Psixologiya fanlarini oʻqitish metodikasining qonuniyatlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	90.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Psixologiya fanlarini oʻqitish metodikasining qonuniyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Psixologiya fanlarini o qitish metodikasining qonuniyatlariʻ
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I BOB.Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasining nazariy masalalari. ....................................................... 5
1.1.Psixologiya o’qitish mеtodikasi kursini tashkil etishning maqsad va vazifalari. ..................................... 5
1.2.Hozirgi davr psixologiya fani mazmuni va mohiyati,dolzarb vazifalari. ................................................ 10
1.3.Psixologa fanlarini oʻqitishda ta'limni tashkil etishning asosiy shakllari. .............................................. 17
II BOB.Psixologa fanlarini oʻqitish metodikasining qonuniyatlari ............................................................... 24
2.1.Psixologiya kursidan maruzalar tashkil etish mеtodikasi ..................................................................... 24
2.2.Psixologiya kursidan sеminar va amaliy mashg’ulotlar takil etish mеtodikasi ..................................... 31
2.3.Psixologiyadan mustaqil ishlarni tashkil etish, mustaqil ishlarning ahamiyati ..................................... 39
Xulosa ........................................................................................................................................................ 45
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 46
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va
erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning ma'naviy yangilanishini, ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga
qo’shilishni ta'minlaydigan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati
qurmoqda. Inson, uning har tomonlama uyg'un kamol topishi va farovonligi, shaxs
manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta'sirchan mexanizmlarini
yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish
respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va
harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy
qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va
2

texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini
shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir.
R е spublikamizda yuz b е rayotgan tub o`zgarishlar psixologik bilimlardan
mutaxassislar tayyorlashda unumli foydalanishni taqozo etmoqda. Davlatimiz
tomonidan ishlab chiqarilgan “Ta'lim to`g`risidagi qonun”, “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi” singari hujjatlarni amaliyotga tatbiq etish uchun bo`lg`usi
mutaxassislarni davr talabiga binoan tayyorlash muammosini kun tartibiga
kiritmoqda. Xuddi shu bois psixolog kadrlar tayyorlash sifatini oshirish uchun
mutaxassislarni psixologiya o`qitish m е todikasi bo`yicha bilimlar bilan
qurollantirish ijtimoiy zarurat bo`lib hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlab o`tish
joizki, fanlarni o`qitish texnologiyasi murakkab o`quv pr е dm е tlari qatoriga kirib,
k е ng ko`lamdagi ma'lumot umumlashmasini hamda sint е tik aqliy faoliyat
majmuasini o`zida mujassamlashtiradi. Hozirgi davrdagi psixologiya fanida yuz
b е rayotgan m е todologik o`zgarishlar, dial е ktikani ch е klanganlik xususiyati,
n е osf е raviy aloqalarni aks ettirish jarayoniga ta'siri, b е tartib harakatlarning
borliqdagi roli masalalari psixologiya o`qitish m е todikasi fani pr е dm е tini qaytadan
tahlil qilishni talab qiladi. Xuddi shu sababdan ob' е kt-sub' е kt, sub' е kt-sub' е kt
munosabatlarining psixologik
m е xanizmlarini atroflicha ochib b е rishni, shuningd е k, ta'sirlanishning o`ziga xos
xususiyatlarini yoritishni, aniq, ishonchli dalillar k е ltirishni muayyan darajaga
ko`tarishi lozim.
Psixologiya o`qitish m е todikasi sohasi o`z ichiga fanning m е todologik
muammolari, masalalari, uning ilmiy-uslubiy jabhalari, tarmoqlarining o`ziga xos
xususiyatlari,mavzu mazmunini o’zatishning ikkiyoqlama xislatga ega ekanligi,
kasbiy- amaliy ko`nikma, malaka tarkib toptirishning imkoniyati,to`g`ri va t е skari
aloqaning samaradorligini oshirish yo`llari, hamkorlik faoliyatidagi yaqinlik va
distantsiyaning f е nom е nologiya jabhalarini qamrab oladi.
Psixologiya o`qitish m е todikasi barcha fan tarmoqlari yuzasidan
ma'lumotlarni uzatish va shaxslararo munosabat o`rnatishning muhim vositalari,
usullari, malakalari bilan bo`lg`usi psixologlarni qurollantirish funktsiyasini
3

o`zichiga oladi. P е dagogik mahorat, innovatsiya, vaziyat, sharoit, muammo
xususiyatlarini shakllantirish psixologiya o`qitish m е todikasi pr е dm е tiga kiradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Psixologiya fanlarini o qitishʻ
metodikasining qonuniyatlari haqidagi malumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Psixologiya o’qitish mеtodikasi kursini tashkil
etishning maqsad va vazifalari. Hozirgi davr psixologiya fani mazmuni va
mohiyati,dolzarb vazifalari. Psixologa fanlarini o qitishda ta'limni tashkil etishning
ʻ
asosiy shakllari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
4

I BOB. Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasining nazariy masalalari.
1.1.Psixologiya o’qitish m е todikasi kursini tashkil etishning maqsad va
vazifalari.
Psixologiyani o'qitish metodikasi barcha psixologiya sohalari uchun
umumpedagogik qoidalami ajratib ko'rsatish bilan birga psixologik materiallarini
o'rganishning o'ziga xosligini moslashtirishga asoslanadi. Psixologiya o'qitish
metodikasi o'qituvchining o'quvchilarga psixologiyaga doir bilimlarni ongli
mustahkam ravishda egallab olishlari uchun o'quv materialini yetkazishning
oqilona usul va vositalarini ko'rsatadi. Shu bilan birga pedagogika — o'qituvchi
uchun retseptlar va ko'rsatmalar to'plami emas, balki ilmiy fan hisoblanib, uning
qoidalari psixologiyani o'qitish jarayoni qonuniyatlarini shunga mos ravishda
ishlab chiqishga asoslanadi.
Metodika—pedagogik fanlar, shuningdek, ijtimoiy tizim talab qiladigan,
pedagogika fani ko'rsatgan umumiy o'rta va oliy ta'limning maqsad vazifalariga
mos ravishda ishlab chiqiladi.
Metodika o'quv jarayoni mazmunini, ta'lim va tarbiya usullari va shakllarini
o'rganadi. Metodikaning barcha bo'limlari bir-biriga bog'liq bo'ladi. Metodika
o'quv faoliyatida qo’llaniladigan usul va vositalar shuningdek, o'qitishning
noan'aviy uslublarini belgilab beradi. Shu tariqa, metodika quyidagi savollarga
javob beradi: Psixologiyani nima uchun o'rganish kerak? Nimaga va qanday
o'qitish kerak? Qanday qilib va nima bilan tarbiyalash kerak?
Psixologiya o'quv fani sifatida o'qitish shakli va usullarining o'ziga xosligi bilan
farq qiladi. Psixologiya o'quv fani sifatida maqsadi, hajmi, tuzilishi, usullari va
ifoda etilishi bo'yicha farqlar mavjud. Psixologiya fanining maqsadi — fan
tomonidan qo'lga kiritilgan ma'lumotlar va qonuniyatlar haqida o'quvchilarga,
talabalarga axborotlarni yetkazishdan iborat. O'quv darsini olib borishga vaqt
cheklangan bo'lib, bunda o'quvchilar ortiqcha ma'lumotlar bilan band etmay
mustahkam ilmiy asosdagi bilimlar va muammolar bilan tanishtiriladi. O'quv
fanida bilimlar tuzilishi va ulami bayon etilishi shakllari boshqacha, bo'lib, bu
haqda K.D.Ushinskiy quyidagi fikrni ilgari suradi: «Fanni ilmiy va pedagogik
5

bayon etish — bu ikkita turli narsalardir va butun dunyo pedagoglari ilmiy
tizimlarni pedagogika fanini qayta ishlash ustida faoliyat olib bormoqdalar».
Shunday qilib, o'quv fani maktab, kollej, institut, umumiy ta'lim muassasalari va
o'quvchilarning yosh xususiyatlariga mos qonuniyatlari bilan belgilanadigan,
mutaxassislik doirasidagi kerakli fanlardan tanlab olingan bilimlarni o'zida
birlashtiradi. 1

Metodikaning fan sifatida rivojlanishi o'qituvchining shaxsiy tajribasi asosidagi
metodik fikrlari, pedagogik mahoratdan ilmiy umumlashtirish, tadqiqotlarda
asoslangan subyektiv ijodiyotdan obyektiv ilmiy nazariyaga o'tib borishda davom
etdi.
Umuman olganda, har bir o'qituvchi gurulilar va sinflarda hamda yillar
davomida metodik usullar samaradorligini tekshirib o'zi dars o'tish jarayonini
o'rganib boradi. Eng muhim metodik yangiliklarni oldingilarga bog'lagan holda
eng qulay usullarini ishlab chiqib, uni amalga oshirishdan iboratdir.
Psixologiyani o'qitish jarayonida ishlab chiqilgan qonuniyatlar asosida
metodika fan sifatida belgilandi. Metodika o'zining o'rganish obyektiga ega bo'lib u
psixologiyaning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi o'qitishning barcha masalalarini
qamrab oladi. Uning boshqa o'quv fanlari metodikalaridan farq qiluvchi jihati
psixologiyani o'rganish xususiyatlari, sabablari o'ziga xosliklari mavjud bo'lib
shunga bog'liq ravishda o'qitish usullari qo’llaniladi. Fan o'zining kashf etgan
qonuniyatlari asosida hodisalarning bog'liqlik sabablarini tushuntirib beradi va shu
bilan bu hodisani ma'lum sharoitlarda deyarli takrorlash imkonini beradi.
Metodikada bunday qonuniyatlarga quyidagilami kiritish mumkin:
• psixologiya o'quv materiallari tuzilishi va mazmunida fanlarni birlashtirib
olib borish;
• ko'nikma va mahoratlarini asta-sekin rivojlantirib borib o'quvchilar,
talabalarning anglab yetgan mustahkam bilimlarni egallashlari;
• o'quv materialining asosiy roli va dars berishning shakl va usullari unga mos
kehshi;
1
Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.:O'zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008.
6

• o'qitish jarayonida tarbiyaning barcha tomonlarini bir-biriga bog'liqligi;
• dars o'tish jarayonining yaxlitligi va tizimliligi.
Ana shu qonuniyatlar asosida psixologiya o'qitish metodikasida tarbiyalovchi
funksiyasining umumiy tizimi aniqlandi, ular quyidagilardan iborat:
• psixologik tushunchalar tizimi;
• o'qitish usullari tizimi;
• psixologiyani o'qitish jarayonida tarbiya va ta'limni rivojlantirish tizimi;
• o'quv ishlarining shakli, tizimi;
• dars o'tishning moddiy bazasini yaratish bilan bog'liq tizimi.
Metodika amaliy tekshirib ko'rilgan ilmiy nazariyani beradi, ukuchni tejab
sarflash va o'quv vaqtidan to'g'ri foydalanish orqali o'qitishga imkon beradi.
Metodika ta'lim va tarbiya maqsadlarini tushunib yetish, bu maqsadlarga olib
boruvclii butun pedagogik jarayonni ko'ra olishni, dars berishning eng samarali va
qulay shaldlari, metodlari va vositalarini egallab olishga imkon beradi.
«Birgina nazariyasiz pedagogik tajribaning o'zi — deb ta'kidlaydi
K.D.Ushinskiy, - bu tibbiyotda tabiblikning o'zidir». Bilimi yo'q o'qituvchi
ko'pincha bir qator pedagogik xatolarga yo'l qo'yganidan so'ng, metodikada ancha
yillar oldin ma'lum bo'lgan narsalarni kashf etadi. Metodik nazariyani bilmay turib
o'qituvchi ko'pincha o'zi puxta egallab olgan, lekin o'qitishning muhim bo'lmagan
tomonlariga berilib ketib, har doim ham butun tizimni qamrab olish imkoniyatiga
ega boimaydi, buning natijasida o'qitishning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi
maqsadlariga erisha olmaydi 2
.
Bilim, mahorat va o'qituvchining shaxsiy qiyofasi, sinf e'tiborini mohirlik bilan
jalb etishi o'qitish sifatini oshiradi, lekin shu bilan birga o'qituvchining o'qitish
san'ati tug'ma qobiliyatlariga bog'liq deb xulosa chiqarishga asos bo'la olmaydi.
O'qituvchi fanning faqatgina ilmiy mazmuninigina bilishi kerak, degan fikr ham
noto'g'ri. Bunday qarashlar nazariya va metodikaga fan sifatidagi munosabatiga
salbiy ta'sir ko'rsatadi. O'qituvchining pedagogik ijodi u metodika nazariyasini
yaxshi egallab olganidagina yuksak samara berishi mumkin. Metodika o'qituvchi
2
G'oziyev E. G'. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent. 2002.
7

uchun ijod qilishga, turli usullarni bilib olishga, o'qitish va tarbiyalashda qulay
uslub va vositalarni egallashlariga keng yo'l ochib beradi.
Psixologiya yosh fiziologiyasi, falsafa, pedagogika bilan uzviy bog'liq bo'ladi
va psixologiyani o'qitishda bu bog'liqlik o’rnatiladi. Falsafiy pedagogik bilimlar
o'qituvchilar uchun juda zarurdir. Metodika xususan psixologik o'ziga xoslik
bilangina belgilanmaganligi, balki o'quvchilarning yosh xususiyatlari bilan ham
belgilanganligi sababli yosh psixologiyasiga ham tayanadi. Tushunish,
tasavvurlarining to'g'riligi tushunchasi va mahoratlarning rivojlanishi, bilimlarini
mustahkamlash, o'quvchilarning yosh psixologiyasi asosida amalga oshirilishi
kerak. Psixologiya o'qitish metodikasi pedagogik fan hisoblanib, pedagogika bilan
didaktika yo'nalishi bo'yicha uning hamma fanlar uchun umumiy bo'lgan va tarbiya
yo'nalishi bo'yicha uzviy bog'liq hisoblanadi.
O'qitish tamoyillarini bilish o'quv fanini samarali o'qitish uchun zarurdir.
Tamoyil deganda - odatda, biror bir faoliyatda tayanilishi kerak bo'lgan ba'zi bir
dastlabki qoidalar tizimi tushuniladi.
Didaktik tamoyillar yoki o'qitish tamoyili o'qitish maqsadlari va o'quvchilarning
o'rganish faoliyati qonuniyatlari bilan uzviy bog'liqdir. T.A.Ilina o'qitish
tamoyillaridan quyidagilarini ko'rsatadi:
1. Ko'rgazmalilik tamoyili.
2. O'quvchilarning o'qishda ongliligi va faolligi tamoyili.
3. O'qitishning tushunarlilik tamoyili.
4. O'qitishning ilmiyligi.
5. O'quvchilarning individual xususiyatlari va yoshini hisobga olish tamoyili.
6. Muntazamligi va izchillik tamoyili.
7. Bilimlarni mustahkam egallash tamoyili.
8. Ta'limning hayot bilan bog'liqligi tamoyili.
9. O'qitish jarayonida tarbiyalash tamoyili.
Oliy va o'rta maktabning zamonaviy didaktik tamoyillari (L.D.Stolyarenko
bo'yicha):
1. Rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta'lim.
8

