Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена	150000UZS
Размер	3.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Метрология

Psixrometrik gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
August psixrometrining kamchiliklari aniqligi nisbatan past bo‘lib, radiatsiya
oqimining (atrof-muhit va obyektlardan) kanistr yaqinidagi havo tezligi yetarli
bo‘lmagan va himoyalanmagan qurilmaga sezilarli ta’siri tufayli (harakat faqat erkin
konveksiya orqali hosil bo‘ladi). Shuning uchun nam termometr tm ko‘rsatkichlari
haqiqiy harorat tm bilan solishtirganda biroz yuqori baholanadi. Nol havo tezligida
(t - tm) aniqlashda xatolik 14% ga etadi va 0,8 m / s havo tezligida u 2% gacha
kamayadi. [3]
Nam termometr ko‘rsatkichlarining aniqligini oshirish uchun ular psixrometr
kanistrlari yaqinida havo tezligini sun’iy ravishda oshirishga murojaat qilishadi va
uni tashqi issiqlik ta’siridan (termal nurlanish) himoya qiladilar. 1,5 ... 2 m / s
patronlar yaqinidagi havo tezligida (t - tm) aniqlashda xatolik 1% dan kam. [3]
Assmann aspiratsiya psixrometri havo namligini aniqlash uchun qulay va
etarlicha aniq asbobdir. Ikkala termometr ham metall quvurlarga o‘ralgan bo‘lib,
ular orqali qurilmaning yuqori qismiga o‘rnatilgan kamonli (soat mexanizmi) yoki
elektr motorli maxsus fan sinov havosini 2,5 ... 3,0 m / s tezlikda o‘tkazadi.
Termometrlarni termal nurlanishdan himoya qilish uchun quvurlarning yuzasi
jilolangan va nikel bilan qoplangan. Aks holda, aspiratsiya psixrometri xuddi avgust
psixrometri bilan bir xil tarzda joylashtirilgan. [3]
Ijobiy havo haroratida psixrometrlar ± 1 ... 2% xatolik bilan ishlaydi, salbiy
haroratda nam termometr idishi yonida muz qobig‘ining shakllanishi, qotib
qolishning chiqishi tufayli ularning ko‘rsatkichlarining aniqligi keskin kamayadi.
issiqlik va boshqalar; 0 ° C dan past haroratlarda bu turdagi psixrometr amalda
qo‘llanilmaydi. [3]
Shudring nuqtasi usuli
Shudring usuli yordamida namlikni o‘lchash printsipi, masalan, metall
oksidlovchi bo‘lmagan oyna yuzasi bilan sovutilgan havoning td haroratini
o‘lchashdir (hozirda namlik oynaga tusha boshlaydi, uning harorati qayd etiladi).
Tros va havo harorati tA ni bilish, rasmda ko‘rsatilgan diagrammada mumkin.
3, to‘yinganlik egri chizig‘ining B nuqtasidan d = const to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tA
14

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
«TASDIQLAYMAN»
Kafedra mudiri: Jumayev O.A
________________________
«___»_____________2024y.
KURS ISHINING TOPSHIRIG`I
Kurs ishini bajarish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar:
1. Psixrometrik gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash
2. Dastlabki ma’lumotlar:
L
1 L
2 L
3 L
4 L
5 L
6 L
7 L
8 L
9 L
10
22.4 22.3 22.4 22.6 23.1 23.4 22.1 23.6 22.2 22.3
L
11 L
12 L
13 L
14 L
15 L
16 L
17 L
18 L
19 L
20
21.9 23.4 22.3 22.3 22.3 22.4 22.5 23.4 23.2 23.2
Kurs ishining tarkibi: kirish, nazariy savollarga javob, hisobiy qism, ilovalar, xulosa,
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Ish topshirilgan vaqti : «___» ___. 2024 y.
Tugallangan ishni topshirish muddati : «__» ___. 2024 y.
Kurs ishi hisob-tushuntirish malumoti (bo‘limlarni ko‘rsatma bo‘yicha ko‘rib
chiqish
Bosqich nomi Kirish Nazariy
savollarga
javoblar Hisobiy qism Xulosa Kurs ishini
rasmiylashtirish va
himoya qilish
Bajarish
muddati va
bahosi
Rahbar: ____ _______ ______________________
sana imzo Lavozimi F.I.O
Topshiriqni qabul qildim: ____ _______
______________________
sana imzo Talaba F.I.O
Komissiya: ________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)
________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)
________________________________
(imzo, sana, F.I.SH.)
1

