Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	393.6KB
Покупки	13
Дата загрузки	18 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Prussiya Qirolligi Fridrix II hukmronligi davrida (1740-1786)

Berlinga ekspeditsiya tayyorladi. Buning uchun Z. G. Chernishev qo’mondonligidagi
qo’shinlar va G. G. Totlebenning mobil otryadi ajratildi. 24 sentabrda (5 oktabr)
Chernishev otryadi, undan keyin P. I. Panin diviziyasi va F. M. Lasi avstro-sakson
korpusi Berlinni kutdilar. 28-sentyabrga o’tar kechasi (9-oktyabr) Prussiya garnizoni
rus qo’shinlari tomonidan bosib olingan Berlinni tark etdi. 1 (12) oktyabrda 70 ming
Prussiya qo’shinining yaqinlashishi munosabati bilan Berlin bosh qo’mondonning
buyrug’i bilan tark etildi, shundan so’ng armiya Landsbergga olib ketildi. kasallik
tufayli Saltikov 18 (29) sentyabr, A. B. Buturlin bosh qo’mondon etib tayinlandi.
Ruslar Berlinni tark etgandan so’ng, Fridrix Saksoniyaga ko’chib o’tdi va 23-
oktyabrda (3-noyabr) Torgauda Daunni mag’lub etdi, u Daunga chekindi. Drezden.
1760-yilgi kampaniya hal qiluvchi natijalar bermadi. Ikkala tomon ham charchagan
edi. Fransiya tinchlik kongressini chaqirishni taklif qildi, lekin Prussiya hali yetarlicha
zaiflashmagan deb hisoblagan Rossiyaning qarshiliklariga duch keldi. Angliya
mustamlakachilik bosqinlarini mustahkamlashga intilib, murosa qilmadi. Frederik
Sileziyani o’zi uchun saqlab qolish uchun urushni davom ettirishga qaror qildi. 13
1761-yilgi kampaniya.1761-yilning yozida Fridrix rus va Avstriya qo’shinlari
o’rtasida manevr qildi, jiddiy janglar bo’lmadi. Rossiya armiyasi Liegnitsga etib bordi
va 14 (25) avgustda Laudon korpusi bilan bog’landi. Avstriya qo’mondonligi bilan
uch haftalik samarasiz muzokaralardan so’ng, Buturlin Avstriya qo’shinlariga yordam
berish uchun Chernishevning 26 000-korpusini qoldirib, Poznanga chekindi. Oldin
Breslau va Shvaydnitsni qoplagan Fridrix Neisse daryosiga ko’chib o’tdi. Bundan
foydalanib, Laudon Shvaydnitsni bo’ron bilan oldi, shundan so’ng raqiblar qishga
joylashdilar: avstriyaliklar - Yuqori Sileziyada, Chernishev - Glatzda, prussiyaliklar -
Breslavl viloyatida. Pomeraniyada P. A. Rumyantsev korpusi kuchlar etishmasligi va
Prussiya Platen korpusining orqa tomondan tahdidiga qaramay muvaffaqiyatli ishladi.
A. I. Polyanskiy boshchiligidagi eskadron va shved kemalari yordamida rus
qo’shinlari 5 (16) dekabrda taslim bo’lgan Kolbergni to’sib qo’yishdi. Saksoniya va
13
Всеобщая история / С.В. Новиков, А.С. Маныкин, О.В. Дмитриев. –М.: АСТ: СЛОВО: Полиграфиздат, 2012.
23

1.2.Fridrix II hukmronlik yillari (1740 – 1786)
Gohenzollern sulolasidan bo’lgan Prussiya qiroli. Buyuk qo’mondon. Fridrix Vilyam
I. Yoshligida fransuzlar falsafasi ta sirida bo’lgan Ma’rifat (keyinchalik Volter vaʼ
boshqa frantsuz ma’rifatchilari bilan bog’langan). Bu uning taxtni egallaganidan
keyin Prussiya harbiy-byurokratik absolyutizmi va militarizmining eng izchil vakili,
Prussiya zodagonlarining sinfiy manfaatlarining vakili bo’lishiga to’sqinlik qilmadi.
1740-yilda Frederik II Avstriyaga tegishli bo’lgan Sileziyaga bostirib kirdi va u bilan
bir qator urushlarni boshladi. U harbiy harakatlarni ko’pincha xiyonat bilan
tavsiflangan diplomatik manevrlar bilan mohirona almashtirdi. 1 (1740 - 1742) va 2
(1744 - 1745) deb nomlangan Sileziya urushlari natijasida u katta iqtisodiy va
strategik ahamiyatga ega bo’lgan Sileziyaning katta qismini Prussiyaga qo’shib
olishga muvaffaq bo’ldi.
1756-1763-yillardagi yetti yillik urush davrida Fridrix II o’sha paytdagi hukmron
chiziqli taktikani takomillashtirdi (masalan, egilgan jangovar tartibni qo’llash)
Avstriya va frantsuz qo’shinlariga bir qator mag’lubiyatlar keltirdi, ammo bu
muvaffaqiyatlar rus qo’shinlarining g’alabalari bilan bekor qilindi; Prussiya uchun
qulay siyosiy sharoitlar tufayli u to’liq mag’lubiyatdan qochadi. Qonli urushning
natijasi Prussiyaning Germaniyada hukmronlik uchun kurashda Avstriyaning kuchli
raqibi sifatida o’rnatilishi bo’ldi (shu maqsadda, keyingi 1785-yilda Fridrix II
Prussiya homiyligida "Knyazlar ittifoqi" deb nomlangan tashkilotni tuzdi. Avstriyaga
qarshi muvozanat). Fridrix II Polshaning bo’linishini faol ravishda qidirdi, bu unga
Sharqiy Prussiyani qirollikning qolgan qismi bilan bog’lash imkonini berdi (1772-
yilda Polshaning birinchi bo’linishi natijasida). 5
Fridrix II doimiy ravishda armiyani mustahkamlashga asosiy e’tibor qaratdi. Uning
hukmronligining oxiriga kelib, u 190 mingga yaqin kishini tashkil etdi va uning
mazmuni davlat byudjetining deyarli 2/3 qismini o’zlashtirdi. Prussiya saroyining
5
Jo‘rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh., Jahon tarixi 8-sinf Yangi tarixning birinchi davri (XVI — XIX asrning 60-
yillari). – T.: Cho‘lpon nomidagi NMIU 2014. 160 b.
11

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Prussiya qirolligining tashkil topishi. Germaniya
knyazliklari ichida Avstriya va Brandenburg eng kuchlilari edi.
XVII- XVIII asrlar shu ikki knyazlikning Germaniyada gegemonlik uchun kurashi
ostida o’tdi. Avstriyani Gabsburglar sulolasi, Brandenburgni esa Gogensollernlar
sulolasi boshqarardi. Biri ning poytaxti Vena shahri, ikkinchisiniki esa Berlin shahri
edi. XVII asrda Brandenburg knyazligida Prussiya gersogligi yetakchi mavqega ega
bo’lib oldi. 1701-yilda Branderburg knyazligi o’rnida Prussiya qirolligi tashkil topdi.
Brandenburg knyazi Fridrix III Fridrix I nomi bilan Prussiya qiroli deb e’lon qilindi.
Shu davrdan boshlab qulay xalqaro sharoitdan va boshqa nemis knyazliklarining
kuchsizligidan foydalangan Prussiya qudratli davlatga aylana bordi. Prussiya qudratli
qo’shin Fridrix II ham tuza oldi. XVIII asr oxirida Prussiya maydoni jihatidan
Yevropada uchinchi, qo’shini soni jihatidan esa to’rtinchi o’rinni egalladi. Fridrix II
hukmronligi davrida (1740—1786) Prussiya mutlaq monarxiyaga aylandi.
Fridrix II hukmronlik qilgan davrda Prussiya bir qator urushlarda ishtirok etdi.
Dastlab 1740 –1748-yillari Avstriya taxti uchun bo’lgan urushda ishtiroki
Prussiyaning Avstriya, Fransiya va Buyuk Britaniya bilan munosabatlarini
murakkablashtirdi.Fridrix II ning Markaziy Yevropada Avstriya bilan raqobatlashuvi
uni Karl VI ning qizi Mariya Terezani Avstriya taxtining vorisi deb tan olishga bergan
va dasidan voz kechishga olib keldi. Tanaffuslar bilan davom etgan urush 1748-yiliʼ
Aaxen sulhi bilan yakunlandi. Unga ko’ra Gabsburglar o’zlarining ko’plab yerlarini
saqlab qoldi, ammo deyarli butun Sileziya Prussiya tarkibiga o’tdi. Bu esa
Prussiyaning Yevropadagi mavqeini yanada mustahkamladi.1756-yili boshlangan
Yetti yillik urushda qatnashish Prussiyaga katta muvaffaqiyat keltirmadi. U Buyuk
Britaniya va Portugaliya bilan birgalikda Fransiya, Avstriya, Shvetsiya, Rossiya,
Saksoniya va Ispaniyaga qarshi kurashib, 1757-yil noyabr va dekabr oylarida Avstriya
va Fransiya qo’shinlarini mag’lub etgan bo’lsa-da, 1759-yili Kunersdorf yonida rus
qo’shinlariga mag’lub bo’ldi, 1760-yili ruslar ma lum muddatga hatto Berlinni ham
ʼ
29