2. Ilmiyligi va tushunarliligi, yoshga bog'liqligi.
3. O'qituvchining rahbarlik roli ostida o'quvchilarning ongli va ijodiy faolligi.
4. Ko'rgazmaliligi va ijodiy fikrlashini rivojlanishi.
5. Ta'limning tizimliligi va muntazamliligi.
6. O'qitishda mustaqil ta'lim olishga yo'naltirish.
7. Ta'limning hayot va kasbiy faoliyat amaliyoti bilan bog'liqligi.
8. O'quvchilarning o'qitish natijalari va idrok etish qobiliyatlarini
rivojlanishining mustahkamligi.
9. O'qitishning ijodiy hissiy ta'siri:
10. O'qitishning jamoatchilik xususiyatlari va o'quvchilar individual
xususiyatlarini hisobga olish.
11. Ta'limni insonparvarlashtirish va ijtimoiylashtirish.
12. Ta'limni kompyuterlashtirish.
13. Ta'limning integrativligi, fanlar o'rtasidagi bog'liqliklarni hisobga olish.
14. Ta'limning inovatsionligi.
Eng muhim didaktik tamoyillar:
• ta'lim ilmiy va dunyoqarash xarakteriga ega bo'lishi;
• ta'limni muammolilik xususiyatiga ega bo'lishi;
• ta'lim ko'rgazmali bo'lishi;
• ta'lim faol va ongli bo'lishi;
• ta'lim tushunarli bo'lishi;
• ta'lim muntazam va ketma-ket tartibda bo'lishi;
• o'qitish jarayonida ta'limda, o'quvchilarni rivojlantirish va tarbiyalashni
uzviy birlikda amalga oshirib boorish.
Oliy maktabda o'qitish tamoyillari:
• oliy ta'limning bo'lajak mutaxassis shaxsini rivojlantirishga qaratilganligi;
• zamonaviy oliy o'quv yurti ta'limini fan (texnika), ishlab chiqarish
(texnologiya) zamonaviy va kelajakdagi rivojlanish an'analari mazmuniga ega
bo'lishi;
9

• oliy o'quv yurtida o'quv jarayoni umumiy, guruhU va individual shakllarda
tashkil etishning optimal umumlashganligi;
• mutaxassislarni tayyorlashning turli bosqichlarida o'qitishning zamonaviy
metod va vositalarini qo'llash; 3

• mutaxassislarni ularning kasbiy faoliyati aniq sohasida talablarga javob bera
oladigan qilib tayyorlash, ularning raqobatga bardosh bera olishlarini ta'minlash.
Zamonaviy oliy ta'limning muhim elementi metodologik tayyorgarlik
hisoblanadi. Fan va amaliyotning rivojlanishi axborotlar oqimining rang-barangligi
shaxsda barcha zarur narsalarni o'zlashtirish va egallab olishga kuch va imkoniyat
etmaydi. Shuning uchun u shunday o'quv materialini o'zlashtirishi kerakki, uning
hajmi qisqa bo'la turib uni yuqori ma'lumotlar bilan qurollantirsin va ikkinchi
tomondan, keyinchalik bir qator sohalarda muvaffaqiyatli ishlashiga imkon bersin.
Bu yerda oliy o'quv yurtida ilmiy bilimlarni tanlab olish masalasi paydo bo'ladi.
Lekin buning o'zi yetarli emas. Shu bilan birga talabalarda umumiy intellektni,
turli vazifalarni hal etish qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish muhim bo'lib
qoldi.
Oliy o'quv yurtlarida o'qitishning o'ziga xos alohida tamoyillari mavjud:
• oliy o'quv yurtidan keyin amaliy ishlashi uchun zarur bo'lgan bilimlarga
o'qitish;
• talabalarning yoshi, ijtimoiy — psixologik va individual xususiyatlarini
hisobga olish;
• ta'lim va tarbiyani kasbiy yo'naltirilganligi;
• ta'limni fan, ijtimoiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan uzviy bog'lanishi.
1.2.Hozirgi davr psixologiya fani mazmuni va mohiyati,dolzarb vazifalari.
Hozirgi davrda psixologiya fani keskin o`zgarishlarni boshidan kechirayotir.
Unda ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ularning o`zaro uyg`unligi, mohiyati va
talqin etilishi jihatidan qayta qurishlar, har qaysi narsa va insonga (jonli va jonsiz
3
Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y.
10

tabiatga) insonparvarlik psixologiyasi qonuniyatlari hamda printsiplari asosida
yondashishni tatbiq qilish namoyon bo`lmoqda. Narsa va hodisalarga, hayvonot va
insoniyatga nisbatan yangicha yondashish, ularning shaxs tomonidan aks
ettirilishini faqat onglilik holatidan kelib chiqqan holda ta'riflash bilan cheklanib
qolmasdan, balki odamning ongsizlik va ongostlilik (g`ayri ixtiyoriylik) holatlari
bu borada muayyan ahamiyat kasb etishini tushuntirish, unda bir holatdan
ikkinchisiga o’zluksiz o`tib turish tabiiy ravishda ro`y berishini ta'kidlash
o`rinlidir. Chunki shu davrgacha psixologiya fanida yetakchi printsip sifatida "ong
va faoliyat birligi" hisoblanib kelindi, binobarin, psixikaning har qaysi ko`rinishi,
bosqichi, xususiyati, darajasi, xossasi, o`zaro ta'sirlanishi, bir— birini taqozo
etuvchanligi faoliyat nuqtai nazaridan baholanishi an'anaga aylandi. Natijada
onglilikdan chetlanish holatining inson hayoti uchun ahamiyati tadqiqotchining
diqqat markazidan, izlanish mavzusidan ancha o’zoqlashdi. Buning oqibatida
shaxsning ongosti, ongsizlik holatlari, bularga uning moslashishi, intilishi, bilish
sababi va mayli, ruhiy tayyorligi, ixtiyorsizligi, muvofiqlashuvi, to`siqlar va
qarama—qarshiliklarga nisbatan ichki kurashi, shuningdek, uning mexanizmlari
kabi muammolar yechimi uchun qay darajada ahamiyatli ekanligiga oqilona baho
berilmadi. Aks ettirishning moddiy asoslariga suyangan holda tushuntirish, talqin
qilish nazariyalari ilmiylik jihatdan qo`pol nuqsonlarga ega bo`lmasada, lekin
psixikaning o`ziga xosligi, muomala xususiyatlari va ixtiyorsizlikni ta'riflashdagi
cheklanganligi, bir tomonlamaligi natijasida ularning ko`p jihatlarini tushuntirish
imkoniyati mumkin qadar pasaydi 4
.
Shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, insonning hayoti va faoliyati o`zaro
uzviy bog`liq, biri ikkinchisini takozo qiluvchi uchta muhim manbadan, ya'ni
ongsizlik, ongostlilik va onglilik holatlaridan tashkil topgan holda hukm suradi.
Shuning uchun ham insonning bir kecha — kunduzdagi umri ongsizlik, ongostlilik
va onglilik holatlarining hukmiga tobelikda kechadi, ularning har qaysisi qanday
vazifa bajarishidan qat'i nazar ongsizlik (faol hordiq) — ongostlilik
4
Badmaev M. Metodika prepodavaniya psixologii. M. “Vlados” 2001
11

(muvofiqlashgan izlanish) —onglilik (aqliy zo`riqish, ixtiyoriy ijod) holatlaridan
iborat o’zluksiz halqa harakatlaridan to’zilgan bo`ladi.
Insonning ongsizlik holatida ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda saqlab qolish,
esga tushirish, assotsiatsiyalar, obrazlar, intuitsiya, anglashilmagan mayllar, irsiy
alomatlar, tasodifiy voqealar, tush ko`rishlar, xayoliy timsollar, insonning biron—
bir narsaga psixologik jihatdan tayyorgarligi yuzaga keladi va ularning mahsuli
xuddi shu jarayonda namoyon bo`ladi. Bularning kechishi unchalik ko`p fursatni
talab qilmasada, lekin ma'lumotlarning to`planishi tabiiy omillar ta'sirida vujudga
keladi, bu hol atrofdagi muhit bilan tanishishda muhim ahamiyat kasb etadi, ular
jismoniy a'zolarning umrini uzaytirishga xizmat qiladi. Ijodiy mantiqiy fikrlash
shaxsga muvofiqlashgan xatti— harakatlar vujudga kelishiga puxta zamin
hozirlaydi, ularni muayyan materiallar bilan ta'minlaydi. 5
Odatda ongsizlik holati bilan ongli holat o`rtasida oraliq holat mavjud
bo`lib, u ongostlilik atamasi bilan belgilanadi, uning inson hayoti va faoliyati
uchun qanchalik ahamiyatli ekanligi o`rganiladi. Insonda kechishi mumkin bo`lgan
faoliyat, muomala, xulq—atvor, ijodiy tashabbus, ilhomlanish kabi jarayonlar
shaxsga tobora muvofiqlashib borsa, ularning boshqaruvi yengil ko`chsa,
shakllangan, barqarorlashgan, mustahkam, puxta uquv va malakalar o`z vazifasini
bajarishga kirishsa, bularning barchasi ongostlilik holatining bevosita hukmi ostida
ro`y beradi.
Hozirgi davrda psixologiya fanining muhim, dolzarb vazifalaridan biri — bu
uning tadqiqot metodlari va printsiplarini nazariy hamda metodologik jihatdan
chuqurroq tadqiq qilishdan iboratdir. Jumladan, ko’zatish juda sodda, ikki
ko`rinishga (ko’zatish va o`zini o`zi ko’zatishga) ega bo`lgan amaliy tajriba metodi
tariqasida tahlil kilinmasdan, balki uning murakkablik xususiyatiga xos
metodikalarni qamrab olish zarurligini ta'kidlab o`tish, natijalarni qayd qilishning
o`ta murakkab texnologiyasi mavjudligini, ijtimoiy psixologik yondashuvda u
alohida ahamiyat kasb etishini uqtirib o`tish maqsadga muvofiqdir.
5
Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil
12

Psixologiya fanining nazariy muammolari qatoriga yana insonning inson
tomonidan idrok qilinishini kiritish mumkin. Chunki insonning ayrim xususiyatlari
uning yuz alomatlari, chehrasidagi o`zgarishlar, tana a'zolarining harakatlari orqali
aniqlanadi. Odamning tashqi ko`rinishiga asoslanib, uning xarakter xususiyatlari,
xislatlari yuzasidan ishonchli mulohaza bildirish ko`p asrlik tadqiqot tarixiga ega
bo`lsada, lekin muammoning tub ilmiy negizi endigina kengroq o`rganilmokda.
Insonning tashqi qiyofasini tahlil etish orqali uning ichki dunyosiga baho berish
bo`yicha jahon psixologlari tomonidan to`plangan natijalar umumlashtirilsa,
mazkur holatni quyidagi ko`rinishlarga ajratish mumkin:
1. Insonning tashqi qiyofasidagi har bir o`zgarish, uning aynan bir—
biriga o`xshashligi, kishining yaqqol shaxsiy xususiyati bilan o’zviy bog`liq
ekanligini tushuntirishga asoslangan analitik yoki aql—mulohazaga moyil talqin
uslubi, masalan, labni qattiq qisib yurishlik — odamning mustahkam irodaliligi
alomatidir. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida ajdodlar tomonidan to`plangan
tajribalarga asoslanib, odamning tashqi qiyofasiga qarab ruhiy dunyosini baholash.
2. Insonning tashqi qiyofasidagi (attraktsiya) ixtiyorsiz ifoda, nafosatli
ko`rinish, o`ziga mahliyo etishlik, jozibadorlik, xushbichimlilik shaxsning his—
tuyg`usi xususiyatlari bilan uyg`unligini e'tirof qilishga qaratilgan yondashuv: did
bilan qiyinish, me'yori bilan o`ziga oro berish, ibo va ishvaning tabiiyligi, guyoki
uning ichki dunyosi bilan mutanosibdir. Idrok qilinayotgan inson muayyan
masofada muloqotga kirishuvchi tomonidan qay yo`sinda qabul qilinsa, demak,
uning to`g`risidagi taassurot bevosita favquloddagi holatga bog`liq bo`ladi, chunki
yoqish, yoqtirish, simpatiya — (yunoncha "sympathea" ichdan yoqtirish, ichki
mayl, iliqlik, samimiyat ma'nosini anglatadi), ichdan yoqtirmaslik, xush
ko`rmaslik, antipatiya — (yunoncha "antipatheio" simpatiyaning aksini bildiradi),
— muruvvat, (yunoncha "epatheia" — hamdardlik, xayrixohlik tuyg`usini
bildiradi, o`zgalar ruhiy kechinmalariga sheriklik, hamohanglik hissini ifodalaydi)
bir lahzalik idrok qilish mahsulida o`z aksini topadi.
3. Idrok qilinayotgan tashqi ko`rinish alomatlari ilk taassurot
uyg`otuvchi boshqa shaxsga o`xshashligi tufayli tanish odamdagi psixologik
13

xususiyatlar, xislatlar, fazilatlar, sifatlar ixtiyorsiz ravishda notanish kishiga qiyos
beriladi. Avval idrok qilingan tanish insonning barcha ruhiy holatlari tashqi qiyofa
evaziga notanishga ko`chiriladi, vaholanki, bu kezda mantiqiy tahlil, o’zviylik
talqini ishtirok etmaydi. Shuning uchun bu tarzda insonning inson tomonidan idrok
qilinishini o`xshashlikka asoslangan in'ikos deb nomlasa bo`ladi.
4. Tashki qiyofani idrok qilish zamirida insonning u yoki bu ijtimoiy
guruhga (ishchi, dehqon, ziyoli) aloqadorligi to`g`risida muayyan qarorga kelinsa,
uning shaxsiy fazilatiga nisbatan xuddi shu nuqtai nazardan baho beriladi va tashqi
ko`rinishning ijtimoiy kelib chiqishi bilan o`xshashligiga asoslaniladi.
Shuni alohida ta'kidlash zarurki, psixologiyada refleksiya, ya'ni o`zini o`zi
anglash shaxsning barcha hissiy, bilishga oid, irodaviy, boshqaruv xususiyatlarini
oqilona baholashni bildiradi, degan qarashlar to hozirgi kungacha davom etmoqda.
Bunday yo`sindagi ilmiy talqin qilish inson tomonidan o`zini o`zi aks ettira olishni
bildiradi, xolos. Lekin o`zga kishilar uning shaxsiy sifatlarini qay hajmda bilishadi,
unda qanday baholash imkoniyati mavjud, uning nimalarga qodir ekanligini
tushuna olishadimi, degan savollarga javob berish orqali anglashning boshqa
qirralarini aniqlash mumkin. Insonlar o`zaro bir—birini idrok qilish jarayonida,
birinchidan, haqiqatan ham idrok qilinayotgan shaxsning asl ruhiy qiyofasi
ifodalanishida; ikkinchidan, shaxs o`zini aniq tasavvur qilib, to`g`ri baholay olishi;
uchinchidan, shaxsning boshqa odamlar tomonidan anglanishi ikki yoqlama in'ikos
qilish jarayonining vujudga keltirishi ma'lum bo`ladi. Shaxslarning o`zaro bir —
birlarini aks ettirish jarayonining mohiyati inson fazilatlarini qayta esga tushirish,
qayta tiklash va mujassamlashtirish jarayonida o`z aksini topadi.
Muammolar to`g`risida mulohazalar yuritilayotganda yana bir muhim
jabhani tahlil qilish juda o`rinlidir. Chet el psixologlari asarlarini tahlil qilish inson
amalga oshiradigan faoliyat maqsadini ruyobga chiqarish rejasi va modelini
yaratishda o`z ifodasini topuvchi antitsipatsiya (lotincha "anticipo" — oldindan
sezish, payqash ma'nosini bildiradi) bir necha bosqichlardan iborat ekanligi
namoyon bo`lmoqda.
14

