Poyaning birlamchi ichki tuzilishi va ahamiyati - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

151 Sotish

Poyaning birlamchi ichki tuzilishi va ahamiyati

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
__- bosqich ___ guruh talabasi
_________________________ning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Poyaning birlamchi ichki tuzilishi va ahamiyati

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………… 3
I BOB: NOVDA VA POYA HAQIDA TUSHUNCHALAR
1.1 Novda va uning tuzilishlari………………………………………………… 4
1.2 Poya va novdaning o’zaro bog’liqligi……………………………………… 8
1.3 Poya xillari va novdaning metamorfozlari…………………………………. 9
II BOB: POYA ICHKI TUZILISHI AHAMIYATLARI VA ULAR
HAQIDA MA’LUMOTLAR
2.1 Poyaning ichki tuzilishi………………………………………………….....
15
2.2 Poyaning ikkalamchi tuzilishlari…………………………………………...
16
2.3 Bir va ikki pallali o’simliklar poyasining hamda ko’p yillik daraxtsimon
o’simliklar poyasining anatomik tuzilishi… ……………………………………
23
XULOSA……………………………………………………………………....
32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 33
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Poya - o`simlikning barcha yer usti organlarini
o`zaro bog`lab,ularni ildiz bilan birlashtirib turadigan markaziy tayanch organi.U
ildiz bilan burglar orasidagi moddalarning harakatini ta’minlaydi va o`zida ozid
moddalar to`playdi. Poyaning shakllanishi,bajaradigan vazifasi bir xil
bo`lsada,daraxt poyasi,odatda tana,barcha o`tlarniki esa poya deb ataladi va
ular,ayniqsa,ichki tuzilishi bilan farq qiladi Novda bilan poya tushunchasi bir-
biriga juda o`xshab ketadi.
Kurs ishining maqsadi: Poyaning o'ziga xos ahamiyatini o'quvchilarga
tushuntirish: Poyaning birlamchi ichki tuzilishi haqida o'quvchilarga tushuncha
berish orqali, ularning bu organning vazifalari va faoliyatining asosiy muhimligini
tushuntirish.
Kurs ishining vazifalari: Yer yuzidagi o’simliklarning novdasi shuningdek,
poyasini o’rganish, ularni ichki tuzilishlari va xususiyatlari bilan tanishish.
Poyaning ichki tuzulishiga oid ma'lumotlar bilan ta'minlash orqali, o’quvchilarni
o'z fikrlarini ifoda qilishga, mantiqiy muhokama qilishga va ilmiy izlanishlar olib
borishga o'rgatadi.
Kurs ishining obyekti: O'simliklar dunyosi va ularning hayotiy shakllarini va
yer yuzi bo’yicha tarqalgan, kashf etilgan turlarini o’rganish. Poyaning ichki
tuzilishi va uning ahamiyati haqida o'quvchilarga amaliy va nazariy bilimlar
ta'minlash, ularni bu mavzuga qiziqishga ilhomlantirish va ularning bu haqida
tushunchalarini chuqurroq rivojlantirishga yo'naltirilgan
Kurs ishining predmeti: Poyaning jismlari, organlari, va ularning birlamchi
tuzulishi haqida asosiy ma'lumotlar taqdim etiladi. O'quvchilar poyaning tuzilish
organlarini, ularning vazifalarini va faoliyatini tushunishlari maqsad qilingan.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 33 betni tashkil etadi.
3

I BOB: NOVDA VA POYA HAQIDA TUSHUNCHALAR
1.1 Novda va uning tuzilishlari
1.1 rasm. Novdaning ichki tuzilishi.
O`simliklar morfologiyasida
bargli, kurtakli poya novda deb
ataladi. Novda asosan kurtakning
rivojlanishidan hosil bo`ladi.
Novdaning uchidagi doimiy kurtak
uning yuqoriga qarab o`sishi uchun
xizmat qiladi.
Uchki kurtakning ostida, barg qo`ltiG’ida ham kurtaklar joylashgan bo`lib,
ular yon kurtakpoyalar deb ataladi ( 1.1 -rasm).
Y o n kurtaklar novdada ketma-ket va karama-qarshi joylashadi. Novdadagi
yon kurtaklar ikki xil bo`lib, ularning biri yon novda ikkinchisi esa gul va barg
hosil qiladi.
Y o n novda hosil bo`ladigan kurtak vegetativ kurtak, gul hosil qiladigan
kurtak esa genyerativ kurtak deyiladi. Vegetativ kurtakning uchi o`tkir, o`zi esa
biroz yalpoqroq bo`ladi. Genyerativ kurtak esa yumoloq va biroz yirikdir.
Kurtaklar novdaning bo`G’im qismida joylashadi. Novdaning yo`G’onlashgan
qismiga bo`G’im deb ataladi. Bo`G’imda barg, barg qo`ltiG’ida esa hamma vaqt
kurtak o`sadi. Novda bilan barg orasidagi burchakka barg qo`ltiG’i deyiladi. Ikki
bo`G’im orasidagi masofa bo`G’im oraliG’ini tashkil qiladi va u uzun yoki qisqa
bo`lishi mumkin. Meva daraxtlarning qisqa bo`G’imli novdalarida genyerativ
kurtaklar rivojlanib, meva hosil qiladi. Uzun bo`G’imli novdalarda esa faqat
vegetativ kurtak bo`ladi yoki umuman bo`lmasligi ham mumkin. Novdalardagi
rivojlanmagan kurtak yashirin kurtaklar deyiladi. YAshirin kurtak zaruriyat
tuG’ilguncha tinch holatda turadi. Moboda novdaning tepa kurtagi qirqilsa yoki
shikastlansa, yashirin kurtak ko`kara boshlaydi. Agar bu kurtak ham bo`lmasa
novdaning istagan joyidan qo`shimcha kurtak hosil bo`ladi. Tol, tyerak, tut kabi
daraxtlar qirqiladi yoki kallaklanadi. SHundan keyingi ularning o`sishi
4

qo`shimcha yoki yashirin kurtaklar hisobiga bo`ladi. Qo`shimcha kurtaklar yangi
novdaga aylanadi. Novdada yasmiqchalar ham bo`ladi. YAsmiqcha siyrak
joylashgan hujayralar bo`lib, po`sti po`kkaklashib ular orasidan bemalol havo, suv
buG’lari o`ta oladi. YAsmiqcha epidyermisdagi ustitsa vazifasini bajaradi.
Bargi to`kilgan novdada yarim doira shaklidagi barg o`rni qoladi. Bu o`rin
yuqorisida qishlovchi kurtak o`rnashib, uning ustini smola shimib olgan qo`nG’ir
rangli qattiq qobiqlar(sovuq urmasligi uchun) qoplaydi. yerta ko`klamda bu
kurtaklar novda yoki gul hosil qiladi. Novdalar ma`lum sistematik guruh
o`simliklariga xos ravishda shoxlaydi . SHoxlanish quyidagi usulda bo`ladi:
Dixotomik shoxlanishda poya ma`lum bir miqdorda o`sgach, uchki qismi
ikkiga bo`linadi, keyinroq poyaning uchi yana ikki bo`linib ketadi va hokazo.
Bunday shoxlanish lishayniklar, plau toifalar hamda qirqquloqtoifalarda uchraydi.
Dixotomik shoxla nish juda ham qadimgi shoxlanish bo`lganligi uchun gulli
o`sim liklarda uchramaydi.
Monopodial shoxlanishda poyaning uchki kurtagi o`simlik nobud bo`lguncha
o`sishni davom ettiravyeradi. Uning yon kurtaklardan yon novdalar ham hosil
bo`lib turadi. SHuning uchun ham daraxtlarning asosiy poyasi o`sib
yo`G’onlashadi va yiriklashib ketadi. QaraG’ay, tiloG’och, mirzatyerak kabi
daraxtlarning katta bo`lishligi shundan deb hisoblash mumkin.
Simpodial shoxlanishda asosiy poyadagi uchki kurtak ma`lum vaqtdan so`ng
o`sishdan to`xtaydi. Bunda u gulga, ayrim o`simliklarda esa tikanga yoki
jingalakka aylanadi. Uning ostidagi yon kurtak esa o`sishni davom ettiradi.
Bunday o`sish bir necha bor qaytariladi. Ana shunday shoxlanishda novdalar
qisqa, ya`ni syerbo`G’im bo`ladi. Barglar qalin joylashgan simpodial novdalarni
ko`pincha meva byeruvchi shox deb ataladi.
Masalan, olma, o`rik, uzum, G’o`za, pomidor va bodringlar simpodial
shoxlanishga ega. Bunday shoxlarda gul, meva va uruG’ hosil bo`ladi. SHuning
uchun ham meva daraxtlarida ko`pincha monopodial shoxlar kesib tashlanib,
simpodial shoxlar qoldiriladi. Bu esa meva daraxtlaridan yuqori hosil olishda
muhim agrotexnik omil hisoblanadi. Simpodial shoxlarini ko`paytirish uchun
5

ekinlar chekanka qilinadi. Gulli o`simliklarda simpodial shoxlanish ustun turadi.
Simpodial shoxlanishga ega bo`lgan o`simliklarning bo`yi birmuncha past bo`ladi,
chunki tepa kurtak o`z funktsiyasini to`liq bajarmaydi, natijada yon novdalar tez
rivojlanadi. Bu novdalar esa ko`plab uruG’li meva hosil qiladi. Monopodial
shoxlanish novdalarni o`stirsa, simpodial shoxlanish gul hosil qilib, uruG’, meva
tugishda qatnashadi. Ham simpodial, ham monopodial shoxlanish nok, G’o`za,
olma, chinor kabi o`simliklarda
Soxta dixatomik shoxlanishda novdaning uchki kurtagi o`sishdan to`xtab,
gulga aylanadi, uning ostida karama-qarshi joylashgan kurtak esa o`sib, ikkita
novda hosil qiladi (28-rasm). Bu novdalar ham ma`lum vaqtdan so`ng o`sishdan
to`xtaydi, uchki kurtak gulga aylanadi, ya`ni yuqoridagi jarayon takrorlanadi.
Bunday shoxlanishni siren’, kashtan, bangidevona, chinnigul kabi o`simliklarda
kuzatish mumkin.
To`planish . G’allasimon o`simliklar o`ziga xos shoxlanishga - tuplanishga
ega. G’allasimon o`simliklar tuplanganda yer osti va usti bo`G’inlaridan bir qancha
qo`shimcha ildizlarni xosil qiladi va ular popuk ildizlar deyiladi. Kurtaklar o`sib
novdalarga aylanadi, ayrim tur G’allasimon o`simliklarda esa kurtaklar bo`G’inli
novdalar hosil qiladi. Bu novdalarning bo`G’inlardan ham qo`shimcha kurtaklar
chiqishi va ularning yana novdalarga aylanishi xaraktyerlidir.
Novda metamorfozlari . Ko’pchilik o’simliklarning novdalari shaklan
o’zgarishi mumkin. Metamorfozlashgan Yer ostgi va Yer ustgi novdalar farq
qilinadi.
6

