX (portugal tilida). Esfera dos Livros. 219–224-betlar.
13

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Portugaliyada markiz Pombalaning faoliyati,
islohotlari
Tayyorladi:
Qabul qildi:
Toshkent

2-BOB. Markiz pombalaning islohotlari va uning oqibatlari
2.1 XVIII asrdagi ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar
Pombal islohotlari Braziliya hududini kengaytirish, mustamlakachi Braziliya
boshqaruvini tartibga solish hamda mustamlaka va Portugaliyada moliyaviy va
iqtisodiy islohotlar o tkazish orqali Portugaliyani iqtisodiy jihatdan o zini-o ziʻ ʻ ʻ
ta minlovchi va tijorat jihatdan kuchli davlatga aylantirishga qaratilgan bir qator
ʼ
islohotlar edi.
Ma’rifat davrida Portugaliya kichik va rivojlanmagan deb hisoblangan. Bu 1750
yilda uch million aholisi bo lgan mamlakat edi. Islohotlargacha Portugaliya iqtisodi
ʻ
nisbatan barqaror edi, garchi u ko p iqtisodiy yordam uchun mustamlakachi
ʻ
Braziliyaga, ishlab chiqarishni qo llab-quvvatlash uchun esa Angliyaga qaram bo lib
ʻ ʻ
qolgan edi. 1703 yil Methuen shartnomasi. Hatto Portugaliyadan eksport ham asosan
ingliz port vino jo’natuvchilari kabi chet el savdogarlari va Jekome Ratton kabi
fransuz tadbirkorlari orqali amalga oshirildi, ularning xotiralari portugaliyalik
hamkasblarining samaradorligi haqida qayg’uradi. Portugaliyada ishlab chiqarish
sektorini rivojlantirish zarurati Portugaliya tojining haddan tashqari ko’p sarflanishi,
1755 yil Lissabon zilzilasi, Janubiy Amerika hududlari uchun Ispaniya bilan urushlar
uchun sarflangan xarajatlar va Braziliyadagi oltin konlari va olmos konlarining
tugashi bilan yanada muhimroq bo’ldi 12
.
Biroq, uning eng katta islohotlari iqtisodiy va moliyaviy bo’lib, har bir tijorat
faoliyatini tartibga solish uchun bir nechta kompaniyalar va gildiyalarni yaratish edi.
U sharob sifatini ta’minlash uchun Port ishlab chiqarish uchun Douro vino
mintaqasini ajratib turuvchi Douro vino kompaniyasini yaratdi; Bu Vengriyaning
Tokaj viloyatidan keyin Evropada vino sifati va ishlab chiqarishni nazorat qilish
uchun ikkinchi urinish edi. U og’ir qo’l bilan boshqarib, Portugaliya jamiyatining
barcha tabaqalariga, yuqori zodagonlardan tortib eng kambag’al ishchilar sinfigacha
va mamlakat soliq tizimini keng ko’lamda ko’rib chiqish orqali qattiq qonunlar
12
Fausto, Boris; Fausto, Sergio (2014). A Concise History of Brazil. Cambridge University Press. 56-Bet
17

