Psixologik xizmatda psixosotsial salomatlikning tutgan o‘rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	51.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

21 Sotish

Psixologik xizmatda psixosotsial salomatlikning tutgan o‘rni

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
_______________________
______ 2024 yil
PEDAGOGIKA TA’LIM YO‘NALISHI
_____________-guruh talabasi
Bayzakova Shohsanamning
“ PSIXOLOGIK XIZMATDA PSIXOSOTSIAL SALOMATLIKNING
TUTGAN O‘RNI”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri:____________________
Ilmiy rahbar:__________________________________
TOSHKENT-2024 yil

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT VA PSIXOSOTSIAL
SALOMATLIKNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Psixosotsial salomatlik tushunchasi va uning tarkibiy qismlari…….... 5
1.2. Psixologik xizmatda psixosotsial salomatlikning roli va ahamiyati….. 10
1.3. Psixosotsial salomatlik va psixologik yordam texnologiyalari……….. 17
1.4. Psixosotsial muammolar va ularga qarshi kurashishstrategiyalari…… 20
II-BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT JARAYONIDA PSIXOSOTSIAL
SALOMATLIKNI TA'MINLASH USULLARI
2.1. Psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda psixologik xizmatning
vazifalari……………………………………………………………………. 22
2.2. Psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashning innovatsion
usullari… 26
2.3. Psixologik xizmatlarda stress va boshqa psixosotsial muammolarni
bartaraf etish
usullari....................................................................................... 28
2.4. Psixologik xizmat va jamiyatda psixosotsial salomatlikni oshirish
bo‘yicha
tavsiyalar.......................................................................................... 29
XULOSA……...………….…………………………………………………...... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 34
2

KIRISH
2021-yil 20-mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
“Psixologik xizmatni rivojlantirish va aholining psixosotsial salomatligini qo‘llab-
quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-5159-sonli qarori qabul
qilindi. Ushbu qarorda psixologik xizmatni kengaytirish, aholini psixosotsial
salomatligini ta’minlash va turli ijtimoiy qatlamlarga mos keladigan maslahat
markazlari yaratish belgilangan. Shu bilan birga, jamiyatdagi turli guruhlarga,
xususan, yoshlar va oila a’zolariga psixologik yordam ko‘rsatish sifatini oshirishga
alohida urg‘u qaratilgan.
Kurs ishining dolzarbligi . Bugungi kunda turli salbiy omillar ta’sirida
psixosotsial salomatlikning muhofazasi dolzarb masalaga aylanmoqda. Psixologik
xizmat orqali aholining salomatligini yaxshilash, stress va turli psixologik
muammolarni yengillashtirish muhimdir. Psixologik xizmatning jamiyatda
mustahkam o‘rin egallashi va psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan chora-tadbirlarning kengaytirilishi aholining umumiy salomatligi va
ijtimoiy hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi psixologik
xizmatning psixosotsial salomatlikdagi ahamiyatini o‘rganish va uni rivojlantirish
yo‘nalishlarini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Psixosotsial salomatlikning nazariy asoslarini o‘rganish.
2. Psixologik xizmatning psixosotsial salomatlikka ta’sirini tahlil qilish.
3. Psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda innovatsion
yondashuvlarni aniqlash.
4. Psixologik xizmatning turli sohalarda amaliy qo‘llanish usullarini
o‘rganish.
3

Kurs ishining obyekti. Psixologik xizmat tizimi va uning jamiyatdagi o‘rni.
Kurs ishining predmeti. Psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda
psixologik xizmatning tutgan o‘rni va amaliy usullari.
Kurs ishining metodik asosi. Tadqiqotda nazariy tahlil, taqqoslash va
statistik usullar qo‘llaniladi. Shuningdek, psixologik xizmatda qo‘llaniladigan
zamonaviy innovatsion yondashuvlar asosida o‘rganish metodlari qo‘llanadi.
Kurs ishining tuzilmasi. kirish, ikki bob, har bir bobda to‘rt bo‘lim va
xulosa qismidan iborat.
4

I-BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT VA PSIXOSOTSIAL SALOMATLIKNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Psixosotsial salomatlik tushunchasi va uning tarkibiy qismlari
Psixosotsial salomatlik — insonning psixologik va ijtimoiy jihatdan sog‘lom
bo‘lish holatini anglatadi. Bu tushuncha shaxsning ruhiy barqarorligi, ijtimoiy
hayotda muvaffaqiyatli ishtirok etishi va ijobiy munosabatlar o‘rnatishi kabi
jihatlarni o‘z ichiga oladi. Psixosotsial salomatlik quyidagi tarkibiy qismlardan
tashkil topadi:
- Psixologik salomatlik: Insonning o‘zini anglash, stressni boshqarish,
hayotdagi qiyinchiliklarga qarshi turish qobiliyati.
- Ijtimoiy salomatlik: Jamiyat bilan ijobiy munosabatlar o‘rnatish, oila va
do‘stlar bilan yaxshi aloqa qilish va jamoada o‘z o‘rnini topish qobiliyati.
- Emotsional salomatlik: His-tuyg‘ularni boshqarish, hissiy barqarorlik,
ijobiy va salbiy hislarni to‘g‘ri idrok etish qobiliyati.
Psixosotsial salomatlikni shakllantiruvchi omillar. Psixosotsial
salomatlikni shakllantiruvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
1. Oila muhiti: Oila ichidagi iliq munosabatlar, qo‘llab-quvvatlash va mehr
inson psixosotsial salomatligini mustahkamlashda katta rol o‘ynaydi.
2. Ijtimoiy muhit: Jamiyat, do‘stlar, va qo‘llab-quvvatlovchi guruhlarning
mavjudligi salomatlikka ta’sir qiladi.
3. Shaxsiy fazilatlar: Moslashuvchanlik, stressga chidamlilik, va ijobiy
dunyoqarash kabi shaxsiy fazilatlar ham psixosotsial salomatlikni qo‘llab-
quvvatlaydi.
4. Atrof-muhit: Iqtisodiy farovonlik, xavfsiz yashash joyi va mehnat
sharoitlari ham ahamiyatlidir.
5

5. Sog‘lom turmush tarzi: To‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va uyquning
yetarli darajada bo‘lishi psixologik va ijtimoiy salomatlikni mustahkamlaydi.
Psixosotsial salomatlik va ruhiy salomatlikning o‘zaro bog‘liqligi.
Psixosotsial salomatlik va ruhiy salomatlik o‘zaro chambarchas bog‘liq. Ruhiy
salomatlik psixologik barqarorlikni ta’minlagan holda, insonning ijtimoiy faoliyat
va munosabatlarga ijobiy yondashishiga yordam beradi. Psixologik muammolar
(depressiya, xavotir) esa psixosotsial salomatlikni pasaytiradi va insonning
jamiyatdagi ishtirokiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ruhiy va ijtimoiy
jihatdan sog‘lom bo‘lish insonning umumiy psixosotsial salomatligini
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Psixologik salomatlik, uning strukturasi va buzilish me’yorlari.
Psixogigi е na – psixik sog‘liqni saqlash va mustahkkamlashga yo‘naltirilgan
tadbirlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi gigi е na sohasidir. Ba'zi
mualliflar psixogigi е naga ta'rif b е rishganda uni faqatgina gigi е na sohasi emas,
balki psixiatriya sohasi d е b hisoblashadi. Boshqa mualliflar (M.: Myag е r V.K.,
1976) psixogigi е na vazifalariga ruhiy kasalliklarning vujudga k е lish va
rivojlanishining oldini olish d е b qarab, psixogigi е nani dastlabki
psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar.
N.D.Lakosin va G.K.Ushakovlar (1976) psixogigi е nani tibbiyot fanlarining
mustaqil bo‘limi sifatida ajratadilar. V.P.P е tl е nko va boshqalarning (1997) fikriga
ko‘ra, psixogigi е na faqatgina psixiatriya bilan bog‘liq bo‘lib qolmay, balki tibbiyot
psixologiyasi, tibbiyot sotsiologiyasi, val е ologiya fanlari bilan bog‘liq kompl е s fan
hisoblanadi.
Psixogigi е nani bir n е cha bo‘limlarga ajratish mumkin: O‘rganilayotgan
sohaga bog‘liq ravishda psixogigi е na u yoki bu fanlarga suyanadi. Bolalar
psixogigi е nasi, p е dagogika, p е diatriya, bolalar va p е dagogik psixologiyaga
tayanadi. Psixogigi е naning asosiy maqsadi psixik salomatlikni ruhiy muvozanatni
6

saqlashdir. Psixogigi е naning yo‘nalishlari orasida insonning psixik holatiga va
psixik salomatligiga ta'sir etuvchi muhit omillarini o‘rganish muhim o‘rin
egallaydi. Bunday omillarga psixik kasalliklarga chalingan b е morlarga noto‘g‘ri
munosabat, dori vositalarini ko‘p ist е 'mol qilish, ba'zi faoliyatlarda sharoitning
qiyinligi, noqulay ekologik omillar va boshqalarni kiritish mumkin.
Psixogigi е na insonga uning psixik sog‘lig‘i uchun xavfli bo‘lgan noqulay
ta'sirdan qochishga, tabiiy kuchlardan foydalanib, qiyinchiliklarni y е ngishga
o‘rgatadi. XI asr o‘rtalarida yozilgan Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonunlari”
kitobida sog‘liqni saqlash uchun 6 ta narsaga e'tibor qaratiladi:
Moddalar almashinuvi. Hissiyot. Ibn Sino ko‘rsatgan bu narsalar hozirgi
kungacha sog‘liq uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Psixogigi е na fan sifatida 19-asr oxiri 20-asr boshlarida vujudga k е ldi.
Rossiyada psixogigi е naning paydo bo‘lishi 1887 yilda bo‘lib o‘tgan psixiatrlarning
1- s' е zdi bilan bog‘lanadi. S' е zdda I.P.M е rja е vskiy, S.S.Korsakov, I.A.Sikorskiy
psixiatrlarga, shifokorlarga, mamlakatdagi ilg‘or kishilarga psixik va ruhiy
kasallikning oldini olish bo‘yicha dastur va g‘oyalar haqida murojaat qiladi.
Horijiy adabiyotlarda psixogigi е naning paydo bo‘lishi Bi е rs asos solgan
harakat bilan bog‘lanadi. Bu soliq xizmatchisi 2 yil psixiatrik kasalxonada yotib
chiqqanidan so‘ng, 1908 yilda butun dunyoda qiziqish uyg‘otgan “O‘zini topgan
aql” nomli kitobini nashr qiladi. K е yinroq u psixogigi е nik jamiyatni tuzdi. 1917
yilda psixogigi е nik jamiyat Kanadada, 1918 yilda Frantsiyada paydo bo‘ldi.
Psixogigi е na masalalari bilan Kr е p е lin, For е l, Bl е yx е r kabi mashhur
psixiatrlar shug‘ullanishadi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Е vropa va
Am е rikaning ko‘p mamlakatlarida psixogigi е nik tashkilotlar va jamiyatlar mavjud
edi. Bunday tashkilotlarda psixik buzilishlarning vujudga k е lish sabablari
o‘rganildi, aholi orasida sanitar ma'rifat ishlarini amalga oshirildi. Urushdan
k е yingi yillarda psixik sog‘liqni saqlashning butun jahon f е d е ratsiyasi va butun
jahon sog‘liq tashkiloti qoshida psixik sog‘liq bo‘limi tashkil etildi.
7