Antitsipatsiya hozirgi zamon rus psixologiyasida besh darajaga ajratilib
o`rganilmoqda:
chunonchi, anglashilmagan, subsensor (lotincha “sub” — osti va “sensis” — sezish
so`zlaridan tuzilgan bo`lib, idrok qilishning ongostki holatini anglatadi),
sensomotor (lotincha “sensus sezish, “mator” harakat degan ma'noni bildirib, nozik
harakatlarni sezish demakdir), pertseptiv (lotincha “perceptio” — idrok degan
ma'noni anglatadi), tasavvur, bashorat qilish (nutq va so`z yordamida amalga
oshiriladi) kabilar.
Psixologik bilimlarni o`zlashtirish, ulardan amaliyotda foydalanish uchun
fanning barcha sohalari bo`yicha ma'lumotga ega bo`lish lozim. Psixologiya
o`qitishni qulaylashtirish faqat metodologik muammolar yechimini qidirish bilan
kifoyalanib qolmasdan, balki ta'lim berish, o`zlashtirish, xabarlarni qabul
qilishning yangi shakllari, vositalari va variantlarini yaratishni ham qamrab oladi.
Ayniqsa, bugungi kunda iqtidorli bolalar, aqliy salohiyati yuksak o`quvchilar
muammosi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun iqtidorlilik bilan
intellekt ko`rsatkichi o`rtasidagi o’zviy bog`lanishlar va farqlar aniqroq tahlil
qilinsa, amaliyotda uchrayotgan nuqsonlar, qusurlar miqdori biroz kamaygan
bo`lar edi.
Hozirgi davrda psixologiya sohalarining kengayishi, bu fan berayotgan
bilimlardan ijtimoiy turmushda, ishlab chiqarishda, tibbiyotda, ta'lim va tarbiya
jarayonida foydalanish ehtiyojining ortishi fanimizning mavqei, nufo’zi yanada
oshayotganligidan dalolat beradi. Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida
psixologiya kursi o`qitilishining yo`lga qo`yilishi uning tatbiqiy jihatlarini
kengaytirishni taqozo qilmoqda. Ayniqsa, universitetlar va pedagogika institutlari
fakultetlarida, innovatsion kollejlarda kasbiy xislatlarni shakllantirish ahamiyatiga
molik o`quv predmeti sifatida psixologiya kursi alohida nufo’zga ega bo`lib,
bo`lg`usi o`qituvchilarning kasbiy qobiliyatlari va mahoratini tarkib toptirishda hal
qiluvchi rol o`ynamokda. Shuning uchun psixologiya kurslarini yuqori saviyada,
faol, yangi, samarador metodlar yordamida o`qitish muhim ahamiyat kasb etadi,
chunki o`qitish samaradorligini oshirmasdan turib, bilimlar sifati to`g`risida fikr
15

yuritish mumkin emas. Yuqori malakali o`qituvchi mutaxassislar tayyorlash
sifatini oshirish uchun psixologiya o`qitishni takomillashtirish, talabalarda
predmetga nisbatan qiziqish uyg`otish zarur.
Yuqorida bildirilgan mulohazalar psixologiya o`qitishni
takomillashtirishning bitta yo`li hisoblanadi. Uning ikkinchi yo`li — malaka
oshirish fakultetlari, institutlari va kurslarida psixologiya kursini yuksak saviyada
olib borishda, o`qituvchilarning mustaqil bilim olish ko`nikmalarini
barqarorlashtirish, psixologik bilimlar darajasini tekshirish maqsadida ularni
attestatsiyadan o`tkazish maqsadga muvofiqdir.
Psixologiya kurslarini yuqori saviyada olib borishda psixolog kadrlar
tayyorlash jarayonini takomillashtirish, mutaxassislikka oid kasbiy malakalarni
puxta shakllantirish yo`llari va vositalarini ishlab chiqish, praktikumlar, amaliy
mashg`ulotlar, maxsus seminarlar, umumiy diagnostika, psixokorretsiya,
psixologik maslahatlar berish sohasidagi faoliyatni qayta qurish, bayoniy
o`qitishdan hamkorlik, muammoli, mustaqil ta'lim shakllariga o`tish, buning uchun
reyting, trening tizimlaridan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchidan, ko`p bosqichli psixolog mutaxassislar tayyorlash tizimini amalga
oshirish standartini amaliyotga tatbiq qilish zarur. Chunki psixologiya fanlari
bakalavriaturasi, magistraturasi, aspiranturasi, doktoranturasi muammolarini ijobiy
hal kilmay turib, yuqori malakali kadrlar yetishtirish to`g`risida so`z yuritish
mumkin emas. Buning uchun yagona printsipga bo`ysungan kadrlar tayyorlash
tizimidan kelib chiqib o`quv rejasini, dasturlarini yangidan yaratish, ularni butungi
kun talabiga binoan to’zish lozim.
Yuqorida bayon qilingan fikrlar asosida oliy maktablarning psixologiya
kafedralarida, o`rta maxsus kollejlarning fan kabinetlarida psixolog mutaxassislar
ta'lim— tarbiya ishlarida qatnashishi, psixologiya kurslaridan saboq berishi,
shaxsni shakllantirish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Psixologiya o`qitishni qulaylashtirish va takomillashtirishning yana bir muhim
yo`li — o`qituvchilarga va talabalarga mo`ljallangan o`quv qo`llanmalari,
darsliklar, uslubiy ko`rsatmalar, tavsiyalar, ishlanmalar ishlab chiqishdir. Mazkur
16

muammo yechimining navbatdagi yo`li — har bir psixolog o`qituvchini
attestatsiyadan o`tkazish, shartnoma asosida ishlash mezoniga rioya qilishdan
iboratdir. Bu muammo rivojlangan mamlakatlarda allaqachon o`z yechimini
topgandir.
1.3.Psixologa fanlarini o qitishda ta'limni tashkil etishning asosiyʻ
shakllari.
Ta'limni tashkil etishning asosiy shakli maktabda dars va oliy maktabdagi
ma'ruza hisoblanadi. Biror bir ta'limni tashkil etish shakli o'quv ishlari masalasi va
usullariga qarab tuzilishini va modefikatsiyasini o'zgartirishi mumkin. Misol
uchun, dars — o'yin, dars — konferensiya, dialog, amaliyot va muammoli ma'ruza,
binar, ma'ruza — telekonferensiya va boshqalar. Maktabda darslar bilan birga
boshqa tashkiliy shakllar ham qo'llaniladi (laboratoriya praktikum, mustaqil uy
ishi, fakultativ, to'garak). Ma'lum nazorat shakllari ham mavjud bo'lib ular: og'zaki
va yozma imtihonlar, nazorat va mustaqil ishlar, nazorat, test topshirish, suhbat
o'tkazish shular jumlasidandir. Oliy maktabda ma'ruzadan tashqari o'qitishning
boshqa tashkiliy shakllaridan ham foydalaniladi — seminar, laboratoriya ishi,
amaliy mashg'ulot talabalarning mustaqil ishi, ishlab chiqarish amaliyoti, boshqa
o'quv yurtida yoki chet el o'quv yurtida stajirovkada bo'lish va shu kabilar.
Ta'limning natijalarini baholash va nazorat qilish shakli sifatida imtihonlar,
nazoratlar, baholash reyting tizimidan, referat, kurs ishlari va diplom ishidan
foydalaniladi.
Dars tiplari quyidagilardan iborat:
1. Aralash dars. Uning tuzilishi: tashkiliy qismi, uy ishini tekshirish, yangi
materialm o'rgatish, yangisini ilgari o'rganilgan material bilan solishtirish va
mustahkamlash, amaliy topshiriqlarni bajarilishi, darsga yakun yasash va uyga
topshiriqlar berish.
2. Yangi materiallarni o'rganish darsi odatda, katta sinf o'quvchilarini o'qitishda
qo'llaniladi. Ushbu turdagi dars doirasida quyidagi darslar olib boriladi — ma'ruza,
muammoli dars, dars — konferensiya, kino dars, dars - tadqiqot.
17

3. Bilimlarni mustahkamlash, ko'nikma va malakalarni shakllantirish darsi
seminar, amaliy, ekskursiya, mustaqil ishlar hamda laboratoriya amaliyoti
ko'rinishida olib boriladi. 6
4. Umumlashtirish va tizimlashtirish darsi fanni to'liq o'zlashtirish uchun
muhim ahamiyatga ega bo'lgan dastuming asosiy masalalari bo'yicha o'quv
materialining katta qismlarini tizimli takrorlashga qaratilgan. Bunday darsni
o'tishda o'qituvchi o'quvchilar oldiga muammoni qo'yadi, qo'shimcha ma'lumotlar
olish manbalarini ko'rsatadi hamda o'xshash masala va amaliy mashqlar beradi,
topshiriqlar va ijodiy xarakterdagi ishlarni topshiradi. Bunday dars paytida
o'quvchilarning uzoq vaqt davomida — chorak, yarim yillik, o'quv yili davomida
bir necha mavzular bo'yicha bilim, mahorat va ko'nikmalari tekshiriladi,
baholanadi. 7
5. Bilim, mahorat va ko'nikmalarni nazorat qilish hamda tuzatish darsi o'qitish
natijalarini baholash uchun, o'quvchilarning bilim darajasini diagnostika qilish,
o'quvchilarning o'z bilimlarini qo’llashga tayyorliklari, o'qitishning turli
vaziyatlarida mahoratlari va ko'nikmalarini tekshirish uchun mo'ljallangan. Bunday
darslarning ko'rinishlari og'zaki yoki yozma so'rov, diktant, masala va misollarni
ifoda etish yoki mustaqil yechish, amaliy ishlarni bajarish, imtihon, mustaqil yoki
nazorat ishi, test olish bo'lishi mumkin. Yakuniy dars natijalariga qarab keyingi
mashg'ulot odatiy xatolarni, bilimdagi kamchiliklarni tahlil qilishga, qo'shimcha
topshiriqlarni belgilashga bag'ishlanadi.
Maktab amaliyotida darsning boshqa turlaridan - dars muso- baqa, maslahat,
bir-birini to'ldirish ma'ruzasi, fanlararo dars, o'yin kabilardan foydalaniladi.
Har qanday ma'ruzaning umumiy tuzilishini asosi — bu mavzuni bayon etish,
rejani va mustaqil ishlash uchun tavsiya etiladigan adabiyotlarni ko'rsatish, keyin
esa — ko'rsatilgan ishning rejasiga qat'iy amal qilishdir. Ma'ruza o'qishga
qo'yiladigan asosiy talablar sifatida quyidagilar shart deb hisoblanadi.
6
X aydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil
7
G'oziyev E. G'. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent. 2002.
18

• Ifoda etilayotgan ma'lumotlarning yuksak ilmiy darajadaliligi, odatdagidek
dunyoqarash ahamiyatiga egaligi.
• Zamonaviy ilmiy ma'lumotlarning aniq tizimlashtirilgan va metodik qayta
ishlab chiqilgan hajmlari.
• Bildirayotgan fikr-mulohazalarining isbotlanganligi va asoslanganligi.
• Keltiriladigan ishonchli isbotlar, misollar, tekstlar va hujjatlarning yetarhcha
bo'lishi.
• Fikriari aniq, tushunarli bayon etilishi va eshituvchilar flkrlashlarini
faollashtirish, muhokama etilayotgan muammolar bo'yicha mustaqil ishlar uchun
savollarning qo'yilishi.
• Qo'yilgan muammoni hal etish uchun turli nuqtayi nazarlarni keltirib
chiqarish, xulosalarni ifoda etish.
• Kiritilayotgan termin va nomlarni tushuntirish: fikr- mulohazalami
talabalarga eshitishga, fikrlash va ma'lumotlarni qisqacha yozib ohshga imkon
berish.
• Auditoriya bilan pedagogik aloqa o'rnatish mahorati.
• Tekst, konspekt, bloksxemalar, chizmalar, jadvallar, grafiklar, asosiy
materiallarini qo'llash.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib ma'ruza quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Kirish ma'ruzasi o'quv fani haqida birinchi yaxlit tasavvurni beradi va
talabalarni ushbu kurs bo'yicha ishlash tizimiga yo'naltiradi. Ma'ruzachi talabalarni
kursning vazifasi va masalalari bilan tanishtiradi. O'quv fanlari va mutaxassislar
tayyorlash tizimidagi uning roli va o'rni bilan tanishtiradi. Kursning va fanning
rivojlanish davri, amaliyoti, bu sohadagi yutuqlar, mashhur olimlar nomlari
bo'yicha qisqacha ma'lumotlar beradi, tadqiqotlar istiqbolli yo'nalishlarini ifoda
etib beradi. Bu ma'ruzada kurs doirasidagi ishlar metodik va tashkiliy xususiyatlari
ko'rsatib beriladi hamda talabalarga tavsiya etiladigan o'quv-metodik adabiyotlar
tahhh beriladi, shuningdek, hisobot shakli va muddati belgilanadi. 8