1-BOB. Markiz Pombalaning Hayoti Va Faoliyati
1.1 Markiz Pombalaning hokimyat tepasiga kelishi
Pombal, Sebastyan Xose de Karvalyu-Melo (13.05.1699 - 8.05.1782), Markiz, -
Portugaliya davlat arbobi, ma’rifiy absolyutizm vakili. Kichik zodagonlardan chiqqan
Pombal diplomatik xizmatda (elchi sifatida Londonda, 1739-1745; Venada, 1745-
1750) siyosiy faoliyatini olib borgan. Pombal 1750-1777 yillarda qirol Iosif I ning
bosh vaziri sifatida Portugaliya imperiyasini amalda boshqargan diplomat
hisoblanadi. Sebastyan sobiq otliq sardori va qirollik xonadonining sobiq zodagoni
Manuel de Karvalyu e Ataidening o’g’li edi. Katta Karvalyo nisbatan yosh vafot etdi
va Sebastyanning onasi yana turmushga chiqdi. Sebastyanning amakisi, Koimbra
universiteti professori, patriarxal ruhoniy va siyosiy ta’sirga ega bo’lgan Paulo de
Karvalyu jiyanini o’sha muassasaga joylashtirdi. Ammo Sebastyan o’qishni tashlab,
armiyaga yozildi va u kapral darajasiga yetdi. Armiyadan hafsalasi pir bo’lib, u o’zini
tarix va huquqni o’rganishga bag’ishladi va keyinroq 34 yoshida Academia Real da
História Portuguesaga qabul qilindi 1
.
Xose I taxtiga o tirishi bilan (1750) Pombal tashqi ishlar vaziri, 1756 yilda boshʻ
vazir; davlatning amalda hukmdori edi. U feodal zodagonlar va cherkov
hukmronligini chekladi: aristokratiyaning ayrim vakillari quvib chiqarildi yoki qatl
qilindi, yerlar xazina hisobiga olindi; monastirlarning bir qismi yopildi, ularning
yerlari davlatga o’tkazildi; yezuitlar 1759 yilda Portugaliyadan chiqarib yuborilgan;
800 dan ortiq dunyoviy maktablar ochildi. Sanoatni rag ’ batlantirish choralari ko ’ rildi
Islohotlar shafqatsiz vositalar bilan amalga oshirildi; o ’ z nazorati ostiga olgan
inkvezitseya Pombalning quroliga aylandi. Pombalning despotizmi unga qarshi
nafaqat aristokratiya va ruhoniylarni, balki yirik davlat savdo shirkatlarining bosimiga
uchragan o ’ rta va mayda burjuaziyaning bir qismini ham qo ’ ydi. Xose I vafotidan
1
Disney, A. R. (2009). Portugaliya va Portugaliya imperiyasi tarixi: boshidan 1807 yilgacha. 1-jild, Portugaliya.
Kembrij universiteti matbuoti. 312-b.
5

so ’ ng (1777) saroy kamarillasi Pombalni ag ’ darib tashlashga muvaffaq bo ’ ldi. 1781
yilda u sudlangan va o ’ limga hukm qilingan, poytaxtdan umrbod surgunga
almashtirilgan. Pombalning deyarli barcha islohotlari orqaga qaytarildi.
Irsiy portugal zodagonlarining qattiq qarshiliklariga qaramay, Pombal Iosifning
ishonchini qozondi va 1755-yilga kelib qirolning amalda bosh vaziri bo’ldi.
Marifatparvarlik ta ’ sirida bo’lgan liberal islohotchi Pompal Lissabon zilzilasidan
keyin Portugaliyani qayta qurishga rahbarlik qildi va qirollikning ma’muriy, iqtisodiy
va cherkov institutlarini modernizatsiya qildi. U jamoat tartibini saqladi, yordam
ishlarini tashkil qildi va poytaxtni Pombalin me’morchiligi uslubida qayta qurishni
nazorat qildi. Pombal 1757-yilda Ichki ishlar bo’yicha Davlat kotibi etib tayinlandi va
1759-yilgi Tavora ishi paytida o’z hokimiyatini mustahkamladi, buning natijasida
aristokratik partiyaning yetakchi a’zolari qatl qilindi va Pombalga Iso Jamiyatini
bostirishga imkon berdi. 1759-yilda Jozef Pombalga Oeyra grafi, 1769-yilda esa
Markiz Pombal unvonini berdi 2
.
Buyuk Britaniyaning savdo va ichki siyosatidagi kuzatuvlaridan kuchli
ta’sirlangan etakchi estrangeirado Pombal keng qamrovli tijorat islohotlarini amalga
oshirdi, har bir sohani boshqaradigan kompaniyalar va gildiyalar tizimini yaratdi.
Ushbu sa’y-harakatlar port vinosini ishlab chiqarish va savdosini tartibga solish uchun
yaratilgan Douro vino mintaqasini chegaralashni o’z ichiga olgan. Tashqi siyosatda,
Pombal Portugaliyaning Buyuk Britaniyaga qaramligini kamaytirishni xohlasa-da, u
Etti yillik urush paytida Portugaliyani Ispaniya bosqinidan muvaffaqiyatli himoya
qilgan Angliya-Portugaliya ittifoqini saqlab qoldi. Pombal liberal ichki siyosatni,
jumladan Portugaliya va Portugaliya Hindistoniga qora tanli qullarni olib kirishni
taqiqlashni va Portugaliya inkvizitsiyasini juda zaiflashtirdi va yangi nasroniylarga
fuqarolik huquqlarini berdi. Ushbu islohotlarga qaramay, Pombal avtokratik tarzda
boshqardi, shaxsiy erkinliklarni chekladi, siyosiy muxolifatni bostirdi va Braziliyaga
qul savdosini rivojlantirdi. 1777-yilda qirolicha Mariya I taxtga kelgandan so’ng,
2
Т.П.Каптерева, Искусство Португалии, 1990 г. Стр. 68
6

