Psixik taraqqiyot va ta’limning o’zaro munosabatlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	241.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	23 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Ozoda Kuchkarova

Ro'yxatga olish sanasi 18 Mart 2024

2 Sotish

Psixik taraqqiyot va ta’limning o’zaro munosabatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SAMAR Q AND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI
INGLIZ TILI – II FAKULTETI
5112200 – MAKTABGACHA VA BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA
XORIJIY TIL (INGLIZ TILI)
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA KAFEDRASI «BOLALAR
PSIXOLOGIYASI» FANIDAN
“PSIXIK TARAQQIYOT VA TA’LIMNING O’ZARO MUNOSABATLARI”
MAVZUSIDAGI
Bajaruvchi: ___________________________
Ilmiy rahbar : _________________________
Kurs ishi "P edagogika va p sixologiya" kafedrasida bajarildi.
Kafedra mudiri: ________________
Kurs ishi kafedraning 202 4 -yil __-____________dagi majlisida himoya qilindi
va ______ baholandi.
Komissiya raisi:__________________________________
A’zolari:_________________________________________
________________________________________________
________________________________________________

SAMARQAND – 2024
MUNDARIJA
1

Kirish ………………………………………………………………....………… 3
I-BOB . Jahon psixologlarining ta’lim va psixik taraqqiyot borasidagi
qarashlari …………………………………………… 7
1.1 O ’ zbek olimlarining taraqqiyot va ta ’ lim xususidagi ta ’ limotlari … 12
1.2 Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati .......................... 1 5
II-BOB. Ta’lim va tarbiya psixologiyasining samaradorligini oshirish
mexanizmlari ……………………............................................................ 2 0
2.1. Psixik rivojlanish va ta’lim uyg’unligining nazariy asoslari ………… 2 4
2.2. Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiyada yosh
davrlarini tabaqalashning samaradorligi …………………………………… 26
Xulosa va takliflar …………………………………………… ……………….. 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………..……..…………………...
…… 33

2

Kirish
Yurtimizda ta ’ lim tizimini yanada rivojlantirish , jumladan ijtimoiy -
iqtisodiy takomillashtirish borasidagi ustuvor vazifalarga mos holda , kadrlar
tayyorlash masalalarining tubdan qayta ko ’ rib chiqish , jamiyatimiz a ’ zolarining
bilimi , saviyasini oshirish uchun avvalo ilm va marifat , yuksak ma ’ naviyat
kerak . Bu ijtim о iy - siyosiy va iqtis о diy jarayonlarning chuqurlashuvi va
riv о jlanishi jarayonida sub ’ yektiv о millar – ins о nning aql - idr о ki , tafakkur - tarzi
va intellektual sal о hiyati , iste ’ dod va iqtid о ri , erkinligi va ij о diyligi kabi
fazilatlarni r о li kun sayin о rtib b о rm о qda . Bularni harakatga keltirayotgan kuch
esa bu as о san ma ’ naviy manfaat , madaniyat , ehtiyoj va intilishlar his о blanadi .
Bular о rasida psixik taraqqiyot va ta ’ lim ning shaxs tarbiyasidagi o ’ rni
muhimdir . Zero Vatanimizning istiqboli bugungi avlodning bilimdon , ma ’ naviy
jihatdan barkamol insonlar bo ’ lib yetishishiga bog ’ liqdir . Bu o ’ rinda inson
ruhiyati qonunlarini o ’ rganuvchi psixologiya sohasi alohida ahamiyat kasb etadi .
Insonni jamiyatimiz uchun to ’ laqonli , faol va barkamol shaxs sifatida
shakllantirish , samaradorligini yanada oshirishda psixalogiya ilmi va uning
amliyotda har tomonlama to ’ g ’ ri yo ’ nalishda olib borilishi muhimdir .
Muammoning dolzarbligi . Psixik rivojlanish va ta ’ limning o ’ zaro
munosabati masalalari hozirgi kunda ta ’ lim yo ’ nalishida amalga oshirilayotgan
islohatlar bilan chambarchas bog ’ liqdir . Ushbu mavzuning dolzarbligi yosh
avlodning tarbiyasi , barkomol avlodni shakllantirish bilan uyg ’ undir . Bakomol
yoshlarni tarbiyalash , ularning mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy yo ’ nalishda
o ’ tkazilayotgan islohatlardagi faol ishtirokiga qaratilgandir . Bu strategik masala
maktab yoshidagi bolalarning o ’ qib o ’ rganishlarini yanada takomillashtirshni
talab qiladi . Ta ’ kidlash joizki , mamlakatimizda ta ’ lim to ’ g ’ risidagi qonun va
kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirilish natijasida ta ’ lim
jarayonida ko ’ plab o ’ zgarishlar ro ’ y berdi . Ta ’ limning barcha jabhalarida yangi
pedagogik texnologiyalar joriy qilindi . O ’ quvchilar psixologik rivojlanishidagi
muhim psixologik faktorlardan biri ularning yoshiga monand tarzda ta ’ lim
3

berilishini tashkil qilish masalasidir . Shuningdek ushbu ilmiy muammoning
dolzarbligi ta ’ lim va tarbiya jarayonida uchrayotgan , muammoli ta ’ limda
foydalanilayotgan yangi pedagogik texnologiyalarni o ’ quv jarayoniga joriy
qilish kabi psixologik muammolarni chuqur ilmiy tahlil qilishni ham talab
qiladi . Ushbu mavzuning dolzarbligi yana shu bilan xarakterlanadiki , bu masala
maktab yoshdagi o ’ quvchilarning tarbiyasini yuksaltirish , ularning ta ’ lim olishi ,
bevosita kelajagi , ya ’ ni jamiyatdagi o ’ rni bilan bog ’ liqdir . Shuningdek , ta ’ limni
modernizasiyalash davrida O ’ zbekistonda pedagogika va psixologiya fani ham
rivojlandi , natijada o ’ quvchilarni o ’ qib o ’ rgatishni ta ’ minlashga qaratilgan
psixologik ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi . Biz tanlagan tadqiqot mavzusining
dolzarbligi psixologik muammoli ta ’ limda qo ’ llanilayotgan pedagogik
texnologiyalarning amaliyotdagi ahamiyati bilan ham uyg ’ undir . Ta ’ kidlash
lozimki , talabalarning aqliy rivojlanishida muammoli psixologik ta ’ lim
texnologiyalarini qo ’ llashning bevosita psixologik amaliyotning o ’ zgacha turi
sifatida , talabalarga psixologik yordam ko ’ rsatish jarayonining yaxlitligi ,
mujassamlashganligini ham aks ettiradi . Mavzuning dolzarbligi talabalar aqliy
tarbiyasi mohiyatining hozirgi davr ta ’ limjarayoning o ’ ziga xos psixologik
xususiyatilari bilan chambarchas bog ’ liqligi , ushbu ishning maqsad va
vazifalarini aniqlash bilan ham belgilanadi . Ko ’ p yillik kuzatishlar va pedagogik
tajribalar , ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko ’ rsatadiki , o ’ quvchilarning ning aqliy
rivojlanish darajasini pastligi yoki ularda ma ’ lum o ’ quv malakalarining
rivojlanmaganligi , past o ’ zlashtirishga , uning kasbga , ilmga qiziqishining
pasayishiga olib keladi . Shuning sababdan talabaning intellektual rivojlanish
darajasini , ularda mavjud o ’ quv malakalarini o ’ rganish , kamchiliklarni tuzatish ,
maxsus o ’ quv va mehnat malakalarni rivojlantirishga yo ’ naltirilgan ishlar o ’ quv -
tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi . Hozirgi vaqtda pedagoglar va
pedagogik psixologiya mutaxassislari oldida ikkita o ’ zaro uzviy bog ’ liq
muammo - talabaning ta ’ lim olishga bo ’ lgan qobiliyatini va o ’ zlashtirishning
pastligi sabablarini , ular orasidagi bog ’ liqlikni o ’ rganish dolzarb muammo
bo ’ lib turibdi . Diagnostikaning asosiy vazifasi faqatgina bir fandan emas , balki
4