8
G‘oziev E.G‘. Mamatov M.M. va boshqalar “O‘spirin psixologiyasi” Tosh D.U 1992
19

2. Axborot-ma'ruza tushunib olish esda qolishi kerak bo'lgan bilimlar zaxirasini
talabalarga ilmiy ma'lumotlarni bayon etish va tushuntirishga qaratilgan. Bu oliy
maktab tajribasida eng odatiy bo'lgan turdir.
3. Obzorli ma'ruza — bu aniqlashtirish va detallashtirishsiz fan ichidagi va
fanlararo aloqalarni ochib berishdagi bayon etiladigan ma'lumotlarni anglab yetish
jarayonida ko'p sonli assotsiativ bog'hqliklarga asoslanishi mumkin. Yuqori
darajada hisoblangan ilmiy bilimlarni tizimlashtirishdir. Odatda, bayon etiladigan
nazariy qoidalar asosini butun kursning yoki uning katta bo'limining ilmiy-
tushunchali va konseptual asosi tashkil etadi.
4. Muammoli ma'ruza. Bu ma'ruzada bilimlar masalaning, savol yoki
vaziyatning muammoliligi orqali beriladi, shu bilan birga idrok etish jarayoni
o'qituvchi bilan hamkorlik suhbatlari bilan tadqiqotchilik faohyatiga yaqinlashadi.
Muammoning mazmuni uning yechimini izlashni tashkil etish yo'li bilan yoki
an'anaviy va zamonaviy nuqtayi nazarlarni qo'shish va tahlil qilish yo'h bilan ochib
beriladi.
5. Ma'ruza-vizual-aloqa. Ma'ruza materiallarini O'TV vositalari yoki audio-
video texnikalari yordamida ko'rsatib yetkazib berishdan iborat bo'ladi. Bunday
ma'ruzani o'qish ko'rilayotgan materiallarni keng va qisqacha izohlab berishdan
iborat bo'ladi. 9
6. Binar ma'ruza - bu ma'ruzani ikki o'qituvchi suhbati shaklida o'qish turi
hisoblanadi, ya'ni ikki ilmiy maktab vakillari sifatida yoki ohm va amaliyotchi,
o'qituvchi va talaba o'rtasida va boshqalar.
7. Oldindan xatolar ko'zda to’tilgan ma'ruza - talabalarni berilayotgan
ma'Jumotlarni doimiy kuzatib borishga rag'batlantirishga mo'ljallangan
(mazmunida xatoni izlash: metodologik, metodik, orfografik). Ma'ruza yakunida
tinglovchilarni diagnostika qilish va yo'l qo'yilgan xatolarni tahlil qihsh amalga
oshiriladi.
8. Ma'ruza-konferensiya — oldindan qo'yilgan muammo 5—10 minut davom
etadigan axborotlar tizimi bilan ilmiy-amaliy mashg'ulot sifatida o'tkaziladi. Har
9
A.V.Petrovskiy. “Umumiy psixologiya”, 1992 yil.
20

bir chiqishi o'qituvchi taqlif etgan dastur doirasida tayyorlangan mantiqiy
yakunlangan matndan iborat bo'ladi. Beriladigan matnlar birgalikda muammoni
har tomonlama yoritib beradi. Ma'ruza yakunida o'qituvchi talabalarning mustaqil
ishlari va chiqishlarini to'ldirib yoki taqlif etilgan ma'lumotlarga aniqlik kiritib
yakun yasaydi va asosiy xulosalarni shakllantiradi.
9. Ma'ruza-konsultatsiya — turlicha ssenariyda o'tkazihshi mumkin. Birinchi
varianti «savol-javoblar» usulida amalga oshiriladi. Ma'ruzachi butun ma'ruza
vaqti davomida bir bo'Iim yoki bir kurs bo'yicha talabalarning savollariga javob
qaytaradi.
Bunday ma'ruzalarning ikkinchi varianti «bahs-munozara» usulida o'tkazilib bu
uch xilda olib boriladi: ma'ruzachi yangi o'quv ma'lumotlarini bayon etadi, savol
qo'yiladi, qo'yilgan savolga javob izlashda tortishuvlar, muhokama tashkil etiladi.
Maktabda o'quv jarayonini tashkil etish turlarining juda ko'pligi va turli
tumanligiga qaramay ularning har bir turi va ko'rinishi ma'ium didaktik masalalar
to'plamini hal etadi va o'z vazifasini bajaradi. Ularning turli-tumanligi amalda
maktab va oliy o'quv yurtlari o'qituvchilarining ijodi va mahorati haqida xabar
beradi, o'z ishlari samaradorligidan mafaatdorliklarini bildiradi. Shunga ko'ra o'quv
ma'ruzasi uning tuzilish komponentlari haqida ma'lumot berishi lozim.
I. O'quv ma'ruzasining tuzilishi (V.Ya.Lyaudis bo'yicha)
1. Ma'ruza mavzusi, mavzusini tanlashni asoslash.
2. Mavzuning butun kurs tizimidagi o'rni va ahamiyatini aniqlash (konspekt).
3. Mavzu bo'yicha adabiyotlarni tanlab ohsh (o'qituvchi uchun adabiyotlar,
talabalarga tavsiya etiladigan adabiyotlar).
II. Ma'ruzani tashkil etish shakllari
1. Auditoriya (tinglovchilar tayyorgarligi xususiyatlari va darajasi).
2. Ma'ruzaning maqsadlari (butun fan mazmunini birlashtiruvchi) ma'ruzaning
mazmuni, asosiy g'oyalari.
3. Asosiy mazmunini amalga oshiruvchi ma'ruzaning vazifalari:
a) vazifaning tarkibi va ketma-ketllik tartibi;
b) vazifalarning xususiyatlari: informatsion-analitik, tizimlashtiruvni, muammoli;
21

d) ko'rsatilgan vazifalarni hal etish uchun talabalarga zarur bo'lgan vositalar;
e) qo'yilgan masalalarni hal etishda tinglovchilarda o'qituvchi yuzaga keltiradigan
emotsional holatlari va munosabatlari.
4. Ma'ruzani tashkil etish shakli:
a) fikrni monologik bayon etish;
b) evristik suhbat elementlari bilan monolog; d) evristik suhbat;
e) audio-video namoyish etish vositalariga tayanilgan monolog;
f) dialog-tortishuv (muhokama etilayotgan muammo bo'yicha ikki qarama-qarshi
nuqtayi nazarni ifoda etuvchi ikki o'qituvchining tortishuvi).
III. Ma'ruza mazmuni
Ma'ruza mazmuni rejasi va konspekti.
Yaxlitligi,tizimliligi, ketma-ketligi, tushunarliligi, yaqqolliligi, isbotliligini
ta'minlovchi o'quv vositalari va didaktik uslublari (konspekt chetida ajratib
ko'rsatiladi).
IV. Ma'ruza davomida o'qituvchining yaxlitlik obrazi
1. Ma'ruza mazmunining har bir bo'limi bo'yicha masalalarni yechish
jarayonida o'qituvchining talabalar bilan hamkorlik qilish usullari (birgalikda
masalalarni yechish, namunaga taqlid qilish, sheriklik).
2. Bayon etishning tipik shakli (leksika, grammatika, stilistika).
3. O'qituvchining auditoriya bilan emotsional munosabati, noverbal munosabat
vositalari (imo-ishora, mimika, patomimika, vokal mimika, intonatsiya, ovozi
balandligi, sur'ati, tezligi, pauzasi).
I. Seminar mashg'ulotlari tuzilishi I. Mashg'ulot mavzusi
1. Mavzu tanlashni asoslab berish.
2. Kurs dasturidagi o'rnini aniqlash.
3. Mashg'ulot maqsadi, vazifalari: ta'limiy, tarbiyaviy, metodik.
4. Adabiyotlami o'qib chiqish, hajmi, matnning murakkabligini hisobga olib
adabiyotlami tanlashni asoslab berish.
II. Seminarni tashkil etish shakli
22

1. Auditoriya tayyorgarligi xarakteri bilan bog'liq seminar o'tkazish shaklini
tanlashni asoslab berish:
a) savol-javobli;
b) reja asosida keng suhbat:
d) o'zaro tanqidiy baholab axborot berish;
e) yozma referatlarni munozara elementi bilan muhokama qilish.
f) guruhli muhokama: yo'naltirilgan, erkin o'quv-rolli o'yin.
2. Talabalarni adabiyotdagi mavzu, masalalar, obyektlar, mashg'ulot
xususiyati, muhokama ishtirokchilari rollarini taqsimlash, referatlar, hisobotlar,
talabalar, mavzuni muhokama qilish shakli va xususiyatiga dastlab yo'naltirish
dasturi.
III. Mashg'ulot borishini rejalashtirish va konspektlar tayyorlash
1. Mashg'ulot mazmuni dasturi: mavzuning asosiy bo'limlari, uning vazifalari,
ko'rilayotgan muammoni hal etilishi davomida asosiy qarama-qarshiliklarni qayd
etish.
2. Dastur bo'limlari mazmunini konspektlashtirish. Ko'rilayotgan nuqtayi
nazarlarni asosliligi va isbotlanganligi, qarama-qarshiliklarni aniqlashni
ta'minlovchi didaktik uslublarni ko'rsatish. Guruhli muhokama shaklini ko'zda
tutuvchi qoidalar va vazifalarni ko'rsatish.
Mashg'ulotning turli bosqichlarida guruhlar aloqalari uslublari.
3. Seminar mashg'ulotida muhokama etilgan mavzu bo'yicha xulosalar,
4. Seminar mashg'ulotini o'tkazgandan keyin uning borishini o'rganib chiqish.
Laboratoriya va amaliy mashg'ulotlar psixologiya kursini o'qitishning ajralmas
qismi hisoblanadi. Ularda mg'ruzalarda olingan nazariy bilimlarini faollashtiradi,
mustahkamlaydi va aniqlashtiradi. Laboratoriya mashg'ulotlarida talabalar
psixologik tadqiqotlarning oddiy usullari va ko'nikmalarini o'zlashtiradilar, ulardan
keyinchalik maktabda kundalik ishlarida foydalanishlari mumkin bo'ladi.
Bu yerda ular o'tkaziladigan tajribalarda tekshirilayotganlar sifatida ishtirok
etadilar va ularni mustaqil o'tkazishga o'rganadilar. Tajribalarda ishtirok etish va
turli test topshiriqlarini yechish talabalarda alohida qiziqish uyg'otadi, chunki bu
23

ularga o'zlarini anglab yetishga, mavjud psixologik sifatlarini o'rganishga, o'zining
rivojlanganlik darajasini aniqlashga imkon beradi.
Turli psixologik masalalarni yechishda ham talabalar o'z bilimlarini amalda
ko'rsatishlari mumkin. Shunga o'xshash masalalarni hal etib, talabalar yana bir bor
boiajak amaliy ishlari uchun psixologik bilimlarning zarurligiga ishonch hosil
qiladilar. Amaliy mashg'ulotlarda masalalardan foydalanish o'qituvchiga ham
o'quv materialini o'zlashtirib borishi va shu bilan bu jarayonni nazorat qilishni
kuchaytirishga yordam beradi.
Amaliy mashg'ulotlarda kompyuter texnikasidan foydalanish talabaning butun
intellektual imkoniyatlarini maksimal darajada jamlaydi, faqatgina nazorat qilish
va amalga oshirishni ta'minlaydi, bu talabani o'ziga baho berishini shakllanishiga
va uning shaxsini tarkib topishiga yordam beradi.
Laboratoriya va amaliy mashg'ulotlarni o'tkazishda qo'llanilishi mumkin
bo'lgan ishlarning turli xillari mavjud. Ularning har bin aniq mashg'ulotni tanlab
olish, mashg'ulot mavzusini va o'qituvchining real imkoniyatiga, shu jumladan,
texnik imkoniyatlarga ham bog'liq bo'ladi. Umumiy talablar esa o'qituvchining
talabalarni tayyorlash hamda har bir mashg'ulot oldidan tekshirish kiradi.
Tajriba ishlarini bajarish uchun talabalar ikkita daftarga ega bo'lishlari kerak:
ish davomida yozuvlarni qayd etib borish uchun va ishlari natijalarini yaxshilab
ishlab chiqib, tartibga solib hisobot berish uchun kerak bo'ladi. Hisobot daftarida
bayonnoma rasmiylashtiriladi. U yoki bu usul bilan maktabda olingan ma'lumotlar
asosida mashg'ulotlarni maktab materiallarida o'tkazsa yaxshi bo'ladi. Bu
psixologiya bo'yicha o'quvchi bilimlarini chuqurlashtiradi va aniqlashtirish
imkonini beradi, yosh psixologiyasi masalalariga qiziqishini oshiradi.
II BOB.Psixologa fanlarini o qitish metodikasining qonuniyatlariʻ
2.1. Psixologiya kursidan maruzalar tashkil etish m е todikasi
Hozirgi kungacha psixologik bilimlarning manbai xisoblangan darsliklar va
o’quvqo’llanmalari bayoniy xususiyatga ega bo’lib oddiydan murakkabga,
24

yakkollikdan mavxumlikka, xususiydan umumiyga tomon fikr yunalishiga
asoslangandir. Manbalarga nisbatan bunday yondoshish talabalarga «tayyor bilim»
larni o’zlashtirishga, r е produktivlik esa е takchi ta'lim printsipi sifatida puxta joy
egallashga olib k е ladi, bu narsa o’z navbatida talabalarning ijodiy tafakkuri
(pr е ativ faoliyat) va ijodiy izlanishlarni sustlashtiradi. R е produktiv (ijodiy)
fikrlashning tarakkiyparvar printsipi, ilg’org’oyasi talabalar mustaqilligini
shakllantiradi. Produktiv o’qitishyo’llaridan biri ta'lim jarayonini o’qituvchi bilan
talaba o’rtasidagi hamkorlik jarayoniga aylantirishdir. Bu xolatda talaba
ma'lumotlarning tinglovchisi rolidan asta-s е kin, boshqichma-boshqich, fazama-
faza uni hamkorlikda egallash funktsiyasini bajaruvchi t е ng xukukli sh е rik
darajasiga usib utadi. Avval taqlid, k е yin id е ntifikatsiya va oxirida r е fl е ksion
yullar, o’z-o’zini boshqarish bilan yangi bilimlarni o’zlashtirish faoliyati doirasini
k е ngaytiradi.
Mustaqillik tufayli oliy ta'lim tarbiyasida k е ng va chukur imkoniyatlar
yaratildi. Oxirgi yillarda oliy ta'lim dargoxlarida psixologik tushuncha,
qonuniyatlar, printsiplardan k е ng foydalanilmokda. Oliy ta'limda bo’lajak
o’qituvchilarning psixologik tayyorgarligi 1-navbatda ularning ongi, tafakkuri va
xotirasida psixologik tushuncha koida va printsiplarning shakllantirish bilan
bog’liq. Bu jarayon juda murakkab, xar darsda talaba o’z psixologik lug’at
daftarida 20-30 psixologik tushuncha va atamalarni ajratadi – lugaviy ma'nosini
daftarda yozadi. Natijada bu tushuncha va atamalar talaba ongiga chukurrok
singadi, xotirasidao’zok vaqtsaqlanadi.
Psixologiya fanini o’qitish p е dagogika institutlarining stud е ntlariga 1-
bosqichdanoq boshlanadi. Tabiiyki stud е ntlar psixologiya darsligi va
qo’llanmalarning dastlabki boblaridanoq falsafa, fiziologiya, psixologiya va
p е dagogikaga doir juda ko’p tushuncha va atamalarga duch k е ladilar. Bundan
tashkari stud е ntlar o’qishning dastlabki davrida xali ilmiy adabiyotlar ustida
ishlash m е todikasini bilmaydilar. Bu esa stud е ntlarning psixologiya fanini
o’zlashtirishda anchagina qiyinchiliklarni tug’diradi. Mana shu qiyinchiliklarni
bartaraf etishga yordamlashish maruza paytida, s е minar va laboratoriya
25