Taxminan bir vaqtning o'zida Falastinda yaratilgan XII oxiri asrda Tevtonik yoki
nemis nomi bilan mashhur bo'lgan Muqaddas Bokira Maryamning (Ordo domus
Sanctae Mariae Teutonicorum) uyining ma'naviy va ritsarlik buyrug'i Muqaddas
zamindan Boltiqbo'yi davlatlariga ko'chib o'tdi. Papaning to'g'ridan-to'g'ri buyrug'i
bilan butparast prussiyaliklarga qarshi salib yurishlari boshlandi. Ko'p o'tmay, hozirgi
Latviyada mustahkamlangan (o'sha paytga qadar dushmandan bir qancha og'ir
mag'lubiyatga uchragan va o'lim yoqasida turgan) Qilichdorlar ordeni o'ziga
biriktirildi. Tevton ordeni o'z mulkini Boltiq dengizining janubiy va sharqiy
qirg'oqlari bo'ylab kengaytirdi.
1415-yilda Nyurnberg Burgravesi Frederik VI Xogenzollern (1371–1440)
imperatordan Brandenburg brendini o’zining merosxo’rligiga qabul qilib, saylovchi
Fridrix I bo’ldi. U o’z suveren hukmronlik huquqini mahalliy bo’ysunuvchilarga
qarshi kurashda erishdi. ularning kichik zodagonlar yordamida qarshilik ko'rsatishi,
shuningdek, unga katta yordam bergan shaharlar. Biroq uning vorisi saylovchi Fridrix
II Temir tish (1440-1470 yillarda hukmronlik qilgan) burgerlarga qora noshukurlik
bilan javob qaytardi: shahar hokimlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklardan foydalanib,
1442 yilda Berlinni egallab, uni shahar muxtoriyatidan mahrum qildi. 18
18
Ян Мелин А.Ю., Альф В. Юханссон, Сюзанна Хаденберг. История Шве-ции. – М.: Из-тво «Весь Мир». 2007.
28

Polshaning Ghenzollernlar foydasiga suverenitetdan voz kechishini oldi.
Prussiya gersogligi. 1701 yilda saylovchi Fridrix III o'z fuqarolarining qoni evaziga
"Muqaddas Rim imperiyasi" imperatoridan Ispaniya vorisligi uchun bo'lajak urush
uchun harbiy kontingentlarga muhtoj bo'lgan qirollik unvonini oldi. Brandenburg-
Prussiya davlati qirollikka aylandi
Qirol Frederik II (1740 - 1786) davrida yillik muntazam byudjetning 80% dan ortig'i
(16 tadan 13 million taler) harbiy ehtiyojlarga sarflangan. Bu davrda Prussiya
armiyasi 195 ming kishiga ko'paydi va G'arbiy Evropada birinchi bo'ldi. Prussiya
armiyasi shafqatsiz mashq va qamish intizomi bilan ajralib turardi. militarizm
Prussiyada byurokratiya bilan to'ldirildi; erkin fikrning har qanday ko'rinishi
shafqatsizlarcha bostirildi. 7
Gohenzollernlar o'zlarining siyosatlarida ayniqsa xiyonatga murojaat qilishdi.
18-asrning 40-yillarida o’tmishda bosib olgan Polshaning Sileziya hududini
Avstriyadan tortib olishga uringan Fridrix II Fransiya bilan ittifoq tuzdi.
Avstriya, keyin Avstriya bilan yashirincha til biriktirib, Frantsiyaga xiyonat qildi,
natijada Frantsiyaga tayanib, Avstriyani mag'lub etdi va Sileziyani qo'lga kiritdi.
1745 yilgi shartnoma Sileziyaning katta qismini Prussiyaga berdi. 1756-1763
yillardagi yetti yillik urushda Prussiya Saksoniyani, Sharqiy hududlarni egallash
niyatida edi.
Pomorie, Kurlandiya va kichik nemis davlatlariga o'z ta'sirini kuchaytirdi, mos
ravishda Avstriyaning ularga ta'sirini zaiflashtirdi, lekin rus qo'shinlari Gross-
Egersdorfda (1757) va 1957 yilda yirik mag'lubiyatga uchradi.
Kunersdorf jangi 1759 yil. 1760 yilda rus qo'shinlari Prussiya poytaxti Berlinni
egallab oldilar. Prussiyaning pozitsiyasi juda muhim edi. Faqat uning asosiy raqiblari
(Avstriya, Rossiya, Frantsiya) o'rtasidagi kelishmovchiliklar va Golshteyn gertsogi
Pyotr III ning Tsarina Yelizaveta Petrovna (1761) vafotidan so'ng Rossiya taxtiga
7
Истрия мировых цивилизаций: учебное пособие / коллектив авторов; под науч. ред. Г.В. Драча, Т.С.
Паниотовой. – М.: КНОРУС, 2012.
14

egallashdi. Faqat ittifoqchilar orasidagi kelishmovchilik va rus taxtiga kelgan Petr III
ning siyosatigina Prussiyani batamom halokatdan saqlab qoldi.Yetti yillik urush
natijasiga ko’ra, 1763-yilgi Gubertsburg sulhiga binoan Prussiya faqat Sileziyanigina
o’zida saqlab qoldi. 1772-yili Polshaning birinchi taqsimlanishidan so’ng Visla
daryosining quyi oqimidagi yerlarga (Gdansk shahridan tashqari) ega bo’lib, o’z
mavqeini yanada mustahkamladi.
Fridrix II ma’rifiy absolyutizm deb ataladigan ruhda harakat qilib, bir qator
islohotlarni amalga oshirdi. Qiynoqlar bekor qilindi, sudyalarning mustaqilligi
printsipi tasdiqlandi, garchi nomuvofiq bo’lsada, sud jarayonlari soddalashtirildi,
Prussiya Zemstvo kodeksi ishlab chiqildi. (1794-yilda nashr etilgan), boshlang’ich
ta’lim kengaytirildi; Prussiyaga ko’chmanchilarni jalb qilishdan manfaatdor bo’lgan
Fridrix diniy bag’rikenglik siyosatini olib bordi. ammo, ko’p voqealar faqat dabdabali
edi
(masalan, Fridrix o’zini erkin fikrlash tarafdori sifatida ko’rsatib, 1740-yilda matbuot
erkinligini e’lon qildi va keyinchalik tsenzuraning qat’iy majburiyligini tasdiqladi).
Dehqonlarni erdan quvib chiqarishni to’xtatishga urinishlar (muvaffaqiyatsiz) amalga
oshirildi (chunki haydab chiqarish soliq tushumlarini kamaytirdi va chaqiruv
kontingentlarini kamaytirdi). Fridrix merkantilistik va proteksionistik siyosat olib
bordi, bu umuman manufaktura ishlab chiqarishining rivojlanishiga hissa qo’shdi,
lekin shu bilan birga kichik davlat vasiyligi bilan tadbirkorlarning tashabbusini
bog’lab qo’ydi. Aktsiz solig’i va yig’imlarini undirishning yangi tartibining joriy
etilishi
(1766-yilda fransuz amaldorlari boshchiligidagi Qirollik daromadlari bosh
boshqarmasining tashkil etilishi) va qahva va tamaki sotish bo’yicha og’ir davlat
monopoliyasi xalqning eng kuchli noroziligiga sabab bo’ldi.
Fridrix II davrida Prussiya buyuk davlatlar qatoriga o’tdi, uning hududi deyarli ikki
baravar ko’paydi. Biroq, uning rejimi qoloq va zaif bo’lib chiqdi.
30

kirishi Prussiyani falokatdan qutqardi. Pyotr III Fridrix II bilan tinchlik va ittifoq
tuzdi.
18-asrning oxirgi uchdan birida unumdor Polsha erlarini egallab olishga va g’alla
savdosidagi Polsha raqobatini yo’q qilishga intilayotgan Prussiya chor Rossiyasi va
Avstriya bilan birgalikda Polshani bo’linishda qatnashdi. Polshaning birinchi (1772),
ikkinchi (1793) va uchinchi (1795) bo'linishi natijasida
Prussiya Poznanni, mamlakatning markaziy rayonlarini Varshava bilan, shuningdek,
qo’shib oldi Gdansk, Torun va boshqa bir qator hududlar. Bu Prussiyada Polsha
aholisining ba'zan nemis aholisidan ko'p bo'lishiga olib keldi. Oxirigacha
18-asrda Gohenzollernlar Prussiya hududini 300 000 km2 dan ortiqqa olib kelishdi.
Biroq, cheksiz urushlar mamlakatni charchatdi.
15