bir qancha fanlardan o ’ zlashtirishni , yomon o ’ zlashtirish sabablarini ( agar
shunday hol ro ’ y bergan bo ’ lsa ) topishdangina iborat emas . Pedagog uchun
talabaning haqqoniy o ’ quv imkoniyatlarining barcha qirralarini iloji boricha
ochib berishga xizmat qiluvchi , har qanday sharoitda , qaysi predmetdan qanday
mavzu o ’ tilganidan qat ’ i nazar qo ’ llash mumkin bo ’ lgan metodikalar
zarur . Avvalambor shuni ta ’ kidlab o ’ tish kerakki , talabalarning aqliy rivojlanish
darajasi ulardagi nazariy yoki amaliy bilmi olishga qobiliyat yoki bilimning
mavjudligi bilangina aniqlanmaydi . Talabaning aqliy rivojlanish darajsi tafakkur
jarayonlarining rivojlanganligi , o ’ quv materialining muhim va asosiylarni ajrata
olishi , olgan bilim yoki hosil qilingan , o ’ zlashtirilgan ko ’ nikmani boshqa
faoliyatga ko ’ chira olishi , turli nazariy bilimlarni amalda qo ’ llay olishi , mustaqil
fikrlashi , xulosa chiqara olishi , texnik vazifalarni yecha olishi ( texnik tafakkur )
kabi bir qancha belgilar bilan aniqlanadi . Shu sababli pedagoglar talabaning
o ’ rganayotgan kasbi , qaysi o ’ quv predmetining muhimligidan kelib chiqqan
holda uni baholashlari osonroq bo ’ ladi . O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti
I . A . Karimov “.... shu nuqtai nazardan qaraganda , jamiyatni modernizasyalash
davrida jamiyat a ’ zolarining o ’ z salohiyati va iste ’ dodini ro ’ yobga chiqarishi
uchun ularga birinchi galda teng imkoniyat va erkinlik muhitini , ham qonuniy ,
ham amaliy shart sharoitlarni yaratib berish zarur ” 1
. Prezidentimizning ushbu
metodologik ahamiyatga ega bo’lgan tavsiya ham kurs ishi mavzusining
dolzarbligidan dalolat beradi.
Kurs ishning maqsadi: psixik rivojlanish va ta’lim jarayonida o’quv
faoliyatining psixologik mohiyati, uning muammoli ta’lim nuqtai nazaridan,
psixologik xususiyatlarini mustaqil tadqiqot sifatida o’rganish.
Tadqiqotning ob’yekti: psixik rivojlanish va ta’lim jarayonida o’quv
faoliyatining psixologik mohiyati, uning muammoli ta’lim nuqtai nazaridan,
psixologik xususiyatlarini mustaqil tadqiqot sifatida o’rganish jarayoni.
Tadqiqotning predmeti: ta’limning psixologik jarayon ekanligi, talabalar aqliy
5

kamolotida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalarining
mustaqil tahlili.
Kurs ishning maqsad va vazifalari:
- komil inson tarbiyasining o’quvchilar psixologiyasi bilan uyg’unligininng
nazariy va amaliy ahamiyatini tahlil qilish;
- psixik taraqqiyot va ta’limning o’zaro munosabati mavzusini asosiy
mezonlarini o’rganish;
- ta’lim va tarbiya psixologiyasining samaradorligini oshirish mexanizmlari va
shart sharoitlarining tahlili;
- kichik maktab yoshidagi bolalar psixologiyasining xususiyatlarini aniqlash;
- maktab yoshidagi o’smirlarning intelektual rivojlanishi masalalarini tadqiq
qilish.
- ilk o’spirinlar o’qib o’rganishlarining psixologik jihatlarini o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi
Kirish, ikki b о b, xul о sa va tavsiyalar hamda f о ydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan ib о rat. Matnning umumiy hajmi 34 betni tashkil etadi.

___________________
1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.
Toshkent,”Manaviyat”,2008, B.68.
6

I bob. Jahon psixologlarining ta’lim va psixik taraqqiyot borasidagi
qarashlari.
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab
olib, bu davrlarda samarali tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot
ishlarini samarali bo‘lishi uchun fan doirasida tamoyillarni ishlab chiqish uchun
zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa chet el
psixologiyasi yo‘nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi . Rossiyada
yosh va pedagogik psixologiyaning shakllanish tarixi X IX asrning ikkinchi
yarmiga borib taqaladi. Rossiyada inqilobgacha bo‘lgan davrda madaniyat
gumanizm, shaxs va bolaning ichki dunyosiga qiziqish g‘oyasiga asoslangan
edi. Buni L.N.Tolstoyning «Bolalik», « O’smirlik», «O’spirinlik» asarlarida
ko‘rishimiz mumkin. XIX asrning 60-yillarida siyosiy va iqtisodiy islohotlar
natijasida madaniy va ilmiy sohalarga qiziqish ortdi hamda ularni
rivojlantirishga ehtiyoj tug‘ildi. Rossiya psixologiyasining doimiy e’tiborida
shaxsning odob axloq me’yorlari sohasining rivojlanishi turardi. Bu davr
olimlari N.I.Pirogov, K.D.Ushinskiy, P.D.Yurkevich, N.X.Vessel bola
shaxsining o‘rganilishi va rivojlanishini fanlararo kompleks tarzda o'rganish
lozimligi muammosini ilgari surganlar. N.I.Pirogov birinchi bo'lib tarbiyaning
amaliy emas, falsafiy ahamiyatga egaligi, inson ruhini tarbiyalash muhimligini
e’tirof etgan. U bolalar psixologiyasini o'rganishni, tushunishni o'ziga xosligini
o‘rganish shartligini ta’kidlagan. Bolalik o‘z qonunlariga ega va ularni hurmat
qilish kerak: «Agar bolalar jamiyat qonun-qoidalarini buzish huquqiga ega
bo'lmasalar, bizning ham o‘z navbatida bolalar dunyosining qonunlarini
buzishga haqqimiz yo‘q». Shu orqali bolalar psixologiyasini o‘rganish,
bolalarning yoshga bog'liq xususiyatlari, ularni aniqlash, ta’sir etuvchi omillarini
o‘rganish muammosiga katta turtki bo‘ldi. Bu davrda yosh va pedagogik
psixologiya o'rganilishi shart bo'lgan o‘z muammosiga ega, mustaqil fan sifatida
o'rganiladigan, ilmiy ahamiyat kasb etuvchi fan sifatida shakllandi. Uning
muhim yo'nalishlariga: umumiy qonuniyatlami o'rganish, bolalar
7

rivojlanishining individual xususiyatlaridagi farqlar, bolalar tarbiyasidagi
dastlabki shart-sharoitlar, bilish jarayonlari metodlarini ishlab chiqish, bolalar
psixikasidagi o'ziga xosliklarni o‘rganish kiradi. XIX asrning 70—80-yillariga
kelib, tadqiqotning ikki yo‘nalishi: ota-onalarning o‘z bolalarini kuzatishi
(bolalar rivojlanishini kundaliklarga qayd etish) va olimlar tomonidan bolalar
rivojlanishini (ma’lum bir dasturga tayanib) o'rganish vujudga keldi. Bolalarning
psixologik va fiziologik rivojlanishi, aqliy mehnat qilishning zaruriy shart-
sharoitlari va bilish faoliyatlari rivojlanishi, xulq-atvor me’yorlarining
o’zlashtirilishi kabilar tadqiq etildi va P.F.Kapterev, P.F.Lesgaft, I.A.Sikorskiy,
N.N.Lange kabilarning ishlarida kuzatildi. Bolalar rivojlanishining umumiy
qonuniyatlarini o‘rganish jarayonida shaxsning bilish jarayonlari: xotira, diqqat,
tafakkur, xayol va boshqalarning rivojlanishini o‘rganishga yordam beruvchi
eng muhim mu’lumotlar to‘plangan. Alohida ahamiyat bolalar psixikasini
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi nuqtining rivojlanganligiga berildi. Eng
zarur ma’lumotlar bolalarning fiziologik rlvojlanishini o'rganish natijasida
yig‘ilgan (I.Starkov). O'g‘il bolalar va qiz bolalarning psixologik xususiyatlari
o‘rtasidagi tafovutlarni aniqlashga harakat qilingan (K.V. Yedniskiy). Bolalar
psixikasini o‘rganish o‘zini o‘zi kuzatish metodini inkor etib, yangi metodlardan
foydalanishni taqozo etdi va psixologiya sohasiga eksperiment metodining kirib
kelishiga stimul bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot jarayonida eksperiment metodidan
foydalanishni birinchi bo‘lib 1879-yilda I.A.Sikorskiy boshladi. Lekin undan
foydalanish ilm-fan dunyosida yaxshi qarshi olinmadi. 1880-yillar o‘rtalariga
kelib psixologik laboratoriyalar joriy etilganidan so‘ng, eksperiment metodi rus
psixologiyasida o‘z o'rniga ega bo‘ldi. Fanning rivojlanishida genetik
yondashuvning ahamiyati katta. PiF.Kapterevning fikricha, «Hozirgi zamonda
rivojlanish tushunchasi fan miqyosida alohida ahamiyat kasb etmoqda. Har bir
sohada u yoki bu hodisalar rivojlanishi o‘rganiladi, ulami kelib chiqishini
o‘rganmay turib, ma’lum voqea-hodisani chuqur o‘rganib bo‘lmaydi. Bolalar
tarbiyasiga nisbatan ham xuddi shunday qarash mavjud. Bolalarga nisbatan
samarali ta’sir ko‘rsatish, imkoniyatlarini mustahkamlash uchun avvalo ulaming
8