Yer ostki novda metamorfozlari. Ildizpoya keng tarqalgan yer ostki novda
metamorfozi hisoblanadi. U ko’p yillik o’to’simliklarda va daraxtsimon
o’simliklardan bambukda uchraydi. Ildizpoya qisqa (gulsansar, shoyigul) va uzun
(bug’doyiq , qamish) bo’lishi mumkin.
Tugunak . Kartoshka va cho’chqa kartoshka kabi o’simliklarda
yo’g’onlashgan yer ostki novda, rediskalarda esa gipokotilning yo’gonlashgan
qismidir. Kartoshka tugunagi juda qisqargan bo’g’im oraliqlariga ega, xlorofillsiz,
lekin yorug’lik ta'sirida yashil rangga kirishi mumkin. Tugunak shaklida rangsiz
barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan uzun yer ostidagi poyalarning uchlarida, ya'ni
stolonlarda hosil bo’ladi.
Piyozbosh . Umumiy ko’rinishi bo’yicha kurtakni eslatadi. U shakli o’zgargan
barg va novdadan tashkil topgan. Qisqargan poya qismi piyoz tubi deyiladi. Unga
zich holda etdor, yashil bo’lmagan barglar birikadi. Piyozbosh tashqi tomonidan
quruq’ qo’ng’ir rangdagi tangacha barglar bilan qoplangan. Piyozbosh tubidan
ko’p sondagi qo’shimcha ildizlar rivojlanadi. Piyozboshli o’simliklar odatda cho’l
va chala cho’llarda, alivial o’tloqlar va tog’-dasht mintaqalarida ko’p tarqalgan.
O’rta Osiyoning cho’l va chala cho’l hududlarida ular yilning noqulay davrini
piyozbosh tarzida 8 - 10 oy davomida tinim holatda o’tkazadilar.
Yer ustki novda metamorfozi. Ma'lumki o’simliklar namlik ekologik omili
rejimiga moslanishi natijasida kelib chiqqan. Qurg’oqchilik sharoitda yashovchi
o’simliklar bargini erta to’ksa (yantoq), boshqalari barglarini har xil darajada
reduktsiyalanishi bilan xarakterlanadi. Har ikki holatda ham novda barg vazifasini
bajaruvchi, och yashil rangli, yo’g’onlashgan, suv to’plovchi rezervuar va
boshqalar shaklidagi o’zgarishlarga aylanadi. Yer ustki novda metamorfozlariga
sukkulentlar, fillokladodiylar, tikanlar, jingalaklar, xivichsimon (palaksimon)
yashil novdalar va sersuv poyali o’simliklar sukkulentlar deb ataladi. Ularning
vakillari Meksika cho’llaridagi kaktuslar va Afrika sutlamalaridir. Novdaning
bargsimon ko’rinishdagi shakl o’zgarishi fillokladodiy deyiladi. Ular shakli
o’zgargan tangachasimon bargchalar qo’ltig’ida shakllanadi.
7

Tikanlar. Ikki pallali o’simliklarning daraxtsimon va o’tsimon vakillarida
uchraydi. Novdaning tikanga aylanishi uning ma'lum darajada suv bug’latish
yuzasini kamaytiradi. Tikanlar bundan tashqari o’simlikni hayvonlar yeb
qo’yishidan himoya qiladi.
Jingalaklar. Jingalaklar novdaning metamorfozi hisoblanib, ular ham
o’simlikning qisman bug’latish yuzasini kamaytiradi. Asosiy vazifasi biror
substratga ilashishdir. Jingalaklar uzumdoshlar, qovoqdoshlar va boshqa oila
vakillarida uchraydi.
Xivichsimon (palaksimon) yashil novdalar. Ular Ispan droki, ritamalar va
boshqa o’simliklarda uchrab, barglarini erta to’kadilar (bahorning o’rtalari yoki
yozning boshlari), natijada novdalar barg vazifasini bajarishga o’tadi. Fotosintez
vazifasini yo’qotgan yer ustki stolonlar asosan vegetativ ko’payish vazifasini
bajargani uchun ba'zan ularni gajaklar (qulupnayda) deyiladi.
1.2 Poya va uning novda bilan bog’liqligi
Poya ham odatdagi tuzilishli, o’sishi cheklanmagan polisimmetrik tuzilishdagi
o’simlikning vegetativ o’q organi bo’lib, unda barg va kurtaklar bo’ladi.
Poyaning asosiy vazifasi tayanch, mineral va organik moddalarni o’tkazishdir,
u barg bilan ildizlarni o’zaro bog’laydi. Bulardan tashqari ko’p yillik poyalarda oz
miqdorda bo’lsa ham oziq moddalar to’planadi. Epiderma ostida xlorenxima
to’qimasi bo’lgan yosh poyalar fotosintez jarayonida faol qatnashadi. Yopiq
urug’li o’simliklarning poya va ildiz uchlarida esa bir necha sondagi initsial
hujayralar uchratiladi. Ular sitoplazmasining quyuqligi va bir-birlariga nisbatan
farq qiladi. Poya va ildizda o’sish konuslarining tuzilishi bir-biridan farq qiladi.
Ildizning nozik uchki meristemasi ildiz qini bilan o’ralgan. Uning o’sish konusida
uch turdagi hujayralar guruhini ajratish qabul qilingan: tashqi (dermatogen), o’rta
(periblema) va ichki (pleroma). Dermatogen qatlami hujayralarning antiklinal,
ya'ni o’sish konusi yuzasiga nisbatan perpendikulyar bo’linishi natijasida
keyinchalik ildizning birlamchi qoplovchi to’qimasi kelib chiqadi. Periblema
qavati bir necha qator hujayralardan iborat bo’lib, uning hujayralari periklinal,
ya'ni o’sish konusi yuzasiga nisbatan parallel bo’linadi va ulardan asosiy to’qima
8

hosil bo’ladi. Pleroma hujayralari turli yo’nalishda bo’linish xususiyatiga ega
bo’lib, ulardan ildizning mexanik va o’tkazuvchi to’qimalari shakllanadi. Poyaning
o’sish konusi biri ikkinchisini yopib turuvchi mayda barglar bilan o’ralgan. Ular
poyaning uchki qismi bilan birgalikda kurtak hosil qiladi. Poyaning o’sish
konusida odatda ikki turdagi hujayralar guruhi ajratiladi: tashqi qavat (tunika) va
ichki (korpus). Tunika hujayralari dermatogen hujayralariga o’xshash antiklinal
bo’linish xususiyatiga ega va ulardan poyaning epidermasi hosil bo’ladi. Korpus
qavati hujayralari turli yo’nalishda bo’linishi sababli ulardan poyaning birlamchi
tuzilishiga xos bo’lgan barcha to’qimalar kelib chiqadi.
1.3. Poya xillari va novdaning metamorfozlari.
SHakli o`zgargan novdalar yer osti shakli o`zgargan va yer usti shakli
o`zgargan novdalarga bo`linadi .
Yer osti shakli o`zgargan novdalar . Ildizpoya - yer osti shakli o`zgargan
novda bo`lib, asosan ko`p yillik o`t o`simliklarda uchraydi. Ildizpoya tashqi
ko`rinishdan ildizga o`xshab ketadi, lekin morfologik ham anatomik tuzilishi
jihatidan tubdan farq qiladi. Ildizpoyadagi yaxshi rivojlangan bo`G’imlarda qalin,
rangsiz, qobiqsimon barglar bo`ladi. Bo`G’imdan qo`shimcha ildizlar o`sadi.
Ba`zan ildiz bo`G’imidan qo`shimcha kurtaklar bu kurtaklardan esa yer osti
hamda usti novdalar o`sib chiqadi. Ildizpoyaning uchi ildiz qini bilan emas, kurtak
bilan tugaydi. Masalan, G’umay, ajriq va buG’doy tez ko`payadigan ildizpoyali
o`t o`simliklardan hisoblanadi.
Ma`lumki, ildizpoya ham vegetativ ko`payuvchi, ham zaxira oziq moddalar
to`plovchi organdir.
SHuning uchun ham uning mayda-mayda bo`laklari mustaqil ko`karib
chiqavyeradi. O`simliklarda qisqa hamda uzun ildizpoya bo`ladi. Qisqargan
ildizpoya gulsapsar, kanna, silfiya kabi o`simliklarda, uzun ildizpoya esa
qamishda, G’umayda uchraydi. Qisqargan ildizpoya simpodial, uzun ildizpoya esa
monopodial shoxlanishga ega.
Tuganak . Yer osti novdaning juda yo`G’onlashgan hamda syer etli qismi
tuganak deb ataladi. Tuganak yer osti va usti shakli o`zgargan novdalardan hosil
9