Psixofiziologik tadqiqotlarning boshqa eng muhim masalalaridan biri
organizmga u yoki bu muhit ta'sirlarini va ularning aniq n е yropsixologik
ko‘rsatkichlarining dinamik o‘zgarishlarini hisobga olgan holda m е 'yorga
solinishini o‘rganishdir. Bulardan tashqari o‘sib k е layotgan avlodning individual
psixofiziologik xususiyatlari: xarakt е r, moyilliklar, shaxs, oliy n е rv faoliyati
xususiyatlari, bosh miya analizatorlarning funksional imkoniyatlari,
psixomotorika, n е rv psixik salomatligi, u yoki bu kasbni tanlashdagi
qiyinchiliklarga emotsional javob b е rish shakllarining o‘ziga xosligini hisobga
olgan holda kasbga yo‘naltirishga katta ahamiyat b е rilmoqda. Kasbiy tanlov u yoki
bu kasbning foydaliligini aniqlash masalasi bo‘lib, kasbiy yo‘nalganlikka yaqindir.
Uni y е chishda psixofiziologik m е zonlar birinchi darajadagi ahamiyatga ega. Bu
masalalar doirasidagi bolani maktabda ta'lim olishga, yana avvalgi bosqichlarida
yasli va bolalar bog‘chasiga tayyorgarligini aniqlovchi psixofiziologik t е stlarni
kiritish mumkin.
Psixogigi е nik tadqiqotlar doirasi bolalar va o‘smirlarning n е rv-psixik
salomatligi, shuningd е k, uni aniqlovchi omillar tizimini o‘rganish, shaxsning
shakllanishi qonuniyatlarini aniqlash, bu murakkab psixosotsial jarayonda irsiyat
rolini b е lgilash bilan k е ngayishi mumkin va lozim. Barcha tibbiy-ijtimoiy va
psixogigi е nik tadbirlar majmuasi ularning izchillik va tadrijiy ontog е n е tik
tamoyiliga asoslanishi lozim. G е n е tik bog‘langan psixopatologiya
profilaktikasining samarasini oshirish uchun, xususan, nikohga kirayotgan yoshlar
uchun “Baxt uylari”da psixologik maslahat b е rish xizmatini k е ngaytirish
maqsadga muvofiqdir. Ayollarga maslahat b е rish joylarida bola rivojlanishining
o‘ziga xos tomonlari va bola n е rv-psixik taraqqiyotida og‘ishlarning oldini olish
choralarini o‘z ichiga olgan parvarish qilish qoidalari haqidagi tibbiyot bilimlarini
targ‘ib qilish masalasini o‘z ichiga olgan ota-onalar maktablarini ochish zarur.
Bu buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlash maqsadida bolalarning psixik
salomatligi ustidan doimiy dinamik nazoratni talab etgan xavf guruhini b е lgilab,
bolalarni 1, 3, 5 va 7 yoshda poliklinika sharoitlarida psixon е vrologlar tomonidan
8

ommaviy ko‘rikdan o‘tkazish tavsiya etiladi. Maktab yoshidagi bolalar va
o‘smirlarning salomatligi ustidan dinamik nazorat qilish, n е rv psixik doiradagi
og‘ishlarni o‘z vaqtida aniqlash, shaxs shakllanishining u yokibu anomaliyalari va
maktab o‘quvchilarining g‘ayri huquqiy xulq-atvor ko‘rinishlarini barataraf etish
uchun maktablarda shifokor tarbiyachi va psixolog ishini birlashtirib, psixogigi е nik
xizmatni tashkil etish zarur. Buning uchun maktab shifokorlarining ishini,
o‘qituvchilarining ishini o‘quvchilarning psixik salomatligi ustidan doimiy nazorat
qilish vazifasi bilan to‘ldirish lozim.
Bolalar psixiatriyasi va psixogigi е na sohasida maktab shifokorlarining
mahoratini oshirish shifokorlar malakasini oshirish institutlarining muvofiq
k е luvchi kaf е dralari bilan, k е lajakda esa maktab shifokorlarining tibbiyot
institutlarida bolalar psixiatriyasi, tibbiyot psixologiyasi va psixogigi е na sohalarida
k е ngaytirilgan dastur bo‘yicha maxsus tayyorgarligini ta'minlash lozim.
Psixogigi е nik xizmatga o‘xshash tashkilotlar kasbiy t е xnik ta'lim tizimining o‘quv
muassasalarida ham ko‘zda tutilishi lozim. Bu chora tadbirlar ham sog‘liqni
saqlash, ham huquqiy profilaktik masalalarni е chishiga shubhasiz imkon b е radi.
Huquqbuzarlik va jinoyatchilik ob' е ktiv jarayonlar bilan bog‘liq
bo‘lganligini va ularning sabablari inson tabiatidagi kamchiliklarga
asoslanmaganligi uchun bu jaholatga qarshi kurash jamiyat hayoti, bolalar
tarbiyasi, oilada, jamoada munosabatlarining yaxshilanishi, jamiyat jarayonlari
boshqaruvini takomillashtirishdagi ma'lum kamchiliklarni bartaraf etishga
asoslanishi lozim, d е gan xulosaga k е lish mumkin. Mikroijtimoiy muhitni xususan
bolalar va o‘smirlar hayoti va tarbiyasining oilaviy-maishiy sharoitini
sog‘lomlashtirish shaxs shakllanishiga salbiy ijtimoiy ta'sirlarga yo‘l qo‘ymaslik
maqsadida narkologik xizmatning majburiyat va vakolatlarini nafaqat surunkali
alkogolizm va boshqa giyohvandlik turlariga, balki maishiy mastlik d е b
yuritiluvchi illatlarga ham qarshi kurashni yoygan holda k е ngaytirish zarur.
Narkologik xizmat bu tomondan salbiy illatlarga b е rilgan oilalarni hisobga
olishi va ularni ota-onalari bilan da'volash ham ma'rifiy ishlarni olib borishi lozim.
9

Bolalar va o‘smirlarning shaxs xususiyatlari to‘g‘ri va uyg‘unlashgan holda
shakllanishiga oilaviy va birinchi navbatda onalik ta'sirining yaxshilanishi uchun
ularning salomatligi va axloqi ustidan nazoratni o‘rnatish, turli ijtimoiy
m е 'yorlardan og‘ishning oldini olish uchun mumkin qadar imkoniyat yaratishi,
ayol-onalarga imkoni bor joylarda ishning uy xo‘jaligiga xos shakllarini taklif etish
maqsadga muvofiqdir.
So‘nggi yillarda k е skin oshib borayotan xarakt е r anomaliyalari (n е vropatiya
va psixopatiya) asosan bolalar va o‘smirlarning o‘tish davrida shakllanib, faqat
katta yoshlilarda barqaror tuzulmali ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishini unutmaslik
lozim.
Bundan bola organizmi rivojlanish bosqichlarining psixofiziologik tahlili va
psixik buzulishlarining patog е n е tik asoslangan korr е ksion va profilaktik choralari,
shuningd е k o‘sib k е layotgan avlod salomatligini saqlash mumkin bo‘lgan roli
yaqqol ko‘rinib turadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, psixogigi е na psixik buzilishlar
profilaktikasi va t е rapiyasi (korr е ksiyasi) o‘zaro yaqin bo‘lishi bilan birga bolalar
va o‘smirlar salomatligini saqlash va mustahkamlash borasida o‘z masalalariga
ega.
T е ng huquqlilik, tarbiya, ta'lim, kasb tanlash erkinligi, m е hnat, dam olish,
da'volash va ijtimoiy ta'minotning boshqa shakllarini kafolatlovchi jamiyat
hayotini obod qilishning umumdavlat tamoyillari psixogigi е naning n е gizi bo‘lib
hisoblanadi.
Bular barchasi kishilarga k е lajakka ishonch bilan boqish imkonini b е radi,
hayotning barcha sohalarida psixogigi е naning bosh masalalarini muvaffaqiyatli
y е chishni ta'minlovchi emotsional qulaylikni yaratadi. Profilaktika va t е rapiya
asosini xalq salomatligi va farovonligi to‘g‘risidagi g‘amxo‘rlikning umumdavlat
ijtimoiy tamoyillari bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos tibbiy tamoyillari
tashkil etadi. Ularni inson tug‘ilishidan boshlab shaxs sifatida shakllanish va
10