Vestfaliyadagi muxoliflarning harakatlari ahamiyatsiz edi. Avgust oyida Fransiya
Ispaniya, Neapol va Parma shtatlari bilan oilaviy shartnoma tuzdi Burbonlar sulolasi.
Ispaniya Angliya bilan urush boshladi. Portugaliya Angliya tomonini oldi.
Hal qiluvchi daqiqa 1761-yilgi yurish natijasida Prussiyaning ahvoli qiyinlashdi. u
Sileziyaning yarmini yo’qotdi, Prussiya oziq-ovqat sotib olgan Polshadan uzildi;
Kolbergning qo’lga olinishi bilan rus qo’shinlari Pomeraniyada mustahkamlanib,
Brandenburgga tahdid soldi. Angliyada almashtirilgan hukumat Prussiyaga keyingi
subsidiyalar berishdan bosh tortdi. Biroq, 1761-yil 25-dekabrda (1762-yil 5-yanvar)
imperator Yelizaveta Petrovna vafot etdi va taxtga o’tirgan Pyotr
III Fridrix II ning ashaddiy muxlisi bo’lib, urushni to’xtatdi va qaytib keldi
Prussiya hududlari rus qo’shinlari tomonidan hech qanday tovonsiz bosib olindi.
1762-yil 24-aprelda (5-may) Rossiya-Prussiya ittifoq shartnomasi tuzildi.
Buturlin armiyasi Rossiyaga qaytarildi va Chernishev korpusiga Avstriyaga qarshi
operatsiyalar uchun Prussiya armiyasiga qo’shilish buyurildi.
Shu bilan birga, Pyotr III Shlezvig uchun Daniya bilan urushga tayyorgarlik ko’ra
boshladi. 14

Ushbu voqealarning bevosita natijasi Shvetsiyaning 11 (22) mayda urushdan chiqishi
edi. 1762. Rossiya tashqi siyosatining yangi yo’nalishi davlat va zodagonlar
manfaatlariga zid edi. Saroy to’ntarishi 28-iyun (9-iyul) 1762-yil Pyotr III ning xavfli
rejalariga chek qo’ydi. Biroq, Ketrin II Prussiya bilan ittifoqdan voz kechib, urushni
davom ettirmadi. Prussiya bilan tinchlik o’rnatildi, Sharqiy Prussiya Prussiya bilan
qoldi. Chernishevning korpusi olib ketildi. Ketrin mustahkamlanmaslik uchun
Prussiyaning to’liq mag’lubiyatini xohlamadi.
2.2.Fridrix II hukmronlik yillarida tinchlik shartnomalari va yevropa
davlatlari o’rtasida sulh tuzilishi
Fridrix II Chernishev korpusining Prussiya armiyasida vaqtincha qolishidan
foydalanib, Sileziyadagi Daunga qarshi muvaffaqiyatli harakat qildi va uni qamal
14
Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O‘zbekiston, 2013. 529 b.
24

qildi. 28-sentyabrda (9-oktyabr) taslim bo’lgan Shvaydnits. Prussiyalik Genrix 18
(29) oktyabrda Fraybergda imperator qo’shinlarini mag’lub etdi. Prusslar deyarli
butun Saksoniyani egallab oldilar. 23-oktabrda (3-noyabr) Prussiya va Fransiya
o’rtasida dastlabki sulh imzolandi, 13 (24) noyabrda esa Prussiya o’rtasida sulh
tuzildi.
Prussiya va Avstriya tinchlik shartnomalari.Mustamlakalardagi urush qo’lga kiritilgan
Angliya uchun muvaffaqiyatli rivojlandi Kanada, Luiziana shtatining bir qismi,
Florida, Hindistonning katta qismi. 1762-yil noyabrda Fransiya va Angliya o’rtasida
tinchlik muzokaralari boshlandi va 30-yanvarda (10-fevral) Parij shartnomasi tuzildi,
unga qo’shildi. Ispaniya va Portugaliya. Yolg’iz qolgan Avstriya urushni davom ettira
olmadi. Bir tomondan, Prussiya va Avstriya va Saksoniya o’rtasida 4 (15) fevralda
Hubertusburg shartnomasi imzolandi, bu Prussiyaning Sileziya va Glatz okrugiga
egaligini tasdiqladi. 15
Etti yillik urush Yevropaning siyosiy xaritasini o’zgartirmadi, lekin uning asosiy
ishtirokchilarining kuchlar muvozanatiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Eng ko’p yutgan
orqali o’zining mustamlakachilik egaliklarini ancha kengaytirgan Angliya
Fransiya va Ispaniya eng kuchli dengiz kuchiga aylandi. Fransiyaning xalqaro obro’si
sezilarli darajada pasaydi. Harbiy zaiflik va iqtisodiy charchoq fransuz inqilobiga olib
kelgan absolyutizmning ichki inqirozini kuchaytirdi. O’z maqsadlariga erisha
olmagan Avstriya ittifoqchi bo’ldi Rossiya Turkiyaga qarshi kurashda. Etti yillik
urush Germaniyada Prussiyaning kelajakdagi gegemonligi yo’lidagi birinchi qadam
edi.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, 17-asrning boshlarida bo’lajak Prussiya, keyin esa
Brandenburg elektorati kichik va har qanday jilodan butunlay mahrum, provinsiya
davlati edi. Gohenzollernlarning o’sha paytdagi merosi ko’rinishida hali hech narsa
Germaniya imperiyasining kelajakdagi buyukligini aks ettirmasdi. Ulug’vor Gabsburg
15
Jo‘rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh., Jahon tarixi 8-sinf Yangi tarixning birinchi davri (XVI — XIX asrning 60-
yillari). – T.: Cho‘lpon nomidagi NMIU 2014. 160 b .
25

II Bob. Fridrix II hukmronligi davrida Prussiya qirolligi, yetti yillik
urush va Yevropa davlatlari o’rtasida tinchlik shartnomalarining
tuzilishi
2.1. Fridrix II hukmronligi davrida yetti yillik urush (1756-1763)
Urush Angliya va Fransiyaning mustamlaka uchun kurashi va Prussiyaning agressiv
siyosatining Avstriya, Fransiya va Fransiya manfaatlariga to’qnashuvi natijasida
vujudga keldi.
Rossiya o’zining mustamlakachilik ekspansiyasida Angliya Shimoliy Amerika va
Sharqiy Hindistonda keng mulkka ega bo’lgan Fransiya bilan to’qnashdi. Angliya-
frantsuz raqobati 1754-1755-yillarda Kanadada qurolli to’qnashuvlar shaklida bo’ldi,
lekin faqat 1756-yilda Angliya Fransiyaga rasman urush e’lon qildi.
Koalitsiyalarni qurish.Angliya-Fransiya mojarosi Yevropadagi siyosiy vaziyatni
murakkablashtirdi va Evropa davlatlarining an’anaviy siyosiy aloqalarini qayta
qurishga olib keldi. 18-asr o’rtalarida Prussiya Yevropa davlatlari orasida 1700-1721-
yillardagi Shimoliy urush va 1740-1748-yillardagi Avstriya vorisligi urushi natijasida
o’z hududini Germaniya va Polsha yerlari hisobiga kengaytirib ko’tarildi. Prussiya
siyosati kuchli armiya va kuchli harbiy va politsiya apparati bilan Prussiya Yunker
davlatini yaratishni yakunlagan qirol Fridrix II davrida keskin tajovuzkor tus oldi.
Avstriya vorisligi urushi paytida Prussiya tomonidan bosib olingan Sileziyani
qaytarishga intilib, Rossiya bilan ittifoq tuzishga intildi va 1746-yilda u bilan ittifoq
shartnomasi tuzdi, u 1750-yilda qo’shildi. 8
Angliya. Ammo Fransiya bilan qurolli to’qnashuvga kirgan Angliya, ingliz qirolining
merosxo’rligida bo’lgan Gannoverga hujum qilishdan qo’rqib, Prussiyaga murojaat
qildi va 16 (23) yanvarda u bilan 1756-yildagi Uaytxoll shartnomasini tuzdi. Bu
ittifoq Avstriyani yaqinlashishga majbur qildi Fransiya, shu paytgacha Avstriya
Gabsburglarining ashaddiy dushmani edi. uchun urushda Prussiya bilan ittifoq
tuzishdan foyda ko’rmagan Fransiya Avstriya merosi va Prussiyaning haddan tashqari
8
Ergashev . Sh ., Jahon tarixi ( Yangi davr . 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O‘zbekiston, 2013. 529 b .
16

uni Karl VI ning qizi Mariya Terezani Avstriya taxtining vorisi deb tan olishga bergan
va dasidan voz kechishga olib keldi. Tanaffuslar bilan davom etgan urush 1748-yiliʼ
Aaxen sulhi bilan yakunlandi. Unga ko’ra Gabsburglar o’zlarining ko’plab yerlarini
saqlab qoldi, ammo deyarli butun Sileziya Prussiya tarkibiga o’tdi. Bu esa
Prussiyaning Yevropadagi mavqeini yanada mustahkamladi.1756-yili boshlangan
Yetti yillik urushda qatnashish Prussiyaga katta muvaffaqiyat keltirmadi. U Buyuk
Britaniya va Portugaliya bilan birgalikda Fransiya, Avstriya, Shvetsiya, Rossiya,
Saksoniya va Ispaniyaga qarshi kurashib, 1757-yil noyabr va dekabr oylarida Avstriya
va Fransiya qo’shinlarini mag’lub etgan bo’lsa-da, 1759-yili Kunersdorf yonida rus
qo’shinlariga mag’lub bo’ldi, 1760-yili ruslar ma lum muddatga hatto Berlinni ham
ʼ
egallashdi. Faqat ittifoqchilar orasidagi kelishmovchilik va rus taxtiga kelgan Petr III
ning siyosatigina Prussiyani batamom halokatdan saqlab qoldi.Yetti yillik urush
natijasiga ko’ra, 1763-yilgi Gubertsburg sulhiga binoan Prussiya faqat Sileziyanigina
o’zida saqlab qoldi. 1772-yili Polshaning birinchi taqsimlanishidan so’ng Visla
daryosining quyi oqimidagi yerlarga (Gdansk shahridan tashqari) ega bo’lib, o’z
mavqeini yanada mustahkamladi. 2
Fridrix II hukmronligining oxiriga kelib Prussiya yerlari 118,9 ming kv2 dan 194,8
ming kv2.ga kengaydi, aholisi esa ikki ba-robardan ham oshib, 2 mln 240 ming
kishidan 5 mln 430 ming kishiga yetdi. Prussiya Yevropaning qudratli davlatlaridan
biriga aylandi.Shunday qilib, ushbu davrda Germaniyada milliy-siyosiy birlik hali
shakllanmagan edi. U o’rta asrlardagidek “German millati-ning Muqaddas Rim
imperiyasi”, ya ni yuzlab mustaqil knyazliklar-ning juda omonat birikmasi bo’lib
ʼ
qolayotgan edi. Bundan tashqari, imperiyaga gegemonlik qilayotgan Avstriya
tarkibiga kiruvchi boshqa millatlar o’zlarining Germaniyanikidan farqli bo’lgan ta-
rixiy taqdiri, alohida milliy madaniyatlari, iqtisodiy va siyo-siy taraqqiyot yo’liga ega
edilar.Shunga qaramasdan, XVIII asrda, juda sekinlik bilan bo’lsada, nemis
millatining shakllanish jarayoni davom etdi. Mamlakat si-yosiy jihatdan hali ham
2
Душенко К.В. Всемирная история в изречениях и цитатах. – М.: Эксмо, ИНИОН РАН, 2008.
7