rivojlanish tarixini yaxshi bilish zarur». Bolalar psixologiyasini bilish, uning
kelib chiqishi va rivojlanishi shaxsni bilishda falsafiy savollarga javob topdi.
Bolalar rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari borasida ma’lumotlar va aniq
dalillar to‘plangandan so‘ng, bolalar rivojlanishining me’yori, umumiy
qonuniyatlarini o‘rganish savoli ilgari suriladi. Bolalar rivojlanishining asosiy
xususiyatlari haqida umumiy qoidalar shakllantirildi:
— Rivojlanish bosqichma-bosqich va izchil davom etadi. Umuman olganda, u
o‘z ichiga faqat olg‘a borishni nazarda tutadi. Ammo bir chiziqda ketmaydi, bu
chiziqdan chetlanish va to‘xtab qolishlar ham kuzatiladi.
— Jismoniy va ruhiy rivojlanish o‘rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Bunday
uzviy aloqadorlik aqliy, emotsional va irodaviy sifatlar o‘rtasida ham kuzatiladi.
To‘g‘ri tashkil etilgan tarbiya va ta’lim jarayonlari barkamol va har tomonlama
rivojlanishga asos bo‘ladi.
— Rivojlanish jarayonida muayyan tana a’zolari va psixologik faoliyatning
ba’zi taraflari ishtirok etadi, ammo hammasi barobar emas va ishlash tezligi va
tempi ham bir xil emas. Rivojlanish o‘rta me’yorda kechadi, lekin turli
sabablarga ko‘ra tezlashib ketishi yoki aksincha sekinlashishi mumkin.
— Rivojlanish to‘xtab qolib, kasallikka ham aylanishi mumkin.
— Bolalarning kelajakdagi rivojlanishi haqida erta prognoz qilish mumkin
emas. Maxsus qobiliyatlar umumiy rivojlanishga tayangan bo‘lishi lozim.
— Bolalar rivojlanishi haqidagi ma’lumotlarni soxtalashtirmaslik kerak, har bir
yosh davriga o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tish imkonini yaratish zarur.
Bolalarning umumiy rivojlanishi, sog‘lom va kasal bolalarni parvarishlash
uchun tavsiyalar, bolalarni oilada va maktabda tarbiyalash, jismoniy, aqliy,
emotsional, irodaviy va ruhiy rivojlanish borasida ma’lumotlar beruvchi
qo‘llanmalar ishlab chiqildi. XIX asrning oxiriga kelib psixologlar va
pedagoglar o‘z urinishlarini birlashtirib, amaliy maktab hayotiga tatbiq etdilar.
9

« Psixologlar tadqiqot o‘tkazish uchun ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa ham,
tadqiqot o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan nozik metodlarga ega va ma’lumotlar
bazasiga egalar, lekin ularni to‘liq anglash, tadqiq etish va baholash
imkoniyatiga ega emaslar», 2
A.R Nechayev ta’kidlagan va pedagog hamda
psixologlarning hamkorlikdagi faoliyatini ma’qullagan. XX asr boshlarida rus
yosh va pedagogik psixologiyasi, butun dunyo psixologiya fanlari bilan yaqin
aloqaga.kirishdi. Rus olimlari uzluksiz G ‘arb mamlakatlaridagi bo'layotgan
yangiliklarni kuzatib va o‘rganib bordilar, o‘z eksperimental mahoratlarini xorij
laboratioriyalarida oshirib bordilar, ko‘pgina ilmiy ishlar rus tiliga tarjima
qilindi va rus jurnallarida bosib chiqarildi.O’z navbatida rus psixologlarining
tadqiqotlari, kuzatishlari xorij jurnallarida ham nashr etildi. Masalan, I.A.
Sikorskiy, A.P. Nechayev va boshqalarning ishlari keng ommalashdi. Rus
psixologlari butun dunyo olimlarini qiziqtirayotgan muammolar yuzasidan o‘z
izlanishlarini olib bordilar. XX asr boshlarida yosh psixologiyasi fanining
rivojlanishi muammosi ilmiy asoslarga tayangan holda olib borildi. Bu sohadagi
tadqiqotlar rus pedagogik psixologiyasida yetakchi o‘rinni egalladi. Bu
muammoni o‘rganishga turli soha mutaxassislari, eng kuchli nazariy bilim
sohiblari, xususan, V.M.Bexterev, P.F.Lesgaft, I.P.Pavlov va boshqalar
muammoni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish uchun kuchli psixologlar
jamoasi shakllandi. Ular qatoriga P.P. Blonskiy, P.F. Kapterev, A.F. Lazurskiy,
N.N.Lange, A.P.Nechaev, S.L. Rubinshteyn, N.E. Rumyansev, I.A. Sikorskiy,
G.I. Chelpanov va boshqalar ularning tashabbusi bilan maxsus kadrlarni
tayyorlovchi, ilmiy tadqiqot ishlari olib boruvchi ilmiy markazlar tashkil etildi.
Jadal nazariy va amaliy, metodologik, ilmiy faoliyatlar olib borish ishlari
boshlandi. Ba’zi ta’lim muassasalarida bolalar rivojlanishini o‘rganishga yordam
beruvchi laboratoriyalar, to‘garaklar, alohida xonalar tashkil etildi.
Nashriyotchilik ishlariga asos solindi. XX asrda yosh va pedagogik psixologiya
__________________
Zunnunov A. Pedagogika tarixi. Darslik. -T.: «Sharq», 1997 y.
10

sohasida nashrlar soni ortdi. Bolalar va pedagogik psixologiya fanlariga
bag‘ishlangan ilmiy anjumanlar va konferensiyalar tashkil etildi. Ilmiy va ijodiy
izlanishlar natijasida nazariy va obyektiv metodikalar yordamida olingan amaliy
ma’lumotlar to‘plandi. Yosh va pedagogik psixologiya fanlararo tizimda
mustaqil fan sohasi bo‘lib shakllandi va o‘zining ilmiy tadqiqot metodlariga ega
bo‘ldi. Bir qator ilmiy tadqiqot metodlari shakllan61 tirildi. Kuzatish metodi
natijasida olingan ma’lumotlar «kundalik»ka qayd etildi, bolaning rivojlanishini
kuzatish borasida maxsus dastur va reja tuziladi. Eksperiment metodi amaliy
empirik tadqiqotlarga asoslanadi. Tabiiy eksperiment aynan bolalar
psixologiyasini o‘rganish uchun mo‘ljallangan (A.F.Lazurskiy). Test metodi
ham keng muhokamaga qo‘yildi va boshqa metodlarni ham ishlab chiqila
boshladi. Bolalarning psixologik xususiyatlari haqida ularning chizgan rasmlari
orqali ega bo‘lish im konini berdi. Bu davrning asosiy tadqiqotlari yo'nalishlari
har tomonlam a yetuk va barkamol shaxsni shakllanish bosqichlari va
mutaxassislarni o‘qitish tizimini takomillashtirishdan iborat edi. XIX—XX
asrlarda yosh psixologiyasi haqida olingan qisqacha ma’lumotlardan shuni
anglash mumkinki, rus psixologiyasida rivojlanish muammosiga ilmiy va
ijtimoiy tarafdan kuchli qiziqish mavjud bo‘lgan. Yosh avlodning ta’lim va
tarbiya bilan bog‘liq psixologik muammolari yirik olimlar, faylasuf va
yozuvchilami ham muntazam jalb etib kelgan. Dastlabki pedagogik-psixologik
mazmundagi asarlar XVII—XVIII asrlarda diniy-axloqiy ta’limotlar zamirida
yoritilgandir. Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Sharq va G ‘arb
madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog‘liq turli asarlarda shakllanib
kelgan. V.N.Tatishev, A.N.Radishev, N.I.Novikov va boshqalaming asarlaridagi
dastlabki qarashlari ham psixik taraqqiyotning o‘ziga xos xususiyatlari, psixik
rivojlanishdagi tafovutlar bilan yo‘g‘rilgandir. Rus tarixchisi V.N.Tatishevning
«Fanlar va bilim yurtlarining foydasi to‘g‘risida suhbat» kitobida fanlarning
tasnifi, bilimlarning ahamiyati, til va nutqning mavqeyi, yosh davrlarining
xususiyatlari bilan bog‘liqligi ko‘rsatilgan. A.N.Radishev birinchilar qatori bola
psixik taraqqiyotini tabiiy-ilmiy yo‘sinda asoslab berishga urindi. Uning
11