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Андрей Поляков. Португалия: полная история, 2021 г
2. Charlz Bokser. Portugal: a maritime impire, 1415-1825. London: Xatchinson
1977
3. Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Pombal, Sebastyan Xose de Karvalyu va Mello,
Markes". Britannica entsiklopediyasi. jild. 22 (11-nashr). Kembrij universiteti
matbuoti.
4. David Diplomats and Traders. Boydell & Brewer, 1985.Francis. Portugal 1715
—1808: Joanine, Pombaline and Rococo Portugal As Seen by British
5. Disney, A. R. (2009). Portugaliya va Portugaliya imperiyasi tarixi: boshidan
1807 yilgacha. 1-jild, Portugaliya. Kembrij universiteti matbuoti.
6. Kaldeyra, Arlindo Manuel (2013). Escravos e Traficantes no Império
Português: O comércio negreiro português no Atlântico durante os séculos XV a
XIX (portugal tilida). Esfera dos Livros.
7. Maksvell. Yalang’och tropiklar: Imperiya va boshqa yolg’onchilar haqida
insholar. Routledge,
8. Marcus Cheke, Dictator of Portugal: A Life of the Marquis of Pombal , 1699—
1782. Sidgwick & Jackson Ltd, 1969.
9. Ramos, Luís O. (1971). “Pombal eo esclavagismo” (PDF). Repositório Aberto
da Universidade do Porto.
10. Т.П.Каптерева, Искусство Португалии, 1990 г.
11. Роджер Кроули. Завоеватели. Как португальцы построили первую
мировую империю. 2015 г
27

XV asrda kuchli bo’lgan Portugaliya dengiz floti faqat uchta kema va ba’zi
fregatlarga qisqartirildi. Portugal “armiyasi”ning umumiy manzarasi dahshatli edi:
polklar to’liq bo’lmagan, harbiy omborlar bo’sh, harbiy kasalxonalar yo’q edi. 1761
yilning noyabriga kelib, qo’shinlarga bir yarim yil davomida maosh to’lanmadi (ular
urush arafasida 6 oylik maosh oldilar) va ko’plab askarlar o’g’irlik yoki “tirik qolish
uchun suiqasd qilish” qilib yashadilar. Harbiy intizom deyarli yo’q edi va
qo’shinlarning katta qismi “formasiz va qurolsiz” edi. Fransiya elchisi O’Dun
ultimatum topshirganida (1762-yil 1-aprel), uning eshigini taqillatib, sadaqa so’rab,
kapitanli serjantlar guruhi keladi. Ishga qabul qilish ko’pincha mashhur yig’ilishlar
paytida vagrantlar va vaqtinchalik odamlarni tuzoqqa tushirishni o’z ichiga oladi.
Fransiyaning Portugaliyadagi elchisi graf Sent-Priest shunday dedi:
“Portugaliyadagidan ko’ra tartibsizroq armiyani topish mumkin emas edi. Graf Lippe
(Angliya tomonidan yuborilgan ittifoqchilarning oliy qo’mondoni) kelganida, armiya
shunday edi. Feldmarshal Markiz de Alvito, hatto tinchlik davrida ham miltiq otishni
yoki polkga qo’mondonlik qilishni o’rganmagan. Polkovniklar, asosan, buyuk lordlar,
o’z polklarida ofitserlar sifatida o’z vakillarini joylashtirdilar. (Hatto qirol saroyi
qo’riqchilaridan) sadaqa so’rardi. Bu tartibsizlik men kelishimdan biroz oldin tugadi.
Biz adolatli bo’lishimiz kerak. Graf Lippe tartib-intizom o’rnatdi, amaldorlarni
polkdagi yoki polkdagi lavozimdan birini tanlashga majbur qildi. uning oldingi vakil
sifatidagi holati ba’zi xorijiy amaldorlarning yordami bilan harbiy organlar tartib-
intizomga tortildi va men kelganimda allaqachon o’qitildi”.
O’zlarining ultimatumlarini kuchaytirish va Portugaliya hukumatiga bosim
o’tkazish uchun ispan va fransuz qo’shinlari 1762 yil 16 martdan boshlab
Portugaliyaning shimoliy chegaralarida to’plana boshladilar va bu shunchaki
“vaqtinchalik armiya” edi. Portugaliya hukumati oxirigacha himoya qilish niyatini
e’lon qildi. Ispan qo’shinlarining qirollikning shimoliga kirishi haqidagi xabar sudga
yetib borishi bilan Portugaliya Angliyadan moliyaviy va harbiy yordam so’rab
15