yana bir nechta juda mayda er uchastkalariga egalik qilishgan (masalan, Kottbus
mintaqasi).
Gohenzollernlar mamlakatimizdagi eng noaniq va tuhmatga uchragan yirik xorijiy
sulolalar ekan, menimcha, ularning tarixini tasvirlash uchun bir necha sahifalarni
ajratish kerak. Men buni o’quvchi ushbu suloladan bo’lgan saylovchilar, qirollar,
so’ngra imperatorlar harakatlaridagi ma’lum bir davomiylikni hamda Buyuk
Fridrixning o’zi hukmronligi va siyosati mantiqini tushunishi uchun qilyapman.
Fridrix II meros qilib olgan shohlik ikki qismdan iborat bo'lib, ular Polsha erlari
koridori bilan ajratilgan va butunlay boshqacha tarixga ega: Brandenburg elektorati
(margraviati) va Prussiya gersogligi. 17
14-asrning o’rtalaridan boshlab Brandenburg hukmdorlari nemis xalqining Muqaddas
Rim imperiyasi imperatorini saylashda ovoz berish huquqiga ega bo’lgan yettita eng
qudratli saylovchi knyazlar qatoriga kirgan. 1240 yilda Shprida asos solingan Berlin
shahri margraviatning poytaxtiga aylandi va 15-asrning boshidan bu provinsiyada
Shvabiyalik Gohenzollernlar oilasi joylashdi.
Gohenzollernlarning ildizlari, afsonaga ko'ra, o'sha davrda Shveytsariyada bir joyda
paydo bo'lgan. Bu vaqtda, ikki ritsar aka-uka, katta yo'llarda talonchilik bilan
shug'ullangan ko'plab boshqalar kabi, Janubiy Germaniyaning Svabiya eriga
joylashib, Shvabish Alb tog'larida o'tib bo'lmaydigan Zoller qoyasining tepasida
o'zlari uchun qal'a qurdilar. Atrofdagi tekisliklarda hukmronlik qilgan bu 855 metrli
tosh nomidan Hohenzollernlar oilasining nomi (nemischa Hohenzoller - "baland
tosh") kelib chiqqan.
1227 yilda Nyurnberg Burgraviatini egallab olgan va keyinchalik Brandenburg,
Prussiya, keyin esa butun Germaniya boshlig'i bo'lishga mo'ljallangan oiladan
frankoniyalik deb ataladigan yosh oila ajralib chiqdi. 1918 yilgi Germaniya inqilobiga
qadar Shveytsariya chegarasi yaqinidagi kichik Gohenzollern knyazligini boshqargan
Svabiya filiali).
17
Душенко К.В. Всемирная история в изречениях и цитатах. – М.: Эксмо, ИНИОН РАН, 2008.
27

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . 1740-yili taxtga kelgan
qirol Fridrix II hukmronlik qilgan yillari (1740 –1786) Prussiyada absolyutizm
o’zining eng yuqori cho’qqisiga yetdi. Militarizm ham o’zining yakunlangan
ko’rinishiga ega bo’lib, pruss armiyasi son jihatidan Yevropaning eng katta ar-
miyasiga aylandi.
O’zini ma rifatchilik tarafdori hisoblagan Fridrix II ma rifatli absolyutizm ruhidagiʼ ʼ
qator islohotlarni o’tkazishga jazm qildi. Biroq bu islohotlarning aksariyati
qog’ozdagina qolib ketdi.Fridrix II hukmronlik qilgan davrda Prussiya bir qator
urushlarda ishtirok etdi. Dastlab 1740 –1748-yillari Avstriya taxti uchun bo’lgan
urushda ishtiroki Prussiyaning Avstriya, Fransiya va Buyuk Britaniya bilan
munosabatlarini murakkablashtirdi.Fridrix II ning Markaziy Yevropada Avstriya
bilan raqobatlashuvi uni Karl VI ning qizi Mariya Terezani Avstriya taxti-ning vorisi
deb tan olishga bergan va dasidan voz kechishga olib keldi.Tanaffuslar bilan davom
ʼ
etgan urush 1748-yili Aaxen sulhi bilan yakunlandi. Unga ko’ra Gabsburglar
o’zlarining ko’plab yerlarini saqlab qoldi, ammo deyarli butun Sileziya Prussiya
tarkibiga o’tdi. Bu esa Prussiyaning Yevropadagi mavqeini yanada mustahkamladi.
1756-yili boshlangan Yetti yillik urushda qatnashish Prussiyaga katta muvaffaqiyat
keltirmadi. U Buyuk Britaniya va Portugaliya bilan birgalikda Fransiya, Avstriya,
Shvetsiya, Rossiya, Saksoniya va Ispaniyaga qarshi kurashib, 1757-yil noyabr va
dekabr oylarida Avstriya va Fransiya qo’shinlarini mag’lub etgan bo’l-sa-da, 1759-
yili Kunersdorf yonida rus qo’shinlariga mag’lub bo’ldi, 1760-yili ruslar ma lum
ʼ
muddatga hatto Berlinni ham egallashdi. Faqat ittifoqchilar orasidagi kelishmovchilik
va rus taxtiga kelgan Petr III ning siyosatigina Prussiyani batamom halokatdan saqlab
qoldi.Yetti yillik urush natijasiga ko’ra, 1763-yilgi Gubertsburg sulhiga binoan
Prussiya faqat Sileziyanigina o’zida saqlab qoldi.1772-yili Polshaning birinchi
taqsimlanishidan so’ng Visla daryosining quyi oqimidagi yerlarga (Gdansk shahridan
tashqari) ega bo’lib, o’z mavqeini yanada mustahkamladi.Fridrix II hukmronligining
3

Prussiya qirolligi, yetti yillik urush va Yevropa davlatlari o’rtasida tinchlik
shartnomalarining tuzilishi jarayonlarni ochib berishdan iborat etib belgilandi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishida qo’yilgan maqsad va
vazifalarga erishish uchun oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
 Fridrix II ning islohotlari. Rossiya imperiyasining shakllanishini tahlil
qilish ;
 Fridrix II hukmronlik 1740 – 1786 yillarini batafsil yoritish;
 Fridrix II hukmronligi davrida yetti yillik urush 1756-1763 yillarga oid
ma’lumotlarni tahlil qilish va o’rganish;
 Fridrix II hukmronlik yillarida tinchlik shartnomalari va yevropa davlatlari
o’rtasida sulh tuzilishining tarixiy ahamiyatini to’laroq ko’rsatish;
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati iborat bo’lib, Kurs ishining umumiy hajmi
31 betni tashkil etadi. Kurs ishida 21 ta manbadan iborat adabiyotlardan foydalanilgan
bo’lib, shulardan 4 tasi internet saytlaridir.
5