bo`ladi. Yer osti tuganak kartoshka va tapinamburda uchraydi. Tuproqqa ekilgan
kartoshka tugunagining kurtaklaridan poyalar o`sib, barglari yaxshi rivojlangandan
so`ng poyaning yer osti qismidagi oq rangli poyalar stolon deb ataladi. Bargda
tayyor bo`lgan fotosintez mahsuloti kraxmal stolonning uchida to`plana boshlaydi,
natijada stolonning uchi yo`G’onlashib tuganakni hosil qiladi. Yer osti tuganak
shakli o`zgargan novda bo`lganligi uchun unda kurtaklar joylashgan. Kurtaklarda
mayda qobiqsimon barglar ham bo`ladi. Kurtakning o`rni tuganak ko`zchasi deb
ataladi. Har bir ko`zchada bir nechta kurtak bo`ladi. Tuganakda kurtaklar
spiralsimon joylashadi. Tuganakning stalonga birikkan tomoni tubi, karama-qarshi
tomoni esa uchki qismi deyiladi. eng ko`p ko`zcha tuganakning uchki qismida
bo`ladi. Tuganak ham ildizpoya singari zaxira oziq moddalar to`playdi, u tuproq
ostida joylashganligi uchun kam shikastlanadi va vegetativ ko`payish uchun
xizmat qiladi. Kartoshka tugunagida kraxmal, tapinambur tugunagida inulin
moddasi to`planadi.
Karamning kol’rabi turida zaxira oziq moddalar poya qismida to`planadi.
Kol’rabi karami tashqi ko`rinishidan turp ildizmevasiga o`xshab ketadi, lekin
tuganakda kurtakning bo`lishi bilan farq qiladi. U yer usti tuganakdir.
Bo`G’im oraliG’i qisqargan novda . Bunday novdalarni piyoz, karam va
ildizmevali o`simliklarda uchratish mumkin.
Piyozbosh yer osti shakli o`zgargan, bo`G’im oraliG’i qisqargan novda
bo`lib, bu novdada mutlaqo xlorofill donachalari bo`lmagan qalin, o`zida oziq
moddalar to`plovchi, rangsiz va qobiqsimon shakldagi barglar joylashgan.
Qobiqsimon barg o`zida zaxira oziq moddalar to`plab, ularning o`rtasida
joylashgan kurtakni noqulay sharoitdan saqlaydi. yerta ko`klamda shu oziq modda
hisobiga kurtak unib, haqiqiy novdaga aylanadi, novdada gul, guldan uruG’ paydo
bo`ladi. Boshkaram esa gigant kurtakka o`xshab ketadi. Uning bo`G’im oraliG’i
qisqargan novdasida yirik yaxshi taraqqiy etgan barglar zich joylashadi, o`zida
oziq moddalarni to`playdi. Boshkaram ustidan o`rab turuvchi barglari xlorofill
donachalariga boy bo`lib, ichkarida joylashgan barglarda esa xlorofill donachalari
10

birmuncha kam bo`ladi. Bu barglar ham o`zida zaxira oziq moddalarni to`playdi
ham novdaning o`sish nuqtasini noqulay sharoitdan asraydi.
Piyozboshtuganak . Piyozbosh bilan tuganak orasida oraliq shakli bo`lib,
tashqi ko`rinishidan piyozboshga o`xshab ketadi lekin zaxira oziq moddalar uning
bargida emas, novdasida to`planadi. SHuning uchun ham uning novdasi kengayib,
piyozbosh shaklini oladi. Bunday piyozbosh tuganakni gladiolus, za`far kabi
o`simliklarda uchratamiz.
Yer ustki shakli o`zgargan novdalar . O`simliklarning yer usti novdalari
ham o`z shaklini o`zgartirib, ma`lum bir funktsiyalarni bajaradi. Bunday novdalar
bir necha xil bo`ladi.
Tikan . Asosan qurG’oqchilik zonalaridagi o`simliklarda ko`pincha tikanning
borligini ko`ramiz. Bunday tikanlar novdaning morfologik belgisi bo`lmasdan,
balki shakli o`zgargan organlar hisoblanadi. Agar tikan novdaning barg
qo`ltiG’idan chiqsa, shakli o`zgargan novda bo`ladi, chunki barg qo`ltiG’ida faqat
kurtak bo`lib, bu kurtakdan yon novda yoki gul hosil bo`lishi kyerak. Lekin
ularning o`rniga tikan o`sib chiqadi. Ayrim o`simliklarda (masalan, yantoqda)
tikandan kurtak rivojlanib gul va meva tugadi. Tikanning bunday belgilari
yantoqda shakli o`zgargan novda ekanini isbotlaydi. Do`lana, yovvoyi nok, anor
kabi o`simliklarda ham tikan bor. Demak, o`simliklar suvni kam buG’lantirish
uchun yon novdalarini qisqartirib tikanga aylantirgan. Tikan esa o`z navbatida
o`simliklarni hayvonlarga em bo`lishidan saqlaydi. Jingalak. Ayrim
o`simliklarning yon novdalari metamorfozga uchrab, jingalaklar hosil qiladi.
Jingalak asosan ayrim liana o`simliklarda bo`ladi. Bunday o`simliklar jingalaksiz
o`z gavdasini tik tutolmaydi. Tok, qovoq, bodring kabi o`simliklarda ana shunday
jingalaklar bo`lib, ular shakli o`zgargan novdalar hisoblanadi.
Gulli o`simliklarning har qanday poyasi uchidagi kurtak bilan o`sadi.
Ma`lumki, kurtakning uchida o`sish nuqtasi yoki konusi bo`ladi. Ularni
boshlanG’ich bargchalar yoki qalin tukli qobiqlar (qishda) o`rab turadi. O`sish
konusida birlamchi hujayralar hosil qiluvchi to`qima joylashgan bo`lib, birlamchi
myeristema deb ataladi. Birlamchi myeristemaning yirik yadroli hujayralari
11

vokuolasiz, lekin hujayra po`sti yupqa tsellyulozadan iborat. Poyalar shunday
tuzilishga ega bo`lgan hujayralar yordamida uzoq muddatgacha nobud bo`lmaydi.
O`sish konusidagi birlamchi myeristema hujayralari ikkita kompleks hujayralardan
tashkil topgan. O`sish konusining yuza qismida joylashgan bir yoki bir necha qavat
hujayralar tunika deb ataladi. Tunika hujayralari poya yuzasiga nisbatan parallel
bo`linadi. Uning ostida korpus deb ataladigan hujayralar mavjud va ular barcha
yo`nalishda bo`linadi. Korpus hujayralarini o`rab olgan tunika hujayralardan
birlamchi qoplovchi to`qima - epidyermis yoki birlamchi po`stloq hosil bo`ladi.
Korpus hujayralarining bo`linishidan esa boshqa doimiy to`qimalar rivojlanadi.
O`sish konusidagi hujayralarning bo`linishi, uning tashqi tunika va korpus
hujayralarining bir qismini egallab olgan qavatlarida yuz byeradi. Natijada
hujayralardan do`mboqchalar (bargning boshlanG’ich tuzilishi) hosil bo`ladi.
Keyinchalik esa ulardan haqiqiy barglar o`sib chiqadi. BoshlanG’ich bargchaning
tashqi qismidagi hujayralar ancha tez bo`linadi. SHuning uchun ham barg
ichkariga egilib, o`sish nuqtasini o`rab turadi .
Birlamchi myeristema hujayralarining bir qismi cho`zilib prokambiy
hujayralariga aylanadi. Prokambiy hujayralari cho`ziq, o`tkir uchli va yupqa
tsellyulozali po`stdan iborat, ichida yirik yadroli sitoplazmaga ega. Prokambiy
hujayralari uzunasiga ham bo`linadi. Bir pallali o`simliklarda prokambiyning
markazga yaqin hujayralardan birlamchi ksilema, chetdagi ikkinchi hujayrasidan
esa birlamchi lub hujayralari hosil bo`ladi va shu bilan prokambiy hujayralari
tugaydi.
Bir pallali o`simliklar poyasining tuzilishi: Bir pallali o`simliklar poyasining
tuzilishi, o`sish konusining birlamchi myeristemasidan hosil bo`lgan hujayralar
diffyerentsiatsiyalanishda poyaning birlamchi ichki tuzilishiga o`tadi. Prokambiy
hujayralaridan o`tkazuvchi boG’lamlar rivojlanishi bilan birlamchi hosil qiluvchi
to`qima nobud bo`ladi. endi ular yopiq o`tkazuvchi boG’lamlar hosil qiladi.
SHuning uchun ham bir pallali o`simliklar poyasining ichki tuzilishi ikki pallali
o`simliklarnikidan birmuncha farq qiladi. YOpiq o`tkazuvchi tolali nay boG’lamlar
bir pallali o`simliklar poyasida tartibsiz ham tartibli joylashadi.
12

Bir pallali o`simliklar poyasi faqat birlamchi yo`G’onlashish bilan tugaydi.
SHunisi xaraktyerliki bazi o`simliklarda poya ichi bo`sh bo`ladi. Masalan, arpa,
buG’doy, sholi, javdar hamda suli kabi o`simliklar shular jumlasidandir. Bunday
poyalar poxol poya ham deb ataladi. Makkajo`xori, oqjo`xori poyasining ichi bo`sh
bo`lmaydi. O`tkazuvchi tolali nay boG’lamlari ichi bo`sh poyalarda tartib bilan,
ichi to`la poyalarda esa tartibsiz joylashgan. Hamma bir pallali o`simliklar poyasi
tashqi tomondan epidyermis bilan qoplangan. epidyermis ostida esa bir necha
qavatli halqasimon shaklda joylashgan mexanik to`qima-sklyerenxima mavjud.
Agar epidyermis hujayrasining po`sti tsellyulozadan iborat bo`lgan tirik,
parenxima hujayralar bo`lsa, sklyerenximaning hujayra po`sti qalin,
yoG’ochlangan, o`lik prozenximatik hujayralardir. epidyermis hujayralari poyani
tashqi tomondan o`raydi. Sklyerenxima to`qimalari esa o`simlikni tik tutadi.
BuG’doy, arpa, suli, javdar poyalarining epidyermis hujayralari tagida
sklyerenximaning ichiga kirib turuvchi hamda xloroplastga boy bo`lgan
xlorenxima joylashgan. Makkajo`xori, oqjo`xori poyalarida esa skelyerenxima
orasida xlorenxima bo`lmaydi. Skelyerenxima ostida yupqa pardali ichida
sitoplazmasi tirik hujayralardan iborat asosiy parenxima joylashgan. Asosiy
parenximaning sklyerenximaga yaqin hujayralarida xloroplast bo`lib, u yosh
o`simliklarning poyasini yashil rangga bo`yab turadi va qisman fotosintez
vazifasini bajaradi. Sklyerenximadan ichkariroqda joylashgan hujayralar
birmuncha siyrak, ularda xloroplastlar bo`lmaydi.
Makkajo`xori poyasidagi asosiy parenxima hujayralarining oralarida yopiq
tolali nay boG’lamlari bo`lib, ular tartibsiz joylashgan. Lekin arpa, suli, javdar va
buG’doy poyalarida esa tartibli holda joylashgan bo`lib, uning tashqi boG’lamlari
sklyerenximaning tutash halqasiga yopishgan holda bo`ladi.
Yopiq tolali naylar o`tkazuvchi, mexanik va asosiy to`qimalarning o`zaro
boG’langan sistemasidan iborat. BoG’lamning markaziy qismi ikkita turli yirik
naycha va uchtagacha mayda spiral hamda halqali naychalardan shuningdek,
ksilema parenximasining tirik hujayralaridan tashkil topgan.
13