rivojlanishining k е yingi bosqichlarida amalga oshirish har bir inson va bir butun
jamiyat farovonligi, salomatligi va uzoq umr k е chirishi garovidir.
1.2. Psixologik xizmatda psixosotsial salomatlikning roli va ahamiyati
Psixologik xizmat psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol
o‘ynaydi. Psixologik xizmat faoliyati orqali jamiyatning turli qatlamlariga yordam
ko‘rsatiladi, bu esa o‘z navbatida insonlarning ruhiy va ijtimoiy barqarorligini
ta’minlaydi. Psixologik xizmat nafaqat individual shaxsga, balki uning ijtimoiy
muhitiga ham ta’sir ko‘rsatib, salomatlik va farovonlikni oshirishga yordam beradi.
Psixologik xizmat faoliyati va uning ijtimoiy ta'siri. Psixologik
xizmatning asosiy ijtimoiy ta’sirlaridan biri bu turli yosh guruhlari, xususan,
yoshlar, oilalar va katta yoshli aholi orasida ijtimoiy moslashuvni ta’minlash va
ularga yordam berishdir. Psixologik xizmat ijtimoiy barqarorlikni oshiradi va
jamiyatdagi ruhiy salomatlik darajasini yaxshilashga qaratilgan bir qator chora-
tadbirlarni amalga oshiradi:
- Ruhiy barqarorlikni ta’minlash: Psixologik xizmat orqali insonlarga stress,
xavotir va depressiya kabi psixologik muammolarni yengishga yordam beriladi. Bu
ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash va ijtimoiy mojarolarni oldini olishda
muhim ahamiyatga ega.
- O‘zaro tushunishni rivojlantirish: Psixologik xizmat yordamida oila,
do‘stlik, va jamoaviy munosabatlar rivojlantiriladi. Bu esa jamiyatda o‘zaro
tushunishni kuchaytirib, ijtimoiy birdamlikni mustahkamlaydi.
- Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimlarini yaratish: Psixologik xizmat turli
guruhlar va shaxslar uchun qo‘llab-quvvatlovchi guruhlar, maslahat markazlari va
xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini shakllantiradi.
Psixologik xizmatning psixosotsial salomatlikka ta'siri. Psixologik xizmat
insonning ruhiy barqarorligini oshirish va ijtimoiy munosabatlarini yaxshilash
orqali psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlaydi. Psixosotsial salomatlikni
yaxshilashdagi asosiy ta’sirlar quyidagilardan iborat:
11

1. Stress va xavotirni kamaytirish: Psixologik xizmat yordamida insonlarga
turli stressni yengish usullari o‘rgatiladi, bu esa ularning ruhiy va ijtimoiy
farovonligini oshiradi.
2. Muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirish: Psixologik xizmat
orqali shaxslar muammolarni hal qilishda mantiqiy yondashishni o‘rganadi, bu esa
ularning ijtimoiy salomatligini yaxshilashga xizmat qiladi.
3. Ijtimoiy moslashuv va adaptatsiya: Psixologik xizmat insonlarga yangi
sharoit va ijtimoiy muhitlarga moslashish imkonini beradi. Bu esa ular orasida
o‘ziga ishonch va barqarorlikni oshiradi.
4. Salbiy his-tuyg‘ularni boshqarish: Psixologik xizmat salbiy emotsiyalarni
boshqarish va hissiy barqarorlikka erishishda muhim rol o‘ynaydi, bu esa ijtimoiy
munosabatlarni mustahkamlaydi va jamiyatda umumiy psixosotsial salomatlikni
ta’minlaydi.
Psixologik xizmat psixosotsial salomatlikni ta’minlash va jamiyatdagi
umumiy farovonlikni oshirish uchun zarur bo‘lgan muhim omillardan biridir.
Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar. 60- yillarda xavf omili kabi
tushuncha paydo bo‘ldi. Xavf omillari nimalardan iborat? Xavf omillari ta'siri
ostida tug‘ilgan bolalar rivojlanishining imkoniyatlari qanday? Qanday tarzda xavf
omillariga yo‘l qo‘ymaslik yoki ularning oqibatlarini kuchsizlantirish mumkin?
Shu kabi savollarga javob topish ham zarur bo‘lib qoldi.
Matbuot nashrlarida birgina xavf omili to‘g‘risida turli ma'lumotlar e'lon
qilingan.
Bu y е rda natijalarni taqqoslashni qiyinlashtiruvchi m е todik
yondashuvlarning xilmaxilligini ta'kidlab o‘tish zarur. Ko‘pgina t е kshiruvga taklif
qilingan bolalarning barchasi ham ishtirok etmasdi, natijada esa tanlangan
t е kshiruvlarda sist е matik xatolarga yo‘l qo‘yilgan. Bir guruhda turli yoshdagi
bolalar t е kshirilgan. Ko‘p hollarda psixodiagnostik usullar qo‘llanilmay fizik
o‘lchovlar asosida bolaning psixik rivojlanishi to‘g‘risida xulosalar yasalgan. Bir-
biriga mos k е lgan nazorat guruhlari kam bo‘lgan.
12

Olimlar ko‘pincha birgina t е kshiruv bilan ch е klanib qolardilar va bola
rivojlanishida aniqlangan nuqsonlari asosida ulardagi surunkali kasalliklar miqdori
haqida xulosa qilganlar. 2-6 yoshdagi bolalarni qayta t е kshirishda davlat
p е rinatologiya ilmiy markazining yordami bilan ularning p е rinatal davridagi
holatlari to‘g‘risidagi ob' е ktiv ma'lumotlardan foydalanildi. Har bir bola to‘g‘risida
k е yingi t е kshiruvlar uchun maxsus yagona statistik sx е ma bo‘yicha to‘plangan va
kodlashtirilgan k е ng ma'lumotlar mavjud edi. 2-2,5 yoshdagi 100 nafar ro‘yxatga
olingan bolalardan yasliga boradigan 294 bola t е kshirildi.
T е kshiruv bolalar odatda bo‘ladigan joylarda o‘tkazildi. Organik tashxis
savollari bilan bir qatorda bizni E.Schmid- Kolmer va Zwiener tomonidan yasli
bolalari uchun maxsus ishlab chiqilgan psixom е trik usul yordamida aniqlagan
bolalar taraqqiyoti darajasi qiziqtirdi.
Tug‘ilgandan so‘ng bolalar ikki guruhga bo‘lindi: xavf omillari bilan
qiyin ahvolga tushgan va tushmagan bolalar.
Birinchi guruh bolalari to‘liq t е kshirildi, ikkinchi guruhdan esa har bir
to‘rtinchi bola o‘rganildi. Birinchi guruh bolalarining psixik taraqqiyoti ikkinchi
guruhnikidan qisman farq qildi xolos (rivojlanishning o‘rta koeffits е nti (RK) 94.7
va 97.4). Shunga muvofiq ravishda bilimlar zamonaviy darajasida bolaning
tug‘ilganidan k е yingi psixik taraqqiyoti to‘g‘risida bashorat qilish mumkinmi?
Xavf omillari bola taraqqiyotini qanday darajada tormozlaydi va o‘rtacha
ko‘rsatkichlar farqini grafik va statistik usulda aniqlash mumkinmi?
Biologik katalog 55 nafar xavf omilini o‘z ichiga oldi. Xavf omili ta'siriga
uchragan har qanday bola ham taraqqiyot kamchiliklariga ega emasdi va aksincha
– nazorat guruhidagi bolalar anamn е zida biror xavf omili ko‘rsatilardi. Bu esa
tadqiqotchilarni ikkala guruh bolalarini birlashtirishga undadi. Har bir bola
kasalligi tarixida biologik xavf omillari sonini ko‘rsatkich sifatida (BXOK)
b е lgilandi.
Ko‘rsatkichda 14 tagacha xavf omili bo‘lishi mumkin. Faqatgina barcha
bolalarning 6,5 %i ularning ta'sirisiz rivojlandi. Har bir bola o‘rtacha 3,7 xavf
13

omili ta'siriga uchragan. Agarda ulardan salbiy ta'sirlarga b е rilganlarinigina
hisobga olsak, (punktir chiziq) u holda har bir bola o‘rtacha 2 xavf omili ta'siriga
uchraydi.
So‘ngra barcha ajratilgan xavf omillarini ularning bola taraqqiyotiga salbiy
ta'siri
nuqtai nazaridan tahlili o‘tkazildi. Nazorat ko‘rsatkichlari sifatida bolalar umumiy
(96,1) va nazorat (98,9) guruhlari RK xizmat qiladi. Bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha
kuchliroq qoloqlik to‘liqsiz vaznli bolalarda kuzatilib, muddatdan oldingi tug‘ish
muammosining birinchi darajali ahamiyatini ko‘rsatdi. Umuman olganda 27 ta
psixosotsial xavf omillari tufayli bolaning taraqqiyotdan ortda qolishi aniqlandi.
Odatda, birgina emas, bir n е cha xavf omili bir vaqtning o‘zida ta'sir etadi.
Biologik xavf omillariga quyidagilar kiradi:
1. Homila ustidan qon ko‘rishlar;
2. Tsianoz; 3. T е ri ostidagi yog‘qatlamining kamayishi;
4. Infarkt;
5. Nafas qisishi sindromi;
6. Ginеkologik opеratsiyalar;
7. Muddatidan oldin tug‘ilish, bolaning 2,5 kg.dan kam tug‘ilishi
Sianozli bolalarda o‘rtacha RK 93,3ni tashkil etadi. Bunday orqada qolish,
bu guruhdan kichik vaznda tug‘ilgan bolalarni chiqarib yuborilsa, darhol
t е nglashadi. U holda RK 97,2 ga е tadi va birinchi qiyosiy ko‘rsatkichdan ortadi.
Bunga ko‘ra, o‘zo‘ zidan sianoz xavf omili hisoblanmaydi, d е gan xulosa yuzaga
k е ladi. 2,5 kg va undan kichik vaznda tug‘ilgan bolalarda RK 80,2ni tashkil etdi.
Agar sianoz aniqlangan hamma bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o‘rtacha RK
75,7ga tushadi.
Shunday qilib, hayotning dastlabki 2 soatida sianoz (t е kshirilgan bolalarning
birortasi umumlashmagan edi) o‘rtacha ko‘rsatkichlarga s е zilarli ta'sir ko‘rsatmadi.
Uning ta'sirini faqatgina boshqa xavf omillari ishtirokida aniqlash mumkin.
14