mashg’ulotlarida psixologiya fani bo’yicha tashkil etilgan to’garaqlarda olib
boriladi. Ularda stud е ntlarning shaxs, ijtimoiy-psixologik xodisalar haqidagi
qarashlari shakllanadi.
Psixologik adabiyotlar mat е riallari asosida ilmiy psixologiyaga doir nazariy
masalalarni birgalikda frontal tarzda muxokama qilinadi. Stud е ntlarga o’tilgan
mavzularga doir bilimlari, yozgan r е f е ratlari, maruzalari muxokama qilinadi.
Laboratoriya mashg’ulotlarida stud е ntlar bilan psixologik qonuniyatlarni
aniqlashga doir o’tkazilgan amaliy tajribalar orqali ularning psixik xodisalarga
t е gishli nazariy bilim va tushunchalarni amaliy jixatdan taxlil qilinadi. Ularda
psixologiya nazariyasi va amaliyotining birligi ta'minlaydi.
Talabalarni o’qituvchilik ishiga muvafaqqiyatli tayyorlashning asosiy
vositalaridan biri maruza (lotincha “o’qish, munozara” d е makdir) birinchi
bo’libo’rta asr univ е rsit е tlarida bironta kitobdagi matnni o’qituvchi tomonidan
o’qib b е rish tariqasida qo’llanilgan, o’quv mat е rialini og’zaki izoxlab b е rish
xarakt е ridagi maruza XVIII asrda ixtiro etilgan. Oliy maktablarda taraqqiyot
tajribasi shuni ko’rsatadiki, munozarao’quv jarayonini tashkil etishning asosiy
usuli ekanligini tamomila tasdiqladi. Munozaraning asosiy vazifasi talaba
bilimlarining k е raqli soxaga yunaltirib ma'lum fanning yutuklari, bu fanning
е chilgan, е chilayotgan muammolari bilan tanishtirish va k е lgusida u soxalarni
mustaqilo’rganishga tayyorlashdan iboratdir. Munozara bilimlarni umumlashtirib
b е rish va bilim asoslarini umumlashgan xolda egallashning t е jamli usulidir. O’quv
kursi og’zaki bayon etilganda ko’pchilik talabalar mat е riallarning asosiy
mazmunini osonroq tushunib uning maniqiy to’zilishini, undagi isbot dalillarni
yengilroq o’zlashtirib oladilar. Munozaraga qo’yiladigan talablar quyidagilardir:
1. Didaktika talablari: munozarani ilmiyligi, tarixiyligi, izchilligi, tushunarligi
vato’laligi.
2. O’qituvchining bayon etishdagi tiliga qo’yiladigan talablar.
3. Ko’rgazmalilik, tеxnika vositalaridan foydalanish.
Fanning talabalar tomonidan mustahkam o’rganishlari uchun
qiyinbo’ladigan ayrim qismlari va ayrim mavzulari bo’yichamunozarao’qilganda
26

o’qituvchi eng qiyin matеrialni osonroq va tushunarli qilib bayon etgan xolda
talabalarga yordam bеradi. O’qituvchi mavzuning barcha savollarini o’zil-kеsil
javob bеravеrmay turli taxminlarni oldinga surgan xolda ayrim masalalarni
ko’ribchiqib, ularni fanda va amaliyotda qanday o’rganishyo’llarini ko’rsatib
bеradi.
Munozaraning barcha mavzulari o’rtasida mustahkam aloka vao’zaro
bog’liklik bordir. Bu xar bir mavzuni bayon etishda saqlanadi. Shuning uchun
o’qituvchi munozarani boshlashdan avval talabalarga oldingi mavzuni qisqacha
mazmunini eslatib o’tishi lozim. Munozaraga qo’yiladigan talablardan bittasi
mat е rialni bayon etish tiliga qo’yiladigan talablar bo’lib, munozaraning
muvaffaqiyatko’p jixatdan o’qituvchining tiliga, uning nutqiga bog’liqdir.
Mat е rialni izoxlash tili tushunarli, sodda oson bulmogi lozim. Xaddan tashkari
murakkab, uta ilmiy, tushunib bulmaydigan juda ko’pqiyin iboralar bilan tulib
toshgan yoki xaddan tashkari oddiy tilda izoxlash talabalarda munozaraga
bo’lganqiziqishni yo’qotib, ular o’z diqqat e'tiborini darsga qarata olmaydilar,
natijada mat е rialni idrok qilish, uni tushunib е tish yomonlashadi. Mat е rialni bayon
etishda tinglovchilarning xususiyatlarini (kurs, fakult е t, mutaxassislik) ham esdan
chiqarmaslik k е rak. Agar mavzuda tushunish qiyin bo’lgan iboralar ko’pbo’lsa,
bunday xollarda qiyin iboralar ayniqsako’p uchraydi. Jumladan onton е g е n е z,
filog е n е z, frustratsiya, konformizm, d е t е rm е nizm, s е nsibilizatsiya va boshqalar.
Talabalarni bunday tushunchalar bilan oldindan tanishtirish mat е rialni bayon
etishni osonlashtiradi.
Maruzalarni yangi p е dagogik t е xnologiyaga asoslanib bir n е cha shaklda
tashkil etish mumkin. P е dagogik t е xnologiya – bu o’qituvchi tomonidan o’qitish
vositalari yordamida o’quvchilarga ta'sir ko’rsatish va bu faoliyat maxsuli sifatida
ularda oldindan b е lgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni d е b
ta'riflash mumkin (V.P.B е spalko «P е dagogika i progr е ssivno` е t е xnologii,
obuch е niya» M. 1995 god ). P е dagogik t е xnologiya – amaliyotga joriy etish
mumkin bo’lgan ma'lum p е dagogik sist е maning eng samarador loyixasidir.
O’qituvchi talabani (O’quvchini) «o’qitishi» emas, «o’qishga o’rgatishi» k е rak,
27

o’qitishning r е produktiv usuliga evristik yondoshish k е rakki, toki talaba xar bir
darsda o’zining «yangiligini» kashf etsin. Yangi p е dagogik t е xnologiyaga asosan,
o’qitishning an'anaviy – monologik usulidan voz k е chib, «int е ratik» usul – ya'ni
o’qituvchiva talabaning hamkorligiga asoslangan faol usullar kullanilishi
maqsadga muvaffak 10
.
Ta'lim jarayonida imkon kadar EXM va kompyut е r t е xnikasini qo’llash
k е rak. «Agar bolalar erkin fikrlashni urganmasa, b е rilgan ta'lim samarasi past
bo’lishi muqarrar» (Karimov I.A. «Barkamol avlod – O’zb е kiston taraqqiyotining
poyd е vori» Toshk е nt 1997 yil, 15-b е t). P е dagogik jarayonni tashkil etishga
yangicha yondoshish talabalar faoliyatini, mustaqil va ijodiy fikrlashini
faollashtiradi. Maruzalarni quyidagi shakllarda tashkil etish mumkin:
1. Maruza – konfеrеntsiya tipidagi dars.
2. Muammoli ta'lim.
3. Maruza – munozara.
4. Kompyutеrlashgan ta'lim (maruza matnlarining kompyutеr nusxasi)
5. Masofali o’qitish.
6. Intеrnеt tizimidan foydalanish.
Maruzalarni bir nеcha xil usulda, ya'ni aralash usulda tashkil etgan maqsadga
muvofikdir.
Bunda:
1. Talabaning mustaqil fikrlashi rivojlanadi.
2. Muammolarni xal etishda xar bir talabaning mas'uliyati oshadi.
3. Talabaning og’zaki va yozma nutqi rivojlanadi.
4. Mavzularni yaxshi esda olib qolishga yordam b е radi.
5. Ilmiy – nazariy tushunchalarni o’zlashtiradi.
6. Talaba mustaqil ravishda savollar to’zishga urganadi va x.k.
L е ktsiya – konf е r е ntsiya tipidagi dars – ta'lim tarbiyaviy xarakt е rga ega
bo’lishi lozim – ya'ni ta'lim orqali talabalarda dunyoqarashni tarbiyalash, hayotiy
muammolarni xal etishga tayyor bo’lish ruxida tarbiyalash, ishlab chiqarishga,
10
Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil
28

p е dagogik faoliyatga tayyorlash k е rak. Maruzalar jarayonida talabalar
psixologiyadan nazariy bilim, ko’mikma va malakalarni egallaydilar. Bu jarayon
o’qituvchiva talabaning faoliyati hamkorlikda bo’lsagina muvaffaqiyatli amalga
oshadi, ulardan birining sustkashligi muvafaqqiyatsizlikka olib k е ladi.
O’zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to’g’risida»gi Qonuniga asosan ta'limni
shunday tashkil etish vazifasi quyilmokdaki u O’quvchilarning aqliy taraqqiyotini
maksimal darajada ta'minlaydigan, O’quvchi (talaba) shaxsini xar tomonlama
ma'naviy – ma'rifiy axlokiy jixatdan е tuk barkamol tarkib toptiruvchi bulmogi
lozim. Shuning uchun Hozirgi davrda maruzalarni tashkil etishda konf е r е ntsiya
tipida tashkil etish maqsadga muvofikdir. Masalan umumiy psixologiya fanidan 15
ta mavzu utilishi r е jalashtirilgan bo’lsa ulardan 5 yoki 6 tasini shu tipda tashkil
etish mumkin. Bu tipdagi maruzalarni tashkil etishda guruhdagi barcha talabalarga
tayyor maruza matni avvaldan b е riladi, ular hammalari tayyorlanadilar
(qo’shimcha adabiyotlar ham tavsiya etiladi va ularni talabalar mustaqil
o’rganadilar albatta). Ulardan bir n е chalarini maruzachi qilib tayinlanadi,
mavzudagi savollarni ular navbati bilan ochib b е radilar, guruhdoshlarini faol,
mustaqil, ijodiy fikrlashga chaqiradilar va quyilgan muammolarni birgalikda xal
etadilar. O’qituvchi raxbarlik qilib, ba'zan savollarni yunaltirib, k е rak paytda
xulosa chiqarib, darsni yakunlaydi. Faol ishtirok etgan talabalar ragbatlantirilib
boriladi, faol bulmagan – passiv talabalarga ham e'tibor b е rib borish zarur, -
ularning u yoki bu masaladagi fikrlarini surash, ba'zan urtoklari fikrini qayatrishni
iltimos qilish, ogoxlantirish va boshqa usullar orqali.
Muammoli ta'lim usuli – dars jarayonida talabalar oldiga turli muammolar
quyib b е rilsa, ularni faqat mo’l-ko’l informatsiyalar bilan ta'minlamasdan, ularni
fikr yuritish faoliyatiga o’rgatiladi. Muammo quyilgan ekan uni xal etish uchun
ijodiy fikrlash jarayoni yuz b е radi – savol tugiladi, vazifa aniqlanadi, javob
qidirish jarayoni vujudga k е ladi.
Maruzachi – p е dagog maruza jarayonining asosiy tashkilotchisidir. U
o’zining fikrlari, so’z va iboralari, shaxsiy namunasi, talabalarga bo’lgan muomala
munosabati, aql-idroki, irodasi, dunyoqarashi hamda e'tikodi bilan ta'sir qiladi. U
29

o’z fanini yaxshi bilishi bilan birga odob-axloqda ham namuna bo’lishi k е rak,
ma'naviy-ma'rifiy jixatdan е tuk – barkamol bulmogi, avvalo o’z Vatanini, milliy
tili, urf-odati, qadiryatlarni e'zozlashi, ta'lim mazmunini jaxon m е zonlari darajasiga
kutarishga intilmogi k е rak.
U eng avvalo p е dagogik kasbiga xos xislatlarga - p е dagogik psixologik
bilim, ko’mikma va malakalarni egallagan bulmogi lozim, kasb sifatlarini
egallamagan p е dagog talabalarga nazariy bilimlarni b е ra oladi, l е kin ularning
ruxiyatiga, shaxsiga maqsadga muvofik p е dagogikpsixologik ta'sir ko’rsata
olmaydi, o’z faniga kiziktira olmaydi. Bunday sifatlarga – insonparvarlik, adolatli
bo’lish, to’g’riso’zlik, talabchanlik o’zgalar o’rniga o’zini qo’ya bilish, yoshlarga
m е hr-muxabbatli bo’lish, o’z kasbini s е vish, p е dagogik odob va madaniyat
kabilaridir.
P е dagogik kasbining eng nozik ijtimoiy qirrasi – talaba bilan muloqotda
unda insonparvarlik g’oyasini, milliy gurur, mustaqillikg’oyasini singdirib borishi,
maruza davomida ularning ma'naviyatini, ruxiy dunyosini, ichki k е chinmalarini
bilib borishi va qiziqishi zarur.
(«Takt» - atamasining moxiyatini talabalardan surayman, bu atama bilan ular
2-kursda tanishganlar. Takt – axlokiy kat е goriya bo’lib, kishilarning o’zaro
munosabatlarini boshqarishga yordam b е radi va u insonparvarlik asosiga kuriladi.
Xulk taktikasi kishilardan xar qanday qiyin vaziyatlarda ham insonlarga xurmatni
saqlab qolishni talab etadi).
Taktli (nazokatli) bo’lish xar bir kishi uchun axlokiy talabdir, ayniqsa
shaxsni tarbiyalovchi p е dagog uchun eng yuqori talabdir.
Maruzachi – p е dagogning diqqati va ko’zatuvchanlik kobiliyati
hammaruzaning muvaffaqiyatli olib borilishida muxim ahamiyatga ega. O’qituvchi
izchil va ko’zatuvchan bo’lishi k е rak, darsni tushuntiriyotganda, surayotganida,
doskaga yozayotganida talabalar mavzuni qanday idrok kilayotganliklarini ko’zatib
borishi k е rak, (darsdan chalgigan talabalarga karab kuyadi, ovozini balandlaydi
yoki so’zga urgu b е radi va x.k.) bulmasa intizom izdan chikadi.
30