«Peterburgdan Moskvaga sayohat» kitobi bu borada pedagogik-psixologik
asarlar sirasidan munosib o‘rin egallaydi. Yozuvchining fikricha, inson iqlim va
muhit haqidagi taassurotlarini sezgilar orqali idrok etadi va shu yo‘sinda uning
tafakkuri ulg‘ayib shakllanadi. N.I.Novikov bashariyat farovonligini ko‘zlab,
yoshlar va bolalar o‘rtasida foydali bilimlarni keng targ‘ibot etish uchun ularni
o'ziga xos yo‘sinda tarbiyalamoq zarur deb aytadi. 3

12

1.1 O’zbek olimlarining taraqqiyot va ta’lim xususidagi ta’limotlari.
Psixologiyaning yurtimizda fan sifatida rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan
bo‘lsak shuni ta’kidla b o’tish joiz ki, u so’n gi o‘n yilliklar mobaynida gina
shakllanmoqd a . Ammo tarixan, umuman psixologiyaning O‘zbekiston
hududida shakllanishi tahlil qilinsa, uning diniy-falsafiy olimlar va qarashlar
tizimida o‘ziga xos tarzda shakllanib kelganini ko‘rish mumkin. Masalan,
eramizning II-III asrlarida rivojlangan manixizm (asoschisi Mani) yoki
mazdakizm (asoschisi Mazdak) va boshqalar o‘z diniy qarashlari tizimida
ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va shaxsning o‘ziga xosligi kabi
g‘oyalarni keng tashviqot qilganlar. Lekin tarix bizga shundan darak
beradiki, yaxlit, sistematik ijtimoiy psixologik qarashlar sistemasi umuman
bo‘lmagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan
psixologik tadqiqotlar asosan oila va oilaviy munosabatlarga bag‘ishlangan.
Juml adan, birinchi ijtimoiy psixologik tadqiqot ham 70- yillarning oxiri 80-
yillarning boshida I. Yoqubov tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, u oilaviy
munosabatlarning barqarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofiqligini
ta’minlovchi sotsial-psixologik omillarni o‘rgandi. Tadqiqot natijasida, shu
narsa aniqlandiki, oila a’zolarining rollar borasidagi muvofiq o‘zaro
munosabatlari oilaviy xamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy mojarolar esa,
asosan hozirgi zamon o‘zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan bandligi hamda
oilaviy munosabatlarda eskilik sarqitlarining saqlanib qolganligidadir.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o‘tkazilgan muhim
tadqiqotlardan biri N. Sog‘inovning o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan nikoh va oila
munosabatlari - nikohdan qoniqish, nikoh motivlari, oila qurishning o‘zbeklarga
___________________
Nishonova Z.T. Oliy maktab psixologiyasi. T.: 2003.- 231s.
13

xos bo‘lgan yosh xususiyatlari, yosh o‘zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va
ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o‘rgangan ilmiy ishidir.
N.Sog‘inovning to‘plagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilalar va yoshlar
tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lganlar uchun muhim ilmiy yo‘l-yo‘riqdir.
Bundan tashqari, oxirgi yillarda katta guruhlar psixologiyasiga oid qator
tadqiqotlar o‘tkazildi. Masalan, V.M.Karimovaning o‘zbek xotin-kizlari ijtimoiy
tasavvurlarining o‘zgarishi mexanizmini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqoti
(1987), E. Usmonovning o‘zbek ayollarining suitsidal (ya’ni o‘z-o‘ziga o‘t
qo‘yish) xulq-atvorining ijtimoiy-psixologik sabablarini o‘rganishga
bag‘ishlangan tadqiqoti (1993), E. No‘monovaning o‘zbek oilalaridagi
reproduktiv ustanovkalarning xususiyatlariga bag‘ishlangan, M.Zokirovaning
erkak va ayollardagi rollar haqidagi tasavvurlarning o‘ziga xosligini o‘rganishga
bag‘ishlangan ilmiy tadqiqoti, M.Toshpo‘latovning o‘zbek yoshlaridagi ijtimoiy
xulq-atvorning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘ziga xos qirralarini o‘rganishga
qaratilgan ishlari va boshqalar shular jumlasidandir. Bu tadqiqotlar natijasida
yaqin kelajakda yangi etnopsixologik konsepsiya shakllanadi va bu
respublikamizdagi ilmiy ishlarning rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
O‘zbekistonda psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari
mavjudki, ularda hozirgi mustaqillik sharoitida shaxs va turli ijtimoiy guruhlar
psixologiyasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, turli yosh, demografik etnik
professional guruhlarga mansub bo‘lgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular
asosida ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilishi lozim.
Ya’ni, ishlab chiqarish ijtimoiy psixologiyasi, boshqarish psixologiyasi,
guruhlar psixologiyasi hamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari
o‘zbek psixologlaridan o‘z yechimini kutmoqdaki, ularda ilg‘or fan yutuqlaridan
foydalanilgan holda xududning milliy o‘ziga xos qirralari ishlab chiqilishi kerak.
Psixologiya fanini rivojlantirishda judayam katta rol o’ynagan psixologlar
quyidagilar: B.Ananev, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, L.Vigotskiy,
R.S.Nemov va boshqalar, shuningdek keyinchalik O‘zbekistonda ham yirik
14

olimlar etishib chiqdi. Ular jumlasiga M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziev,
M.Vohidov, V.A.Tokareva. R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova,
G‘.B.Shoumarov, R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova va boshqalarni kiritish
mumkin. Yuqorida nomlari tilga olingan olimlar o‘zlarining g‘oyalari va milliy
mafkuralar bilan yoshlarda tafakkur sifatlaridan mustaqillik, tanqidiylik
kabilarni shakllantirishga e’tibor bermoqdalar. Har bir millatning o‘ziga xos
milliy madaniyati va ma’rifati umuminsoniy madaniyat va ma’rifatning ajralmas
qismidir. Umuminsoniy sivilizatsiyaga har bir xalq o‘z ulushini , hissasini
qo‘shgan.Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan ayrim mutafakkirlar va mashhur
olimlarning ta’lim-tarbiyaga doir ta’limotlari haqida ma’lumotlar mavjud. XIX
asrning oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik harakatining taniqli
rahbarlari Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja
Behbudiy, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda kabi ma’rifatparvarlar
madaniyatni rivojlantirish uchun ma’rifatparvarlikka asoslanish, ta’limni isloh
qilish zarurligi g‘oyasini olg‘a surib, Turkistonda ijtimoiy ong taraqqiyotini
boshlab berdilar.
Ma’lumki, milliy pedagogikamiz tarixi ijtimoiy-siyosiy hayot asosida, Markaziy
Osiyoda yashagan qardosh xalqlarning Berdaq, Maxtumquli, Abdurahmon
Jomiy kabi shoir, adiblarning, Xorijiy SHarq va Ovrupa mamlakatlarining
buyuk mutafakkir, shoir va pedagog olimlari Sa’diy SHeroziy, Jaloliddin
Rumiy, Jan-Jak Russo, K.D. Ushinskiy va boshqalarning pedagogik qarashlariga
bog‘liq holda rivojlangan.
15

1.2 Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati.
Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson
shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga bog’liqlini dalillar
asosida izoxlab beradi. Ulardan;
- birinchisi - inson tug’ilib voyaga yetadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri;
- ikkinchisi - odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan
ta’lim tarbiyaning ta’siri;- uchinchisi - odamga tug’ma ravishda, tayyor holda
beriladigan nasliy xususiyatlarning ta’siridir.
Ma’lumki, har bir odam o’ziga xos, boshqalarda aynan
takrorlanmaydigan ijtimoiy muxitda, aniq ijtimoiy munosabatlarda, ya’ni oila,
jamoa va jamiyatda, odamlar orasida yashab ulg’ayadi, shakllanadi. Bu ijtimoiy
munosabatlarga odam jamiyat a’zosi sifatida, ma’lum sinfning, u yoki bu
ijtimoiy guruhning namoyandasi sifatida va nihoyat, Tashkil qilinganlik va
uyushqoqlik darajasi turlicha bo’lgan muayyan jamoalarning faol a’zosi sifatida
qatnashadi.
Shaxsning mohiyati o’z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga egadir. Shaxsdagi
barcha psixik xususiyatlari, ijodiy faolligining rivojlaiish manbalari uning
tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy
bog’liqlikda bo’lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Mana shu
ma’noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan
ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning
psixik xususiyatlari, axloqiy fazilatlari, xarakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari,
e’tiqod va dunyoqarashi tarkib topadi.
Muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya, azaldan berilgan, genotik
jihatdan qatiy belgilangan nimanidir namoyon qilish uchun sharoitgina bo’lib
qolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkib toptiradi.
16