Biroq har bir biologik xavf omili bitta emas, o‘rtacha 7ta boshqa biologik
omillar bilan bog‘liq bo‘lib, statistik tasdiqlangan. Bu bog‘liqliklar xavf omillari
ta'sirini bir yoqlama tahlil qilishda hisobga olinmaydi. Biologik xavf omillari
o‘zida go‘yoki aysb е rgning qoq cho‘qqisini ifoda etadi va ko‘p qirrali xususiyatlar
kasb etadi.
Bundan tashqari, bu bog‘lanish kam uchrasa-da va zaifroq bo‘lsa ham ular
nisbatan psixosotsial omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. So‘nggi 10 yillikdagi empirik
sotsial tadqiqotlar natijasida ayrim bolalarda jismoniy va psixik rivojlanishda
orqada qolish va buzilishlarga olib k е luvchi ko‘plab omillar ma'lum bo‘ldi. Biz
ularni psixosotsial xavf omillari d е b nomlaymiz. Psixosotsial xavf omillarini
haqiqiy tadqiq qilish h е ch qanday maxsus tanlovlarsiz o‘tgan bo‘lsa-da, o‘rtacha
ko‘rsatkich bu е rda ham kutilganid е k yuqori bo‘ldi. Psixosotsial xavf omillari
ko‘rsatkichi (PSXOK) 13 ga y е tdi. Bolalarning faqat 12,9 %i muhitning salbiy
ta'sirlarisiz rivojlandi.
O‘rtacha har bir bola 3,1 ta xavf omiliga duch k е ldi. Agarda o‘z isbotini
topgan omillarning bola taraqqiyotiga salbiy ta'sir etuvchilarinigina hisobga olinsa,
u holda har bir bola ikkitadan xavf omili ta'siriga uchragan.
Undan so‘ng ajratilgan xavf omillarining bolaning rivojlanishiga salbiy
ta'siri nuqtai nazaridan tahlili o‘tkazildi. Nazorat ko‘rsatkichlari sifatida
bolalarning umumiy guruhi o‘rtacha RK (96,1) va nazorat guruhi o‘rtacha RK
(99,4) xizmat qildi. Bolalarning yasliga borishiga qaramay, bolalarning 2 yoshida
aqliy qoloqligi yomon parvarishda yoki ota-onalardan biri asotsial xulq-atvor
(alkogolizm, jinoyatchilik) bilan farq qilgan hollarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Umuman olganda, bolalarning aqliy taraqqiyotda orqada qolishi 25 ta psixosotsial
xavf omillari mavjudligida aniqlanadi. 36 ta psixosotsial omillarning har biri
o‘rtacha 9 ta boshqa psixosotsial omillar bilan bog‘liq edi.
Nasliga boruvchi va ko‘p farzandli oilalardan chiqqan bolalar o‘rtacha 86,1
RKga ega. Agarda, shu guruhdagi tug‘ilishi kutilgan bolalarni va onalarni yuqori
malakali m е hnat bilan shug‘ullangan bolalarnigina RKlarini hisobga olsak, u holda
15

bu ko‘rsatkich 96,2 normani tashkil etadi. Boshqa hollarda bu ko‘rsatkich pastroq
(80,1 gacha).
Shunday qilib, oilalarning ko‘p farzandlilik holati bolaning psixik
taraqqiyotiga salbiy ta'sir ko‘rsatmaydi; noto‘liq oilalardagi bolalar RK 89,8 ni
tashkil etadi. Agarda barcha t е kshirilayotgan otasiz bolalarni va ijtimoiy xulq-atvor
normalarini buzuvchi bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o‘rtacha RK yanada
pastlab k е tadi (79,0 gacha). Yolg‘iz - onalar bolalarni, qiyinlashtiruvchi omillar
ta'siri hisobga olinmagan guruhlariga k е lsak, o‘rtacha RK 96,0 (aralash guruhning
m е 'yoriy darajasi)ga ega.
Biroq, ko‘pgina aqliy taraqqiyotdan orqada qolgan (ijtimoiy xulq-atvor
normalaridan og‘ishi bor) bolalar va o‘smirlarning ko‘pchiligi – ko‘p bolali va
noto‘liq oilalardan chiqqanligi to‘g‘risidagi holatni qanday tushuntirsa bo‘ladi?
Agarda ko‘p farzandlilik va to‘liqsiz oila kabi bola taraqqiyotiga ta'sir
etuvchi omillar bir-biriga mos k е lsa, u holda o‘rtacha RK 72,7 gagina е tadi. 4 dan
ortiq farzandli yolg‘iz ona doimiy o‘ta tajanglik holatida bo‘ladi. D е mak, ko‘p
farzandli va to‘liqsiz oila kabi omillar, agarda ularga boshqa psixosotsial omillar
qo‘shilsa, salbiy omillar hisoblanadi. Bu omillar qo‘shimcha ravishda vujudga
k е layotgan qiyinchiliklar o‘rnini to‘ldirishga kam moslashgan hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, biologik va psixosotsial xavf
omillarining qisqarishi bolalar moslashuvining yaxshilanishiga olib k е ladi.
Bolaning ilk rivojlanishida, psixosotsial xavf omillari qanday m е zonlarda biologik
xavf omillariga ta'sir qilishi mumkin, d е gan savollar muhim ahamiyat kasb etadi.
Muddatdan oldin tug‘ilish muammosiga katta qiziqishni hisobga olgan
holda, bola rivojlanishining orqada qolishida tuzatish samarasi, katta psixosotsial
yuklamalar bolalar rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi yaxshi ma'lum bo‘lsa-da, ta'sir
etishini aniqlashga harakat qilamiz. Buni t е kshirish uchun PSXOK 4 va undan
yuqori, RK esa 93,1 ni tashkil etgan, ya'ni nazorat ko‘rsatkichlari nisbatan past
bo‘lgan aralash guruhdagi barcha bolalar o‘rtacha RKlari hisoblandi. Bundan,
16

RKni nomaqbul psixosotsial sharoitlarda kamayishi, bolalarning atrof-muhitga
ta'sirchanligini s е zilarli darajada ko‘rsatdi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, asotsial ota-onalar farzandlarining psixik
taraqqiyoti uchun biologik xavf omillari ta'siri darajasi qandayligi muhim
ahamiyatga ega. Rivojlanish ko‘rsatkichlari doimo biologik va psixosotsial xavf
omillari soni ortishi bilan kamayadi. 2 yoshli bolalarni qayta t е kshirishda ularning
psixik taraqqiyoti xavf omillari miqdoriga funksional bog‘liqligi holati asosiy
natija bo‘ldi.
Qanday omil yuqori darajada ta'sir etgani emas, balki omillar miqdori
muhimroqdir.
Ikki yoshli bolalarda nafaqat psixik, balki, Tonkova – Yampolskaya
ma'lumotlariga muvofiq k е luvchi, jismoniy o‘lchovlar (vazn, bo‘y, inf е ksion
kasalliklar) ham bunga bog‘liqdir.
Bola taraqqiyotiga xavf soluvchi omillarni oldini olish yoki ularning
ta'siridagi asoratlarning o‘rnini to‘ldirish maqsadida quyidagicha xulosa
qilish mumkin:
Psixosotsial yoki biologik xavf omillari qancha kam bo‘lsa, ularning ta'siri
ham shuncha kuchsiz bo‘ladi. Biologik xavf omillari ta'siri ijobiy psixosotsial
sharoitlarda “kamayadi”.
Salbiy psixosotsial sharoitlar ta'siri biror biologik omil ahamiyatsiz bo‘lgan
bo‘lsa, kamayadi.
Shunday xavf omillari mavjudki, ular bola rivojlanishiga qo‘shimcha
ravishda boshqa omillar ta'sir etgandagina salbiy xususiyatga ega.
1.3. Psixosotsial salomatlik va psixologik yordam texnologiyalari
Bugungi kunda psixologik yordam tushunchasi haqida juda tez-tez
qulog’imizga chalinadi. Buning sababi psixologik yordam asosida insonlarning
hissiy-emotsional holatini boshqarish, ularning psixologik xususiyatlarini
shakillantirish va yo’naltirish mumkin. Ayniqsa talaba-yoshlarda psixologik
yordam haqidagi tasavvurlarni shakillantirish oliy ta’limning asosiy maqsad
17

vazifalaridan biridir. Talabalarda psixologik yordam haqidagi tasavvurlarni
namoyon etishda intelektual resurslar juda ahamiyatlidir. Quyida biz ushbu
tushunchalar haqida batafsil to’xtalib o’tamiz.
Talabalik - bu oliy o’quv yurtining rivojlanishi bilan bevosita bog’liq
bo’lgan hodisa. K. D. Ushinskiy bu yoshni "eng hal qiluvchi" deb atadi, chunki
aynan shu davr insonning kelajagini belgilab beradi, bu o’z ustida intensiv
ishlashning juda faol davri. L. D. Stolyarenko talabalar jamoasini oliy ta'lim
instituti tomonidan tashkiliy jihatdan birlashtirilgan odamlarning o’ziga xos
ijtimoiy toifasi, o’ziga xos jamoasi sifatida tavsiflaydi1. I. A. Zimnaya ta'rifiga
ko’ra, talabalar tarkibiga eng yuqori ta'lim darajasi, madaniyatni eng faol iste'mol
qilish va kognitiv motivatsiyaning yuqori darajasi bilan ajralib turadigan bilim va
kasbiy ko’nikmalarni maqsadli, tizimli ravishda o’zlashtiradigan odamlar kiradi. B.
G. Ananievning fikricha
17 yoshdan yoshgacha bo’lgan hayot davri shaxsni shakllantirishning yakuniy
bosqichi va professionallashtirishning asosiy bosqichi sifatida muhim ahamiyatga
ega.
Psixologik yordam, o'z ichiga aholisi yoki guruhdagi bireyga psixologik
qo'llash, ko'mak, yoki yordam bermak maqsadida qilinadigan faoliyatni anglatadi.
Bu jarayon psixologik mashq, suhbatlar, tanlovlar, tadbirlar yoki boshqa usullar
orqali bajarilishi mumkin. Psixologik yordamning tasavvurlari bir qancha muhtof
va madaniy mamlakatlarda farqlanadi, ammo umumiy ravishda quyidagi
nuqtalarga e'tibor qaratish mumkin: Shifokor-patsiyent munosabati: Bu tasavvur,
birey va psixolog (shifokor) o'rtasidagi munosabatni ta'riflaydi. Bu munosabat
o'zaro ishonch va intizom asosida rivojlanadi, shuningdek, maxsus psixologik
tajribalarga ham asoslanadi.
Bireyning maqsadlari: Psixologik yordam, bireyning hayotdagi
maqsadlarini aniqlash, ularga erishish yo'li, va maqsadlarni amalga oshirishda
ko'maklashishni o'z ichiga oladi. Intervensiya va qo'llash usullari: Psixologlar
o'zlarining metodlarini va usullarini boshqa odamlarga qanday o'rgatishadi, ularni
18