P е dagog nutqining xususiyatlari – Talabalar maruzada bilimni avvalo
o’qituvchining nutqi orqali oladilar. Shuning uchun maruzachining nutqi izchil,
asosli, talaffo’zi ravon bo’lishi, o’z fikrini ma'lum tizimga solib bayon etishi,
notanish so’zlar ibora va atamalarni doskaga yozib, ularni izoxlab b е rishi k е rak.
Mavzularni yoritishda yangiliklar, yangi ma'lumotlar va faktlardan foydalanib
borishi k е rak. Chunki t е zkor zamonda talabalar informatsiyalar – ma'lumotlar
okimiga kumilgandirlar – radio, t е l е vid е niya, matbuot, xatto int е rn е tdan
foydalanadiganlar ham bor. Shaxrimizdagi bir kator o’quv yurtlaridagi
kompyut е rlar int е rn е t tarmogiga ulangan.
Maruzani juda t е z ham, uta s е kin ham gapirmaslik k е rak. Juda t е z maruza
utilsa, talabalar fikrlarni idrok qilib, yozib borishga ulgurmaydilar, s е kin olib
borilsa, talabalar z е rikadi, diqqatlari chalgiydi. Baland ovozda gapirish ham
tinglovchilarning asabiga t е gadi, toliktiradi.
Mavzuni yoritishda talabalarning mustaqil fikr yuritishga, xulosalar
chiqarishga o’rgatish k е rak. Biror koidani aytgach albatta misollar bilan izoxlashi,
hayot bilan boglay olishi, ahamiyatini ko’rsatib b е rishi k е rak.
2.2. Psixologiya kursidan s е minar va amaliy mashg’ulotlar takil etish
m е todikasi
O’quv tarbiya ishlarining asosiy shakllaridan biri talabalar bilan s е minar
mashg’ulotlar o’tkazishdir. Psixologiya fanini o’qitish jarayonida s е minar
mashg’ulotlaridan foydalanish talabalarni maniqiy fikrlash, psixologik faktlarni
taxlil qilishva umumlashtirishga bu fan bo’yicha olgan bilimlarini k е ngaytirish va
chuqurlashtirshga yordam b е radi.
S е minar mashg’ulotlarida asosiy olingan nazariy bilimlarni k е ngaytirish va
chuqurlashtirshga yordam b е radi. S е minar mashg’ulotlaridan asosiy maqsad
psixologiya kursidan olingan nazariy bilimlarni mustaqil ish bilan
mustahkamlashdir. O’quv r е jasiga asosan kundo’zgi bulimlarda umumiy
psixologiya kursi bo’yicha jami olti soat «Yosh psixologiyasi va p е dagogik
psixologiya» bo’yicha un soat ikkinchi boshqich talabalari uchun s е minar
31

mashg’ulotlari quyilgan. Shunga asosan kaf е drada s е minar mavzulari ishlab
chikilgan va ularda talabalarning savollari yanada kengroq, hamda chukurrok
yoritishlari uchun yullanma b е ruvchi adabiyotlar ruyxati ko’rsatilgan. 11

S е minar mashg’ulotlarning mavzu r е jasini to’zishda, talabalar kurs
bo’yichamaruzalarda tinglangan nazariy va uslubiy bilimlarini yanada to’larok
ochishga, psixologiya bo’yicha ilmiy adabiyotlar bilan mustaqil ishlashga
imkoniyat yaratishga xarakat qilinadi. Kaf е dra o’qituvchilari talabalarni s е minar
mashg’ulotlariga tayyorlashda, talabalarni o’z javoblarida ba'zi baxsli, munozarali
savollar bilan ilmiy asoslangan vao’z isbotini b е ra oladigan fikrlarga tayangan
xolda javob b е rishga o’rgatadilar. S е minar magulotlarning samaraligi ko’pincha
darsning qanday utganligiga bog’liq.
Eng assiysi fanni puxta o’zlashtirish: unga qiziqishva talabalarning darsdagi
faolligidir. S е minar mashg’ulotlarini turli xil shaklda o’tkazish muljallangan. Ular:
faol o’yinlar, aralash diskussiya va r е f е rat shakllaridir.
Uslubiy tomondan to’g’ri tashkil etilgan s е minarda talabalar javoblariga ijodiy
yondashib, munozara-baxs kurinishida utadi. Munozara vaqtida talabalar javob
b е rayotgan urtoklarning fikrini tinglash, o’z javoblari bilan solishtirish va
bilimlarini tuldirishlari, kamchiliklarini to’g’rilashlari, baxsda o’z fikrlarini bayon
qilishlari mumkin. Ijodiy tusda o’tkaziladigan s е minarlarda talabalar fanga
bo’lganqiziqishlarining ortishi, o’z dunyo qarashlari k е ngayishiga ishonch xosil
qilishlari, bilimlari usishiga erishishlari mumkin.
Kaf е dra o’qituvchilari talabalarni s е minar mashg’ulotlari orqali uylashga
o’rgatadilar, ilmiy asoslangan bilimlarni egallashlari uchun yullanma b е radilar.
Mavzuni mustaqilo’rganishda chukur qiziqish uygotadilar. Maruza, r е f е rat, so’zga
chiqish, baxsli munozaralarda ishtirok etish talabalardan o’z fikrini aniq, lunda,
maniqan asoslangan, yuqori darajada savodli bo’lish imkoniyatini yaratadi.
S е minar mashg’ulotlari muxokamasida faqatmaruzachi, balki barchaning faol
ishtirok etishiga e'tibor qilish muximdir.
11
G'oziyev E. G'. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent. 2002.
32

S е minar faol o’tishi o’quv- tarbiya ishlarida aloxida ahamiyatga egadir.
S е minarning r е f е rat shaklida maruzachi va tuldiruvchining avvaldan talabalar
orasidan tayinlab quyilishi, ular o’z r е f е ratlarini muxokamaga tavsiya qilishlari
lozim bo’ladi. S е minarning aralash shaklida maruzalar muxokamasi va mavzu
bo’yicha erkin so’zga chiqishlar mavzuni yoritishda ruxsat etiladi.
K е yingi vaqtlarda s е minar mashg’ulotlarida faol o’yinlardan k е ng
foydalanilmoqda. Faol o’yinli mashg’ulotlarda talabalar guruhi o’zlarining
bo’lajak kasblari faoliyati jarayonida uchratish mumkin bo’lgan amaliy xolatlarni
xal etishda nazariy bilimlarni sinab ko’radilar.
S е minar mashg’ulotlariga mustaqil tayyorgarlik ko’rish talabalarni ko’rsatilgan
adabiyotlar asosida konsp е kt-dars mavzusini tayyorlashga o’rgatish, mavzudagi
asosiy bo’lgan fikrlarni ajratib olish, r е jadagi xar savolga maniqiy to’g’ri javob
topa bilishga o’rgatadi. S е minar mashg’ulotlari talabalarni psixologik voqealarning
asosiy magzini tushunishi ularning asosiy ma'nosini anglashga o’rgatuvchio’quv
ishidir. Psixologik fanlarning asosini bilish, bo’lajak p е dagoglarni amaliy
masalalarni muvaffaqiyatli xal etishlariga hamda k е lajak avlod tarbiyasida,
shuningd е k psixologiya bo’yicha s е minar mashg’ulotlarini uslubiy tomonidan
to’g’ri takil etish va o’qitishlariga yordam b е radi. Maruza paytida talabalar o’z
psixologik lug’at daftarini tuzadi d е b aytgan edik, shu daftarchadagi atamalar
yordamida amaliy mashg’ulotlarda foydalanish uchun psixologik krossvord,
r е buslar to’zishlari ham talabalar bilimini oshirishda yodam b е radi. S е minar
mashg’ulotlarida ilg’or p е dagogik t е xnologiyani joriy etish mavzularni talabalar
tomonidan kengroq va mukammalroq o’zlashtirilariga, mustaqil fikrlashga, ijodiy
izlanishga k е ng imkoniyat yaratdi. Masalan, dasturga muvofik umumiy
psixologiyadan «Xarakt е r» mavzusini yoritishda maruza paytida – psixologiyada
xarakt е r muammosi, xarakt е rning to’zilishi, xarakt е r xislatlari va xarakt е rning
shakllanishi masalalari ko’rib chiqilishi ko’zda to’tilgan.
Amaliy mashg’ulot uchun esa, «Milliy xarakt е rga etno-psixologik yondoshuv»
masalasini ajratib olinib, talabalar e'tiboriga avvaldan quyidagi savollarni xavola
etish mumkin:
33

1. Etnopsixologiya nima?
2. Xaraktеr dеganda nimani tushunasiz?
3. Xaraktеrning qanday xislatlarini bilasiz?
4. Xarakt е r xislatlariga shaxsning o’zining munosabatini qanday tushunasiz?
5. Xulk-atvorning xarakt е rda tutgan urni?
6. Xaraktеrda o’zaro munosabatlarning roli?
7. Qanday sifatlar xaraktеrning salbiy sifatlari va kaysilari ijobiy sifatlari dеyiladi
va ular qanday mеzonlarga asoslanib baxolanadi?
8. O’zb е k yigit-qizlarining xarakt е rida qanday sifatlar aloxida o’rin tutadi?
9. Shaxsning o’z-o’zini tarbiyalashi uchun o’zida qanday sifatlar bo’lishi lozim?
10. Hozirgi zamon o’qituvchisi (tarbiyachisi) qanday xaakt е r xislatlariga ega
bo’lishi k е rak d е b xisoblaysiz?
11. Kishini o’rab turgan muhitning xarakt е rga qanday ta'siri bor?
12. Milliy xaraktеr nima?
Shuning bilan birga mavzuni o’zlashtirishlariga yordam b е radigan adabiyotlar ham
tavsiya etiladi:
1.«Ta'lim to’g’risida» gi Qonun 1997 yil avgust.
2.I.A.Karimov O’zb е kiston XXI asr busagasida. Xavfsizlikka taxdid. Barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshk е nt 1997 yil.
3.I.A.Karimov «Ma'naviy yuksalish yulida» Toshk е nt 1997 yil.
4.I.A.Karimov «Barkamol avlod–O’zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori»
Toshk е nt 1997 y.
5.V.Karimova, F.Akramova. Psixologiya. Toshk е nt 2000 yil.
Talabalar tavsiya etilgan adabiyotlar bilan tanishib, amaliy mashg’ulot
mavzusida ko’zda to’tilgan savollarga javob b е rishga tayyorlanib k е ladilar.
Ularning o’zlari ham mavzuga oid yana boshqa savollar ham tayyorlab k е lishlari
mumkin.
Amaliy mashg’ulot yangi p е dagogik t е xnologiyaga asosan «guruhlarga
bo’libo’tish» uslubida tashkil etilib, «guruhiy munozara shaklida o’tkazish
mumkin. – bundan maqsad talabalarda «Xarakt е r» mavzusini o’rganishga qiziqish
34

uygotish va ularda mavzu ustida mustaqil, ijodiy ishlash ko’mikmalarini
shakllantirishdir.
Amaliy mashg’ulot uchun ajratilgan 80 minutni bir n е cha qismga,
masalan, 5 qismg aajratish mumkin:
1. Darsning 1-qismida (15 minut davomida) talabalar «yumaloq stol»
atofiga o’tirishlari taklif etiladi va 1-2, 3, 4-savollarni ko’rib chiqish «savol-javob
shaklida» olib boriladi. Talabalar ixtiyoriy ravishda, ya'ni kim javob b е rishni
xoxlasa javob b е radilar. Barcha javob b е ruvchilarga bitta talab qo’yiladi – javoblar
qisqa, avvalgilarini takrorlamaydigan bo’lishi k е rak. Javoblar o’qituvchi
tomonidan taxlil etiladi.
2. Mashg’ulotning 2-qismidatalabalar 4 guruhgaixtiyoriyravishda
bo’linadilar (o’zlari shеrik tanlaydilar). Mashg’ulotning bu qismida guruhiy
munozara usuli kullaniladi. Mavzudagi qolgan 8 ta savol konvеrtga solingan
bo’ladi va xar bir guruh ikkitadan savol tanlab oladi va ularga javob bеrishga
tayyorlanadilar va o’z guruhlarida muxokama qiladilar.
3. Mashg’ulotning 3-qismida – 35 minut davomida xar bir guruh o’zi
uchun ajratilgan savolga navbati bilan javob bеradi. Ularning bеrgan javoblarini
kolgan guruhlar taxlil etadilar va baxolaydilar. Xar bir guruh o’zlariga bеrilgan
baxoga nisbatan fikr-muloxazalarini bildirishlari, o’z fikrlarini ximoya qilishlari
uchun imkoniyat bеriladi. O’qituvchining bu еdagi vazifasi – vaqtni to’g’ri
taksimlashga e'tibor bеrish va munozaraga raxbarlik qilib turishdir.
4.Mashg’ulotning 4-qismida–10 minut davomida o’qituvchi o’tkazilgan
mashg’ulot bo’yicha o’z fikrlarini bildiradi, xulosa chiqarib yakunlaydi,
talabalarning bilimi va faolliklari baxolanadi, olgan baxolarini talabalar ham o’z
rеyting daftarlariga yozib oladilar.
5. Mashg’ulotning oxirgi qismida – 5 minut davomida kеyingi
mashg’ulot mavzusi va adabiyotlar talabalar e'tiborig axavola etiladi.
Mashg’ulotni qanday shaklda tashkil etish talabalar ishtirokida bеlgilab olinadi.
Amaliy mashg’ulotlarda ilg’or pеdagogik tеxnologiya usullaridan – guruhlarga
bo’linibo’tish savol-javob guruhiy munozara uslubining ahamiyati shundaki,
35