1.2 Markiz Pombal Davrida Portugaliya Tashqi Siyosati
1762-yil 5-maydan 24-noyabrgacha Ispaniyaning Portugaliyaga bostirib kirishi
keng qamrovli urushning harbiy epizodi bo lib, unda Ispaniya va Fransiya Angliya-ʻ
Portugal alyansi ham keng xalq qarshiligi bilan mag lubiyatga uchradi. Fransiya va
ʻ
Buyuk Britaniya o’zlarining ittifoqchilari tomonida mojaroga aralashgunga qadar
dastlab Ispaniya va Portugaliya kuchlari o’rtasida bo’lib o’tdi. Urush, shuningdek,
Ispaniyadan yetkazib berishni to’xtatgan tog’li mamlakatdagi partizanlar urushi va
bosqinchi qo’shinlar yaqinlashganda, bosqinchilarni ochlik va harbiy ta’minot
yetishmasligiga olib kelgan va ularni majburan kuydirilgan yer siyosatini amalga
oshirgan dushman dehqonlar bilan kuchli belgilandi. Og’ir yo’qotishlar bilan, asosan,
ochlik, kasallik va desertatsiyadan orqaga chekinish 6
.
Birinchi bosqin paytida Sarriyalik Markiz Nikolas de Karvaxal boshchiligidagi
22 000 ispaniyaliklar Portugaliyaning shimoli-sharqidagi Alto Tras-os-Montes
provinsiyasiga Oporto o’zlarining asosiy maqsadi bilan kirishdi. Ba’zi qal’alarni
bosib olgach, ular milliy qo’zg’olonga duch kelishdi. Tog’li yerdan foydalangan
partizan guruhlari bosqinchilarga katta talofatlar yetkazdi va Ispaniya bilan aloqa
liniyalarini amalda uzib qo’ydi, bu esa zaruriy ashyolar yetishmasligiga sabab bo’ldi.
Ochlik yaqinida ispanlar Oportoni tezda zabt etishga harakat qilishdi, ammo
Ispaniyaga chekinishdan oldin Douro va Montalegre janglarida mag’lub bo’lishdi.
O’sha muvaffaqiyatsizlikdan so’ng ispan qo’mondoni o’rniga Aranda grafi Pedro
Pablo Abarka de Bolea keldi 7
.
Shu bilan birga, 7104 ingliz qo’shinlari Lissabonga kelib, ittifoqchilarning oliy
bosh qo’mondoni graf Shaumburg-Lippe Vilgelm boshchiligida Portugaliya
armiyasini ommaviy qayta tashkil etishni boshladilar. Portugaliyaga (Beyra
provinsiyasi) ikkinchi bosqin paytida, Aranda boshchiligidagi 42 000 fransuz ispan
askari Almeida va boshqa bir qancha qal’alarni egallab oldi va Angliya-Portugal
6
Роджер Кроули. Завоеватели. Как португальцы построили первую мировую империю. 2015 г. Стр 187
7
“Pombal va yezuitlarning Portugaliyadan quvg'in qilinishi”, The Rambler, jild. III, 1855 yil.
10

U sharob sifatini ta’minlash uchun Port ishlab chiqarish uchun Douro vino
mintaqasini ajratib turuvchi Douro vino kompaniyasini yaratdi; Bu Vengriyaning
Tokaj viloyatidan keyin Evropada vino sifati va ishlab chiqarishni nazorat qilish
uchun ikkinchi urinish edi. U og’ir qo’l bilan boshqarib, Portugaliya jamiyatining
barcha tabaqalariga, yuqori zodagonlardan tortib eng kambag’al ishchilar sinfigacha
va mamlakat soliq tizimini keng ko’lamda ko’rib chiqish orqali qattiq qonunlar
o’rnatgan. Bu islohotlar uni yuqori tabaqalarda, ayniqsa, yuqori zodagonlar orasida
dushmanga aylantirdi, ular uni ijtimoiy ustoz sifatida mensimaydilar.
Pombal ta’lim sohasida keyingi muhim islohotlarni amalga oshirdi: u 1759 yilda
iyezuitlarni quvib chiqardi, dunyoviy davlat boshlang’ich va o’rta maktablari uchun
asos yaratdi, kasbiy ta’limni yo’lga qo’ydi, yuzlab yangi o’qituvchilarni yaratdi,
universitetga matematika va tabiiy fanlar bo’limlarini qo’shdi. Koimbra va bu
islohotlarni to’lash uchun yangi soliqlarni joriy qildi.
25