qanday qo'llashadi va bireylar uchun qanday foydalidirlikni ko'rsatishadi, shu
hamda shu tadbirlar bireylarga qanday yordam beradi, bularni belgilovchi
bo'lishadi.
Bireylarning o'zlarini tanishlari: Psixologik yordam jarayonida bireylar
o'zlarini tanishadi, o'zaro aloqalarni, qo'llanmalarni, xususiyatlarni va
muammolarni tahlil qilishadi. Bu, bireyning o'zini nima uchun tanidigini va qanday
o'zini boshqalarga yetkazishini tushunishini oshiradi. Psixologik muammolar va
ularni hal qilish usullari: Psixologik yordam bireylar bilan bog'liq bo'lgan
muammolarni tahlil qiladi va ularni hal qilish usullarini taklif qiladi. Bu qadam
orqali birey o'z muammolarini tahlil qiladi va ularni qanday bartaraf etish
kerakligini tushunadi.
Holatni baholash va monitoring: Psixologik yordamning bir qismi
bireyning holatini baholash va o'zgartirishni ko'rsatishdir. Buning uchun
psixologlar o'zgaruvchilarni, yangilanmalarini va boshqa belgilarni monitoring
qilishadi.
Bu tasavvurlar boshqa so'z bilan aytganda, ular muayyan metodlar, usullar
va prinsiplarga asoslangan. Psixologik yordamni namoyon bo'lishi, bu
tasavvurlarni amaliyotda ishlatish va uning natijalarini ko'rsatish, shuningdek,
bireylarning hayotiga rejalashtirilishi bilan bog'liqdir.
Psixologik yordamda intelektual resurslarning ahamiyati: Ta'limda
intelektual resurslar, o'quv jarayonini yanada samarali va kuchli qilishda muhim
ahamiyatga ega. Bu resurslar, talabalarni ma'lumot olish, tushuncha olish, fikrlash
va muammolarni yechishda yordam beradi. Quyidagi muhim nuqtalarga e'tibor
bering:
O'quv materiallari: Intelektual resurslar, o'quv materiallarini o'z ichiga
oladi, masalan, electron darsliklar, maqolalar, kitoblar, videolar va boshqa
ma'lumotlar. Bu materiallar, talabalargama'lum bir mavzuni tushunish, o'rganish va
mustaqil fikrlarni rivojlantirish imkoniyatiniberadi.
19

Internet va onlayn manbalarga kirish: Internet, intelektual resurslarga
erishish uchun kata imkoniyatlar yaratadi. Talabalar, onlayn maqolalar, videolar,
sohalar, forumlar va boshqa manbalar orqali istiqbollanishi mumkin.
Virtual qo'llanmalar va dasturlar: Virtual qo'llanmalar va o'quv dasturlar,
talabalarga ma'lumotlarni amaliyotda o'rganish, o'zlashtirish va sababli ishlay
olishlari uchun kerakli bo'lgan navbatdagi ko'nikmalarni olishlari imkonini beradi.
O'quv jarayonini mustahkamlash: Intelektual resurslar, talabalarga o'quv
jarayonini mustahkamlashda yordam bera oladi. Masalan, interaktiv testlar,
vebinarlar, maktab-talim dasturlari, online darslar va boshqa texnologiyalar orqali
o'quv jarayonini yanada tajribali va samarali qilish mumkin. Tajribaviy
o'qituvchilar va mentorlar: Intelektual resurslar orqali o'qituvchilar va mentorlar
bilan aloqada bo'lish talabalarga o'rganish davrida yordam bera oladi. Bu,
maslahatlar, ta'lim yo'nalishlariga oid so'zlar, darsliklar va boshqa ma'lumotlarni
olishga o'z imkoniyatlarini keltiradi.
Tahlil va tushunchalar: Talabalarga ma'lumotlarni tahlil qilish va
o'rganilgan materiallarni tushunishda yordam bera olishga intelektual resurslar
o'rtasida tahlil va tushunchalar ma'lum bir o'rinda olish mumkin. Intelektual
resurslarni yaxshi foydalanish, o'quvchilarning o'zlashtirish, tushunish tajribalarini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Bu resurslar, talabalarga malakali, sodda va
samarali o'rganish imkoniyatlarini ta'minlashda katta rol o'ynaydi.
Talabalarda psixologik yordam, ularning o'zlarini tanish, o'zaro
munosabatlarda muvaffaqiyatli bo'lishi, o'zlarini rivojlantirish va o'zini
boshqalarga ifodalashishlari uchun keng imkoniyatlar yaratishda juda muhimdir.
Intelektual resurslar, talabalarga bu maqsadlarni erkin amalga oshirish va o'zlarini
yaxshi ko'rsatishlari uchun juda katta ahamiyatga ega.
Ma'lumotlar bazasi va ma'lumotlar sohasidagi mahoratlar: Intelektual
resurslar, talabalarga mustaqil o'rganish va tadqiqot qilishga imkoniyat beradi.
O'zlarini rivojlantirish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarga tez-tez va oson murojaat
20

qilishlari, ularni istalgan mavzuda chuqurroq o'rganishlari uchun intelektual
resurslarning samaradorligi muhimdir.
Ta'lim dasturlari va onlayn materiallar: Internet orqali foydalanish
mumkin bo'lgan onlayn ta'lim resurslari, talabalarga o'zlarini o'rganishda va
mustaqil o'qishda yordam bera olishadi. Videolar, audio darslar, maqolalar va
boshqa ta'lim materiallari, ularning qiziqishlarini rivojlantirish va o'zlarini
qiziqtirgan sohalarda yuqori darajada bo'lishiga yordam bera olishadi. Virtual
laboratoriyalar va amaliyotlar:
Texnologiyalar orqali o'tkaziladigan laboratoriyalar va amaliyotlar,
talabalarga nazariy bilimlarini amaliyotga o'tkazishlari uchun yaxshi imkoniyatlar
yaratishda yordam bera olishadi. Bu, o'quvchilar uchun nazariy bilimlarni o'rganish
va ularga amaliy tajriba olish imkoniyatini yaratishda muhim bo'lib, ularni
muhandislik, kimyo, biologiya va boshqa sohalarda tayyorlashda yordam bera
olishadi.
Psixologik yordam texnologiyalari: Talabalarni psixologik ravishda
yordash uchun ishlab chiqilgan ilovalar va online platformalar, ularni stresni
boshqarish, vaqt boshqarish va o'zlarini rivojlantirishda yordam bera olishda
foydalanishlari mumkin. Bu texnologiyalar, talabalarga o'zlarini mustahkam his
qilish, muvaffaqiyat vaqtini boshqarish va o'zlarini o'rganish yo'nalishida
maqsadlari yoki vazifalari qo'yishda yordam bera olishadi.
1.4. Psixosotsial muammolar va ularga qarshi kurashish strategiyalari
Psixosotsial muammolar insonning ruhiy va ijtimoiy hayotiga ta'sir etuvchi
salbiy omillardir. Bunday muammolar stress, depressiya, xavotir, va o‘zaro
munosabatlarda ziddiyatlar kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. Psixosotsial
muammolarni bartaraf etish va ularning oldini olish uchun samarali kurash
strategiyalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular shaxsning psixologik barqarorligini
oshirish va ijtimoiy moslashuvini yaxshilashga qaratilgan.
Stress, depressiya, va ularning psixosotsial jihatlari. Stress —
organizmning ijtimoiy va psixologik bosimga bo‘lgan tabiiy javobidir. Uzluksiz
21

stress insonning ruhiy va jismoniy salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
U ko‘pincha kasbiy faoliyat, oila, ijtimoiy munosabatlar, va moliyaviy muammolar
bilan bog‘liq. Stressning uzoq muddat davom etishi insonning psixosotsial
salomatligini pasaytiradi va ijtimoiy hayotda qiyinchiliklarga olib keladi.
Depressiya — ruhiy salomatlikka ta’sir qiluvchi, insonning ijtimoiy
hayotdan chekinishiga va ruhiy barqarorligini yo‘qotishiga olib keluvchi jiddiy
holatdir. Depressiya ko‘pincha stress bilan bog‘liq bo‘lib, u insonning emotsional,
ijtimoiy, va kognitiv faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Depressiyaga uchragan
shaxslarning ijtimoiy munosabatlari zaiflashadi va ularning kundalik faoliyatlari
ham susayadi.
Psixosotsial muammolarni bartaraf etishda psixologik xizmatning
yondashuvlari. Psixologik xizmat psixosotsial muammolarni bartaraf etishda bir
qancha yondashuvlardan foydalanadi. Ushbu yondashuvlar insonlarga o‘z
muammolarini anglash va ularga qarshi samarali kurashish imkonini beradi:
1. Kognitiv-behavioral terapiya (KBT): Bu usul orqali insonlar o‘zlarining
salbiy fikrlarini va stressni keltirib chiqaruvchi omillarni tanib olishni o‘rganadi.
KBT yordamida stress va depressiyani boshqarish ko‘nikmalari shakllantiriladi va
insonlarning psixologik barqarorligi oshadi.
2. Gruppa terapiyasi va qo‘llab-quvvatlovchi guruhlar: Ijtimoiy muhitda
o‘ziga o‘xshash muammolarni boshdan kechirgan insonlar bilan muloqotda bo‘lish
va qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy moslashuv va psixosotsial salomatlikni yaxshilaydi.
Bu usul jamiyatning turli qatlamlari, ayniqsa, oila va yoshlarga katta foyda
keltiradi.
3. Mindfulness va meditatsiya: Stress va xavotirni kamaytirish uchun
mindfulness va meditatsiya kabi usullardan foydalanish keng tarqalgan. Ushbu
yondashuvlar shaxsning o‘z-o‘zini anglashini oshiradi va stressga bardosh berish
imkonini beradi.
4. Oila terapiyasi: Oila a’zolari bilan ishlash orqali ularning o‘zaro
munosabatlari yaxshilanadi. Bu psixosotsial muammolarni bartaraf etishda muhim
22