Bu borada, birinchidan , odam muhit ta’siri ostidagi passiv obyekt bo’lmay, balki
faol mavjudotdir, Shu bois hayot sharoiti, tashqi ta’sir inson psixikasini
belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo’lgan o’zaro ta’siri orqali, uning
muhitdagi faoliyati orqali belgilanadi. Shu sababli muhitning ta’siri haqida
emas, balki odamning tevarak-atrofdagi muhit bilan faol o’zaro ta’siri haqida
gapirish maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchidan , psixikaning rivojlanishi pirovard natijada tashqi sharoitlarga, tashqi
ta’sirotlarga bog’liqdir. Lekin bu rivojlanishini bevosita tashqi sharoitdan va
tashqi vaziyatdan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Bu sharoitlar hamda vaziyatlar
hamisha odamning hayotiy tajribasi, uning shaxsi, individual psixologik
xususiyatlari va psixik qnyofasi orqali ta’sir qiladi.
Uchinchidan, odam faol mavjudot sifatida o’zi ham ongli ravishda o’z shaxsini
o’zgartirishi, ya’ni o’zi-o’zini tarbiyalash bilan shug’ullanishi mumkin, lekin, bu
jarayon atrof-muhitdan ajralgan holda emas, balki muhit bilan moslashgan holda
va muhit bilan o’zaro munosabatda sodir bo’ladi.
Yuqoridagilardan xulosa chiqarib shuni aytish mumkinki, odamning (bolaning,
o’quvchining) ijtimoiy tashkil topgan va faol faoliyati uning psixik
rivojlanishining asosi, vositasi hamda shartidir.
O’z-o’zidan ma’lumki, odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik
imkoniyatlar nihoyatda zarurdir. Inson psixik xususiyatlari me’yorida tarkib
topishi uchun muayyan darajadagi biologik tuzilish , inson miyasi va nerv
sistemasi bo’lishi shart. Bu tabiiy xususiyatlar psixik rivojlanigani harakatta
keltiruvchi kuchlar, omillar emas, balki faqat dastlabki sharoitlardir,
xolos.Tabiiy xususiyatlar taraqqiyotni harakatta keltiruvchi kuch emasligiga
qaramay, insoniyat psixik taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi.
Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar taraqqiyotining turli
yo’llarini va usullarini belgilab beradi. Inson nerv sistemasining xususiyatlari
17

o’z-o’ziga shaxsning hyech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi, Hyech
bir me’yordagi bola dadil yoki qo’rqoq, irodali yoki irodasiz, mehnatsevar yoki
yalqov, intizomli yoki intizomsiz bo’lib tug’ilmaydi, Agarda tarbiya to’g’ri
tashkil qilinsa, nerv sistemasida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli
xislatlarini shakllantirish mumkin. Masalan, sabot-matonat va o’z-o’zini tuta
bilish xislatini nerv sistemasining tipi shiddatli bo’lgan bolalarda ham, yoki nerv
sistemasining tipi vazmin bo’lgan bolalarda ham tarbiyalash mumkin bo’ladi.
Biroq birinchi hol bolalarni tarbiyalash ikkinchi holdagilarni tarbiyalashga
qaraganda qiyinroq bo’ladi. Har ikkala holda kerakli sifatlarni tarbiyalash
yo’llari va usullari ham turlicha bo’ladi.
Ikkinchidan, tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan
yutuqlari darajasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyatda tug’ma
individual farqlar mavjud. Shu sababli ba’zi odamlar boshqa odamlardan
ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishadi. Bazida esa
aksincha, biror-bir faoliyat turini egallash imkoniyati jihatidan esa ulardan ortda
qolishlari mumkin. Mana shu ma’noda odamlar o’z qobiliyatlarini baravar
rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar. Garchi tabiiy ko’nikishlar
o’quvchilarning psixik rivojlanishi uchun ma’lum ahamiyatga ega bo’lsa ham
(shu sababli, masalan, ta’lim jarayonida ayrim o’quvchilardan boshqa
o’quvchilarga nisbatan ko’proq- zo’r berish talab qilinadi, ayrim o’quvchiga
o’qituvchi ko’proq kuch sarflaydi, e’tibor beradi va ko’proq vaqt ajratadi), bu
ko’nikishlarning o’zi psixik taraqqiyotda hal qiluvchi rol o’ynamaydi.Turli
yo’nalishga ega bo’lgan psixologlar, bir tomondan ta’lim va tarbiya, ikkinchi
tomondan esa rivojlanish o’rtasidagi o’zaro munosabati muammosini keng
doirada muhokama qilmoqdalar.Rivojlanish deganda, odatda hodisalarning har
ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir: 1)
miyaning biologik, organik yetilishi, uning anatomik-fiziologik tuzilishi
jihatidan yetilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o’sish darajalari
sifatadagi, o’ziga xos aqliy yetilish sifatidagi psixik rivojlaiishi, o’z-o’zidan
18

malumki, aqliy rivojlanish miya tuzilishining biologik yechilishi bilan bog’liqdir
va bu xususiyat ta’lim-tarbiya ishlarida, albatta, hisobga olinishi lozim, chunki
ta’lim miyaning organik jihatdan yetilishini inkor eta olmaydi. Biroq miya
bo’zilishining organik jihatdan yetilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo
bog’lanmagan holda o’zining qatiy biologik qonunlari asosida sodir bo’ladi, deb
bo’lmaydi. Muhit, ta’lim-tarbiya va tegishli mashq, miya tuzilishining organik
jihatdan yetilishiga yordam beradi. Ta’kidlash joizki, ta’lim yetakchi rolni
bajaradi, ta’lim va rivojlanish esa o’zaro bir-biriga bog’liqdir; ular alohida sodir
bo’ladigan ikki jarayon bo’lmay, balki bir butun jarayondir Ta’limsiz to’la aqliy
rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Ta’lim rivojlanishga turtki bo’ladi,
rivojlanishni o’z ortidan ergashtirib boradi. Zarur sharoit tug’ilganda ta’lim
mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun
zamin bo’ladi, lekin, ta’lim rivojlanishga turtki bo’lish bilan bir vaqtda o’zi
rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini,
rivojlanishning ichki qoidalarini albatta, inobatga oladi. Ta’limining
imkoniyatlari juda keng bo’lsa-da, biroq cheksiz emas. Yirik rus psixologi
L.S.Vigotskiy talim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-
nazaridan yondashib, bilimlarni o’zlashtirish insoniyatning tarixi taraqqiyotida
yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir, deb ta’kidlaydi. U olga surgan
psixik funktsiyalar taraqqiyotining madaniy-tarixiy nazariyasiga ko’ra, psixik
faoliyat taraqqiyot uning «tabiiy» shaklini bevosita qayta qurgan holda, turli
alomatlar bilan avval tashqi, so’ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, «madaniy»
shaklini egallash tushuniladi.
19