o’rnatgan. Bu islohotlar uni yuqori tabaqalarda, ayniqsa, yuqori zodagonlar orasida
dushmanga aylantirdi, ular uni ijtimoiy ustoz sifatida mensimaydilar.
Pombal ta’lim sohasida keyingi muhim islohotlarni amalga oshirdi: u 1759 yilda
iyezuitlarni quvib chiqardi, dunyoviy davlat boshlang’ich va o’rta maktablari uchun
asos yaratdi, kasbiy ta’limni yo’lga qo’ydi, yuzlab yangi o’qituvchilarni yaratdi,
universitetga matematika va tabiiy fanlar bo’limlarini qo’shdi. Koimbra va bu
islohotlarni to’lash uchun yangi soliqlarni joriy qildi. Portugaliyaga 1755 yil 1-noyabr
kuni ertalab, Lissabon Rixter shkalasi bo’yicha 9 balli kuchli zilzila bilan
uyg’onganida falokat yuz berdi. Zilzila va tsunami va yong’inlar natijasida shahar
vayron bo’lgan. Lissabоn zilziladan juda katta talоfat ko’rdi. Vayrоn bo’lgan binоlar
va оlti mеtrlik to’lqin 50 mingdan оrtiq оdamning umriga zоmin bo’ldi. Zilziladan
kеyin yuz bеrgan yong’in shaharni vayrоnaga va kultеpaga aylantirdi. SHundan kеyin
yangi Lissabоnni qayta tiklash, aniqrоg’i yangidan qurish uzоq yillar davоmida
markiz Pоmbalning alоhida g’amхo’rlik bilan qaraydigan masalasiga aylandi.
Qudratli ministr markiz Pоmbal (1699-1782) 1751-1777 yillar davоmida
Pоrtugaliyani bоshqarib turdi. U “ma’rifatli absоlyutizm” tarafdоri bo’lib, qirоl
hоkimyatining har qanday chеklab qo’yilishiga qarshi edi, shu tufayli ham uning qirоl
bilan munоsabatlari va unga ta’siri yaхshi edi. Uning siyosiy qarashlari qirоl
hоkimyatining ilоhiy kеlib chiqishi haqida absоlyutistik Yevrоpada tarqalgan
nazariyaga asоslangan bo’lib, хalq suvеrеnitеti nazariyasini inkоr etardi.
Pоmbalning davlat faоliyatini u qo’llagan shafqatsiz mеtоdlar tufayli bir хil
bahо bilan izоhlab bo’lmaydi. Qirоl mustabid hоkimyatining dushmani bo’lgan
zоdagоnlarni zaiflashtirish maqsadida Pоmbal qirоlga suiqasd uyushtirilgani bahоnasi
оstida mingdan оrtiq fidalgu va ularning оila a’zоlarini qamоqqa оldi,
aristоkratiyaning ko’plab vakillarini qatl qildi va turmaga tashladi. Kеyin navbat
iеzuitlarga kеldi, ular ispan zоdagоnlarining qirоlga qarshi harakatlarini qo’llab-
quvvatlashda ayblanib, 1759 yilda qirоllikdan quvg’in qilindilar. Pоmbal
18