qamalini olib tashlashga majbur bo’ldi. 14-avgust kuni Zorndorfda qonli jang bo’lib
o’tdi, unda ikkala tomon ham katta yo’qotishlarga duch keldi. Fridrix Kustringa, rus
qo’shinlari esa Landsbergga chekindi. Avstriya va imperator qo’shinlari armiyaga
qarshi operatsiyalarni boshladilar Saksoniyadagi Prussiyalik Genrix. Fridrix
yordamga shoshildi, lekin 3-oktyabrda Xochkirchda mag’lubiyatga uchradi.
Leyptsigni blokada qilish uchun muvaffaqiyatsiz urinishdan keyin va Drezden
armiyasi Dauna Shimoliy Chexiyaga, imperatorlar esa Frankoniyaga chekindi.
Prussiya qo’shinlari Saksoniya, Sileziya va Pomeraniyaga joylashdilar. Bir oylik
harakatsizlikdan so’ng, Fermor Kolbergni qamal qilishga qaror qildi, ammo qamal
ikkilanmasdan va epchillik bilan o’tkazildi va sentyabr oyining oxirida olib tashlandi.
Rus armiyasi Vistuladan tashqariga chekindi.Gannover armiyasi 1 (12) iyunda
frantsuz armiyasini mag’lub etdi Richelieu o’rniga Klosterkampda va 12 (23) iyunda
Krefeldda o’ynagan Konde.Fransiya hukumati Reyn armiyasini kuchaytirdi, Klermon
o’rniga marshal L.J.Kontad tayinlandi. Subizaning qo’shini Gannoverga tahdid qilib,
Gessega kirdi va Brunsvik gertsogi Reyn bo’ylab Munsterga qaytib ketdi. 11
1758-yilgi kampaniyaning muvaffaqiyatsiz natijalari Prussiyaga qarshi koalitsiya
a’zolari o’rtasida o’zaro ishonchsizlikni keltirib chiqardi. Rossiya va Avstriya, bejiz
emas, Fransiya hukumatini alohida tinchlik o’rnatish niyatida deb gumon qilishdi.
Ularning bosimi ostida Fransiya hukumati boshlig’i kardinal Berni o’rniga Shyuzul
gertsogi tayinlandi. Fransiya bilan yangi shartnoma imzolandi
Avstriya keyinchalik u qo’shilgan Prussiya bilan urushning davom etishi haqida
Rossiya.
1759-yilgi kampaniya.1759-yil boshiga kelib, ittifoqchilarning 352 ming kishilik
armiyasi bor edi. Prussiya va Shimoliy Germaniya shtatlari - 222 ming kishi. Aprel
oyida rus armiyasi Oderga ko’chib o’tdi. 18 (29) iyun kuni yangi bosh qo’mondon
P.S. Saltikov keldi. Donni almashtirgan Prussiya generali Vedel rus qo’shinini
kechiktirishga harakat qildi, ammo 12 (23) iyulda Palzigda mag’lubiyatga uchradi.
11
Л иви Баччи, Массимо. Демографическая история Европы / Серия «Ста-новление Европы» / Пер. с итал. А.
Миролюбовой. – СПб.: «Александ-рия», 2010.
21

kuchayishidan qo’rqib, 20-aprelda (1-may) Versalda Avstriya bilan mudofaa ittifoqi
tuzdi. Angliya va Prussiya o’rtasidagi yaqinlashish Rossiyani Angliya bilan ittifoq
tuzishga qaratilgan tashqi siyosat yo’nalishini qayta ko’rib chiqishga majbur qildi.
1756-yil 31-dekabr. 1757-yil Rossiya qo’shildi Versal shartnomasi va bilan yakunladi
Avstriya bilan 1757-yildagi Peterburg ittifoq shartnomasi. Shunday qilib, ingliz-
fransuz mustamlakachilik raqobati fonida ikkita koalitsiya tuzildi. Qarshi
Prussiyani Avstriya, Fransiya, Rossiya, Shvetsiya, Saksoniya o’ynadi;
Regensburgdagi Imperial Diet ham Prussiyaga qarshi imperator qo’shinlarini
yuborishga qaror qildi. Prussiya tomonida Angliya va ayrim Shimoliy Germaniya
shtatlari (Gannover, Gessen-Kassel, Braunshveyg-Volfenbüttel va boshqalar) edi.
Avstriya Sileziyani qaytarishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi, Fridrix II Saksoniyani
egallab, uni Chexiya (Bogemiya) ga almashtirishni, ukasi Genrixni Kurlandiya
gersoglik taxtiga o’tqazishni va Polshani Prussiyaga vassal qaramlikka solishni
xohladi. Yelizaveta Petrovna hukumati Prussiyaning Boltiqbo’yi davlatlarida xavfli
ekspansiyasini to’xtatishga, Polshaga chegaralarni kengaytirishga, ya’ni Boltiqbo’yi
va Boltiqbo’yi savdo yo’llarini bog’lashga harakat qildi. Qora dengizlar, Polsha
Prussiya hisobidan kompensatsiya qilinishi; Rossiya esa Angliya va Gannoverga
qarshi urushda qatnashmaslikni shart qilib qo’ydi. Fransiya Gannoverni, Shvetsiyani -
Prussiya Pomeraniyasini egallashga intildi.
1756-yilgi kampaniya.Prussiyada 150 ming kishilik yaxshi tayyorlangan armiya bor
edi, Shimoliy Germaniya shtatlari 47 ming kishini maydonga tushirdi; Angliya
subsidiyalar berdi. Prussiyaga qarshi koalitsiya ikki barobar kuchga ega edi, ammo
1756-yilda urushga tayyor emas edi. Bundan foydalangan Fridrix 1756-yil 17 (28)
avgustda 95 ming kishilik qo’shin bilan to’satdan Saksoniyaga bostirib kirdi. Sakson
qo’shini (18 ming kishi) Pirna mustahkamlangan lagerida o’rab olingan va 4 (15)
oktyabrda taslim bo’lgan. Kolinda joylashgan Avstriya armiyasining bir qismi 21-
sentyabrda (1-oktyabr) Lobozitsda Fridrix tomonidan hujumga uchradi va daryo
bo’ylab orqaga chekindi. Eger.
17

iyunda (5-iyul) olingan Memelni qamal qildi. Armiya Pregel daryosi tomon harakat
qilishni davom ettirdi va 19-avgustda Grossda.Egersdorf Levald korpusini mag’lub
etdi. Hujum qilish imkoniyati Königsberg, ammo Apraksin oziq-ovqat va kasallik
etishmasligi bahonasida Tilsitga chekinishni boshladi. U olib tashlandi va sudga
tortildi, Fermor bosh qo’mondon etib tayinlandi.
Shved qo’shinlari (17 ming kishi) 1757-yil sentyabrda bostirib kirishdi
Pomeraniya, ammo rus armiyasi chekinganidan keyin ular chekinishga majbur
bo’lishdi Stralsund va Ryugen oroli. Levald korpusining shvedlarga qarshi
chalg’itishi rus armiyasiga yana Sharqiy Prussiyaga bostirib kirishga imkon berdi.
1758-yil 2 (13) yanvarda rus qo’shinlari Tilsitni egallab olishdi va 11 (22) yanvarda -
Koenigsberg. Sharqiy Prussiya Rossiya tarkibiga kiritildi. 1757-yilgi kampaniya
Frederik uchun urushning "yorqin" davrini tugatdi. Uning qat’iyatliligi va faolligi
ittifoqchilarning sustligi va passivligidan sezilarli ustunlik berdi. Ammo g’alaba
qozonish uchun manevrning o’zi etarli emas. 10
1758-yilgi kampaniya.1758-yilgi yurish fevral oyida gertsog armiyasining oldinga
siljishi bilan boshlandi. Brunsviklik Ferdinand (30 ming kishi) shahzoda Genrixning
Prussiya qo’shini yordamida d’Estre o’rnini egallagan frantsuz marshal L. F.
Richelieu armiyasiga qarshi. Frantsuzlar Gannoverni tark etib, Reyn bo’ylab
chekinishdi. Ruxsat berdi.
Fridrix rus va Avstriya armiyalariga qarshi faol operatsiyalarni boshladi.
7-aprel, ikki haftalik qamaldan so’ng, u Shveydnitsni oldi va 23-aprelda (4-may)
Olmutzga yaqinlashdi. Biroq, Avstriya armiyasining bosh qo’mondoni Daun,
prussiyaliklarning aloqalari bo’yicha harakat qilib, ularni qamalni olib tashlashga va
orqaga chekinishga majbur qildi. Koenigretz. Rus armiyasi faqat iyun oyida Vistulani
kesib o’tdi va 4-iyulda qamal qildi Kustrin. Fridrix 15 000 kishilik korpus bilan
Chexiyadan jo’nab ketdi va 10-avgustda Frankfurtga keldi va u erda generalning 18
000 kishilik korpusiga qo’shildi. Dons, keyin esa rus aloqalariga tahdid qilib, Kustrin
10
Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O‘zbekiston, 2013. 529 b .
20

qo’shinlari Kozluj yaqinida turk qo’shinlarini mag’lubiyatga uchrat-gandan so’ng
muzokaralar qayta boshlandi. 1774-yil 10-iyul kuni Bolgariyaning Kuchuk qaynarji
qishlog’ida tinchlik shartnomasi imzolanib, unga binoan Kerch, Yonqal a va Kabardaʼ
Rossiyaga o’tdi. Ayni paytda Rossiya Qora dengizda harbiy flot qurish huquqini oldi.
Endi Rossiyaning savdo kemalari bo’g’ozlardan qarshiliksiz o’tadigan bo’ldi.
Biroq 1775-yiliyoq ikki davlat o’rtasida Qrim xoni masalasi-da yana kelishmovchilik
vujudga keladi. Turkiya Davlat-Gireyni, Rossiya esa Shagin-Gireyning nomzodini
qo’llaydi. Ikki davlat o’rtasidagi Qrim uchun olib borilgan raqobat 1783-yil 8-aprel
kuni imperator Yekaterina II ning Qrimni Rossiya tarkibiga qo’shib olish to’g’risidagi
farmoni e lon qilinishi bilan yakunlandi.
ʼ
10