ahamiyatga ega, chunki oilaviy qo‘llab-quvvatlash ruhiy barqarorlikni oshiradi va
ijtimoiy stressni kamaytiradi.
II-BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT JARAYONIDA PSIXOSOTSIAL
SALOMATLIKNI TA'MINLASH USULLARI
2.1. Psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda psixologik xizmatning
vazifalari
Psixologik xizmat psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda keng ko‘lamli
vazifalarni bajaradi. Uning asosiy maqsadi insonlarning ruhiy va ijtimoiy
salomatligini qo‘llab-quvvatlash, stress va xavotir kabi muammolarni bartaraf
etishda yordam berishdir. Quyida psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda
psixologik xizmatning asosiy vazifalari keltirilgan.
Profilaktik va reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish. Profilaktik va
reabilitatsiya dasturlari psixologik xizmatning muhim yo‘nalishlari hisoblanadi.
Ular psixosotsial muammolarni oldini olish, muammolar yuzaga kelganda esa
ularni bartaraf etishga yo‘naltirilgan. Ushbu dasturlar turli yoshdagi guruhlarga,
xususan, bolalar, o‘smirlar, kattalar va keksalarga qaratilib, ularning ruhiy va
ijtimoiy salomatligini yaxshilashga xizmat qiladi.
Profilaktik dasturlarni ishlab chiqish. Profilaktik dasturlar psixosotsial
salomatlikni mustahkamlash va muammolarni oldini olish uchun ishlab chiqiladi.
Ushbu dasturlarning asosiy maqsadi stress va xavotirni kamaytirish, shaxsiy o‘sish
va o‘zini anglashni rivojlantirishdir.
Profilaktik dasturlarga quyidagilar kiradi:
1. Stressni boshqarish treninglari: Bu treninglarda stress bilan kurashish
strategiyalari va texnikalari o‘rgatiladi. Insonlar stressli vaziyatlarda o‘z
hissiyotlarini boshqarishni va qiyinchiliklarga qanday munosabatda bo‘lishni
o‘rganadilar.
2. Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish dasturlari: Shaxslarning o‘zaro
munosabatlarda muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlaydigan dasturlar. Bu dasturlar
23

orqali ishtirokchilar jamoaviy ishlash, o‘z fikrlarini aniq ifoda etish, va ijtimoiy
moslashish qobiliyatlarini shakllantiradi.
3. Emotsional barqarorlikni oshirish: Emotsional boshqaruv texnikalari va
mindfulness kabi metodlardan foydalanib, o‘z-o‘zini anglash va barqarorlik
darajasini oshirish maqsadida treninglar tashkil qilinadi.
4. Hayotiy muammolar bilan kurashish ko‘nikmalarini shakllantirish: Bu
dasturlar insonlarning hayotda duch keladigan murakkab vaziyatlarda mantiqiy
qaror qabul qilish va muammolarni samarali hal etish qobiliyatlarini oshirishga
qaratilgan.
Reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish. Reabilitatsiya dasturlari
psixosotsial muammolar va psixologik shikastlanishlarni boshdan kechirgan
shaxslarga yordam berishga mo‘ljallangan. Ular ruhiy va ijtimoiy salomatlikni
tiklash, insonlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini qayta tiklash va kundalik hayotga
moslashishga qaratilgan.
Reabilitatsiya dasturlarga quyidagilar kiradi:
1. Stressdan keyingi tiklanish dasturlari: Ushbu dasturlar stressli voqealar va
ruhiy zarba ta’sirida qolgan shaxslar uchun yaratiladi. Bu dasturlarda insonlarga
stressning salbiy ta’siridan xalos bo‘lish va hayot sifatini yaxshilashda yordam
beriladi.
2. Depressiya va xavotirni kamaytirishga yo‘naltirilgan dasturlar: Maxsus
terapiyalar va psixologik maslahatlar yordamida depressiya va xavotir bilan
bog‘liq muammolarni kamaytirishga e’tibor qaratiladi. Bu dasturlar orqali
odamlarning ruhiy barqarorligini qayta tiklashga yordam beriladi.
3. Ijtimoiy moslashuv dasturlari: Hayotda keskin o‘zgarishlarni boshdan
kechirgan insonlar uchun ijtimoiy muhitga qayta moslashish va munosabatlarni
tiklashga yordam beradigan dasturlar ishlab chiqiladi. Bu dasturlar orqali
ishtirokchilar yangi sharoitlarga moslashish va o‘zlarini qulay his qilish
imkoniyatini oshiradi.
24

4. Qo‘llab-quvvatlash va maslahat berish xizmatlari: Reabilitatsiya
jarayonida doimiy psixologik yordam va qo‘llab-quvvatlovchi xizmatlar
ko‘rsatiladi. Bu esa insonlarga o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy
hayotga qaytish uchun yordam beradi.
Profilaktik va reabilitatsiya dasturlari orqali psixosotsial salomatlikni
qo‘llab-quvvatlash, shaxsiy va ijtimoiy moslashuvni yaxshilash, hamda jamiyatda
umumiy ruhiy farovonlikni oshirish imkoniyatlari yaratiladi.
Psixologik maslahat xizmatlari orqali yordam ko‘rsatish. Psixologik
maslahat xizmatlari, psixosotsial salomatlikni mustahkamlash va muammolarni
bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Bu xizmatlar individual yoki guruh
shaklida taqdim etilib, shaxslarning ruhiy va emotsional holatini yaxshilash, stress
va xavotirni kamaytirish, hamda shaxsiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan.
Psixologik maslahat xizmatlari orqali yordam ko‘rsatish jarayoni quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
1. Individual maslahat xizmatlari.
Individual maslahatlar shaxsiy muammolarni hal qilishda yordam beradi.
Ushbu xizmatlar davomida psixologlar klientning ehtiyojlariga mos ravishda
individual yondashuvni amalga oshiradilar.
- Muammolarni aniqlash: Psixolog individual maslahatlar davomida
klientning muammolarini aniqlash va ularni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Bu jarayon davomida mijozning hissiyotlari, fikrlari va tajribalari batafsil
o‘rganiladi.
- Emotsional qo‘llab-quvvatlash: Psixologik maslahatlar davomida
psixologlar klientlarga hissiy qo‘llab-quvvatlash taqdim etadilar. Bu, ularning o‘z
his-tuyg‘ularini anglashlari va boshqarishlari uchun yordam beradi.
- Maslahatlar va strategiyalar: Individual maslahatlar davomida psixologlar
klientga psixologik muammolarni bartaraf etishda yordam berish uchun maxsus
strategiyalar va tavsiyalarni taqdim etadilar. Bu, stressni kamaytirish, emotsional
barqarorlikni oshirish va ijtimoiy moslashish uchun foydali bo‘ladi.
25

2. Guruh maslahat xizmatlari.
Guruh maslahat xizmatlari ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va o‘zaro tajriba
almashish imkoniyatini beradi. Bu xizmatlar turli ijtimoiy guruhlar uchun,
masalan, oila a’zolari, do‘stlar yoki ish joyidagi xodimlar uchun tashkil etilishi
mumkin.
- Ijtimoiy aloqalarni kuchaytirish: Guruh maslahatlari ishtirokchilarga o‘zaro
munosabatlarini yaxshilash, ijtimoiy aloqalarni kuchaytirish va muammolarni
birgalikda hal qilish imkoniyatini beradi.
- Tajribalar bilan bo‘lishish: Guruhdagi ishtirokchilar o‘z tajribalari va his-
tuyg‘ularini boshqalar bilan bo‘lishib, bir-birlaridan o‘rganish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Bu jarayon, shaxslar o‘rtasida ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni
kuchaytiradi.
- Resurslarni rivojlantirish: Guruh maslahatlari ishtirokchilarga o‘zaro
maslahat berish, qo‘llab-quvvatlash va birgalikda yangi resurslarni rivojlantirish
imkoniyatini beradi.
3. Onlayn psixologik maslahatlar.
Zamonaviy texnologiyalar orqali taqdim etilayotgan onlayn psixologik
maslahatlar, shaxslarning turli joylarda va istalgan vaqtda yordam olish
imkoniyatini taqdim etadi.
- Qulaylik va moslashuvchanlik: Onlayn maslahatlar insonlarga o‘z vaqtini
va joyini tanlash imkoniyatini beradi. Bu, ruhiy salomatlikka oid muammolarni hal
qilishda qo‘shimcha qulaylik yaratadi.
- Kengaytirilgan imkoniyatlar: Onlayn maslahatlar orqali kengaytirilgan
psixologik xizmatlar ko‘rsatiladi, bu esa insonlarning o‘ziga mos psixologni
tanlash imkoniyatini oshiradi.
- Maxfiylik: Onlayn psixologik maslahatlar shaxslarning maxfiyligini
saqlashga yordam beradi, bu esa ko‘plab insonlar uchun ruhiy yordam olishda
yanada qulay sharoit yaratadi.
26

4. Maxsus dasturlar.
Psixologik xizmatlar orqali maxsus dasturlar, masalan, stressni boshqarish,
oila masalalari, travmalar bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatiladi.
Bu dasturlar orqali mijozlar o‘z muammolarini hal qilishda yanada samarali
yordam oladilar.
- Stressni boshqarish dasturlari: Stress va xavotirni boshqarishga qaratilgan
dasturlar, shaxslarning emotsional holatini yaxshilash va stressni kamaytirishga
yordam beradi.
- Oila va munosabatlar masalalari: Oila va munosabatlar bo‘yicha psixologik
maslahatlar, oila ichidagi munosabatlarni yaxshilash va muammolarni hal qilishga
qaratilgan.
- Travma va qiyinchiliklarni bartaraf etish: Travmalarni boshdan kechirgan
shaxslar uchun maxsus yordam dasturlari. Bu dasturlar orqali insonlar travma
oqibatlarini bartaraf etish va hayotlarini qayta tiklashda yordam olishadi.
Psixologik maslahat xizmatlari orqali taqdim etiladigan yordam,
shaxslarning ruhiy salomatligini oshirish, ijtimoiy hayotda muvaffaqiyat qozonish
va umumiy farovonlikni ta'minlashga xizmat qiladi.
2.2. Psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashning innovatsion
usullari
Psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda innovatsion usullar muhim
ahamiyatga ega, chunki ular yangicha yondashuvlar va texnologiyalarni qo‘llash
orqali shaxslar va jamoalar salomatligini oshirishga yordam beradi. Quyida
psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda foydalaniladigan innovatsion usullar
keltirilgan:
1. Raqqoslik va san'at terapiyasi.
- San'at va raqqoslik: O‘zini ifoda etishning innovatsion usuli sifatida
san'at va raqqoslik terapiyasi shaxslar va jamoalar uchun emotsional va psixologik
salomatlikni oshirishda samarali hisoblanadi. Bu jarayon, stressni kamaytirish va
psixosotsial salomatlikni mustahkamlashga yordam beradi.
27