Grande-de-San-Pedro va Santa-Katarinada ham rivojlangan; San-Paulu
kapitanligidagi vagrantlarga shaharlarga joylashish buyurildi. Hind qishloqlari bilan
xuddi shimoliy hududlardagi kabi muomala qilingan.
Braziliyaning ma’muriy tashkilotidagi parallel o’zgarishlar yangi kapitanlarni
yaratish va Braziliyaning eng qadimgi mustamlakachiligiga borib taqaladigan oxirgi
xususiy kapitanlarning tojga qo’shilishi orqali amalga oshirildi. 1763 yilda vitse-
qirollik o’rni Baxiyadan Rio-de-Janeyroga ko’chirildi. 1755 yilda Xunta do Komersio
(savdo kengashi) va 1761 yilda Erario Regio (Qirollik g’aznachiligi) kabi yangi
ma’muriy organlarning tashkil etilishi ham hokimiyatni o’zgartirdi. Braziliya
ma’muriyati.
1767 yildan boshlab, yangi moliya institutlari natijasida har bir kapitanning
mahalliy moliyasi besh yoki olti a’zodan iborat Xunta da Fazenda (G’aznachilik
kengashi) tomonidan boshqariladi, shu jumladan allaqachon mavjud provedor da
fazenda va gubernator sifatida. uning prezidenti. Faqat Lissabondagi Qirollik
g’aznachiligiga hisobdor bo’lgan bu mahalliy xuntalar qirollik daromadlarini yig’ish
va taqsimlash uchun mas’ul edilar. Ba zi ixtisoslashgan muassasalar ham yaratilgan:ʼ
Baiya, Resifi, Rio-de-Janeyro va San-Luis-du-Maranyaodagi Mesas de Inspecão de
Açúcar e Tabaco (shakar va tamaki nazorati bo yicha kengashlar) (1751); va Baiya,
ʻ
Rio-de-Janeyro va Resifidagi Intendentes da Marinha e Armazéns Reais (Dengiz floti
va qirollik omborlari uchun mo’ljallangan) 15
.
Adolatni tezlashtirish uchun 1751 yilda Rio-de-Janeyroda ikkinchi Relaçao (Oliy
sud) tashkil etildi. U janubiy sardorlar uchun Relaçao da Bahia mas’uliyatini o’z
zimmasiga oldi. Boshqa sud o’zgarishlari Juntas de Justica (Adliya kengashlari)
bo’lib, ular dastlab 1758 yilda Para va Pernambukoda, keyin esa 1765 yilda butun
Braziliyada tashkil etilgan. Bundan ham muhimi, dunyoviy magistratlarga endi o’z
qarorlarini kanon huquqiga asoslashga ruxsat berilmagan, Rim esa. qonun tark etildi.
15
Тейшера де Пашкуайш, Искусство быть португальцем, 1915. Стр 78
21

Uning portlarini Britaniya kemalari uchun yoping va Buyuk Britaniya bilan
Yevropada ham, Portugaliya imperiyasidagi barcha savdolarni to’xtating. Buyuk
Britaniyaga urush e’lon qilish. Portugaliya portlarining (jumladan, Lissabon va
Oporto) ispan armiyasi tomonidan bosib olinishini qabul qiling. Shunday qilib,
Portugaliya o’zining ingliz “bosqinchilari” dan “himoyalangan” va “ozod qilingan”
bo’ladi. Portugaliyaga javob berish uchun to’rt kun berildi, shundan so’ng mamlakat
Fransiya va Ispaniya kuchlari tomonidan bosqinga duchor bo’ladi. Ikkala Burbon
davlati ham ingliz qo’shinlarini Germaniyadan Portugaliyaga olib chiqish orqali foyda
olishga umid qilgan, Ispaniya esa Portugaliya va uning imperiyasini egallashga umid
qilgan.
Portugaliyaning ahvoli juda og’ir edi. 1755 yildagi Lissabondagi katta zilzila,
sunami va yong’in Portugaliya poytaxtini butunlay vayron qildi, o’n minglab
odamlarni o’ldi va Portugal qal’alarining aksariyatiga zarar etkazdi. Yangi Lissabonni
qayta qurish armiya yoki flotni ushlab turish uchun pul qoldirmadi; va hatto zilziladan
halok bo’lgan harbiy kadrlar ham 1762 yilga almashtirilmadi. 1750 yildan boshlab
Braziliya oltin zaxirasi (bu Portugaliyani 18-asrda dunyodagi eng yirik oltin egasiga
aylantirgan) o’zining qaytarib bo’lmaydigan pasayishini boshladi va uning narxi.
Britaniya va Gollandiya talabi kamaygani sababli Braziliya shakari ham tushib ketdi 11
.
1755 yildagi Lissabon zilzilasi Yevropani dahshatga solib, uning sabablari tabiati
haqida asosiy yevropalik faylasuflar, asosan Volter va Russo o’rtasida bahs-
munozaralarni keltirib chiqardi: providential yoki tabiiymi? 1762-yilda Madridda
nashr etilgan “Ispan bashorati” nomli mashhur risola portugallarning zilzila, tsunami
va undan keyingi yong’in paytida boshdan kechirgan barcha qirg’inlari ingliz
bid’atchilari bilan ittifoq qilganliklari uchun ilohiy jazo ekanligini isbotlashni maqsad
qilgan. Britaniya yordami 6 tonna go’sht, 4000 sariyog’, 1200 qop guruch, 10 000 qop
un va 100 000 funt sterlingni o’z ichiga olgan edi (ispan va fransuz pul takliflari rad
etildi)
11
Maksvell. Yalang'och tropiklar: Imperiya va boshqa yolg'onchilar haqida insholar. Routledge, 2013. 94-95-betlar.
14