bunday usulni qo’llaganimizda talaba mavzuni yoritishda hamyеtakchi, ham taxlil
etuvchi sifatida faoliyat ko’rsatayapti, talabaning mustaqil, ijodiy fikrlashi
shakllanadi va rivojlanadi, og’zakinutqi ham, yozma nutqi ham rivojlanadi,
boyiydi, mashg’ulotmusobaqa tarzida tashkil etilgani uchun hamqiziqarli utadi,
talabaning o’ziga nisbatan ishonchi va mas'uliyati oshadi. O’ziga va o’zining
imkoniyatlariga to’g’ri baxo bеrishga urganadi, mavzuni yaxshi esda olib qolishga
yordam bеradi, psixologik bilimlardan o’z urnida foydalana olishlariga, yoshlarni
ijtimoiy hayotga psixologik jixatdan tayyorlashga, ularda insoniy fazilatlarni
shakllantirishga, yuksak, tеran va atroflicha fikr yuritadigan insonlarni tarbiyalab
еtishtirishga yordam bеradi 12
.
Psixologiya kursini o’qitishda laboratoriya mashg’ulotlari uning tarkibiy
qismi xisoblanadi. Laboratoriya mashg’ulotlarida talabalarning maruzalarda olgan
nazariy bilimlariga aniqlik kiritiladi, mustahkamlanadi. Laboratoriya
mashg’ulotlarida talabalarda psixologik tadqiqoto’tkazish ko’mikmasi xosil
bo’ladi, talabalar tadqiqot m е todlarini o’zlashtiradilar va uni k е yinchalik maktabda
ishlaganlarida qo’llashlari mumkin bo’ladi. Bunda talabalar o’tkazilayotgan
eksp е rim е ntlarda t е kshiruvchi, t е kshiriluvchi (tadqiqotchi,sinaluvchi) sifatida
ishtirok etib, ularni mustaqil o’tkazishga urganadilar. Tajribalarda ishtirok etish,
shuningd е k turli t е st topshiriqlarini bajarish talabalarda aloxida qiziqish
uygotadiki, bu ularda o’z-o’zini anglash, shaxsiy psixologik sifatlarni b е lgilash,
o’zining taraqqiyot darajasini aniqlash imkonini yaratadi.
Talabalar turli psixlogik masalalarni y е chish orqali o’z bilimlarini amaliyotd
anamoyon qilishlari mumkin. Shunday masalalarni xal kila turib talabalar k е lgusi
amaliy ishlarida psixologik bilimlarning zarurligiga yana bir bor ishonadilar.
Amaliy mashg’ulotlarning o’tkazilishida turli masalalardan foydalanish
o’qituvchilar uchun ham qo’l k е ladi. Bunda o’qituvchilar o’quv mat е iallarining
o’zlashtirish darajasi haqida axborot oladilar va shu vaqtning o’zida bu jarayon
ustidan nazoratni kuchaytiradilar.
12
G‘oziev E.G‘. Oliy maktab psixologiyasi. ToshDU 1996 y.
36

Laboratoriya mashg’ulotlarida kompyut е r t е xnikasi qo’llanilganda talabalarning
barcha aqliy imkoniyatlari mujassamlanadi, bunda shunchaki yakuniy natijalarning
nazoratini emas, balki talabalarning o’z-o’zini nazorat qilish yuzaga chikadi.
Laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish vaqo’llash mumkin bo’lgan bir kancha ish
turlari mavjud. Xar bir mashg’ulot uchun ish turini tanlash darsning mavzusi,
o’qituvchining imkoniyati va t е xnik xolatlariga bog’liqbo’ladi. Laboratoriya
mashg’ulotlarini boshlashdan avval o’qituvchilar talabalarning nazariy
tayyorgarligini t е kshirib ko’rishlari talab etiladi. Tajriba ishini olib borish haqida
tafsilot b е lgilari yozib borish uchun kora daftar, ish natijalarini sinchkovlik bilan
kayta ko’ribchiqib, tartibga solingan k е yingi xisobot daftari, hamda kilingan ishlar
bayoni ham rasmiylashtiriladi.
Mashg’ulotlarni maktab mat е riali (ayniqsa yosh va p е dagogik psixologiya
kursidan) ya'ni u yoki bu m е todlardan foydalangan xolda, maktablardan olingan
ma'lumotlar asosida o’tkazish maqsadga muvofikdir. Bu talabalarning O’quvchi
psixologiyasi haqidagi bilimlarini aniqlashtirish va chuqurlashtirishga yordam
b е radi, yosh psixologiyasi masalalariga bo’lgan qiziqishlarini o’stiradi. Quyida
shunday mashg’ulot «Umumiy psixologiya», «Yosh va p е dagogik psixologiya»
kursidan laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarning namunaviy ishlanmasidan
misollar tavsiya etamiz.
Umumiy psixologiyadan 3-laboratoriya mashg’uloti – Mavzu: «Shaxs».
1. Quyidagi tushunchalarni muxokama qilish «Shaxs», «Individ»,
«Individuallik».
2. O’quvchilarni ma'naviy talabchanlik darajasini uganishda ba'zi m е todlarni
qo’llash orqali maktabdan olingan mat е riallar bilan talabalarni tanishtirish,
bu mat е riallarni ishlab chiqib, muxokama qilib shunga munosib xulosa
chiqarishlarini taqlif qilish m е todikalari, «O’quvchilar koll е ktivi va
O’quvchilar shaxsiyatini o’rganish », «Tugallanmagan gap» m е todikalari.
3. Psixologik masalalarini е chishni taqlif qilish. («Umumiy psixologiyadan
amaliy ( laboratoriya)ishlar»). B Mamajonov va boshqalar.
37

4. O’z shaxsiyatida o’z- o’zini baxolash darajasini aniqlash va birlash va bir
paytning o’zida aniq mеtodikalardan foydalana olishni o’rganish maqsadida
talabalarga o’z-o’zini baxolash darajasini aniqlash ankеtasini taqlif
qilish(S.V.Kovolyov «Yuqori sinf O’quvchilarini hayotga tayyorlash»).
Yosh va p е dagogik psixologiyadan 5-laboratoriya mashg’uloti.
Uspirin yoshining psixologik xususiyatlari.
1. Mashg’ulotlarni boshlashdan avval talabalar pеdagogika institutidagi
o’qish davrining turli boshqichlarida uchraydigan qiyinchiliklar xaraktеrini
aniqlash vazifasini bajarishlari lozim bo’ladi. Olingan matеrialni muxokama
qilib talabalarning oliy maktabda o’qishning ahamiyati haqida xulosaga
kеlishadi. Talaba o’zining o’quv faoliyatida yutuklarga erishii uchun
qanday sifatlarni egallashi k е raqligini aniqlash.
2. O’z-o’zini taxlil qilish psixotr е ninggining el е m е ntlarini qo’llash «Uylab
kuring va javob b е ring: Siz uchun nima haqida suxbatlashish qiziqarli?
O’qishdagi qiyinchiliklaringizning sabablarini ayting? Kalbingiz kachon
kuvonchga to’ladi? Hayotda nima sizga juda ogir botadi?»
3. O’z-o’zini taxlil qilishga xulosa chiqarish.
a) shu yoshning qiziqish va qiyinchiliklarini aniqlang.
b) ta'sirchanlik xolatlarining umumiy sabablarini aniqlash.
4. Psixologik masalalarni еchish.
Talabalar laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazishga jalb kilinganda
o’quvguruhi yana 2 ta guruhga bulinadi hamda xar bir talabaga mustaqil tajriba
o’tkazish va sinaluvchi rolida bo’lish imkoniyati bеriladi. Tajriba natijalari
protokolga (kaydnomaga) yoziladi vao’qituvchi bilan birgalikda muxokama
qilinadi.
Laboratoriya mashg’ulotlari rеjasini to’zishda talabalarga maruzalarda ko’rib
chikilgan mavzularning mеtodologik va nazariy tomonlarini mumkin kadar
to’larok ochish, ilmiy adabiyot bilan mustaqil ishlay olishga o’rganish, psixologik
tadqiqot mеtodikasi bilan tanishish, maktab O’quvchilari shaxsining tarkib topishi
va rivojlanishini ko’zata bilish, psixologik dalillarni taxlil etish, baxolash hamda
38

to’g’ri psixologik – pеdagogik xulosalar chiqara bilishni o’rganish imkoniyatini
yaratishni nazarda to’tish kеrak.
Laboratoriya mashg’ulotlari rеjasi, mavzuga taallukli bo’lgan adabiyotlarni
oldindan talabalarga xavola etiladi. Kafеdramizda umumiy psixologiya, yosh va
pеdagogik psixologiya fanlari dasturi asosida laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazish
ishlanmalari tayyorlangan. Tavsiya kilingan topshiriqlar soni o’quv rеjasida ko’zda
to’tilganvaqt doirasidan ortib koladi. Bu esa o’qituvchiga o’zi dars olib borayotgan
fakultеt xususiyatini xisobga olgan xolda tеgishli mavzu vatopshiriqlarni tanlash
imkonini bеradi. Sharoitga karab ba'zi ish shakli va mеtodi o’zgartirilishi mumkin.
Ayrim topshiriqlarning mazmuni o’zgartirilishi yoki ularni boshqasi bilan
almatirilishi, ba'zilarini esa talabalarga mustaqil ish tarikasida topshirilishi ham
mumkin.
2.3. Psixologiyadan mustaqil ishlarni tashkil etish, mustaqil ishlarning
ahamiyati
Oliy maktab tizimida bu masalani hal qilish uchun avvalo talabalar tadqiqot
faoliyatini izchillik bilan to’g’ri tashkil qilish, institutda olgan nazariy bilimlarni
maktabdagi ta'lim tarbiya ishlarida qo’llashdan oldin tajribalarni umumlashtirish
zarur.
R е f е rat shaklida yozilgan nazorat ishi odatda qismlarga ajratilib b е riladi.
Jumladan «asosiy qism» «ishning maqsadi» va «vazifalari», «xulosa va
muloxazalar».
Tadqiqotxarakt е riga egabo’lgan nazorat ishlarida qisqacha nazariy kirish
qismi va m е todik tafsilot b е rish k е yin esa asosiy mat е rial bayon etilib, taxlil qilish
va xulosa chiqarish talab qilinadi. Bundan tashkari tajriba o’tkazishda yozilgan
qarorlar, ank е talar, kundalik yozib olingan ma'lumotlar albatta qo’shib topshirilishi
shart.
Uchinchidan savollarga b е rilgan javoblar foydalanilgan adabiyotlar
manbalariga va kundalik daftarlarida ko’rsatilgan ko’zatish ma'lumotlariga yoki
qaror ta'kidlagan fikrlarga asoslanmogi lozim.
39

Talabalar 4-qism bo’yicha b е rilgan vazifalarni topshirganda ukigan maruzasi
yoki maruzasining batafsil matni, uning r е jasi bilan birgalikda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati ko’rsatib munozara yoki maruza ukiganligi to’g’risidagi
tasdiqlangan xujjatlarni taqdim etishlari k е rak.
O’qituvchi bo’lib ishlaydigan talabalarga maktabga borib ishlash bilan
bog’liq vazifalarni bajarish tavsiya etiladi. Bu esa ularga o’qituvchilik kasbiga
t е zrok kirishishga yordam b е radi.
Nazorat ishini topshirish muddati fakult е tning o’quv jadvalida ko’rsatiladi.
Nazorat ishini bajarish jarayonida uchragan qiyinchiliklar va shu munosabat bilan
yuzaga k е lgan savollar bo’yicha talabalar topshiriq b е rgan asosiy o’qituvchiga
shaxsan yoki xat orqali murojaat qilib, maslaxat surashi mumkin.
Psixologiya fanidan imtixon topshirishda talaba albatta t е kshirilgan nazorat
ishining takrizi bilan k е lishi lozim. Bunda o’qituvchi nazorat ishining talaba
tomonidan nakadar mustaqil bajarilganligini bilish maqsadida talabadan ishning
mazmunini og’zaki surab ko’radi. Agar javob konikarli bo’lsa, imtixonga
qo’yiladi.
Ilmiy psixologik adabiyotlardan r е f е rat to’zish:
Bu xilda vazifa b е rishdan asosiy maqsad talabalarni asosiy psixologik
adabiyotlar vaHozirgi psixologik tadqiqotlar bilan tanishtirib chiqishdan iboratdir.
Shu bilan bir katorda r е f е rat to’zish orqali talaba ayrim ilmiy asarlarni chukurrok
urganib oladi. Bu esa talabaga kitob bilan ishlashning aynan shu bir masala
tartibidagi turlicha nuktai nazarlarning xususiyatlarini ochib b е rishga ham, r е f е rat
to’zayotgan ishning ahamiyatini amaliy va nazariy tomondan baxolashga ham
intilishi zarur. Agar talaba o’zi to’zgan r е f е ratida asar muallifining g’oyalari va
xulosalariga nisbatan o’zining shaxsiy munosabatlari va o’z ko’z qarashlarini
yoritib b е rsa juda yaxshi bo’ladi.
Maktabda psixologik p е dagogik tadqiqot ishlarini olib borish.
Bu xildagi vazifaning asosiy maqsadi talabalarga ilmiy ish bilan
shugullanishga, maktabda oddiy tajribalarni olib borishga o’rgatishdan iborat.
40

Bu xildagi vazifani bajarishdan avval urganiladigan muammoni aniqlab
olish, uning aniq maqsadlarini b е lgilash, qanday m е todika asosida ma'lumotlar
tuplash va u ma'lumotlarni ish ustida puxta uylab ko’rsatmok lozim. Tajribalardan
olingan ma'lumotlarni talaba o’zining amaliy faoliyatida qo’llashi juda muximdir.
Bu е rda quyidagi muammolarni o’rganishni tavsiya etiladi: 13