Yetti yillik urushdan keyin Rossiyaning Yevropadagi asosiy raqibi Fransiya bo’lib
qoldi. U Shvetsiya, Rech Pospolita va Turkiya ishtirokida Rossiyaga qarshi “Sharqiy
to’siq” tashkil qiladi. Aso-siy muammo Rech Pospolita yerlari bo’lib, bu
davlatlarning har biri unda o’z manfaatini ko’zlab ish tutadi.
Shunday murakkab sharoitda Rossiya Prussiya bilan ittifoq tu-zishga muvaffaq bo’ldi.
Yekaterina II Rech Pospolitaning yaxlitli-gidan, Fridrix II esa uni bo’lib olishdan
manfaatdor ekanligi bu ittifoqning tuzilishiga monelik qilmaydi.1764-yili Rossiya va
Prussiya tomonidan qo’llab-quvvatlangan S. Ponyatovskiy Polsha qiroli qilib
saylandi. Katolik bo’lma-ganlarning huquqi masalasi ham ittifoqchilar foydasiga hal
qilindi: endi katolik bo’lmaganlar ham Polshada davlat lavozim-larini egallash
huquqiga ega bo’ldi. 4
Rech Pospolitadagi voqealarni diqqat bilan kuzatayotgan Usmoniylar imperiyasi u
yerdan Rossiya qo’shinlarining olib chiqib ketilishini talab qildi va 1768-yili
Rossiyaga urush e lon qildi. Urushning dastlabki yili turk qo’shinlari Xotiy, Yassi,ʼ
Buxarest, Izmail va Dunaydagi boshqa bir qancha qo’rg’onlarni tashlab ke-tishga
majbur bo’ldi. Dengizda talantli sarkarda P.A. Rumyansev (1725 –1796)
qo’mondonligidagi rus qo’shinlari turklarga katta ta-lofat yetkazdi. Ammo Fransiya
va Avstriya tomonidan Turkiyaning qo’llanishi Rossiyani muzokara boshlashga va
Rech Pospolitaning bo’linishiga rozilik berishga majbur qildi.1772-yilgi Konvensiya
Rech Pospolitaning birinchi bo’lini-shini rasmiylashtirdi. Unga binoan Galitsiya
Avstriyaga, Pomorye va Buyuk Polshaning bir qismi Prussiyaga, Sharqiy Belorussiya
Rossiyaga o’tdi.
Shu yili Turkiya bilan ham tinchlik muzokaralari boshlandi. Kelishmovchiliklarning
asosiy sababi Qrim muammosi edi. Rossiya Qrimga mustaqillik berilishini talab qilar,
Turkiya esa buni rad etardi.Shunday holatda ikkala mamlakat o’rtasida urush
harakatlari boshlandi. 1774-yil iyunida A. Suvorov1 qo’mondonligidagi rus
4
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов вузов / М.М.
Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. – 6-е изд., пересмотр. – М.: Дрофа, 2005.
9

oxiriga kelib Prussiya yerlari 118,9 ming kv2 dan 194,8 ming kv2.ga kengaydi,
aholisi esa ikki barobardan ham oshib, 2 mln 240 ming kishidan 5 mln 430 ming
kishiga yetdi. Prussiya Yevropaning qudratli davlatlaridan biriga aylandi.
Shunday qilib, ushbu davrda Germaniyada milliy-siyosiy birlik hali shakllanmagan
edi. U o’rta asrlardagidek “German millatining Muqaddas Rim imperiyasi”, ya niʼ
yuzlab mustaqil knyazliklar-ning juda omonat birikmasi bo’lib qolayotgan edi.
Bundan tashqari, imperiyaga gegemonlik qilayotgan Avstriya tarkibiga kiruvchi
boshqa millatlar o’zlarining Germaniyanikidan farqli bo’lgan ta-rixiy taqdiri, alohida
milliy madaniyatlari, iqtisodiy va siyo-siy taraqqiyot yo’liga ega edilar.
Shunga qaramasdan, XVIII asrda, juda sekinlik bilan bo’lsada, nemis millatining
shakllanish jarayoni davom etdi. Mamlakat si-yosiy jihatdan hali ham tarqoq bo’lib,
XVIII asrning birinchi yarmida uning turli hudulari orasida iqtisodiy aloqalar ham
juda sust edi. Keyinchalik, iqtisodiy hayotning jonlanishi bilan yagona milliy bozor
shakllanib bordi, ammo Germaniyaning tarqoqligi bunga hamon to’siq bo’lib
qolaverdi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Shuni ta’kidlash joizki, Prussiya qirolligida
Fridrix II ning islohotlari va hukmronlik yillarini va Fridrix II hukmronligi davrida
Prussiya qirolligi, yetti yillik urush va Yevropa davlatlari o’rtasida tinchlik
shartnomalarining tuzilishini o’rganish. Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-
qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O’zbekiston, 2013. 529 b., Jo’rayev U., Farmonov R.,
Ergashev Sh., Jahon tarixi 8-sinf Yangi tarixning birinchi davri (XVI — XIX asrning
60-yillari). – T.: Cho’lpon nomidagi NMIU 2014. 160 b., va xorijiy adabiyotlarni
o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining obekti. Ushbu kurs ishining obekti Prussiya qirolligi fridrix ii
hukmronligi davrida (1740-1786) tadqiq etish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti. Ushbu kurs ishining predmeti Prussiya qirolligida
Fridrix II ning islohotlari va hukmronlik 1740 – 1786 yillari, Fridrix II ning
islohotlari. Rossiya imperiyasining shakllanishi, Fridrix II hukmronligi davrida
4

ulug’vorligi va ulug’vorligi (yangi qirollik qarorgohining qurilishi - Postdamdagi
Sansouci saroyi va boshqalar) juda ko’p pul sarflagan, bunda Frederik frantsuz
monarxlari bilan raqobatlashgan. U san’atning biluvchisi va homiysi shon-shuhratini
oshirishga intildi, bir qator falsafiy va tarixiy asarlar muallifi edi. ("Antimachiavelli" -
"Anti-Machiavell", 1740; "Mening davrim tarixi" - "Histoire de mon temps", 1746;
"Yetti yillik urush tarixi" - "Histoire de la guerre de sept ans", 1763 va boshqalar),
asosan fransuz tilida yozilgan.
Fridrix II ma’rifiy absolyutizm deb ataladigan ruhda harakat qilib, bir qator
islohotlarni amalga oshirdi. Qiynoqlar bekor qilindi, sudyalarning mustaqilligi
printsipi tasdiqlandi, garchi nomuvofiq bo’lsada, sud jarayonlari soddalashtirildi,
Prussiya Zemstvo kodeksi ishlab chiqildi. (1794-yilda nashr etilgan), boshlang’ich
ta’lim kengaytirildi; Prussiyaga ko’chmanchilarni jalb qilishdan manfaatdor bo’lgan
Fridrix diniy bag’rikenglik siyosatini olib bordi. ammo, ko’p voqealar faqat dabdabali
edi
(masalan, Fridrix o’zini erkin fikrlash tarafdori sifatida ko’rsatib, 1740-yilda matbuot
erkinligini e’lon qildi va keyinchalik tsenzuraning qat’iy majburiyligini tasdiqladi).
Dehqonlarni erdan quvib chiqarishni to’xtatishga urinishlar (muvaffaqiyatsiz) amalga
oshirildi (chunki haydab chiqarish soliq tushumlarini kamaytirdi va chaqiruv
kontingentlarini kamaytirdi). Fridrix merkantilistik va proteksionistik siyosat olib
bordi, bu umuman manufaktura ishlab chiqarishining rivojlanishiga hissa qo’shdi,
lekin shu bilan birga kichik davlat vasiyligi bilan tadbirkorlarning tashabbusini
bog’lab qo’ydi. Aktsiz solig’i va yig’imlarini undirishning yangi tartibining joriy
etilishi (1766-yilda fransuz amaldorlari boshchiligidagi Qirollik daromadlari bosh
boshqarmasining tashkil etilishi) va qahva va tamaki sotish bo’yicha og’ir davlat
monopoliyasi xalqning eng kuchli noroziligiga sabab bo’ldi. 6
Fridrix II davrida Prussiya buyuk davlatlar qatoriga o’tdi, uning hududi deyarli ikki
baravar ko’paydi. Biroq, uning rejimi qoloq va zaif bo’lib chiqdi.
6
Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O‘zbekiston, 2013. 529 b .
12