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. XVIII asr o rtalariga kelib Braziliya davlat institutlariʻ
tizimi va rivojlanishning asosiy yo nalishlari to liq shaklga ega bo ldi. Kon
ʻ ʻ ʻ
boyliklarining kashf etilishi ichki hududlarni egallashni tezlashtirdi, ammo
Braziliyada mustamlakachilik rivojlanishining asosiy xarakterini o’zgartirmadi.
Biroq, bu Portugaliyaga inqilobiy ta’sir ko’rsatdi. Asrning boshida Braziliyadan
keladigan sezilarli darajada ko’paygan daromad Ioann V (1706-1750) qo’liga tushdi.
Hukmronligi qirq yildan ortiq davom etgan qirolning beparvoligi zodagonlar va
cherkovga Portugaliyani feodal hokimiyat mavqeiga tushirishga imkon berdi.
Pedro II va Ioann V (1706—50) tomonidan Ispaniya bilan olib borilgan urushlar
mamlakatni vayron qildi va moliyasini quritdi. XVIII asr o’rtalarida. Portugaliya eng
ayanchli manzarani taqdim etdi. Qishloq xo jaligi shu qadar tanazzulga yuz tutdiki,
ʻ
iste mol uchun zarur bo lgan non-yog xorijdan keltirilib, qishloq xo jaligi
ʼ ʻ ʻ ʻ
tumanlarida faqat vino ishlab chiqarilar edi. Savdo va sanoat ham butunlay tanazzulga
yuz tutdi. Savdo ishlarida inglizlar ustun ta’sirga ega bo’ldilar va Portugaliyaga
ularning sub’ekti sifatida qaradilar. Portugallarning barcha e’tibori Braziliyaning
mustamlakachiligiga qaratildi, u yerda ularni boy konlar jalb qildi.
Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki Knyaz Pombal XVIII asr o’rtasiga
kelib Portugaliyadadagi aynchli ahvolni yaxshilash uchun qator islohotlarni olib
bordi. Uning say harakati bilan Portugaliyada hayot yana o’z shakliga qaytdi.
Markiz Pombal XVIII asr Portugaliya tarixida eng buyuk shaxslardan biri bo’lib
kirdi va bu zamonaviy Portugaliya uchun muhim ahamiyatga ega.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Markiz Pombal faoliyati davrida ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti yaxshilana bordi va tarixchi olimlar tomonidan o’rganish ishlari olib
borildi. Pombal tarixini yoritishda nafaqat maxalliy olimlar bundan tashqari boshqa
davlat olimlari ham tadqiqot ishlarini olib borishgan bularga misol tariqasida
Chisholm va Hughlarning “Pombal, Sebastyan Xose de Karvalyu va Mello, Markes”,
Ramos Luis O ning “Pombal eo esclavagismo” “ Kaldeyra, Arlindo Manuel” Escravos
3

tashlab ketgan ko’p sonli ispanlarni, yarador va kasallarni qo’lga oldi.
Portugaliyaning uchinchi istilosi paytida ispanlar Marvao va Uguelaga hujum qilishdi,
ammo talofatlar bilan mag’lub bo’lishdi. Ittifoqchilar qishlog’ini tark etib,
chekinayotgan ispanlarni ta’qib qilishdi. Ular ba’zi asirlarni oldilar va Ispaniyaga
kirgan portugal korpusi La Kodoserada ko’proq asirlarni oldi. 24-noyabrda Aranda
sulh so’radi, uni 1762 yil 1 dekabrda Lippe qabul qildi va imzoladi 9
.
1762 yilgi Burbonlarning Portugaliyaga bostirib kirishi, aslida, turli joylarda va
vaqtlarda o’xshash natijalarga ega bo’lgan uchta harbiy kampaniyaning ketma-ketligi
edi: “Ispaniya va Frantsiya ittifoqdosh hukumatlarining birinchi maqsadi Buyuk
Britaniyaning qadimgi ittifoqchisi bo’lgan Portugaliyaga bostirib kirish edi, u
shunday dahshatli konfederatsiyadan o’zini himoya qila olmasligi kerak edi ... bu zaif
va himoyasiz qirollik qisqa vaqt o’tgach bosib olindi. uchta ispan armiyasi tomonidan
uchta alohida nuqta, bir necha ingliz zobitlari tomonidan dehqonlar orasida uyg’ongan
vatanparvarlik ruhi shunday ediki, bosqinchilar qaytarildi va oxir-oqibat sharmanda
bo’lib ortga haydaldi”.
Yetti yillik urushda Portugaliya va Ispaniyaning betarafligi. Yetti yillik urush
paytida, Admiral Boskaven boshchiligidagi Britaniya floti 1759 yilda Lagos, Algarve
oldida Portugaliya suvlarida fransuz flotini mag’lub etdi. Chiziqdagi uchta fransuz
kemasi qo’lga olindi va ikkitasi yo’q qilindi. Portugaliya, garchi Buyuk Britaniyaning
eski ittifoqchisi bo’lsa ham, bu urushda o’zining betarafligini bildirgan va shunga
ko’ra, Portugaliya bosh vaziri Pombal Buyuk Britaniyadan qoniqishni talab qilgan.
Britaniya hukumati Portugaliya qiroli Xose I dan Lissabonga maxsus delegatsiya
yuborib, uzr so’radi, ammo Fransiya talab qilganidek, qo’lga olingan kemalar
qaytarilmadi (Pombal avvalroq Pittga buni kutmaganligini ma’lum qilgan edi).
Portugaliya hukumati jangdan keyin Lagosda panoh topgan fransuz garnizonlariga
moddiy yordam berdi. Frantsiya qiroli Lyudovik XV, Xose I ga fransuz
9
Jekson, Robert H. (2008). "Paragvayning Jezuit missiyalarining aholisi va hayotiy ko'rsatkichlari, 1700-1767".
Fanlararo tarix jurnali. 401–431-Betlar
12