Makkajo`xori poyasining eng ko`p qismini yupqa po`stli asosiy parenxima
tashkil qiladi. Bu hujayralar o`zida shakar moddasini to`playdi. SHuning uchun
ham u shirin maza byeradi. Poyasining ichi kovak bo`lgan o`simliklarda asosiy
parenximaning markazida joylashgan hujayralari tez nobud bo`ladi. Poya bo`yiga
o`sayotganda bu nobud bo`lgan hujayralar uzilib bo`shliq hosil bo`ladi. Bunday
bo`shliqni arpa, buG’doy, suli va javdar kabi o`simliklar poyasida uchratish
mumkin.
Ikki pallali o`simliklar poyasining tuzilishi : Poyaning birlamchi ichki
tuzilishi. Ikki pallali o`simliklarda poya epidyermis, birlamchi po`stloq va
markaziy tsilindrga bo`linadi. Birlamchi po`stloq asosan xlorofill donachalari
bo`lgan parenxima to`qimalardan tashkil topgan. Uning tarkibiga mexanik to`qima
kollenxima hamda sklyerenximalar kiradi.
Kollenxima asosan epidyermis ostida, sklyerenxima esa poyaning markaziga
yaqinroq qovoqda halqasimon, kungaboqarda bo`lak-bo`lak bo`lib joylashadi.
Poyaning markazroG’ida joylashgan parenxima hujayralarda xloroplast yo`qligi
uchun rangsiz bo`ladi. Birlamchi po`stloqning markaziga yaqin (kraxmal
donachalari to`planadigan) qismi endodyerma deb ataladi. endodyermaga yaqin
turgan pyeretsikldan boshlab markaziy tsilindr boshlanadi. Pyeretsikldan
ko`pchilik o`simliklarda qo`shimcha ildiz va kurtak hamda ikkilamchi myeristema
hosil bo`ladi. Pyeretsikldan markazga qarab floema, shuningdek, ksilema orasida
kambiy bo`lgan o`tkazuvchi boG’lamlar joylashgan.
Ikki pallali o`simliklar poyasi birlamchi tuzilishida bir pallali o`simliklar
poyasining anatomik tuzilishidan quyidagicha farq qiladi:
o`tkazuvchi bog’lamlar ikki pallalilarda ochiq, ya`ni floema bilan ksilema
orasida kambiy joylashgan;
o`tkazuvchi boG’lam poya sathidan bir xil masofada aylana bo`lib
joylashgan; ikki pallali o`simliklar poyasida mexanik to`qimaning kollenxima va
sklyerenxima xillari mavjud.
14

II BOB: POYA ICHKI TUZILISHI AHAMIYATLARI VA ULAR HAQIDA
MA’LUMOTLAR
2.1 Poyaning birlamchi ichki tuzilishi. Poyaning birlamchi tuzilishida
epiderma, birlamchi po’stloq va markaziy silindlar ajratiladi. Epiderma tunika
qavatidan shakllanadi. Agarda u bir necha qavat hujayralardan iborat bo’lsa,
birlamchi po’stloqning tashqi qavatlari ham hosil bo’lishi mumkin. Birlamchi
po’stloq asosiy parenxima to’qimasidan tashkil topib, tashqi qavatidagi
hujayralarida xloroplastlar ham kuzatiladi. Ko’pchilik o’simliklarda birlamchi
po’stloq tarkibiga mexanik to’qima kollenxima ham kiradi. Sklerenxima kamdan-
kam hollarda uchraydi. Birlamchi po’stloqning ichki hujayralari endoderma
halqasini hosil qiladi. Markaziy silindr endoderma bilan chegaralangan peritsikl,
o’tkazuvchi elementlar sistemasi va o’zakdan tashkil topgan. Peritsikl birlamchi
yon meristema hisoblanib, u kambiy hujayralari, qo’shimcha ildizlar yoki
kurtaklani hosil qiladi. Ko’pchilik o’simliklarda peritsikl butunlay mexanik
to’qima yoki asosiy to’qima hujayralariga ajralib ketadi.
Markaziy silindrning o’tkazuvchi elementlari o’sish konusidagi maxsus qism,
prokambiydan rivojlanadi. Prokambiy birlamchi meristemaning ba'zi hujayralarini
bo’yiga bo’linish natijasidan kelib chiqadi. O’ziga xos ingichka va cho’ziq, quyuq,
donador sitoplazma bilan to’lgan hujayralar to’dasi paydo bo’lib, ular poyaning
markaziga qarab birlamchi yog’ochlik elementlari, chekkalarda esa birlamchi lub
elementlarini hosil qiladi. Markaziy silindrning ichki qismi o’zakni tashkil etuvchi
parenxima to’qima hujayralaridan iborat. O’zakning bo’lishi poyaning ildizdan
farq qiluvchi xarakterli belgisidir. Poyaning o’zak qismi parenxima hujayralaridan
tashkil topgan. U birlamchi o’zak nurlari orqali birlamchi po’stloq bilan
bog’lanadi. O’zak ba'zi o’simliklarda qisman yoki butunlay yemirilib ketadi.
Bunda poyaning o’rtasi bo’shliqdan iborat bo’lib qoladi. O’sish konusida
prokambiy turlicha shakllanishi mumkin. Uning shakllanishi va keyingi taraqqiyoti
bir pallali o’simliklar poyalarining o’tkazuvchi boylamlarini tuzilishi va joylashish
xarakterini belgilaydi.
15

2.2 Poyaning ikkilamchi tuzilishi. Poyaning ikkilamchi tuzilishiga o’tishi
uning birlamchi tuzilish xususiyati bilan chambarchas bog’liq va u uchta asosiy
turga ajratiladi: Boylamli, oraliq va boylamsiz. Daraxt o’simliklar bilan o’t
o’simliklar poyalarining ikkilamchi tuzilishida ham o’ziga xos farqlar kuzatilib, u
poyalarning har xil muddatlarda hayot kechirishi bilan bog’liq o’rtacha
kengliklardagi bir yilik o’to’simliklarda har yili vegetatsiya davrining oxirida
poyasi qurib qoladi. Daraxtlarning poyasi esa ko’p yillik umr ko’radi.
Boylamli tur. Bunday tuzilish poyaning birlamchi tuzilishida bir-biridan
ajralgan o’tkazuvchi boylamlarga ega bo’lgan o’simliklar sebarga, tok uchun
xosdir. Ikkilamchi tuzilishga o’tishda kambiy ikkilamchi yog’ochlik va ikkilamchi
lublarni hosil qiladi. O’tkazuvchi boylamlarni bir-biridan ajratib turuvchi asosiy
to’qima hujayralari boylamlararo kambiyni hosil qiladi. U o’z navbatida o’zak
nurlari parenximasiga ajraladi. Shuning uchun ham yaxlit kambiy halqasi hosil
bo’lishiga qaramay o’tkazuvchi boylamlar ikkilamchi tuzilishida ajralgan holda
qoladi. Ba'zi o’simliklarda boylamlararo kambiy ancha sust rivojlangan.
Oraliq tur. Bu ham dastlab ajralgan boylamlarga ega bo’lgan poyali
o’simliklar uchun xarakterli bo’lib, keyinchalik boylamli kambiyning faollik
ko’rsatishi hisobiga yaxlit kambiy halqasi vujudga keladi. Oraliq turning muhim
xususiyati shundan iboratki, bunda ikkilamchi yog’ochlik va ikkilamchi lublar
faqat boylamli kambiydan emas, balki boylamlararo kambiydan hosil bo’ladi. Bu
o’z navbatida yangi ikkilamchi o’tkazuvchi boylamlarni keltirib chiqaradi. Barcha
boylamlarni sekin-asta o’sishi natijasida ular qo’shilib bir butun yog’ochlik bilan
lubni ajratib turuvchi kambiyli halqa (kungaboqar, loviya) shakillanadi, ya'ni
boylamli turdan boylamsiz turga o’tish kuzatiladi.
Boylamsiz (halqali) tur. Mazkur tur poyaning birlamchi tuzilishida yog’ochlik
va lub halqasimon joylashgan o’simliklarda (zig’ir, tamaki) kelib chiqadi.
Ikkilamchi meristematik kambiy ham yaxlit halqa shaklida hosil bo’ladi va
ikkilamchi yog’ochlik hamda lublarning halqalarini vujudga keltiradi.
Po’stloq tarkibiga kambiyning tashqarisida joylashgan barcha to’qimalar
kiradi. Po’stloqning tashqi qavatlari periderma hisoblanib, u po’kak, po’kak
16

kambiysi va fellodermalardan tashkil topadi. Ba'zan po’kak yuzasida epiderma
qoldiqlari kuzatiladi. U ham keyinchalik tushib ketadi. Periderma ostida o’sish
konusidagi birlamchi meristemaning ajralishi natijasida hosil bo’lgan birlamchi
po’stloq elementlari joylashadi. Unga kollenxima, xloroplastlar, kraxmal
donachalari va druzlarga ega bo’lgan asosiy parenxima hujayralari kiradi.
Poyaning markaziga yaqinroq joyda kambiy faoliyati natijasida hosil bo’lgan
ikkilamchi po’stloq ajratiladi. Ikkilamchi po’stloqda trapetsiya shaklida lub tolalari
bilan elaksimon naylar yo’ldosh hujayralar va lub parenximasi bilan navbatlashgan
lub bo’laklari ko’rinib turadi. Elaksimon naylar daraxt poyalarida 2 - 3 yil faollik
ko’rsatadi, keyinchalik u moddalarni o’tkazish xususiyatini yo’qotadi va yangisi
bilan almashinadi. Lub uchastkalari orasidan asosiy parenxima hujayralardan
tashkil topgan birlamchi va ikkilamchi o’zak nurlari o’tadi. Ularning hujayralari
ko’pincha kraxmal, moy, shakar kabi oziq moddalarni saqlaydi. O’zak nurlari
orqali poyaning o’zagi bilan chekka qismlarida joylashgan to’qimalar (po’stloq)
bilan aloqa bog’lanadi.
Kambiy. Kambiy yupqa qobiqqa ega bo’lgan cho’ziq to’g’ri to’rtburchak
shakldagi hujayralardan iborat. Uning tangental yo’nalishida bo’linishi natijasida
yog’ochlik va lub elementlari hosil bo’ladi. Shuni ta'kidlab o’tish lozimki,
yog’ochlik elementlari ko’proq sonda hosil bo’ladi. Kambiy halqasida hujayralar
soni ortishi ularning radial yo’nalishida bo’linishi hisoblanib, natijada poyaning
cheksiz yo’g’onlashish imkoni yaratiladi. Kambiyning ishlash faoliyati yil
davomida bir xil emas. U ayniqsa bahor faslida ancha faol bo’lib, keyinchalik
uning faoliyati sekin-asta susayadi va kuzga borib butunlay to’xtaydi
Yog’ochlik. U naylar, traxeidlar, yog’ochlik parenximasi va libriformdan
iborat. Yog’ochlikdan ham o’zak nurlari o’tgan bo’ladi. Yog’ochlik parenximasi
va o’zak nurlarida zahira oziq moddalar to’planadi. Kambiyning bir me'yorda
ishlamasligi natijasida yog’ochlikni hosil qiluvchi hujayralar bahorda hosil
bo’ladi, ya'ni bu kambiy jadal ishlagan davrga to’g’ri keladi. Keyinchalik mayda
va yupqa devorli hujayralar kelib chiqadi. Yog’ochlik hujayralari smolalar,
oshlovchi moddalar, efir moylari kabilarni shimib olib ma'lum rangga bo’yaladi.
17