II bob. Ta’lim va tarbiya psixologiyasining samaradorligini oshirish
mexanizmlari.
Ta’lim oluvchilarning ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning quyidagicha metodlari
ajratiladi:
1. Tushuntiruv ko’rsatmalilik metodi - bu metod reproduktiv metod bo’lib, unda
faoliyat o’qituvchi tomonidan olib boriladi. O’quvchilar ta’lim jarayonida bilim
oladilar tanishadilar. Bu metod juda keng tarqalgan metodlardan biri bo’lib, uni
takomillashtirilgan usullari mavjud, bu dasturlashtirilgan ta’lim hosoblanadi.
2. Reproduktiv metodi -o’quvchi faoliyati ko’rsatilib, unda o’quvchiga
berilayotgan bilimni xotirada qayta tiklab, olingan bilimni nusxa sifatida qabul
qiladi.
3. Muammoli ta’lim metodi - o’qituvchi tomonidan tashkil etilib, u produktiv
xarakterga egadir. Ushbu metod orqali o’quvchi bilim va malakalarini
shakllantiradi. Ushbu metodning takomillashtirish yo’llaridan biri ishchan
o’yinilarni tashkil etishdan iboratdir.
4.Qisman izlanish metodi - o’qituvchini nazorati ostida tashkil etiladigan metod
bo’lib, u produktiv xarakterga ega, bunda o’quvchi ijod qiladi.
5.Tadqiqot metodi - o’qituvchi yordamisiz tashkil etiladigan ta’lim metodi
bo’lib, u o’quvchining mustaqil izlanishi, fikrlashi va bilimlar transformasiyasini
talab etadi.
Ta’lim jarayoni tashkil etishning o’ziga xos metodlaridan biri ishchan
o’yinlardir. Ishchan o’yinlar munosabatlar sistemasini modellashtirish, faoliyat
xarakteristikasini tashkil etishga yordam beradi. “Kadrlar tayyolash miliy
dasturi” 4
da ta’lim jarayoniga yangi pedagogik- texnologiyalarni kiritish
_____________________
G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob
20

ta’kidlanadi. Pedagogik texnologiya bu ta’lim jarayoniga sistemali yondashuv
bo’lib, unda ta’lim jarayoninng tashkil etishda texnika va inson imkoniyatlari
hisobga olinadi va ularning o’zaro munosabati ta’limning optimal formalari
yaratilishiga zamin bo’ladi.Pedagogik texnologiyalarni quyidagi tarkibiy
qismlarga bo’lish mumkin;
- Ta’lim-tarbiya ishtirokchilari shaxsiga qo’yiladigan ijtimoiy talablar;
- Hamkorlik faoliyati a’zolarining kasbiy tayyorgarligi;
- Ta’lim jarayoning maqsadi, mazmuni, mohiyati, amalga oshirish vositalari;
-Ta’lim jarayonini differensialashtirish;
- Ijodiylik.
O’quvchini mustaqil ta’lim olishga o’z-o’zini rivojlantirishga tayyorlash
bugungi kun maktabining asosiy vazifasidir.Ta’lim jarayonida o’quvchining
mustaqil ta’lim olishini faollashtirish zarur. Mustaqil ta’lim masalalarini
qo’yilishi, yechish, o’z-o’zini nazorat qilish baholashning yo’llarni o’quvchi
tomonidan tanlanishi va bajarilishi bilan xarakterlanadi.O’quvchilarda mantiqiy
tafakkurni rivojlantirish uchun fikrlash xususiyatlarini shakllantirish zarur.
Fikrlash operasiyalari asosida dars jarayoni faollashtiriladi. Bu o’qituvchining:
“Nima uchun?”, “Qanday maqsadda”, “sabablari qanday?”, “Natija nima uchun
shunday bo’ldi?” singari savollarning muhokamasi orqali amalga oshirilishi
mumkin. O’qituvchilarni evristik , muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon
holatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustakil holda topish va
ularni yechish uchuv o’z loyihalarini to’zish va himoya qilish o’quvchilar
tafakkurining ma’nodor va unumdor bo’lishiga xizmat qiladi.Aql haqida ayrim
olimlar va arboblarning fikrlari keltirilgan. “Ulug’ aql egalari o’z oldilariga
maqsad qo’yadilar, qolgan odamlar o’z istaklari ortidan ergashadilar” .Aql-bu
yaxshi tashkil etilgan bilimlar tizimidir .
21

Yuqorida aytib o’tilgan barcha sifatlar yosh o’zgargan sari o’zgarib boradi.
Ijodiy ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur bo’lib, u aqliy
faoliyatning produktivligini ta’minlaydi.Shaxs shakllanishida u yashayotgan
muxit, kishilar , jamiyatning roli juda kattadir. Masalan, biron maxallada inson
shaxsining tarkib topishiga aktiv ta’sir kursatuvchi besh yuzta o’ziga xos
ijtimoiy muhit bor degan ma’noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol
tug’iladi : “Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta’sir qiladi?”
-Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta’sir
qilib, unda chuqur iz qoldiradi.
- Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muxit ta’sirining chuqurroq va mustahkamroq
bo’lishiga odamning o’zi yordam beradi. Ma’lumki, bolalar o’z tabiatlariga
ko’ra, ilk yoshlik chog’laridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan bo’ladilar.
Bolalar katta odamlarning barcha xatti-harakatariga bevosiga taqlid qilish orqali
bu xatti-harakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o’zlariga singdirib boradilar.
Bolalar oilada, ko’cha - ko’yda, katta odamlarning har bir harakatlarini, o’zaro
munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida
tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta’kidlab o’tish
zarurki, ayrim g’ayri tabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi
muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to’la tasdiqlaydi. Biz
ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib
qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda kam
bo’lsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, Hindistonlik doktor Sing Kalkutta
yaqinidagi o’rmonzorda bo’ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham
to’rt oyoqlab yugurib yurganini ko’rib qoladi. Keyin ularni poylab,
qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan biriga Amala, ikkinchisiga
Kamala deb nom qo’yadi; Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo’ri
muhitiga tushib qolganliklari tufayli, fe’l-atvorlari, xatti-harakatlari jihatidan
bo’rilardan farq qilmas edilar. Nutq yo’q, demak tafakkur ham nihoyat darajada
cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbiyalanilayotgan bo’ri
22

muhitidagi bolalar shamollash natijasida o’lib qoladilar. Bu hodisa odamning
shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya’ni ijtimoiy muxit
bo’lishi kerakligini to’la tasdiqlaydi. Shaxs va uning, psixologiyasiga ta’sir
etuvchi ikkinchi omil -ta’lim- tarbiyaning ta’siridir. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya
inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, hayotga bo’lgan
munosabatani tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqqiyotlari va shaxsiy
xususiyatlarining tarkib topishi faqat tashqi ijtimoiy muhit bilan, ta’lim-
tarbiyaning o’zigagina bog’liq bo’lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun’iy
va aynan bir xil ta’lim-tarbiya sistemasini taaoyenl qylib, har tomondan bab-
baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega kishilarni
yetishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday bo’lishi mumkin emas. Shuni aytib
o’tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta’lim-tarbiyannng ta’siri
deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida , ya’ni bog’cha,
maktab, internat, lisey va kollejlarda beriladigan ta’lim-tarbiya tushuniladi
Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta’lim-tarbiya mutlaqo mustasno emas.
Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tashqari oilada beriladigan ta’lim-
tarbiyaning rol kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug’ullanadigan va
umuman shug’ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin.
Yuqorida aytib o’tilgan ikkita omildan tashqari uchinchi omil ham mavjud - bu
nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi? Odamga nasliy yo’l
bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi,
sochi va ko’zlarining rangi ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug’ma
berilishi mumkin. Lekin shuni hyech qachon esdan chiqarmaslik kerakki,
odamda hyech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan
bog’liq bo’lgan sifatlari nasliy yo’l bilan, ya’ni tugma ravishda berilmaydi.
Nihoyatda nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematik
qobiliyatlariga nasliy yo’l bilan berilishi mumkin.
23

2.1 Psixik rivojlanish va ta’lim uyg’unligining nazariy asoslari.
Yosh davrlar psixologiyasi va pedagogik psixologiya alohida predmet
sifatida XIX asrning boshlarida vujudga kelgan bo’lishiga qaramay, uning
mustaqil fan sifatida rivojlanishi va qaror topish yo’li ancha murakkab
kechgandir. Mazkur fanning rivojlanishiga turli dunyoqarashlar o’rtasida olib
borilgan doimiy ko’rash katta ta’sir ko’rsatgan. Jamiyat tarixiy taraqqiyotining u
yoki bu bosqichida qanday dunyoqarash ustuvorligiga qarab, tekshirishlar
darajasi va sifati, olingan natijalarni kanday izohlash zarurligi belgilab
berilgan.O’tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik qonuniyatlarini, muayyan
ilmiy yo’nalishda o’rganmagan bo’lsalarda, biroq allomalarning
qo’lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon bo’lishi, inson kamoloti
borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi. Jumladan,
Abu Nasr Farobiy pedagogika masalalarini va ular bilan bog’liq bo’lgan
psixologik, fiziologik muammolarni ijobiy hal etishda insonni har tomonlama
yaxlit va o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan qismlardan iborat, deb aytadi. Farobiy
mavjudotni bilishda ilm-fanning rolini hal etuvchi omil deb biladi. Uningcha
inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tug’ilishda mavjud, lekin aqliy bilimi,
ma’naviyligi, ruhi, intellektual va axloqiy xislatlari, xarakteri, diniy, urf-odatlari,
ma’lumoti tashqi muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga
keladi, inson o’z faoliyati yordamida ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning
aqli, fikri, ruhiy yuksalishining eng yetuk mahsuli bo’ladi deb ta’kidlaydi Yosh
avlodning ta’lim va tarbiya bilan bog’liq psixologik muammolari yirik olimlar,
faylasuf va yozuvchilarini ham muntazam jalb etib kelgan. Dastlabki pedagogik-
psixologik mazmundagi asarlar XVII-XVIII diniy-axloqiy ta’limotlar zamirida
yoritilgandir. Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Sharq va g’arb
madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq turli asarlarda shakllanib
kelgan. V.N.Tatishev, AN.Radishev, N.I.Novikov va boshqalarning asarlaridagi
dastlabki qarashlari ham psixik taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlari , psixik
rivojlanishdagi tafovutlar bilan yo’g’rilgandir.Respublikamizdagi yetakchi
24