tarqoq bo’lib, XVIII asrning birinchi yar-mida uning turli hudulari orasida iqtisodiy
aloqalar ham juda sust edi. Keyinchalik, iqtisodiy hayotning jonlanishi bilan yagona
milliy bozor shakllanib bordi, ammo Germaniyaning tarqoqligi bunga hamon to’siq
bo’lib qolaverdi.
Shu davrdagi yana bir mojaro – 1741–1743-yilardagi rus-shved urushi edi. Urush Abo
tinchlik sulhi bilan yakunlanib, Finlyan-diyaning kichik bir qismi Rossiya ixtiyoriga
o’tdi. Asosiysi esa Shvetsiya Rossiyaning Boltiq bo’yida egallagan yerlarini yana bir
marta tan oldi.
XVIII asr ikkinchi choragidan Rossiyaning Qozog’istonga ta -siri kuchayadi. Bundaʼ
Rossiya Turkiston xonliklari va Hindiston yerlaridan o’tgan savdo yo’llarini
egallashni maqsad qilib qo’ygan edi. 1731-yili rus imperatori Anna Ioannovna
Qozog’istonning bir qismini Rossiyaga qabul qilish haqida farmonni imzolaydi.
1740-1743-yillari Qozog’istonning markaziy qismi ham Rossiya ixtiyoriga o’tadi.VIII
asr 2-yarmida Rossiyaning faol tashqi siyosati uning 1756 –1763-yillardagi Yetti
yillik urushda qatnashishi bilan bog’liq. Urushga Rossiya 1757-yili qo’shildi va shu
yili 19-avgust kuni Gross-Yegersdorf qishlog’i yaqinida pruss qo’shinlariga katta
talofat yetkazdi. 3
1758-yilning boshlarida rus qo’shinlari Sharqiy Prussiya-ning markazi Kyonigsberg
(hozirgi Kaliningrad) shahrini ishg’ol qilishdi.1760-yilgi harbiy kampaniyaning eng
katta muvaffaqiyati 27-sentyabr kuni rus qo’shinlari tomonidan Berlinning olinishi
bo’ldi. Fridrix II halokat yoqasida turgandi. Uni faqat Rossiya tax-tiga kelgan Pyotr
III ning harakatlari – Avstriya bilan ittifoqning buzilishi, Prussiyada harbiy
harakatlarning to’xtatilishi saqlab qoldi.Yetti yillik urushda qatnashish Rossiyaga
hududiy foyda keltirmagan bo’lsada, Yevropada eng kuchli hisoblangan Prussiya
armiyasini mag’lub qilganligi uning siyosiy obro’sini, armiyaning esa harbiy
mahoratini oshirdi.
3
Jo‘rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh., Jahon tarixi 8-sinf Yangi tarixning birinchi davri (XVI — XIX asrning 60-
yillari). – T.: Cho‘lpon nomidagi NMIU 2014. 160 b .
8

monarxiyasi haqida gapirmasa ham, Prussiya Evropa gegemonligiga erishish
yo’lining boshida hech bo’lmaganda Bavariya va ayniqsa Saksoniya kabi boshqa
nemis davlatlari bilan teng darajada edi. Saksoniya saylovchisi Fridrix Avgust I 1697-
yilda II avgust nomi bilan Polsha qiroli etib saylandi. Shunday qilib, uning sulolasi
1763-yilgacha qisqa tanaffuslar bilan hukmronlik qilgan ikkinchi yirik (Rossiyadan
keyin) Evropa davlatini qo’l ostiga oldi.
Biroq, 1742-1745-yillarda hatto Muqaddas Rim imperiyasining tojiga da’vogarlik
qilgan Bavariya Vittelsbaxlari ham (Gabsburglar buni ulardan tortib olishgan), na
Sakson Vettinlari o’zlariga taqdim etilgan tarixiy imkoniyatlardan foydalana
olmadilar va bularning barchasini almashdilar. bir lahzalik arzimas narsalar uchun.
Gohenzollernlar esa sabr-toqat bilan yildan-yilga, qiroldan shohga, asta-sekin
o’zlarining kelajakdagi kuchlarining poydevorini yig’ishdi. 16
Shuni ta’kidlash kerakki, bu faoliyatda Gohenzollernlar, aytaylik, rus podshosi
Pyotrdan ham yomonroq sharoitda edilar. Ularning xazinasi bo’sh bo’lsa-da, behisob
tabiiy boyliklarga ega ulkan davlati yo’q edi. Ularda inson resurslari yo’q edi,
Evropaning yirik davlatlaridan uzoqda edi, (uzoq vaqt davomida) haqiqiy mustaqillik
yo’q edi. Pul, askarlar, qurollar va kemalar yo’q edi: ular kerak bo’lganda emas, balki
bularning barchasini minalar va minalardan qazib olishlari kerak edi, yo’lda yomon
yotgan hamma narsani o’g’irlashdi va bundan tashqari, ruslar singari biznes uchun
og’riqsiz holda. , lekin yoqimli tiyin yig’ish, hammaga tejash, ochlik va ular
to’plashga muvaffaq bo’lgan hamma narsani mamlakatning yagona mulki - armiya
uchun ishlatish.
Shunday qilib, 1600-yilda Brandenburgning mulki Berlin atrofidagi Shimoliy
Germaniya hududining nisbatan kichik qismini o’z ichiga olgan bo’lib, u hatto
dengizga ham chiqa olmagan (og’zi hali ham shvedlar qo’lida bo’lgan kema qatnovi
mumkin bo’lgan Oder daryosini hisobga olmaganda) . Unga qo’shimcha ravishda,
Gohenzollernlar saylovchilarning domenlari bilan umumiy chegaraga ega bo’lmagan
16
История России XVIII – XIX вв. / Под ред. Л.В. Милова. М.,2006.
26

I Bob. Prussiya qirolligida Fridrix II ning islohotlari
va hukmronlik yillari (1740 – 1786)
1.1.Fridrix II ning islohotlari. Prussiya qirolligining shakllanishi
Prussiya qirolligining tashkil topishi. Germaniya knyazliklari ichida Avstriya va
Brandenburg eng kuchlilari edi. XVII— XVIII asrlar shu ikki knyazlikning
Germaniyada gegemonlik uchun kurashi ostida o’tdi. Avstriyani Gabsburglar sulolasi,
Brandenburgni esa Gogensollernlar sulolasi boshqarardi. Biri ning poytaxti Vena
shahri, ikkinchisiniki esa Berlin shahri edi. XVII asrda Brandenburg knyazligida
Prussiya gersogligi yetakchi mavqega ega bo’lib oldi. 1701-yilda Branderburg
knyazligi o’rnida Prussiya qirolligi tashkil topdi. Brandenburg knyazi Fridrix III
Fridrix I nomi bilan Prussiya qiroli deb e’lon qilindi. Shu davrdan boshlab qulay
xalqaro sharoitdan va boshqa nemis knyazliklarining kuchsizligidan foydalangan
Prussiya qudratli davlatga aylana bordi. Prussiya qudratli qo’shin Fridrix II ham tuza
oldi. XVIII asr oxirida Prussiya maydoni jihatidan Yevropada uchinchi, qo’shini soni
jihatidan esa to’rtinchi o’rinni egalladi. Fridrix II hukmronligi davrida (1740—1786)
Prussiya mutlaq monarxiyaga aylandi. Prussiya keyinchalik hatto Germaniyani
yagona davlatga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. 1740-yili taxtga kelgan qirol Fridrix
II hukmronlik qilgan yillari (1740 –1786) Prussiyada absolyutizm o’zining eng yuqori
cho’qqisiga yetdi. Militarizm ham o’zining yakunlangan ko’rinishiga ega bo’lib, pruss
armiyasi son jihatidan Yevropaning eng katta armiyasiga aylandi. 1
O’zini ma rifatchilik tarafdori hisoblagan Fridrix II ma rifatli absolyutizm ruhidagiʼ ʼ
qator islohotlarni o’tkazishga jazm qildi. Biroq bu islohotlarning aksariyati
qog’ozdagina qolib ketdi.
Fridrix II hukmronlik qilgan davrda Prussiya bir qator urushlarda ishtirok etdi.
Dastlab 1740 –1748-yillari Avstriya taxti uchun bo’lgan urushda ishtiroki
Prussiyaning Avstriya, Fransiya va Buyuk Britaniya bilan munosabatlarini
murakkablashtirdi.Fridrix II ning Markaziy Yevropada Avstriya bilan raqobatlashuvi
1
Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.: O‘zbekiston, 2013. 529 b .
6

1757-yilgi kampaniya.1757-yilgi kampaniyada Fridrix dushman kuchlarini
joylashtirishdagi sustlikdan foydalanishga va ittifoqchilar kelishidan oldin
avstriyaliklarni Bogemiyada mag’lub etishga qaror qildi. Sharqiy Prussiyada
G. Levaldning 30 minginchi korpusi qoldi. Aprel oyida Prussiya armiyasi
Bogemiyaga ko’chib o’tdi. Eger daryosida pozitsiyalarni egallagan Braunning
Avstriya armiyasi chekindi. 21-aprel Prussiya qo’shinlari (63 ming kishi) Pragaga
yaqinlashdi. 1757-yil 25-aprelda Praga jangida avstriyaliklar mag’lubiyatga uchradi
va Pragada qamal qilindi. Ammo L. Daun qo’mondonligidagi boshqa Avstriya
armiyasi (54 ming kishi) Pragaga yaqinlashdi va Kolin yaqinidagi jangda 7-iyunda 34
minginchi Prussiya armiyasi mag’lubiyatga uchradi. Frederik Praga blokadasini olib
tashlashga va ketishga majbur bo’ldi Bogemiya. Bu orada Avstriyaning ittifoqchilari
kurashga kirishdilar. 1757-yil aprelda frantsuz marshal L.Sh.d’Estre armiyasi (70
ming kishi) egallab oldi. Gessen-Kassel va Gannoverga ko’chib o’tdi. Gannover
armiyasi Kloster-Zevenda taslim bo’ldi va frantsuzlar Gannoverni egallab oldilar.
Shahzoda K.Subiz boshchiligidagi yana bir frantsuz armiyasi (24 ming frantsuz va 33
ming imperator qo’shinlari) 14-avgustgacha bostirib kirish bilan tahdid qilib,
Eyzenaxga yaqinlashdi. 9
Prussiya. Fridrix Saksoniyani tark etishga va Soubisega qarshi harakat qilishga
majbur bo’ldi. 25-oktabrda (5-noyabr) Rosbax jangida ittifoqchilar, son jihatidan katta
ustunlikka qaramay, mag’lubiyatga uchradilar va Reynga chekindilar. Ushbu g’alaba
natijasida Prussiyaning obro’si oshdi va Angliya yana Gannover armiyasini to’pladi.
Frederik qo’shinlarni Sileziyaga o’tkazishni boshladi, u erda avstriyaliklar Breslauni
olib, Shvaydnitsni qamal qildilar. 24-noyabr (5-dekabr) Leuthenda avstriyaliklar katta
mag’lubiyatga uchradilar va Chexiyaga chekindilar. Butun Sileziya yana prusslar
tomonidan bosib olindi.
S. F. Apraksin boshchiligidagi rus armiyasi (70 ming kishi) 1757-yil may oyida
Livoniyadan Nemanga ko’chib o’tdi. Alohida bino V.V. Fermor (20 ming kishi) 24-
9
История Средних веков: В 2 т. / Под ред. С.П. Карпова. Изд. 5-е. М.: МГУ, 2005.
19