Ana shunday yog’ochlikning faollik ko’rsatmay qolgan markaziy qismi
yog’ochlikning mag’zi deb ataladi. Yog’ochlikning bevosita kambiyga yaqin
joylashgan qismlari suv va unda erigan moddalarni o’tkazish vazifasini bajarib, uni
zabolon deyiladi. Zabolon yadro qsmiga nisbatan rangsiz bo’lishi bilan
yog’ochlikda ajralib turadi.
O’zak . O’zak poyaning markaziy qismini tashkil etib, hujayralarida har xil
moddalar to’plangan va asosiy to’qimadan iboratdir. Daraxt va o’t o’simliklarning
poyalari umrining uzun-qisqaligiga ko’ra bir-biridan keskin farqqiladi. O’t
o’simliklarning yer ustki novdalari odatda bir yoki ba'zan 2 - 3 yil hayot kechiradi.
Daraxt o’simliklar poyasi bir necha yil yashaydi, asosiy poyasi tana hosil qiladi.
Butalarda esa ayrim yirik poyalarini tanachalar deb qaralishi mumkin.
1. Novda – daraxt,buta va yarimbutalarning o`zida kurtak va barg hosil
qiladigan bir yillik shoxi.
2. Novdalarda barg birikkan joy bo`g`im deyiladi.
3.Ikkita barg oralig`idagi qismi bo`g`im oralig`i deb ataladi.
4.Barglar qo`ltig`ida bittadan yoki bir nechtadan bo`lib kurtak joylashadi.
5.Kuz yaqinlashish bilan novdalarning yashil rangi o`zgarib,qo`ng`ir va
qizg`ish rangga kiradi.
6.Chunki bu vaqtda ularning po`sti qalinlashadi va ostida po`kak qavat hosil
bo`ladi.
7.Novdalar ikki xil bo`ladi.
8.Agar novda barg va kurtaklardan iborat bo`lsa vegetativ novda deyiladi.
Poya yuksak o`simliklarning yer ustidagi asosiy vegetativ organlaridan
biridir. Poya uruG’ning murtak qismidagi embrional holdagi poyachaning
rivojlanishidan hosil bo`ladi. UruG’ning unishi bilan poya yer betiga chiqadi va
myeristema hujayralarning bo`linishi hamda yiriklashishi hisobiga o`sadi.
Poya o`simlikning yer ustidagi bargsiz, kurtaksiz qismi bo`lib, bargni ildiz
bilan morfologik hamda funktsional boG’laydi. Uning funktsiyasi suv va unda
yerigan minyeral moddalarni ildizdan bargga etkazish hamda bargda hosil bo`lgan
18

organik moddalarni ildizga o`tkazishdan iboratdir. YOruG’lik sevuvchi
o`simliklarda poya uzun bo`ladi. U ba`zan suv va boshqa zaxira oziq moddalar
to`plovchi ombor vazifasini ham o`taydi. Bundan tashqari, poya nafas oluvchi
organ ham hisoblanadi. Ayrim o`simliklarda assimilyatsiya hamda vegetativ
ko`payish vazifalarini bajaradi. O`simlik poyalari o`sish xaraktyeriga, shakliga
hamda uzun qisqaligiga qarab bir necha xil bo`ladi (25-rasm).
Ko`pchilik o`simliklar (kungaboqar, makkajo`xori, (G’o`za)da poyalar tik
o`sadi. Ko`tari lib o`suvchi poyalar esa sho`ra, tuyaqorin, shuvoq, izen’ kabi
o`sim liklarda uchraydi: poyalari tuproqqa suya`nib, o`z gavdasini yuqoriga
ko`taradi. Sebarga, o`rmalovchi ayiqtovon va shunga o`xshash qulupnay
o`simliklari poyalari qo`shimcha ildiz chiqaradi. Qovun, tarvuz va qovoq
o`simliklari palaklari yer baG’irlab o`sadi. Ayrim poyalar (tok, vika, gorox)
tanasini tik tuta olmasligi tufayli boshqa o`simliklarga ilashib o`sadi. CHirmashib
o`sadigan o`simliklarga pechak, xmel’ poyalari kiradi. O`z poyasini tik tutib tura
olad igan, ingichka, uzunpoyali, ilashib, o`ralib o`suvchi poyali o`simliklar lianalar
deb ataladi.
15-rasm. Poyaning o`sish xillari: a – tik o`suvchi poya, b – ilashib o`suvchi
poya, v – chirma-shib o`suvchi poya, g – yer baG’irlab o`suvchi poya, d –
ko`tarilib o`suvchi poya
19

Lianalar asosan tropik o`rmonlarda o`sadigan o`simliklar hisoblanadi.
Hindiston palmasi, «Ratanga» ana shunday o`simliklardan bo`lib, poyasining
yo`G’onli gi 2-4 sm, bo`yi 300 metrgacha boradi. Markaziy Osiyoda uchraydigan
pechakdoshlar, xmellar tipik o`tsimon lianalar bo`lsa, tok, ilon o`tlar esa
daraxtsimon lianalardir.
Poyalarning ko`ndalang kesimiga ko`ra shakli o`simliklar turiga qarab har xil:
ularning yumaloq, tsilindrsimon (arpa, buG’doy, qamish), uch qirrali (hiloldoshlar
oilasiga mansub qiyoq, salomalaykum), to`rt qirrali (yalpizdoshlar oilasiga
kiruvchi yalpiz, rayhon) shuningdek, qoqidoshlar oilasidan sil’fiya o`simligida va
ko`p qirrali poya qovoq, tarvuz, sachratqi, kaktus kabi o`simlik turlarida uchraydi
(26-rasm).
Tabiatning tashqi muhitlariga moslashgan gulli o`simliklarning poyasi uzun-
qisqa bo`ladi. Bahorda o`sadigan ayrim o`tlar poyasining uzunligi atigi bir necha
sm ga boradi. Tabiatda bahaybat daraxtlar ham uchraydi. Dunyoda eng baland
daraxt Avstraliya evkalipti, uning balandligi 155 metrgacha boradi.
Poyalarining yo`G’onligi ham xilma-xil bazi bir o`simliklarning poyasi
yo`G’on bo`lib, diametri bir necha metrga etsa, bazilariniki bir necha millimetrni
tashkil qiladi. Masalan, pechak poyasining yo`G’oningi 1-3 millimetr, Afrika
baobob daraxti tanasining diametri esa 10-12 metrga teng keladi.
20

O`simliklarning yashovchanligiga ekologik sharoitning ta`siri juda katta.
Olimlarning tajribasiga ko`ra, Meksika agava o`simligini Qrimga yoki Qora dengiz
bo`yiga ekilgandan so`ng 100 yil o`rniga 23-26 yil yashagan. Apshyeron yarim
orolida esa undan ham oz 12-15 yil turgan.
Adabiyotlarda keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, drakon va Afrika baobob
daraxti eng ko`p yasharkan. Afrika baobob daraxti 5150 yil, drakon esa 6000 yil
yashaganligi aniqlangan.
Poyalarining shakli va yashovchanligiga qarab, barcha gulli o`simliklar:
daraxt, buta, chala buta, o`t o`simliklariga bo`linadi.
Daraxt o`simliklar - asosan ko`p yillik, yirik, yaxshi rivojlangan poyaga ega
bo`lgan va kuchli ravishda ikkilamchi tartibda yo`G’onlashgan tanali o`simlikdir.
Buta o`simliklar asosan ko`p yillik bo`lib, bir necha poyasi bo`lishi bilan farq
qiladi. O`simlikning yer ustki qismi ildiz bo`G’zidan boshlab shoxlaydi. Poyasi
ikkilamchi tartibda yo`G’onlashib, bo`yi 4-5 metrdan oshmaydi. Markaziy Osiyoda
o`sadigan zirk, jinG’il, jiyda, bodom, anor kabi o`simliklar shular jumlasidandir.
CHala buta o`simliklari poyalarining pastki qismi yoG’ochlanib, usti po`kak
bilan qoplanadi. Poyaning shu qismini qishda sovuq urmaydi, qolgan uchki, ya`ni
novdalari yoG’ochlanmay tashqi tomondan epidyermis bilan o`ralgan qismini esa
sovuq urib ketadi. yerta ko`klamdan boshlab poyaning sovuq urmagan qismidan
yangi kurtak ko`kara boshlaydi. Bunga cho`l shuvoG’i, izen’, astragal,
shuningdek, sho`raklar misol bo`ladi.
O`t o`simliklar yashovchanligiga qarab uch guruhga bo`linadi: bir yillik, ikki
yillik, ko`p yillik o`t o`simliklar. Bir yillik o`t o`simliklar (arpa, buG’doy,
kungaboqar, ziG’ir) yil davomida uruG’dan unib vegetativ organlarini
rivojlantirib, gullab meva hosil qiladi va nobud bo`ladi.
Ikki yillik o`t o`simliklar ikki yil yashaydi. Ular birinchi yili yer usti ham yer
osti vegetativ organlarini hosil qiladi. Bu organlarda yil bo`yi organik moddalar
to`planadi. Ana shundan o`simliklar birinchi yili ildizmeva, piyozbosh, bo`G’im
oraliG’i qisqargan novda chiqaradi. Ikkinchi yili esa normal rivojlangan novdani
hosil qilib gullaydi, uruG’ hosil qiladi va nobud bo`ladi. Bunday o`simliklarga
21