oliygohlarning kafedra va laboratoriyalarida yosh davrlari va ta’lim tarbiyaning
psixologik xususiyatlari bilan bog’liq jarayonlarni tadqiq etish yuqori malakali
mutaxassislar tomonidan maxsus texnikalar bilan jihozlangan sharoitlarda ilmiy-
tadqiqot ishlari samarali yo’lga qo’yilgan.Mazkur muammolarning yechimi
hozirgi zamon fanining metodologik tamoyillari asosida, yaqin va uzoq xorijiy
mamlakatlarida bu borada olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning yutuqlari va
g’oyalari haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan holda o’zining munosib urnini
egallab bormoqda. Bu borada T.Qori-Niyoziy, S.Rajabov, P.I.Ivanov,
M.Vohidov, M.T.Davletshin, E.Goziyev, R.G’aynutdinov, B.Qodirov,
R.I.Sunnatova, A.Jabborov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarini e’tirof etish
mumkin. Jumladan, o’quvchilarning texnik qobiliyatlari, o’quv motivlari,
zamonaviy maktab o’quvchisining psixologik qiyefasi M.G.Davletshin va uning
izdoshlari A.Jabborov, F.I.Haydirov, M.M.Mavlonovlar tomonidan, tafakkur va
ta’limni boshqarish muammosi E.G.Goziyevning tashabbusida, iste’dodli
o’quvchilar va kasb tanlash muammosi B.R.Qodirov rahbarligida, bolalarning
aqliy faoliyat muammosi R.I.Sunnatovalar tomonidan samarali olib
borilmoqda.Fanning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonida unga ta’sir
ko’rsatib kelgan barcha nazariyalar, ilmiy va amaliy ma’lumotlar, yo’nalishlar
hozirgi kunga qadar o’zining ahamiyatini saqlab kelmoqda va fanning
istiqbolida muhim ilmiy-nazariy manba xisoblanib qolishi, tabiiydir.
25

2.2 Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiyada yosh davrlarini
tabaqalash muammolari.
Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo‘yicha turlicha usullar
mavjuddir. Bu inson shaxsini tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondashuvi
va mazkur muammoning mohiyatini turlicha yoritadi. Ma’lumki, har bir davr
o‘zining muhim hayotiy sharoitlari, ehtiyojlari va faoliyati, o‘ziga xos qarama-
qarshiliklari, psixikasining sifat xususiyatlari va psixik jihatdan xarakterli yangi
sifatlarning hosil bo‘lishi bilan ajralib turadi. Har bir davr o‘zidan oldingi davr
tomonidan tayyorlanib, uning asosida shakllanishi va o‘z navbatida, o‘zidan
keyingi davrning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda
psixologiyada mavjud yosh davrlarini tabaqalash nazariyalariga urg‘u berib
o‘tish maqsadga muvofiqdir. Shveysariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok
nazariyasi, aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z
ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko‘nikishdan iborat
bo‘lib, bu uning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi. Muallif, bola aql-
idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi: 1) sensomotor
intellekti - tug‘ilgandan 2 yoshgacha; 2) operatsiyagacha tafakkur davri - 2
yoshdan 7 yoshgacha; 3) aniq operatsiyalar davri - 7, 8 yoshdan - 11, 12
yoshgacha; 4) rasmiy operatsiyalar davri. Fransuz psixologi A.Vallon esa yosh
davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi: 1) homilaning ona qornidagi davri; 2)
impulsiv harakat davri - tug‘ilgandan 6 oylikkacha; 3) his-tuyg‘u davri
(emotsional) - 6 oylikdan 1 yoshgacha; 4) sensomotor (idrok bilan harakatning
uyg‘unlashuvi) davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha; 5) personologizm (shaxsga
aylanish) davri - 3 yoshdan - 5 yoshgacha; 6) farqlash davri - 6 yoshdan - 11
yoshgacha; 7) jinsiy yetilish va o‘spirinlik davri - 12 yoshdan -18 yoshgacha.
Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlarning
asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan
shug‘ullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois yosh davrlarini tasniflash
26

muammosi o‘zining kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga
yondashilishi nuqtai nazaridan bir-biridan keskin farq qiladi. Hozirgi vaqtda
yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy
qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish
maqsadga muvofiqdir. L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash
nazariyalarini tanqidiy tahlil kilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi
ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi;
1.Chaqaloqlik davri inqirozi. 35 2.Go‘daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha. Bir
yoshdagi iiqiroz. 3.Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - 3 yoshdagi
inqiroz. 4.Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - 7 yoshdagi inqiroz.
5.Maktab yoshi davri - 8 yosh31dan 12 yoshgacha - 13 yoshdagi inqiroz. 6.
Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz.
L.S.Vigotskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab,
ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va
amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq, bu mulohazalarda ancha
munozarali, bahsli o‘rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh
davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning
rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi mulohazali va olg‘a
surgan g‘oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir. D.B.Elkoninning tasnifi
yetakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida
biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi
faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli, nazariyaning asosiy
mohiyatini tashkil qiladi. D.B. Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat
nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror turi ustunlik
qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida
kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashkil qiladi.
Umuman, psixologlar tomonidan yosh davrlarini tabaqalashtirishning puxta,
ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyalari ishlab
chiqilgan.Hozirgi kunda ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa
27

qo‘shib, uning nazariy va amaliy muammolarini hal qilishda muhim o‘rin
egallab kelmoqda. Biroq, shunday bo‘lsada, hozir ontogenezni to‘la yoritishga
xizmat qila oladigan nazariyasini yaratish zaruriyati mavjuddir. Har bir yosh
davrida faoliyatning biror turi yetakchilik rolini bajaradi. Faoliyatning yetakchi
turi tushunchasi A.N. Leontevning asarlarida ochib berilgan. 40 Faoliyatning
yetakchi turi – ma’lum yosh davrida bolaning psixikasida, uning psixik
jarayonlari va psixik xususiyatlarida muhim o‘zgarishlarni vujudga keltiruvchi
faoliyat turidir. Har bir yosh davrida faoliyatning bir turi uchun ehtiyoj seziladi.
Masalan: go‘daklik davridagi yetakchi faoliyat turi – bevosita emotsional
muloqat bo‘lib, uning asosida orientirovka va sensomotormanipulyativ
harakatlar, ya’ni ko‘rish, eshitish, muskul-harakat sezgilari, idrok bilan
boshqariladigan harakatlar shakllanadi. Bu yosh davridagi eng muhim yangilik –
boshqa kishilar bilan bo‘ladigan muloqotga ehtiyoj va ularga muayyan
emotsional munosabatning shakllanishidir. Ilk bolalik davrida faoliyatning
yetakchi turi – predmetli harakatlar. U orqali bola kattalar bilan hamkorlikda
predmetlar bilan bajariladigan harakatlarni o‘zlashtiradi. Bu davrdagi yangilik –
nutqning rivojlanishi va ko‘rgazmali harakatli tafakkurining taraqqiyotidir.
Maktabgacha bo‘lgan yosh davrida rolli o‘yinlar faoliyatning yetakchi turi
bo‘lib qoladi. Kichik maktab yoshida faoliyatning yetakchi turi – o‘qish faoliyati
hisoblanadi. O‘qish faoliyatida xotira shakllanadi, predmetlar va tashqi dunyo
haqidagi bilimlar o‘zlashtiriladi. O‘smirlik davrida – muloqot yetakchilik
vazifasini bajaradi. Ilk o‘spirinlik davrida yetakchi faoliyat turi – o‘quv kasbiy
faoliyati bo‘lib, bu faoliyat jarayonida dunyoqarash, kasbiy qiziqishlar, o‘z-
o‘zini anglash, orzu va ideallar shakllanadi. Demak, har bir davr uchun yosh
xususiyatlari xosdir. Ammo har bir yosh davrining ichida individual farqlar ham
mavjud. Bu farqning sabablari turlicha bo‘lishi mumkin: 1. Hayot, faoliyat va
tarbiya sharoitlari. 2. Tabiiy individual farqlar – nerv sistemasining tipologik
xususiyatlari. Ta’lim - tarbiya ishlarida o‘quvchilarning psixologik va individual
psixologik xususiyatlarini hisobga olish zarur, ya’ni mazkur yoshdagi
28

bolalarning talablariga, imkoniyatlari, xususiyatlariga mos keladigan pedagogik
ish shakl, metod va vositalarini tanlash va qo‘llash lozim.
29