Rossiya qo’shinlari Frankfurtni egallab, Berlinga tahdid soldi. Frederik shahzoda
Geynrix va boshqa otryadlarning qo’shinlariga qo’shilish yo’lida shoshilinch ravishda
Frankfurtga ko’chib o’tdi. G.E.ning Avstriya korpusi rus qo’shinlarini qo’llab-
quvvatlash uchun yaqinlashdi. Loudon. Rossiya-Avstriya qo’shinlari Oderning o’ng
qirg’og’ida joylashgan Kunersdorf, u erda 1-avgust kuni Prussiya armiyasi
mag’lubiyatga uchragan jang bo’lib o’tdi. G’alaba Berlinga yo’l ochdi, ammo Daun
yordam berishdan bosh tortdi va Saltikov o’zi oldinga borishga jur’at eta olmadi.
Avstriya qo’shinlari Saksoniyada noaniq harakatlarni amalga oshirdi va rus armiyasi
Oderning ikkala qirg’og’ida samarasiz manevrlardan so’ng Poznanga chekindi. 12
Fransiyaning Contad va Broy qo’shinlari (Subise o’rnini egallagan) so’nggi yurish
tajribasini inobatga olgan holda, birlashdilar va Gessen-Kasselga ko’chib o’tdilar,
ammo 21-iyulda (1-avgust) ular Mindenda mag’lubiyatga uchradilar va Mainga
chekindilar.
1760-yilgi kampaniya.1760-yilda Fridrix rus-avstriya va imperator qo’shinlariga (220
ming kishi) qarshi 100-120 ming kishilik armiyani zo’rg’a to’pladi. Harakat rejasiga
ko’ra, rus armiyasi Oderga va Breslavlga Laudon korpusi bilan bog’lanish uchun
oldinga siljishi, so’ngra qo’shinning harakatlanishi uchun manevr qilishi kerak edi.
Dauna Prussiya armiyasining orqa qismida harakat qilishi mumkin edi. Saltikov juda
kech gapirdi. 12 (23) iyulda Landeshutda Prussiyaning Fuket korpusi ustidan g’alaba
qozongan Laudon ulanishga shoshilmadi va 15 (26) iyul kuni Glatzni egallab oldi. 26-
iyul (6-avgust) Saltikov Breslavlga yaqinlashdi, lekin uni prusslar egallab olganini
aniqladi va Oderning o’ng qirg’og’iga Auraga chekindi. Fridrix va Daun esa Sileziya
va Saksoniyada foydasiz yurishlar va qarshi yurishlar bilan qo’shinlarni o’zaro
charchatib qo’yishdi. 4 (15) avgustda Daun bilan bog’lanmoqchi bo’lgan Loudon
korpusi mag’lubiyatga uchradi. Liegnitz. Sankt-Peterburg taklifi bilan avstriyaliklar
bilan bog’lanishga urinishlar behuda ekanligiga ishonch hosil qilgan Saltikov
12
Фортунатов В.В. История: Учебное пособие. Стандарт третьего по-коления. Для бакалавров. – СПб.: Питер,
2012.
22

Bu Fridrix vafotidan ko’p o’tmay - Prussiyaning inqilobiy, keyin esa Napoleon
Fransiyasi bilan urushlari paytida aniqlangan.
Birlashgan Brandenburg-Prussiya davlati. Uning siyosati negizida gontsollernlar va
prussiya zodagonlari manfaatlariga xizmat qilish tamoyili yotardi. Serf mulklari
egalariga aylangan sobiq ritsarlik - junkerlar bu erda hukmron tabaqa edi. Ulkan yer
boyligi Junkerlar to'plamlarida to'plangan. 16-asr oxiridan boshlab savdo yo’llari
harakati natijasida yer egalari mulklarining bozor bilan aloqalari kuchaydi. O’rtayer
dengizi V Atlantika okeani , Prussiya dehqonlarining qullikka aylanishiga,
Junkerlarning iqtisodiy qudratini mustahkamlashga hissa qo'shdi. O'z mulklarini
kengaytirishdan nihoyatda manfaatdor bo'lgan Gogenzollernlar buning uchun har
qanday yo'lni qo'lladilar: zo'ravonlik, poraxo'rlik, xiyonatkor fitna. xarakterli
xususiyat Brandenburg-Prussiya davlati militarizm bo'lib, keyingi barcha tarixda o'z
izini qoldirdi Prussiya.
Brandenburg-Prussiya davlatining nemis davlatlari orasida ahamiyati ortdi, lekin
unchalik emas, chunki uning hukmdorlari Yunker tarixnavisligi ta'kidlaganidek,
Germaniyada hukm surayotgan tartibsizlikka tartib va birlik elementini kiritdilar.
Aksincha, ular Germaniyaning parchalanishi va kichik nemis knyazliklarining
kuchsizligidan har tomonlama foydalanib, Brandenburg-Prussiya hududini nafaqat
slavyan erlari hisobiga, balki sulolaviy manfaatlar hisobiga ham kengaytirdilar.
Germaniya hududi. Prussiya Germaniyada, shuningdek, Polshada faqat o'z manfaati
uchun erni tortib olish mumkin bo'lgan hududni ko'rdi. 1609 yilda Iogann Sigismund
Jülich-Kliv gersogligining bir qismini o'z mulkiga qo'shib oldi (Kliv, Mark,
Ravensberg). Fridrix Vilgelm (1640 - 1688) davrida "Buyuk saylovchi" bo'lib, uni
Yunker tarixnavislik asoschilaridan biri deb biladi.
Brandenburg-Prussiya davlati, ular bu shtatga o'tdilar (ko'ra
1648 yildagi Vestfaliya tinchligi) G’arbiy Pomeraniyaning ko’p qismi (dastlab Polsha
yerlari) va bir qator boshqa hududlar. 1657 yilda Polsha va Shvetsiya o'rtasida urush
xavfi paydo bo'lganda, Fridrix Vilgelm o'zining betarafligi uchun to'lov shaklida
13

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………
…
I Bob. Prussiya qirolligida Fridrix II ning islohotlari
va hukmronlik yillari (1740 – 1786)……………………………………...
1.1.Fridrix II ning islohotlari. Rossiya imperiyasining
shakllanishi……….
1.2.Fridrix II hukmronlik yillari (1740 – 1786)……………………………
II Bob. Fridrix II hukmronligi davrida Prussiya qirolligi, yetti yillik
urush va Yevropa davlatlari o’rtasida tinchlik shartnomalarining
tuzilishi……………………………………………………………………
.
2.1. Fridrix II hukmronligi davrida yetti yillik urush (1756-1763)………..
2.2.Fridrix II hukmronlik yillarida tinchlik shartnomalari va yevropa
davlatlari o’rtasida sulh tuzilishi…………………………………………..
Xulosa……………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………...
2

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX (MAMLAKATLAR VA MINTAQALAR BO’YICHA) YO’NALISHI
“JAHON TARIXI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Prussiya Qirolligi Fridrix II hukmronligi
davrida (1740-1786)
Bajardi: ________________________
Qabul qildi: ________________________
Toshkent-2023

Bu Fridrix vafotidan ko’p o’tmay - Prussiyaning inqilobiy, keyin esa Napoleon
Fransiyasi bilan urushlari paytida aniqlangan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. Mirziyo y ev Sh. M. Yangi O’zbekiston strategiyasi . -Т.: “ O’zbekiston”
nashriyoti , 2021 -yil 464 bet.
II.Ilmiy adabiyotlar:
2. Ergashev. Sh ., Jahon tarixi (Yangi davr. 1-qism. XVI–XVIII asrlar). – T.:
O’zbekiston, 2013. 529 b.
3. Jo’rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh., Jahon tarixi 8-sinf Yangi tarixning
birinchi davri (XVI — XIX asrning 60-yillari). – T.: Cho’lpon nomidagi NMIU 2014.
160 b.
4. Всеобщая история / С.В. Новиков, А.С. Маныкин, О.В. Дмитриев. –М.:
АСТ: СЛОВО: Полиграфиздат, 2012.
5. Гизо Ф.П. История цивилизации в Европе. М.: Территория будущего,
2007.
6. Душенко К.В. Всемирная история в изречениях и цитатах. – М.: Эксмо,
ИНИОН РАН, 2008.
III.Internet manbalari:
7. https:// www.edu.uz
8. https:// www.ziyo.net.uz
9. https:// www.performance.yedu.uz .
10. https:// www.arxiv.u z
31

Prussiya Qirolligi Fridrix II hukmronligi davrida (1740-1786)

Купить