sholG’om, turp, lavlagi, sabzi, piyoz va karam misol bo`la oladi. Bu o`simliklar
madaniy holda ikki yillik bo`lib, yovvoyilashgan turlari ko`p yil yashaydi.
Ko`p yillik o`tlarning hayoti bir necha o`n yillar davom etadi, lekin yer usti
organlarida gul hosil qilib, uruG’ etishtirgandan so`ng nobud bo`ladi, yer ostida
esa uzoq yashovchan vegetativ organlari qoladi. Bu organlaridan har yili qaytadan
ko`karib chiqavyeradi. Ana shunday o`simliklarga qoqi, yo`nG’ichqa, yalpiz,
qulupnay, binafsha, G’umay, lola kabi o`simliklar kiradi. ToG’li zonalarda
o`sadigan taG’saG’iz yuz yilgacha umr ko`rishi aniqlangan. Ko`p yillik o`tlar
ichida qisqa muddatli vegetatsion davrga ega bo`lgan o`simliklar ham uchraydi.
Ularning yer ostida ildizpoyasi, tuganagi, piyozboshchasi bo`lib, bunday
o`simliklarni e fimiroid deb ataladi. efimiroidlarga lola (tulipa), boychechak
(gagia), za`far (crocus), rang (carex), savrinjon (colchicum) kabi o`simliklar
kiradi.
Vegetativ davri qisqa bo`lgan bir yillik o`t o`simliklar e fimyerlar deb ataladi.
Ularning o`sishiga qulay sharoit bo`lganda o`sib, gullab, uruG’ etishtirib, nobud
bo`ladi. Bunga uchma o`t (cyeratocephalus), chitir (euclidium), malkolmiya
(malcolmia), shotara (Fumaria) va boshqalar kiradi. O`simliklarning uruG’ holatda
tinch saqlanishiga anabioz deyiladi.
Ikki pallali o`simliklar poyasi birlamchi ichki tuzilishga ega bo`lgach
ikkilamchi ichki
tuzilishga o`ta boshlaydi. Buning uchun esa dastlab ikkilamchi hosil qiluvchi
to`qima - kambiy hosil bo`ladi. Bu esa ikki pal lali o`simliklar poyasining
tuzilishini tubdan o`zgartirib yubo radi. Poyaning ikkilamchi ichki o`zgarishi birgina
ikki pallali o`simliklarda emas, balki ochiq uruG’li o`simliklarda ham yuz byeradi.
Poyalarda ikkilamchi ichki o`zgarishning yuz byerishi bilan ular
yo`G’onlasha boshlaydi. Poyaning yo`G’onlashuvi bargda hosil bo`lgan organik
modda miqdoriga boG’liq. Hosil qiluvchi to`qima organik modda bilan qancha
ko`p ta`minlansa, poyaning yo`G’onlashuvi shuncha tez bo`ladi. Ikki pallali hamda
ochiq uruG’li o`simliklarning rivojlanishi bilan ham novda miqdori, ham umumiy
barg sathi oshadi. Bu esa organik moddani yanada ko`p hosil bo`lishiga sabab
22

bo`ladi. Bir pallali o`simliklarda esa shoxlanish bo`lmaganligi uchun barg mikdori,
uning sathi ma`lum bir vaqtgacha ortib, keyin eski barglar to`kiladi va yangilari
paydo bo`ladi. SHunday qilib, bir pallalilarda barg sathi ikki pallalilarga o`xshab
ortib bormaydi. Bunday hodisani palma misolida ko`rish mumkin. Ikki pallali
o`simliklar poyasida ikkilamchi myeristema tez shakllanib ikkilamchi tu zilishni
hosil qiladi va bu tuzilish ham tez shaklanadi. Bu hodisa daraxt o`simliklarda ham,
o`t o`simliklarda ham kuzatiladi. Daraxt o`simliklar kurtagining uyG’onishi
bilanoq birlamchi tuzilish elementlarini aniqlash qiyin. O`t o`simliklarda tipik
poyaning birlamchi tuzilishini kurtakning uyG’onish oldidan aniq ko`rish mumkin.
CHunki kurtakning uyG’onishi bilan kambiy hosil bo`ladi va aktiv harakatlanib
ikkilamchi elementlarni namoyon qiladi. Kambiy boG’lamlar orasidagi parenxima
hujayralaridan. hamda qisman floema bilan ksilema o`rtasida qolgan prokambiy
hujayralaridan hosil bo`ladi. BoG’lamlar orasidagi prokambiy qavatidan
boG’lamlar kambiysi, boG’lamlararo parenxmadan boG’lamlararo kambiy hosil
bo`ladi. BoG’lamlar orasidagi kambiy bilan boG’lamlararo kambiy tutashib
kambiy halqasini hosil qiladi.
Kambiy hujayralari tashqi tomonga bo`linib ikkilamchi floemani, ichki
tomonga bo`linib ikkilamchi ksilemani hosil qiladi. Ayrim joylarda bir vaqtning
o`zida ikkilamchi po`stloq parenximasi hamda ikkilamchi lub tolalari shakllanadi.
Ko`pchilik daraxt o`simliklar va ziG’irda halqasimon shaklida bo`lgan, prokambiy
hujayralaridan bir tekis floema ham ksilema halqasi hosil bo`ladi va kambiy
halqasi saqlanib qoladi. O`rmalovchi ayiqtovon, kungaboqar, saksovul va
shuvoqda prokambiy uzuq-uzuq, shuning uchun ham bitta prokambiy mustaqil
ravishda o`tkazuvchi tolali nay boG’lamlarini hosil qila oladi.
Bir hamda ikki pallali o`t o`simliklar poyasining tuzilishidagi muhim belgi,
ularda asosiy parenxima to`qimasi o`zakda, o`zak nurlarida, shuningdek,
po`stloqda ham kuchli rivojlanganligidir.
Poyaning anatomik tuzilishi muhitning ekologik omillariga ham boG’liq
bo`lib, birmuncha o`zgarishlar hosil qiladi. Masalan, qurG’oq yerlarda o`sadigan
shuvoq, izen’ kabi o`simliklarning poyalari o`zida zaxira suv saqlashga
23

moslashgan. Ulardagi mexanik va o`tkazuvchi to`qimalar reduktsiyalanib,
shilimshiq emanni moddalar, efir moylari ajratuvchi hujayralar suvni tashqariga
kam chiqaradi.
2.3 Bir va ikki pallali o’simliklar poyasining hamda ko’p yillik
daraxtsimon o’simliklar poyasining anatomik tuzilishi.
Poya o’simiklarning asosiy organlardan biri bo’lib tashqi ko’rinishi nixoyatda
xilma xil poyaning asosiy funksiyasi o’simlik shox shabbasi ko’tarib turish va suv
xamda unda erigan mineral moddalarning ildizdan barglarga,barglardagi plastik
moddalarni ildizga o’tkazishdan iborat.Xar hil o’simliklarning poyasining
shakli,uzun qisqaligi xilma xil bo’ladi yumaloq,silindirsimon,yassi,va ko’p qirrali
poyalar bor.G’alladosh o’simliklarning yumaloq va ichi xavol poyasi poxol poya
deyiladi.O’simliklar poyasining sirti xam juda xilma xil bo’lib,uzunligi bir necha
millemetrdan bir necha o’n xatto yuz metrgacha yetadi.Qarag’ay va qoraqarag’ay
tanasining balandligi 50 m gacha,oqqarag’ayni 70 m ga amerika mamont yoki
sekvoyaniki 140 m ga yetadi.Bir yillik o’simliklar o’z xayot siklini bir yilda
tugallaydi masalan:g’alla – donlar,kungaboqar va boshqalar ikki yillik o’simliklar
xayot siklini birinchi yili tugallamay ikkinchi yil xam davom etadi.Birinchi yili
ular to’pbarg yoki qisqargan poya xosil qiladi,ikkinchi yili poya chiqarib
gullaydi,sabzi karam,sachratki,lavlagi,karam.Ko’p yillik o’t o’simliklarning xayot
sikli bir necha yil davom etadi, beda sebarga.
Xar qanday gulli o’simliklarning poyasi ildiz singari o’sish nuqtasi yoki
o’sish qonusi deb ataladigan uchidan yuqoriga qarab o’sadi.Bir pallai o’simlar
poyasining ichi zich to’q bo’lsa bazi turlarniki kovak bo’ladi.Makkajo’xori
poyasining tashqi yuzasi epidermis bilan qoplangan bo’lib uning ostida mexanik
to’qimaning tutash xalqasiqalin devorli yog’ochlashgan va o’lik prozenxima
xujayralardan iborat sklerinxima joylashadi.Sklerinxima ostida yupqa devorli
yumaloq va tirik xujayralardan xosil bo’lgan asosoiy parenxima joylashgan.Asosiy
parenximaning markaziy qismidan tashqari xamma joyida yopiq tolalai naychalar
bog’lami tartibsiz ravishda yoyilgan bo’lib ular o’tkazuvchi mexanik to’qimalar
bilan asosiy to’qimaning o’zaro bog’langan sistemasidan iborat.Bir pallai
24

o’simliklar poyasining markazida parenxima yupqa po’stli o’lik xujayralaridan
tashkil topgan o’zak bo’ladi.
Ikki pallali o’simliklar poyasi birlamchi yo’g’onlashib bo’lgandan keyin
ikkilamchi xosil qiluvchi to’qima – kambiy xisobiga ikkilamchi yo’g’onlasha
boshlaydi.Ko’p yillik ikki pallali o’simliklar poyasining to’imalari dastlab bir
pallali o’simliklardagi singari birin ketin xosil bo’ladi.Ikki pallali o’simliklarning
birlamchi yog’ochligi naychalari mayda va radial joylashgan bo’lishi bilan bir
pallalilardan farq qiladi.Bir va Ikki pallali o’simliklarning birlamchi lubi bir
biridan farqq qilmidi birlamchi yog’ochliq xujayralari markazdan chetga
qarab,birlamchi lub esa aksincha chetdan marka tomon xosil bo’ladi.Biroq ikki
pallali o’simliklar prokambiy xujayralaining xammasi yog’ochliq va lubga
aylanmay balki ikkilamchi xosil qiluvchi to’qima - kambiyni xam prokambiy xosil
qiladi.Ikki pallali o’t o’simliklar poyasining yo’g’onlashuvi gul va mevalar xosil
bo’lish vaqtiga kelib to’xtidi,chunki bu vaqtda kambiy nobud bo’ladi.Daraxt va
butalarning kambiy qatlami esa o’simlik organizmining butun xayoti davomida
ishlayveradi.Qarri daraxtlarning po’kak kambiysi ikkilamchi lub xujayralardan
xosil bo’ladi.Kambiy qayerda bo’lmasin tashqi tomonga qarab po’kak
qatlami,ichkariga qarab felloderma ajratadi.Baxorda kurtaklar yozilgan paytda
kambiy yupqa devorli naychalari ko’p bo’lgan ancha yirik yog’ochliq elementlarini
xosil qiladi.Kuzga borib kambiyning ishi asta sekin susayadi,qishda kambiy
butunlay to’xtaydi.Shuning uchun kuzgi mayda xujayrali yog’ochlik bilan baxorgi
yirik xujayrali yog’ochlik o’rtasida aniq chegara paydo bo’ladi bu yillik xalqa deb
ataladi.
Poyaning birlamchi tuzilishida epiderma, birlamchi po‘stloq va markaziy
silindlar ajratiladi.
Epiderma tunika qavatidan shakllanadi. Agarda u bir necha qavat
hujayralardan iborat bo‘lsa, birlamchi po‘stloqning tashqi qavatlari ham hosil
bo‘lishi mumkin.
Birlamchi po‘stloq asosiy parenxima to‘qimasidan tashkil topib, tashqi
qavatidagi hujayralarida xloroplatlar ham kuzatiladi. Kupchilik o‘simliklarda
25