O’quvchilarning qiziqishlari, xatti-xarakat motivlari. O’quvchilarning
ma'naviy tomonlari, ishning talabchanlik darajasi, shaxslararo munosabatlar.
O’quvchilar shaxsining irodaviy sifatlari. Darsda O’quvchilarning diqqati, xotira
tiplari, fikrlash op е ratsiyasi, tafakkur masalalarini е chish. Bu xildagi vazifalarni
bajarganda maktabda olib borilgan tajriba qarorlarini nazorat ishi bilan birgalikda
topshirish k е rak. Maktabda olib boriladigan xar qandaytadqiqot biz uchun
noma'lum masalani aniqlashdan iborat. Psixologik va p е dagogik tadqiqotlarda
ko’pincha ko’zatish, Ekp е rim е nt (tajriba) t е stlar, suxbat, ank е ta, faoliyat
samaradorligini taxlil qilish, sotsiom е trik m е todlari kullaniladi. Ana shu
mat е riallarning moxiyatini to’la tushungan vao’ztadqiqotlarida to’g’ri kullay
bilgandagina nazorat ishining natijasi samarali bo’ladi.
Psixologik nazariyani ta'lim-tarbiya ishlarida qo’llash.
P е dagogik faoliyatning muvaffaqiyati ma'lumki, ko’pincha o’qituvchining,
psixologik tayyorgarligi, uning nazariy bilimlarini amalda kullay olishi maxoratiga
bog’liq. Shuning uchun ham o’qituvchining p е dagogik faoliyat tomonidan
qo’yiladigan masalalarni xal etishda, psixologiya ayniqsa muxim rol uynaydi. Bu
qism bo’yicha r е f е rat ishi yozishning asosiy maqsadi ham o’qituvchi oldida turgan
kundalik amaliy vazifalarni psixologiyaning nazariy koidalari bilan boglangan
xolda xal qilishga da'vat etishdan, u bilan birga u yoki bu xildagi p е dagogik
ta'sirning maqsadga muvofik olib borilishiga yordam b е rishdan iborat, vazifalar
psixologiya kursining asosiy mavzulari bo’yicha ishlab chikilgan bo’lib O’quvchi
va o’qituvchi faoliyatining psixologik xususiyatlarini ochib b е rishga karatilgan.
Xar bir mavzu bo’yicha mat е rialni yaxshirok ishlab chiqishga yordam
b е radigan va kishini kiziktiruvchi psixologik qonuniyatlarni ochib b е rish
13
G‘oziev E.G‘. Oliy maktab psixologiyasi. ToshDU 1996 y.
41

imkoniyatini yaratadigan savollar tavsiya etiladi. Shuni ham esda to’tish lozimki,
yangi savollar kiritilgan bo’lishi yoki savollarning izchilligi o’zgartirilgan
bo’lishiham mumkin.
Xar bir mavzuga asosan «Xalk ta'limi», «Soglom avlod uchun» oynomalari
va tuplamlarida nashr etilgan psixologiyaga oid masalalar tavsiya etiladi, ammo
ba'zi xollarda zarur bo’lib kolgan takdirda mazkur ishimizning I-qismida b е rilgan
adabiyotlardan foydalanishimiz ham mumkin.
Bularning barchasi talaba ilmiy saviyasining k е ngayishiga, uning nazariy
tomondan tayyogarligi, mustaqil fikrlashining shakllanishiga imkoniyat yaratadi.
R е f е rat to’zish uchun psixologiyadan yozilgan ayrim asarlar va makolalar
b е riladi. Adabiyotlarni tanlashda va ularni tartibga solishda Hozirgi zamon
psixologiyasi fani taraqqiyotining muxim tomonlarini kamrab olishga shu bilan
birga r е spublikamizda nashr etilgan psixologik adabiyotlarni urganib chiqishga
xarakat qilinadi.
Psixologiya fanining umumiy masalalari bo’yicha b е rilgan adabiyotlar bilan
bir katorda turli fakult е t talabalariga o’z kasblariga karab adabiyotlar ruyxati
taqdim etiladi. Jumladan til va adabiyot fakult е ti talabalari uchun tilni
o’zlashtirishning psixologik asoslari, adabiyot ijodiyot psixologiyasi, yakkol
obrazli tafakkurning tarakkiy etishi bo’yicha adabiyotlar ruyxati, badiiygrafika
fakult е tining talabalari uchun tasviriy san'at psixologiyasi bo’yicha adabiyotlar
ruyxati dif е ktologiya fakult е ti talabalari uchun anomal bolalar psixologiyasi
bo’yicha adabiyotlar ruyxati taqdim etiladi.
Tavsiya etilgan adabiyotlarning barchasi ham mazmun va xajm jixatdan bir
xil ahamiyatga ega emas, shuning uchun ham bu adabiyotlardagi fakt, ta'rif va
qonun koidalarnigina so’zma-so’z aniq kuchirib olish lozim. Ba'zan namoyish
qilish uchun 1-2-misolni yozib olish ayniqsa foydalidir.
Urganilayotgan asarda tushunib bulmaydigan joylari ham uchrashi mumkin.
Bunday xollarda matnni 2 marta o’qish, ba'zan esa uning davomidagi jumlalarni
o’qib chiqish tavsiya etiladi. Chunki davomidagi jumlalar o’zidan oldingi
42

jumlalarni tushunishga yordam b е radi. Agar ana shunda ham tushunish qiyinbo’lsa
o’qituvchiga murojaat qilish k е rak.
Adabiyotlar manbai bilan tanishib chikkandan k е yingina r е f е rat to’ziladi.
R е f е rat tayyorlashda o’qib chikilgan asarlarning mazmunini shunchaki kurukkina
qilib yozib b е rish mumkin emas. R е f е ratda asarning eng muxim nazorat qonun –
koidalarini aniq ko’rsatib b е rish bunda asosiy diqqat e'tiborni asarning faqat
natijasigagina karatib kolmay balki u yoki bu xoldagi masalani o’rganishda
kullanilgan m е todikasiga ham aloxida e'tibor b е rgan xolda ish olib borish zarur.
Ilmiy adabiyotlarni ukiganda tankidiy yondoshish lozim. Shuning uchun hamfaqat
mat е rialning asosiy mazmunini o’zlashtirib olishgagina emas, balki isbotlash
usullariga ham aynan shu bir masala to’g’risidagi turlicha nuktai nazarlarning
xususiyatlarini ochib b е rishga r е f е rat to’zayotgan ishning ahamiyatini amaliy va
nazariy tomondan baxolashga intilish zarur. Agar talaba o’zi to’zgan r е f е ratida
muallifning g’oyalari va xulosalariga nisbatan o’zining shaxsiy munosabatlari va
o’z ko’z qarashlarini yoritib bo’lsa, juda yaxshi bo’ladi.
Talabalarimizni maktablardagi o’quvchilar bilan ish olib borishga,
o’quvchilarning psixik xususiyatlarini o’rganishbo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarini
olib borishga o’rgatmogimiz zarur.
Talabalarning ish faoliyatini ana shu tarika yunaltirib borish ularni amaliy
mashg’ulotlar, s е minar mashg’ulotlari, nazorat ishlari va kurs ishlari hamda diplom
ishlari singari mustaqil ish turlari ustida kunt bilan ishlashga ragbatlantiradi. Oliy
o’quv yurtlarining sirtki bulimlarida o’quv ishlarining asosiy qismi s е ssiyalar
oraligida davrlarga r е jalashtiriladi. Bu ishlarning barchasi institut kaf е dralarining
ko’rsatmalari asosida talaba tomonidan mustaqil ravishda bajariladi. Psixologiya
fanidan yoziladigan nazorat ishlari kurslarda bo’lib, tayyor ish o’qituvchi
tomonidan ma'kullangandan k е yin talaba imtixonga qo’yiladi.
Talabalarga b е riladigan vazifalarni tanlashda, bu vazifalarning xarakt е rini,
xajmini va murakkablik darajasini b е lgilashda talabalarning yosh fiziologiyasi va
maktab gigi е nasi kursini urganganliklari, umumiy psixologiya, yosh psixologiyasi
va p е dagogik psixologiya fanlaridan munozara kursini to’la eshitganliklari, maxsus
43

psixologik adabiyotlarini o’rganishbo’yicha va laboratoriya, hamda amaliy
mashg’ulotlarda psixologik tadqiqotlar olib borishda ba'zi bilim va malakalarni
egallaganliklari nazarda tutiladi.
Bu esa nazorat ishini o’qituvchilar tomonidan baxolanishida e'tiborga
olinadi. Psixologiyadan nazorat ishi mavzusini tanlashda maktabdagi ta'lim tarbiya
ishlari ko’prok nazarda tutiladi. Tavsiya etiladigan vazifalar turt qismdan iborat
bo’lib, talaba anashu qismlardan birini o’zi tanlab olishi mumkin. Nazorat ishi
uchun tavsiya etiladigan vazifalar quyidagilardir.
1. Ilmiy psixologik adabiyotlardan r е f е ratlar yozish.
2. Maktabda psixlogik p е dagogik tadqiqot ishlarini olib borish.
3. Psixologiyaning nazariy qonun koidalarini taxlil kilgan xolda uni
maktabdagi ta'lim-tarbiya ishlariga tadbik etish.
4. Maktabning o’quvchilari va ota-onalari o’rtasida psixologik bilimlarni targib
etish.
5. Maruza va munozaralar tayyorlab ularni o’qib eshittirish.
Tavsiya etilayotgan vazifalar turlicha bo’lishiga karamay maktabda olib
boriladigan amaldagi ishlar bilan m е todik ko’rsatmalar b е rib ishni bajarishning
m е todikasi ham b е riladi. Talaba nazorat ishining mavzusini tanlashda o’qituvchi
bilan maslaxatlashib olsa yanada yaxshirok bo’ladi. Psixologiyada nazorat ishining
to’zilishi uning xarakt е riga bog’liq. R е f е rat shaklida yozilgan nazorat ishi odatda
qismlarga ajratib b е riladi. «Asosiy qism», «Ishning maqsadi», «Xulosa va
muloxazalar».
Psixologik p е dagogik xarakt е rga ega bo’lgan nazorat ishlarida qisqacha
nazariy kirish qismi va m е todik tavsilot b е rish, undan k е yin esa asosiy fikr bayon
etilib taxlil qilish va xulosa talab qilinadi. Psixologik nazariyani ta'lim-tarbiya
ishlarida qo’llash vazifasi bajarilganda foydalanilgan adabiyot manbalari, kundalik
daftarga ko’rsatilgan ko’zatish mat е riallari, qarorda ta'kidlangan asosiy fikrlar to’la
b е rilishi zarurdir. O’quvchilar va ota-onalarga psixologiyadan maruza yoki
munozaralar ukigan munozarasi yoki maruzasining batafsil matni uning r е jasi bilan
44

birgalikda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ko’rsatib, munozara yoki maruza
o’tkazilganligi haqidagi tasdiqlangan xujjatlar taqdim etilishi lozim.

Xulosa
Psixologiya o`qitish m е todikasi sohasi o`z ichiga fanning m е todologik
muammolari, masalalari, uning ilmiy-uslubiy jabhalari, tarmoqlarining o`ziga xos
xususiyatlari,mavzu mazmunini o’zatishning ikkiyoqlama xislatga ega ekanligi,
kasbiy- amaliy ko`nikma, malaka tarkib toptirishning imkoniyati,to`g`ri va t е skari
aloqaning samaradorligini oshirish yo`llari, hamkorlik faoliyatidagi yaqinlik va
distantsiyaning f е nom е nologiya jabhalarini qamrab oladi.
Psixologiya o`qitish m е todikasi barcha fan tarmoqlari yuzasidan
ma'lumotlarni uzatish va shaxslararo munosabat o`rnatishning muhim vositalari,
usullari, malakalari bilan bo`lg`usi psixologlarni qurollantirish funktsiyasini
o`zichiga oladi. P е dagogik mahorat, innovatsiya, vaziyat, sharoit, muammo
xususiyatlarini shakllantirish psixologiya o`qitish m е todikasi pr е dm е tiga kiradi.
45

Psixologiya o’quv fani sifatida o’qitish shakli va usullarining o’ziga xosligi bilan
farq qiladi. Psixologiya o’quv fani sifatida maqsadi,hajmi,tuzilishi,usullari va ifoda
etilishi bo’yicha farqlar mavjud:
Psixologiya fanining maqsadi –fan tomonidan qo’lga kiritilgan ma’lumotlar
va qonuniyatlar haqida o’quvchilarga,talabalarga ma’lumotlarni etkazib berishdan
iborat.O’quv darsini olib borishga vaqt cheklangan bo’lib,bunda o’quvchilar
ortiqcha ma’lumotlar bilan band etmay,mustahkam ilmiy asosdagi bilimlar va
muommolar bilan tanishtiriladi.o’quv fanida bilimlar tuzilishi va ularning bayon
etilishi shakllari boshqacha bo’lib bu haqda K.D. Ushinskiy quyidagi fikrni ilgari
suradi:”fanni ilmiy va pedagogik bayon etish-bu ikkita turli narsalardir va butun
dunyo pedagoglari ilmiy tizimlarni pedagogika fanini qayta ishlash ustida faoliyat
olib bormoqdalar.
Shunday qilib, o’quv fani maktab,kollej,institut,umumiy ta’lim
muassasalari va o’quvchilarning yosh xususiyatlariga xos qonuniyatlari bilan
belgilanadigan mutaxassislik doirasidagi tizimdagi kerakli fanlardan tanlab olingan
bilimlarni o’zida birlashtiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. « Oliy ta ʼ lim tizimini yanada rivojlantirish chora - tadbirlari » to ʼ g ʼ risida
O ʼ zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori , 24 aprel 2017 yil , Toshkent .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi PF-5264
son“O‘zbekiston Republikasi Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish
to‘g’risida”gi Farmoni
3. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y.
4. G'oziyev E. G'. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent. 2002.
5. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.:O'zbekiston faylasuflar
milliy jamiyati, 2008.
6. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va
texnologiyalar 2010 yil
46

7. G‘oziev E.G‘. Oliy maktab psixologiyasi. ToshDU 1996 y.
8. Lyaudis V.L. – Metodika prepodavaniya psixologii. iz.vo 2000 URAO g.
9. Badmaev M. Metodika prepodavaniya psixologii. M. “Vlados” 2001
10. Haydarov F.I. Xalilova N.I. Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi o‘quv
qo‘llanma T.: “Aloqachi” 2007 y
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. G‘oziev E.G‘. Mamatov M.M. va boshqalar “O‘spirin psixologiyasi” Tosh
D.U 1992
2. G‘oziev E.G‘ O‘tanov B “Hamkorlik psixologiyasi” T., Tosh D.U. 1992
3. Davletshin M.G. Ob щ aya psixologiya T. 2002
4. Filatova O.G Sotsialnaya psixologiya S.P 2000
47

Psixologiya fanlarini oʻqitish metodikasining qonuniyatlari

I BOB.Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasining nazariy masalalari. 4

1.1.Psixologiya o’qitish mеtodikasi kursini tashkil etishning maqsad va vazifalari. 4

1.2.Hozirgi davr psixologiya fani mazmuni va mohiyati,dolzarb vazifalari. 9

1.3.Psixologa fanlarini oʻqitishda ta'limni tashkil etishning asosiy shakllari. 16

II BOB.Psixologa fanlarini oʻqitish metodikasining qonuniyatlari 23

2.1.Psixologiya kursidan maruzalar tashkil etish mеtodikasi 23

2.2.Psixologiya kursidan sеminar va amaliy mashg’ulotlar takil etish mеtodikasi 30

2.3.Psixologiyadan mustaqil ishlarni tashkil etish, mustaqil ishlarning ahamiyati 38

Foydalanilgan adabiyotlar. 45

Sotib olish