2. Onlayn psixologik maslahatlar.
- Telepsixologiya: Internet orqali psixologik maslahat xizmatlarini
ko‘rsatish, shaxslarning salomatligini qo‘llab-quvvatlashda qulaylik yaratadi. Bu
usul, mijozlarga psixologik yordam olishda vaqt va joy cheklovlarini yo‘q qiladi.
3. Mobil ilovalar.
- Psixologik yordam ilovalari: Stressni boshqarish, ruhiy holatni kuzatish
va meditatsiya bo‘yicha qo‘llanmalar taqdim etuvchi mobil ilovalar shaxslar
o‘rtasida psixosotsial salomatlikni yaxshilashda qo‘llaniladi. Ushbu ilovalar
shaxsiy maqsadlar va ehtiyojlarga mos ravishda tuziladi.
4. Virtual haqiqat (VR).
- VR terapiya: Virtual haqiqat texnologiyalari yordamida psixologik
muammolarni hal qilishda ishlatiladigan innovatsion yondashuv. Bu, stress va
fobiya kabi holatlarni bartaraf etishga yordam beradi.
5. Guruh va jamoa faoliyatlari.
- Jamoaviy treninglar: Innovatsion jamoa faoliyatlari, masalan, o‘zaro
muloqot va hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha treninglar, jamoa a'zolari o‘rtasida
psixosotsial salomatlikni oshirishga yordam beradi.
6. Bioritm va sog‘lom turmush tarzini qo‘llab-quvvatlash.
- Bioritmni boshqarish dasturlari: Shaxslar o‘z bioritm va salomatlik
holatini nazorat qilishga yordam beradigan dasturlar orqali psixosotsial
salomatlikni mustahkamlashadi. Bu jarayon, ruhiy va jismoniy holatlarni
birlashtirishga yordam beradi.
7. Ko‘ngil ochish va rekreatsiyalash.
- Yoshlar uchun innovatsion ko‘ngil ochish dasturlari: Yosh avlodni
psixosotsial salomatligini oshirishga qaratilgan innovatsion ko‘ngil ochish
tadbirlari, masalan, ijodiy master-klasslar va faol sport dasturlari.
8. Psixologik bilimlarni oshirish.
28

- Ta'lim dasturlari: Psixosotsial salomatlikni oshirish maqsadida
innovatsion ta'lim dasturlari ishlab chiqish, shaxslarning psixologik bilimlarini
kengaytirishga yordam beradi.
Ushbu innovatsion usullar, psixosotsial salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda
samarali bo‘lib, shaxslar va jamoalar o‘rtasida sog‘lom muhit yaratishga xizmat
qiladi. Ular, shuningdek, ruhiy salomatlikni oshirish va psixosotsial muammolarni
bartaraf etishga qaratilgan umumiy yondashuvlarni rivojlantiradi.
2.3. Psixologik xizmatlarda stress va boshqa psixosotsial muammolarni
bartaraf etish usullari
Psixologik xizmatlarda stress va boshqa psixosotsial muammolarni bartaraf
etish, insonlarning ruhiy salomatligini saqlash va yaxshilashda muhim o‘rin tutadi.
Bu jarayonda turli yondashuvlar va texnikalar qo‘llaniladi. Quyida stressni
boshqarish va muammolarni hal qilish uchun asosiy usullar keltirilgan:
1. Stressni boshqarish texnikalari. Stressni boshqarish, insonlarning
emotsional holatini yaxshilash va stressning salbiy ta'siridan xalos bo‘lishga
yordam beradi. Stressni boshqarish texnikalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Relaksatsiya texnikalari: O‘zini bo‘shatish va tinchlantirish uchun turli
relaksatsiya texnikalari, masalan, chuqur nafas olish, musiqiy terapiya, meditatsiya
yoki yoga orqali stressni kamaytirish mumkin. Bu usullar, organizmda stress
gormoni darajasini pasaytirish va tinchlikni oshirishga yordam beradi.
- Kognitiv xatti-harakat terapiyasi: Bu terapiya, insonlarning salbiy fikr va
his-tuyg‘ularini aniqlash va ularni ijobiy fikrlar bilan almashtirishga yordam
beradi. Stressli vaziyatlar yuzaga kelganda, kognitiv xatti-harakat terapiyasi
yordamida ularni boshqarish qobiliyatini rivojlantirish mumkin.
29

- Vaqtni boshqarish: Vaqtni samarali boshqarish orqali stressni kamaytirish
mumkin. Rejalashtirish, ustuvorliklarni belgilash va o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlash
insonlarni stressdan xalos qilishga yordam beradi.
- Jismoniy faollik: Jismoniy mashqlar, stressni kamaytirishda samarali vosita
hisoblanadi. Sport bilan shug‘ullanish, jismoniy faoliyat orqali endorfinlar (baxt
gormonlari) ishlab chiqariladi va stressni bartaraf etishga yordam beradi.
- Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash: Yaqin do‘stlar va oila a’zolari bilan muloqot
qilish va ularning yordamini olish stressni kamaytiradi. Ijtimoiy aloqalar va
qo‘llab-quvvatlash insonlarning ruhiy holatini yaxshilaydi.
2. Muammolarni hal qilish yondashuvlari. Muammolarni hal qilish uchun
psixologik xizmatlar turli yondashuvlarni taklif etadi. Ushbu yondashuvlar
muammolarni aniqlash, ularni tahlil qilish va hal etish jarayonini o‘z ichiga oladi:
- Muammolarni tahlil qilish: Muammoni hal qilish jarayoni avval
muammoni to‘g‘ri aniqlash va uning sabablari va oqibatlarini tahlil qilishdan
boshlanadi. Psixologlar bu jarayonda mijozning fikrlarini, his-tuyg‘ularini va
munosabatlarini o‘rganadilar.
- Alternativalarni ko‘rib chiqish: Muammoni hal qilishda turli
alternativalarni ishlab chiqish muhimdir. Psixologlar mijozlar bilan birga,
muammolarni hal etish uchun turli variantlarni ko‘rib chiqadilar va eng samarali
yo‘lni tanlashda yordam beradilar.
- Reja tuzish: Muammoni hal qilish uchun konkret reja tuzish muhim
ahamiyatga ega. Psixologlar mijozlar bilan birga harakatlar rejasini ishlab
chiqadilar, bu esa muammoni hal qilishda qadam-baqadam yondashishga yordam
beradi.
- Natijalarni baholash: Muammoni hal qilish jarayonining oxirida natijalarni
baholash muhimdir. Psixologlar muammoni hal etish jarayonida erishilgan
natijalarni tahlil qilib, keyingi qadamlar bo‘yicha tavsiyalar beradilar.
- O‘z-o‘zini anglash va o‘zgarishlar: Muammolarni hal qilishda shaxsiy
o‘zgarishlar va o‘z-o‘zini anglash jarayoni muhim rol o‘ynaydi. Psixologik
30

xizmatlar insonlarga o‘zlari va ularning muammolari haqida chuqurroq tushuncha
hosil qilishga yordam beradi.
Stress va psixosotsial muammolarni bartaraf etishda psixologik xizmatlar
insonlarning ruhiy salomatligini yaxshilashda, ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli
bo‘lishlariga yordam beradi. Bu jarayonda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlar
insonlarning hayot sifatini oshirishga qaratilgan.
2.4. Psixologik xizmat va jamiyatda psixosotsial salomatlikni oshirish
bo‘yicha tavsiyalar
Psixologik xizmatlar va jamiyatdagi psixosotsial salomatlikni oshirishda bir
qancha samarali tavsiyalar mavjud. Bu tavsiyalar o‘quvchilar va yoshlar orasida
psixosotsial salomatlikni mustahkamlash va oila va jamoa bilan ishlash orqali
salomatlikni yaxshilashga qaratilgan. Quyida tavsiyalar keltirilgan:
O‘quvchilar va yoshlar orasida psixosotsial salomatlikni
mustahkamlash. O‘quvchilar va yoshlar orasida psixosotsial salomatlikni
mustahkamlash muhim ahamiyatga ega, chunki bu yosh avlodning umumiy ruhiy
va jismoniy salomatligini yaxshilashga, shuningdek, ularning shaxsiy rivojlanishi
va ijtimoiy moslashuvini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Quyida o‘quvchilar
va yoshlar orasida psixosotsial salomatlikni mustahkamlash uchun tavsiya
etiladigan asosiy strategiyalar keltirilgan:
1. Psixologik ta'lim va treninglar.
- Ta'lim dasturlari: O‘quvchilarga psixosotsial salomatlik, stressni
boshqarish, emotsional intellekt va konfliktni hal etish bo‘yicha ta'lim dasturlarini
taklif etish. Bu dasturlar o‘quvchilarning o‘z emotsiyalarini anglashlariga va
boshqarishlariga yordam beradi.
- Psixologik treninglar: Maktablarda va o‘quv muassasalarida psixologik
treninglar o‘tkazish, unda o‘quvchilar ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, stressni
boshqarish va o‘zaro hamkorlikni o‘rganadilar.
2. O‘zaro qo‘llab-quvvatlash va guruh faoliyatlari.
31