birlamchi po‘stloq tarkibiga mexanik to‘qima kollenxima ham kiradi. Sklerenxima
kamdan-kam hollarda uchraydi. Birlamchi po‘stloqning ichki hujayralari
endoderma halqasini hosil qiladi.
Markaziy silindr endoderma bilan chegaralangan peritsikl, o‘tkazuvchi
elementlar sistemasi va o‘zakdan tashkil topgan. Peritsikl birlamchi yon meristema
hisoblanib, u kambiy hujayralari, qo‘shimcha ildizlar yoki kurtaklani hosil qiladi.
Ko‘pchilik o‘simliklarda peritsikl butunlay mexanik to‘qima yoki asosiy to‘qima
hujayralariga ajralib ketadi. Markaziy silindrning o‘tkazuvchi elementlari o‘sish
konusidagi maxsus qism, prokambiydan rivojlanadi. Prokambiy birlamchi
meristemaning ba’zi hujayralarini bo‘yiga bo‘linish natijasidan kelib chiqadi.
O‘ziga xos ingichka va cho‘ziq, quyuq, donador sitoplazma bilan to‘lgan
hujayralar to‘dasi paydo bo‘lib, ular poyaning markaziga qarab birlamchi
yog‘ochlik elementlari, chekkalarda esa birlamchi lub elementlarini hosil qiladi.
Markaziy silindrning ichki qismi o‘zakni tashkil etuvchi parenxima to‘qima
hujayralaridan iborat. O‘zakning bo‘lishi poyaning ildizdan farq qiluvchi xarakterli
belgisidir. Poyaning o‘zak qismi parenxima hujayralaridan tashkil topgan.U
birlamchi o‘zak nurlari orqali birlamchi po‘stloq bilan bog‘lanadi. O‘zak ba’zi
o‘simliklarda qisman yoki butunlay yemirilib ketadi. Bunda poyaning o‘rtasi
bo‘shliqdan iborat bo‘lib qoladi. O‘sish konusida prokambiy turlicha shakllanishi
mumkin. Uning shakllanishi va keyingi taraqqiyoti bir pallali o‘simliklar
poyalarining o‘tkazuvchi boylamlarini tuzilishi va joylashish xarakterini
belgilaydi.
Kambiy. Kambiy yupqa qobiqqa ega bo‘lgan cho‘ziq to‘g‘ri to‘rburchak
shakldagi hujayralardan iborat. Uning tangental yo‘nalishida bo‘linishi natijasida
yog‘ochlik va lub elementlari hosil bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki,
yog‘ochlik elementlari ko‘proq sonda hosil bo‘ladi. Kambiy halqasida hujayralar
soni ortishi ularning radial yo‘nalishida bo‘linishi hisoblanib, natijada poyaning
cheksiz yo‘g‘onlashish imkoni yaratiladi. Kambiyning ishlash faoliyati yil
davomida bir xil emas. U ayniqsa bahor faslida ancha aktiv bo‘lib, keyinchalik
uning faoliyati sekin-asta susayadi va kuzga borib butunlay to‘xtaydi.
26

Rasm. Javdar poyasining ko‘ndalang kesimi:
1 — epiderma; 2 — sklerenxima; 3 — xlorenxima; 4 — yopiq kollateral
bog‘lam; 5 — asosiy parexmima; 6 — bo‘shliq.
Rasm. Jo‘ka poyasining har xil darajadagi ko‘ndalang kesimi:
A — prokambiy xosil bo‘lish bosqichi; Б — kambiy hosil bo‘lishi; В —
shakllangan tuzilishi;
1 — prokambiy; 2 — epiderma qoldiqlari; 3 — po‘kak; 4 — kollenxima; 5 —
po‘stloq parenximasi; 6 — endoderma; 7 — peritsiklik zona; 8 — birlamchi
27

floema; 9 — lub tolalari; 10 — elaksimon naylar; 11 — o‘zak nur; 12 — kambiy;
13 — kuzgi yog‘ochlik; 14 — bahorgi yog‘ochlik; 15 — ikkilamchi yog‘ochlik; 16
— birlamchi yog‘ochlik.
Poyaning ikkilamchi tuzilishi. Poyaning ikkilamchi tuzilishiga o‘tishi uning
birlamchi tuzilish xususiyati bilan chambarchas bog‘liq va u uchta asosiy turga
ajratiladi: boylamli. Oraliq va boylamsiz. Daraxt o‘simliklar bilan o‘t o‘simliklar
poyalarining ikkilamchi tuzilishida ham o‘ziga xos farqlar kuzatilib, u poyalarning
har xil muddatlarda hayot kechirishi bilan bog‘liq. O‘rtacha kengliklardagi bir yilik
o‘t o‘simliklarda har yili vegetatsiya davrining oxirida poyasi qurib qoladi.
Daraxtlarpoyasi esa ko‘p yillik umr ko‘radi.
Ko‘p yillik yog‘ochli o‘simliklarning poyasining ichki tuzilishi.
Daraxtsimon o‘simliklarda yillik halqaning paydo bo‘lishi.
Bir pallali o‘simliklarning poyasi birlamchi tuzilishda bo‘ladi.
Poya tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan. Epidermis faqat bir qavat
hujayralardan iborat. Epidermisda ustitsalar bor. Ustitsalar bargdagiga qaraganda
kamroq uchraydi. Epidermisdan har xil tuklar bir hujayrali tuklar, ko‘p hujayrali
tuklar, bezli tuklar va boshqalar o‘sib chiqadi. Poya ko‘ndalang qismida
epidermisning ichkarisi (tagi)da birlamchi po‘stloqning tirik parenximalari
joylashgan. Ba’zan epidermis tagida mexanik to‘qima-sklerinxima joylashadi.
Masalan: jo‘xori poyasida. Sklerenxi-ma ma’lum joyda yoki doira bo‘yicha
bir necha qator joylashgan bo‘ladi. Po‘tloqning tirik hujayralarida xlorofil
donachalari bo‘lib, u erda fotosintez protsessi boradi. Fotosintez protsessida
organic moddalar to‘planadi. Po‘stloqning ichki qavatini endoderma deb ataladi.
Ba’zan endoderma o‘rnida krxmalga boy bo‘lgan hujayralar uchraydi. Poyaning
markaziy silindr qismi tug‘diruvchi to‘qima peresikldan boshlanadi. Peresikl
poyada bir necha hujayralardan iborat. Peresikl ichkarida, ya’ni poyaning markaziy
qismida o‘tkazuvchi bog‘lamlari asosiy to‘qimalarda tarqoq joylashgan. Bir pallali
o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami yopiq, ya’ni floema bilan ksilema
o‘rtasida kambiy bo‘lmaydi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lami kolloterial tipda
tuzilgan. Ya’ni floema ksilemaning bir tomoniga o‘rnashgan. Poyaning markaziy
28

qismidagi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari yirik va katta, chet tomondagilari esa,
maydaroq bo‘ladi. Lekin o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari poyaning chetroq
qismida ko‘proq bo‘ladi. Sababi o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari bargdan poyaga
o‘tib turadi. Bir pallali o‘simliklar poyasining markazida o‘zak bo‘lmaydi
(bug‘doy poyasining ichi kovak,makkajo‘xori poyasining ichi esa g‘ovak bo‘ladi).

O‘tli ikki pallali o‘siliklar ham tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan.
Poya ko‘ndalang kesimida epidermis tagida birlamchi po‘stloq joylashgan.
Birlamchi po‘stloqda 2xil mexanik to‘qimalarni uchratish mumkin.
1.Kollenxima.
2.Sklerenxima.
Kollenxima 2 xil bo‘ladi: Burchakli va plastinkali.Kollexima tirik
hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, unda fotosintez protsesslar bo‘lib turadi.
Poyada ko‘proq burchakli kollenxima uchraydi. Bunday hujayralarning faqat 4 ta
burchagi yog‘ochlangan bo‘ladi.
Sklerenxima hujayralari hamma tomonidan yog‘ochlangan ya’ni o‘lik bo‘ladi.
Sklerenxima poyaga qattiqlik beradi. Kollenxima esa 2 xil vazifani bajaradi.
Poyaga elastiklik berish va oziq moddalarni tayyorlash va to‘plash. O‘tkazuvchi
to‘qima bog‘lamlari poyaning markaziy slindrida, ya’ni asosiy to‘qimalarida doira
bo‘yicha, odatda bir qator, ba’zan ikki qator joylashgan. O‘tli ikki pallali
o‘simliklarning o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari ochiq (floema bilan ksilema
o‘rtasida kambiy bor) hamda kolloterial (ksilemaning bir tomoniga floema
joylashgan) yoki bikolloterial (ksilemaning har ikki tomoniga floema joylashgan)
tipda tuzilgan. Masalan: Oshqovoq poyasidagi o‘tkazuvchi to‘qima shunday tipda
29