inkvizitsiyani qirоl tribunaliga aylantirdi, unga tеgishli sеnzura faоliyatini esa davlat
tuzilmalariga bеrdi.
Pоmbal shu bilan bir vaqtda armiya va flоtni qayta tuzdi, davlat darоmadlarini
tartibga sоlishga harakat qildi. U 1761 yilda qit’aviy Pоrtugaliyada qul savdоsini
bеkоr qildi. Ta’lim sоhasida ham o’zgarishlar yuz bеrdi, Kоimbr univеrsitеti islоh
qilindi, Astrоnоmiya оbsеrvatоriyasi tashkil qilindi, tabiatshunоslik tariхi muzеyi va
bоtanika bоg’i tashkil etildi. Pоmbal iqtisоdiy sоhada оltin va kumushni chеtga
chiqarishni taqiqlab, kоmpaniyalarga imtiyozlar bеrish оrqali savdо va sanоatning
rivоjlanishini rag’batlantirdi. Ijarachilarni o’zbоshimchalik bilan еrdan haydab
yubоrish taqiqlanib, ijara muddatlari uzaytirildi. Bu tadbirlar iqtisоdiyotni ancha
jоnlantirdi, lеkin mayda хo’jayinlarni хоnavayrоn qildi va jamiyatning barcha
qatlamlarida nоrоzilikni kuchaytirdi.
Pоmbal o’zining hоmiysi bo’lgan qirоl Jоzе I (1714-1777) vafоtidan kеyin
istе’fоga chiqishni so’radi. Yuzlab mahbuslar turmalardan chiqarildi, zоdagоnlar
vakillari rasmiy ravishda avf qilindi. Sud ishlarini qayta ko’rib chiqish bоshlandi va
1781 yilda Pоmbal quvg’in qilinishga hukm qilindi. Pоmbalning dinga qarshi
qaratilgan ko’plab qоnunlari bеkоr qilindi. Iqtisоdiy sоhada esa, aksincha, uning
islоhоtlari davоm ettirildi. Y a ngi harbiy bilim yurtlari оchildi, Dеngiz arsеnali tashkil
qilindi. 1799 yilda fanlar Akadеmiyasi tashkil qilindi.
Falokatga qaramay, Lissabon hech qanday epidemiyaga duch kelmadi va bir
yildan kamroq vaqt ichida qisman qayta qurildi. Lissabonning yangi markaziy hududi
bir guruh arxitektorlar tomonidan keyingi zilzilalarga qarshilik ko’rsatish uchun
maxsus ishlab chiqilgan bo’lib, qurilishning dastlabki bosqichlarida qurilgan yog’och
ramkadan iborat bo’lgan yangi qurilish usuli – “qafas” dan foydalangan holda, binoga
ko’proq imkoniyat yaratdi. materialning o’ziga xos moslashuvchanligi tufayli
zilzilaga bardosh berish. Arxitektura maketlari sinovlar uchun qurilgan bo’lib, zilzila
oqibatlari modellar atrofida qo’shinlarning yurishi bilan taqlid qilingan. Lissabonning
Pombaline markazining binolari va asosiy maydonlari uning asosiy diqqatga sazovor
19

Portugaliyada markiz Pombalaning faoliyati, islohotlari

Купить