Xulosa va Takliflar.
Kurs ishning asosiy muammolarini o’rganish natijasida quyidagi xulosalrga
keldik.Ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilishga qiziqishlari juda katta rol
o’ynaydi. Ma’lumki, qiziqish o’quvchilarning emotsional bezagi, biror buyumni,
biror faoliyatni tanlash munosabati va yo’nalishidir. Ma’lumki, psixologiyada
qiziqishning ikki turi o’quvchilarning ta’lim jarayonida aniqlanadi, birinchisi,
bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. Har bir o’qituvchi o’z
o’quvchilarida o’z faniga nisbatan bevosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat
qiladi. Qiziqishlar orqali o’quvchilarda ta’limga aktiv munosabat namoyon
bo’ladi. Psixoligiyada qiziqish - bu shaxsning o’zi uchun qimmatli yoki yoqimli
bo’lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning
muhim va individual xususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Qiziqishlar
o’quvchilar hayotida katta rol uynaydi. Ular o’quv faoliyatini faollashtiruvchi
asosiy turtkilar - motivlaridir, qiziqishlar maktab o’quvchisiga fan asoslarini
durustroq o’zlashtirib olishlariga, aqliiy qobiliyatlarning o’sishiga, bilim
doirasining kengayishiga imkon beradi. O’qituvchilarnnng vazifasi o’quvchini
dastlab qiziqtirib qolgan ishning o’zi bilan shugullanishga majbur qilish emas,
balki undash qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta’sirchan qilish,
qiziqishlarning markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan shug’ullanish istagiga ,
mayliga aylantirishdir.O’quvchilarning muayyan maqsadni ko’zlab ish tutishida,
qiyinchiliklarni yenga olishida, ishdan chalgitadigan narsalar bilan
shugullanishdan o’zini tiya olishida, unda o’qishga ishtiyoq tarkib toptirishda
namoyon bo’ladigan iroda ta’lim jarayonida alohida ahamiyat kasb
etadi.Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, iroda bu shaxsning o’z oldiga
qo’ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchun intilishi, maqsad
yo’lida ma’lum bir qarorga kelish tezligi va uni o’z vaqtida ijro etishi bilan
belgilanadigan sifatidir. Ta’lim jarayonida o’quv materialliga bo’lgan diqqatning
barqaror bo’lishida irodaviy zo’r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir.
Ta’limda iroda o’quvchida maktab va uyda o’tkaziladigan mashg’ulotlarga
30

tayyor turishda namoyon bo’ladi. O’quv materialini o’rganish - eslab qolish va
o’quvchining irodaviy zo’r berishganiga bog’liq. Iroda o’quvchilarning fikrlash
faoliyatlarida - masalani yechishga, quyilgan savolga javob topishga va
hokazolarga intilishida namoyon bo’ladi, Ular o’quvchilarda ko’nikma va
malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi.Psixologlar olib borgan
tadqiqoglarda o’quvchilar tomonidan berilgan materialning o’zlashtirilishi ko’p
jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik ta’limning zarur
shartidir. Ta’lim muassasasidagi ta’lim jarayonining o’zi o’quvchilardan
irodaviy o’stirish omillaridan biridir. Bunda o’quvchilarning kundalmk rejimi,
o’qish va oqilona dam olishni bir-biri bilan to’g’ri almashtirib turish katta rol
o’ynaydi.Ta’lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga alohida e’tibor
berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faollit bo’lib, unda jonli
mushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan amaliyotga o’tiladi, ana
shundan so’ng obyektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda
kurib chiqishimiz lozim bo’lgan karsa o’quv materalini idrok qilish jarayonidir.
Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi
organlariga ta’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini
paydo bo’lishi bo’lib, idrok etish jarayoni ta’limda turli formalarda
o’qituvchining ogzaki hikoya qilishida , suhbat o’tkazishda, leksiya o’qishida,
kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko’rgazmali qurollar ko’rsatish,
ekskursiyalar o’tkazish, o’quvchining o’ziga darsliklar hamda boshqa
qo’llanmalarni o’qitish tarzida o’tishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
idrokni tarkib toptirishda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish
nihoyatd a muximdir. Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham
yosh xususiyatlarda turli farlqi mavjud bo’ladi.Psixik rivojlanish va pedagogik
faoliyatda o’qituvchi alohida rol o’ynaydi. Pedagogik faoliyat - kishi
mehnatining eng murakkab sohalaridan biri bo’lganligi uchun quyidagilarga
e’tibor berish lozim.
31

Birinchidan, jamiyat tomonidan quyiladigan talablardan eng muhim
o’qituvchining shaxsi va uning kasbi bilan bog’liq xislatlariga qaratilgan.
O’qituvchining o’z Vatanga sodiqligi, bolalarni sevish, ularni insonparvarlik
ruhida tarbiyalash istagi, o’z yurti, ona tili, o’z xalqining tarixi va uning
madaniyatini sevishi, davlatining mustaqilligi g’oyasida yashashidan iboratdir;
Ikkinchidan, o’qituvchi ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada his etishi,
oliyjanobligi, aqli, farosati , ma’naviy pokligi, ma’naviyat va ma’rifat buyicha
yuksak maqsadlarni bolalarga singdirib borishi, o’zini qo’lga ola bilish, sabr-
toqatli, bardam, matonatliligidir.
Uchinchidan, jamiyatning o’qituvchi oldiga qo’yadigan asosiy talablariga
alohida e’tibor berish lozim ya’ni uning shaxsni ma’naviy va ma’rifiy
tomonidan tarbiyalashning, milliy uyg’onish mafko’rasining hamda
umuminsoniy boyliqlarning mohiyatini bilishi, bolalarni mustaqillik g’oyalariga
sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o’z Vatani tabiatga va oilasiga bo’lgan muhabbati;
To’rtinchidan, o’qituvchining keng bilimga ega bo’lishi, turli bilimlardan
xabardor bo’lishi, yosh va pedagogik psixologiya, ijgimoiy psixologaya va
pedagogika, yosh fiziologayasi hamda maktab gigiyenasidan chuqur bilimlarga
ega bo’lishi, o’zi dars beradigan fan bo’yicha mustahkam bilimga ega bo’lib, o’z
kasbi, sohasi bo’yicha jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan
xabardor bo’lishi, ta’limda tarbiya metodikasini egallashi , o’z ishiga ijodiy
yondashishi,-bolalarni bilishi, ularning ichki dunyosini tushuna olishi lozim.
Beshinchidan, pedagogik texnika (mantiq, nutq, ta’limning ifodali vositalari) va
pedagogik taktga ega bo’lishi, o’z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy
ravishda oshirib boriish, g’ar bir o’qituvchi ana shu talablarga to’la javob bera
oladigan bo’lishi maqsadga muvofiq.
32

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. G’oziyev E.o’. Oliy maktab psixologiyasi. «O’qituvchi» ,T.: 1997.
2. Nishonova Z.T. Oliy maktab psixologiyasi. T.: 2003.- 231s.
3. G’oziyev E.G. Psixologiya. Toshkent, 1994-156b.
4. G’oziyev E.G. Yosh psixologiyasi. T.1994-145b.
5. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob
6. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. Darslik. -T.: «Sharq», 1997 y.
7. . O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini
tashkil etish to‘g‘risida»gi Nizom. T-2018
8. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va
psixodiagnostikasi T.: TDPU 2017 – 264 b.
9. David G. Myers Psych ology,© 2010 by Worth Publishers
10. Shamshetova A.K., Saipova M.L. Bolalar psixologiyasi. Uslubiy
qo‘llanma. T. 2019 y 128 b
11. Psychology. ROSIE M. SPIELMAN. © 2017 Rice University
Internet saytlar
1. https://magazinalsu.ru/uz/psihologicheskie-osobennosti-razvitiya-
detei-doshkolnogo.html
2. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi .
3. www.expert.psychology.ru
4. www .https://psycabi.net/detskaya-psikhologiya.
33

Psixik taraqqiyot va ta’limning o’zaro munosabatlari

Sotib olish