tuzilgan. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘larining orasida oraliq kambiydan yangi
o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lari hosil bo‘lib turadi. Bu yangi hosil bo‘lgan
o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari birinchi hosil bo‘lgan bog‘lamlarga nisbatan
kichikroq bo‘ladi. To‘plam oralig‘idagi kambiy oldingi bog‘lamlardagi kambiy
bilan qo‘shilib, kambiy halqasini tashkil qiladi. Ksilema kambiy halqasining ichki
tomonidan, floema esa tashqi tomoniga joylashadi. Poyaning markazida odatda
o‘zak bo‘ladi. Labsimongullilar oilasiga, soyabon gullilar oilasiga kiruvchi
o‘simliklar poyasining o‘zagi tez fursatdat nobud bo‘lib, poyaning ichi kovak
bo‘lib qoladi. (shalfey, yalpiz, sabzi, ukrop).O‘zakning chetki hujayralari tirik
saqlanib qoladi.Markazdagi hujayralarning po‘sti yog‘ochlanadi, ya’ni o‘lik
bo‘ladi.
Yog‘ochli o‘simliklarning poyasi yosh davrida epidermis bilan, keyichalik
ikkilamchi qoplovchi to‘qima periderma bilan o‘ralib oladi. Peridermani probka
kambiysi, ya’ni fellogen ishlab chiqaradi. Fellogen o‘zidan yuqoriga fellemani,
ichkariga fellodermani ishlab chiqaradi. Fellogenning o‘zi epidermisdan yoki
po‘stloqning tirik hujayralaridan hosil bo‘ladi. Probka bilan qoplangan qavat
o‘zidan suv va havoni o‘tkazmaydi. Probka bilan qoplangan poyalarda
chechevichkalar bo‘ladi. O‘simlik chechevichka orqali nafas oladi hamda ortiqcha
suvlarni bug‘latib turadi. Peridermaning ichkarisida birlamchi po‘stloqning
hujayralari joylashgan. Ularda oziq moddalar to‘planadi. Ba’zan bu hujayralarda
kristallar ham uchraydi. Masalan: Lipaning poyasida ko‘rish mumkin. Ba’zi bir
o‘simliklarning po‘stlog‘ida smola yo‘llari yoki efir moylari ishlab chiqaruvchi
bezli hujayralar joylashgan bo‘ladi. Poyaning markaziy slindri peresikldan
boshlanadi. Peresikldan ichkarida, ya’ni ikkilamchi po‘stloqda floema joylashgan.
Poyaning yog‘ochli qismi ksilema va o‘zakdan iborat. Ksilema bilan floema
o‘rtasida kambiy bo‘linib ko‘payib turadi. Kambiy hujayralari faqat qishda
bo‘linishdan to‘xtaydi. Kambiy o‘zidan yuqoriga floema elementlarini ichkari
tomonga esa,ksilema elementlarini ishlab chiqaradi. Floemaga nisbatan ksilema
qismi bir necha marotaba ortiq ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham poyaning
po‘stloq qismiga nisbatan yog‘ochlik qismi qalin bo‘ladi. Daraxtlarning yog‘ochlik
30

qismiga qarab, yoshini aytish mumkin. Kambiyning kuzda ishlab chiqargan suv
naylari mayday, qalin po‘stlik, ksilema elementlari zich joylashgan bo‘ladi.
Natijada bahor bilan kuz o‘rtasida yillik chegara halqa hosil bo‘ladi. Bu halqalarni
yillik halqa deyishadi. Yillik halqalarning soniga qarab, o‘simliklarning yoshi
aytiladi. O‘zakdan po‘stloqqa qarab o‘zak nur hujayralari joylashgan bo‘ladi.
O‘zak nur hujayralari po‘stloqqa suv va mineral moddalarni, po‘stloq-dan
markazga esa,organik moddalarni o‘tkazadi. Daraxtlarning yog‘ochlik qismi
markaziy tomoni Yadro bo‘lib hisoblanadi. Markazda bo‘lgan suv naylari
berkiladi. Suv naylari hamda ksilemaning parenxim hujayralarining po‘sti
oshlovchi moddalar, smola yoki boshqa organik moddalar bilan sug‘oriladi.
Shuning uchun daraxtning poyasi juda mustahkam bo‘ladi. Shuning uchun ham
paxtaning poyasi duradgorlikda ishlatiladi. Daraxtlarda Yadro 30 yilda tuziladi.
Yadroning qattiqligi o‘simlikning yoshiga bog‘liq emas, ob-havoga, tuproqqa
bog‘liq.
Yadro tuzilgandan so‘ng ksilemaning Yadro atrofidagi yosh qismi
o‘tkazuvchanlik vazifasini bajarib turadi.
Ochiq urug‘li o‘simliklar poyasining ichki tuzilishi.
Igna bargli daraxtlar yog‘ochi asosan traxeidlardan tashkil topgan bo‘lib,
ancha gomogen va bir tarzdadir. Zich jipslashgan traxeidlar bu yerda, bir vaqtning
o‘zida suv o‘tkazuvchi va mexanik tizimlarishini bajaradilar. Suv naylari yo‘q.
Parenxima yog‘och nurlari va smola yo‘llarining (agar ular bo‘lsa) bezli
epiteliysidan tashkil topgan.
Traxeidlar va yog‘och nurlarining parenxima hujayralari orasida yarim
hoshiyalangan teshiklar (poralar) hosil bo‘ladi. Bunday teshiklar (poralar) ayniqsa
qarag‘ayda ancha yirik. Yog‘och nurlarining yuqori va pastki chegaralari bo‘ylab
nurli traxeidlarning tasmasi o‘tadi. Nurli traxeidlar – bo‘ylamasiga cho‘ziq,
devorlarida hoshiyalangan teshiklari (poralar) bor o‘lik hujayralardir. Ushbu
hujayralar radial suv transportini ta’minlaydilar.
Smola yo‘llari nurlarda qisman bo‘ylama va qisman radialdir. Ular igna
bargli daraxt tanasidagi o‘zaro bog‘liq naylar tizimini tashkil etadi. Ignabargli
31

daraxt tanasi jarohatlanganda oqib chiqadigan smola jarohat joyida antiseptik
“ пластырь ” hosil qiladi. Daraxt tanasi zararlanganda qo‘shimcha smola yo‘llari
hosil bo‘ladi. Oqqarag‘ay (pixta) smola yo‘llari yo‘q zararlanmagan yog‘och
zararlanadigan bo‘lsa travmatik smola yo‘llari hosil bo‘ladi. O‘rta kengliklarda
o‘sadigan daraxtsimon o‘simliklarda ikkilamchi yo‘g‘onlashuv aprelning
oxirlaridan sentyabrning boshlarigacha bo‘lgan davr bilan cheklangan. Ya’ni,
ushbu jarayon diskret ro‘y beradi.
XULOSA
Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki
murakkab buladi. Mas, tuban yusinlar Poyasi faqat bir xil parenxima
hujayralaridan, poyabargli yusinlar poyasi qobiq va suv o tkazuvchi to qimadan,ʻ ʻ
pla-unlar poyasi esa ksilema va floemalyan iborat utkazuvchi to qimadan tuzilgan.
ʻ
Qirqbo g imlar poyasining ichi g ovak bo lib, o tkazuvchi to qimalar aylana
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
joylashadi. Qirqqulokdar poyasining markazi narvonsimon joylashgan
traxeidalardan tuzilgan ksilema elementlaridan iborat; uni floema pardasi o rab
ʻ
turadi. Bundan tashqarida bir necha kavat hujayralardan tuzilgan peritsikl
joylashgan. Mana shu markaziy silindr birlamchi qobiq, tashqi tomondan
epidermis bilan o ralgan. Birlamchi qobiqning eng ichki — peritsikl bilan
ʻ
chegaradosh qavati endoderma deb ataladi. Urug li o simliklar poyasining
ʻ ʻ
po stlog i ostida parenxima hujayralaridan iborat birlamchi qobiq bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
endodermasi markaziy silindrni o rab turuvchi peritsikl bilan chegaralanadi.
ʻ
Poyaning dastlabki rivojlanish bosqichida peritsikl ostida yupqa par-dali
uzunchoq hujayralardan iborat hosil qiluvchi to’qima — prokambiy vujudga
keladi. Prokambiy hujayralarining bulinishi natijasida birlamchi ksilema va
birlamchi floema hosil buladi. Ikki pallali va ochiq urug li usimliklarda esa
ʻ
birlamchi ksilema va birlamchi floemadan tashqari ikkilamchi hosil qiluvchi
to qima — kambiy ham vujudga keladi. Ko pchilik bir pallali usimliklar
ʻ ʻ
poyasining markaziy kismi parenxima hujayralaridan tuzilgan bulib, ularning
orasidan o tkazuvchi nay — tolalar tutami o tadi.
ʻ ʻ
32

Bir pallali usimliklar poyasida kambiy hosil bo lmagani uchun yo g onlashuvʻ ʻ ʻ
xususiyatiga ega emas. Aloe, yukka, dratsena kabi ayrim bir pallali o simliklarning
ʻ
poyasi fakat peritsiklda vujudga keladigan ikkilamchi hosil qiluvchi to qima
ʻ
hisobiga yo gonlashadi. Yer ostida joylashadigan bargi reduksiyalangan poya,
ʻ
odatda, ildizpoya deyiladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Xamdamov I. Botanika asoslari. Toshk е nt. «M е xnat». 2014. Mustafa е v
S.M. Botanika. Toshk е nt. «O`zbеkiston».2502.470
2. Ikromov M.I., Normuradov X.N., Yuldahеv A.S., Botanika T.
«O`zbеkiston»2502. 322 s
3. Vasilev А.Е., VoroninN.S., Yelenevskiy А.G., Syerebryakova Т.I.
«Botanika, morfologiya rasteniy» М. «Prosvyesheniya».2018.
4. Burigin V.A., Jongurazov F.X. Botanika. Toshk е nt. «O`situvchi». 2015.
5. Tojiba е v Sh. O`simliklar sist е matikasi (tuban o`simliklar). Toshk е nt,
«O`situvchi», 2011.
6. Kursanov.L.I. Botanika II tom. Tosh.2007
7. To`xta е v A. «O`simliklar anatomiyasi va morfologiyasi»T.
«O`situvchi»2019.
8. Umarova A.L. «O`simliklar anatomiyasi va morfologiyasi» dan amaliy
mashg`ulotlar. T.: «O`situvchi», 2016
9. Х rjanovskiy V.G., Ponomarenko S.F. Botanika. М .: «Visshaya shkola»,
2012.
10. Kurs nizshix rasteniy. М .: «Visshaya shkola », 2010.
Jizn rasteniy. М .: Prosvesheniya. Т .5, ch. 1,2. 2009
34

Botanika fanidan barcha talablarga mos keluvhci kurs ishi.

Sotib olish