- Guruh muhokamalari: O‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lish va ularga
muayyan psixosotsial mavzular bo‘yicha muhokama qilish imkoniyatini berish.
Bu, o‘zaro tajriba almashish va muammolarni hal qilishda yordam beradi.
- Ijtimoiy tadbirlar: O‘quvchilarni jamoaviy faoliyatlarga, masalan, sport
musobaqalari, madaniy tadbirlar va ko‘ngilli ishlar bilan shug‘ullanishga jalb
qilish. Bular, ularning o‘zaro munosabatlarini kuchaytiradi va ijtimoiy
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
3. Stressni kamaytirish va jismoniy faoliyat.
- Sport va jismoniy mashg‘ulotlar: O‘quvchilarga sport va jismoniy
faoliyatni rag‘batlantirish. Sport, ruhiy salomatlikni yaxshilaydi, stressni
kamaytiradi va umumiy sog‘liqni yaxshilaydi.
- Relaksatsiya usullari: O‘quvchilarga relaksatsiya va meditatsiya
texnikalarini o‘rgatish, bu orqali stressni boshqarish va tinchlantirish
qobiliyatlarini oshirish.
4. Ijtimoiy va emotsional ko‘nikmalarni rivojlantirish.
- Emotsional intellektni rivojlantirish: O‘quvchilarga emotsional intellektni
rivojlantirish bo‘yicha treninglar o‘tkazish. Bu ularga o‘z his-tuyg‘ularini anglash
va boshqalar bilan samarali munosabatlar o‘rnatishga yordam beradi.
- Kompyuter va axborot texnologiyalari: O‘quvchilarga texnologiyalar orqali
psixosotsial salomatlikni mustahkamlashga qaratilgan onlayn resurslar va
dasturlarni taqdim etish.
5. Oila bilan hamkorlik.
- Oila ta'limi: Oila a'zolariga psixosotsial salomatlikni oshirish uchun
treninglar va seminarlar o‘tkazish. Bu, oilaning psixologik muhitini yaxshilashga
yordam beradi.
- Oila va maktab hamkorligi: Oila va maktab o‘rtasida ochiq muloqotni
o‘rnatish. Oila va maktab birgalikda yoshlarning psixosotsial salomatligini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
32

O‘quvchilar va yoshlar orasida psixosotsial salomatlikni mustahkamlash
jarayoni, shaxslarning ruhiy va emotsional salomatligini yaxshilashga, ijtimoiy
ko‘nikmalarini rivojlantirishga va jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam
beradi. Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish, o‘quvchilarni yanada mustahkam,
baxtli va sog‘lom shaxslar sifatida rivojlanishlariga yordam beradi.
Oila va jamoa bilan ishlash orqali salomatlikni yaxshilash. Oila va jamoa
psixosotsial salomatlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Oila ichidagi va
jamoa muhitidagi psixologik salomatlik o‘quvchilar va yoshlar uchun zarur shart-
sharoitlarni ta'minlaydi. Quyida oila va jamoa bilan ishlash orqali salomatlikni
yaxshilashga qaratilgan asosiy strategiyalar keltirilgan:
1. Oila bilan hamkorlik.
- Oila ta'limi: Oila a'zolariga psixosotsial salomatlikka oid treninglar va
ta'lim dasturlarini o‘tkazish. Bu dasturlar oilalarga o‘zaro munosabatlarni
yaxshilash va bolalarining ruhiy salomatligini qo‘llab-quvvatlashda yordam beradi.
- Oila muhitini yaxshilash: Oila ichida psixologik muhitni yaratish va
mustahkamlash. Bu bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini erkin ifodalash imkoniyatini
beradi va ruhiy salomatliklarini yaxshilaydi.
- Oila maslahat xizmatlari: Oilalarda muammolarni hal etish uchun
psixologik maslahat xizmatlarini taqdim etish. Bu, oilaviy munosabatlarni
mustahkamlashga va salomatlikni yaxshilashga yordam beradi.
2. Jamoa bilan ishlash.
- Jamoaviy dasturlar: Jamoalarda psixosotsial salomatlikni oshirish uchun
turli dasturlar va tadbirlar o‘tkazish. Masalan, seminarlar, treninglar, sport
musobaqalari va ijtimoiy tadbirlar tashkil etish.
- Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash: Jamoalar o‘rtasida ijtimoiy aloqalarni
mustahkamlash va qo‘llab-quvvatlash tizimini yaratish. Bu, jamoa a'zolarining
o‘zaro yordam berish va bir-birini qo‘llab-quvvatlash imkoniyatlarini oshiradi.
33

- Jamoa a'zolari bilan ochiq muloqot: Jamoa a'zolari o‘rtasida ochiq va
samimiy muloqotni o‘rnatish. Bu, jamoa ichidagi muammolarni hal etish va
psixosotsial salomatlikni yaxshilashda muhim ahamiyatga ega.
3. Ijtimoiy faoliyatlar va tadbirlar.
- Oila va jamoa o‘rtasida hamkorlik: Oila va jamoa o‘rtasida turli tadbirlar
o‘tkazish, masalan, bayramlar, ko‘ngilli ishlar va ijtimoiy tadbirlar. Bu tadbirlar
oila va jamoa o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytiradi.
- Ijtimoiy loyihalar: Jamiyatda psixosotsial salomatlikni oshirish uchun
ijtimoiy loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Bu loyihalar, jamoa
a'zolarini birlashtiradi va umumiy manfaatlarni ko‘zlaydi.
4. Oila va jamiyatni xabardor qilish.
- Psixosotsial salomatlik haqida ma'lumot berish: Oila va jamiyatni
psixosotsial salomatlikning ahamiyati, muammolari va ularni hal qilish yo‘llari
haqida xabardor qilish. Bu, oila a'zolarining va jamoa a'zolarining psixosotsial
salomatlikni tushunishlariga yordam beradi.
XULOSA
Psixosotsial salomatlik, o‘z ichiga ruhiy, emotsional va ijtimoiy salomatlikni
olgan holda, jamiyatda shaxsning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur shart-
sharoitlarni taqdim etadi. Ushbu mavzular bo‘yicha o‘rganilgan asosiy masalalar
quyidagilardan iborat:
1. Psixosotsial salomatlikning tushunchasi: Psixosotsial salomatlik
shaxsning ruhiy va emotsional farovonligini, ijtimoiy aloqalarini va shaxsiy
o‘sishini anglatadi. Bu salomatlikni shakllantiruvchi omillar, masalan, oilaviy
muhit, ijtimoiy aloqalar va jamoaviy qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega.
2. Psixologik xizmat va uning roli: Psikologik xizmat, psixosotsial
salomatlikni mustahkamlashda va muammolarni hal etishda asosiy rol o‘ynaydi.
Psikologik maslahatlar va reabilitatsiya dasturlari orqali shaxslarning ruhiy holatini
34

yaxshilash va stress kabi psixosotsial muammolarni bartaraf etishda yordam
beradi.
3. Psixosotsial muammolar va ularga qarshi kurash strategiyalari: Stress,
depressiya va boshqa psixosotsial muammolarni bartaraf etish uchun psixologik
xizmatlar va strategiyalar zarur. Stressni boshqarish texnikalari, muammolarni hal
qilish yondashuvlari va reabilitatsiya dasturlari ushbu muammolarni hal qilishda
samarali vositalar hisoblanadi.
4. Oila va jamoa bilan ishlash: Oila va jamoa, psixosotsial salomatlikni
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Oila ichida sog‘lom muhit yaratish, oila a'zolari
va jamoa o‘rtasida ochiq muloqotni o‘rnatish, shuningdek, birgalikda ijtimoiy
tadbirlar o‘tkazish orqali psixosotsial salomatlikni mustahkamlash mumkin.
5. O‘quvchilar va yoshlar orasida psixosotsial salomatlikni mustahkamlash:
Yoshlar va o‘quvchilar orasida psixosotsial salomatlikni oshirish uchun ta'lim
dasturlari, psixologik treninglar va ijtimoiy faoliyatlar orqali rag‘batlantirish zarur.
Ularning emotsional va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, stressni kamaytirish
va qo‘llab-quvvatlash tizimini yaratish muhimdir.
Umuman olganda, psixosotsial salomatlikni yaxshilashda psixologik
xizmatlar, oila va jamoa hamkorligi, shuningdek, yosh avlodni ta'lim va treninglar
orqali qo‘llab-quvvatlash eng muhim yo‘nalishlardir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Berg, L. A. (2015). Psixosotsial salomatlik va ruhiy salomatlik: nazariy
asoslar. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
2. G‘ofurova, S. (2019). Psixologik maslahat xizmatlari: nazariy va amaliy
jihatlari. Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashri.
3. Jumanazarov, M. (2021). Oila va jamiyatda psixosotsial salomatlik.
Tashkent: Ijtimoiy fanlar instituti.
4. Malikov, A. (2018). Psixosotsial muammolar va ularning bartaraf etilishi.
Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
35

5. Rahimov, M. (2020). Stress va psixosotsial salomatlik: muammolar va
yechimlar. Tashkent: Psixologiya va pedagogika instituti.
6. Tursunov, S. (2022). Yoshlar va o‘quvchilar orasida psixosotsial
salomatlikni oshirish. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari
agentligi.
7. Xolmatov, R. (2023). Psixologik xizmat va jamiyat: ijtimoiy ta'sirlar.
Tashkent: O‘zbekiston Psixologiya Assotsiatsiyasi.
8. Yusupov, I. (2021). Psixosotsial salomatlik va uning psixologik jihatlari.
Tashkent: O‘zbekiston Respublikasining Ta'lim vazirligi.
Internet saytlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi
[www.minzdrav.uz]( http://www.minzdrav.uz )
Sog‘liqni saqlash tizimi, psixosotsial salomatlik va psixologik xizmatlar
haqida ma'lumotlar.
2. O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi
[www.edu.uz]( http://www.edu.uz )
Ta'lim tizimida psixosotsial salomatlikni oshirishga oid resurslar va
dasturlar.
3. Psixologiya va pedagogika instituti
[www.uzpsy.edu.uz]( http://www.uzpsy.edu.uz )
Psikologiya fanlari va psixosotsial salomatlik bo‘yicha ilmiy maqolalar va
tadqiqotlar.
4. O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi
[www.ijod.uz]( http://www.ijod.uz )
Yoshlar va o‘quvchilar orasida psixosotsial salomatlikni oshirishga oid
ma'lumotlar va dasturlar.
5. O‘zbekiston Psixologiya Assotsiatsiyasi
[www.uzpsychology.uz]( http://www.uzpsychology.uz )
36

Psixologik xizmatlar va salomatlikni yaxshilashga oid tashkilotlar va
resurslar.
6. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi
[www.academy.uz]( http://www.academy.uz )
Ilmiy tadqiqotlar va psixosotsial salomatlik bilan bog‘liq maqolalar va
nashrlar.
7. O‘zbekiston xalqaro psixologik xizmati
[www.uzpsych.org]( http://www.uzpsych.org )
Psikologik maslahat xizmatlari, stressni boshqarish va psixosotsial
muammolar haqida ma'lumotlar.
37

Psixologik xizmatda psixosotsial salomatlikning tutgan o‘rni

Sotib olish