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
5 -rasm. Havoning namligini o‘lchashning fizik usullarini tasniflash
sxemasi.
Havo namligi haroratga aylanadigan harorat usullariga quyidagilar kiradi:
psixrometrik, shudring nuqtalari va elektrolitik isitiladigan sensorlardan
foydalanishga asoslangan. Qattiq va suyuq jismlar tomonidan suv bug‘ining
so‘rilishi hodisalariga asoslangan usullarning katta guruhini namlik aylanadigan
miqdorning tabiatiga ko‘ra ikkita kichik guruhga bo‘lish mumkin. Birlamchi
konvertorning chiqish qiymati elektrsiz bo‘lgan usullarning birinchi kichik guruhi
deformatsiya, rang va sorbsion-termik usullarni o‘z ichiga oladi va oxirgi o‘lchash
usulini haroratga ham kiritish mumkin. Elektr gigrometrik datchiklardan
foydalanishga asoslangan usullar (adsorbsion va yutilish, elektrolitik, kulometrik)
sorbsiya usullarining ikkinchi kichik guruhini tashkil qiladi, ularning xususiyati
birlamchi konvertorning elektr tabiiy chiqish qiymatidir.[1] Keyingi guruh havoning
turli jismoniy xususiyatlarini o‘lchashga asoslangan - elektr bo‘lmagan (issiqlik
o‘tkazuvchanligi, akustik xususiyatlar va boshqalar) yoki elektr. Shartli ravishda
mustaqil guruhga bo‘lingan ("spektroskopik") elektromagnit tebranishlar
spektrining turli qismlarida - infraqizil, ultrabinafsha yoki o‘ta yuqori
radiochastotalarda nam gazning fizik xususiyatlarini miqdoriy baholashdan
foydalanadigan usullar, shuningdek, bu erda radiometrik usullar mavjud [1].
Havodagi namlikning juda kichik va mikro kontsentratsiyasini o‘lchash - namlik
namunalarini miqdoriy aniqligi bo‘lgan g / m3 gacha oraliqda, ba’zi xususiyatlarda
farqlanadi. Bu muammo laboratoriya tahlil usullari yordamida hal qilinadi, masalan,
12

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
III. HISOBIY QISM
3.1. Psixrometrik gigrometr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini
aniqlash.
Ushbu o‘lchash vositasi yordamida o‘lchashlar amalga oshiriladi hamda olinadi.
L
1 L
2 L
3 L
4 L
5 L
6 L
7 L
8 L
9 L
10
22.4 22.3 22.4 22.6 23.1 23.4 22.1 23.6 22.2 22.3
L
11 L
12 L
13 L
14 L
15 L
16 L
17 L
18 L
19 L
20
21.9 23.4 22.3 22.3 22.3 22.4 22.5 23.4 23.2 23.2
Ushbu o‘lchash vositasi yordamida amalga oshirilgan o‘lchashlar natijalari
qayta ishlanadi.
Dastlab olingan natijalarning o‘rta arifmetik (1) qiymatini X ni quyidagi
formula orqali hisoblaymiz (2):
X= ∑
i = 1n
Li
n = ∑
i = 120
Li
20 (1)
X
o‘rt =∑i=1
n
Li
n =
∑i=1
20
Li
20 = 22.4 + 22.3 + .. … … … . + 23.4 + 23.2 + 23.2
20 = 22.665 (2)
Endi har bir o‘lchash natijasi uchun absolyut xatolik ∆
X
i ni topamiz:
Absolyut xatolik
∆ X
i
∆
X
1 =X
1 -X=22.4-22.665= -0,265 ∆ X
11 =X
11 -X=21.9-22.665= -0,765
∆
X
2 =X
2 -X=22.3-22.665= -0,365 ∆ X
12 =X
12 -X=23.4-22.665= 0,735
∆
X
3 =X
3 -X=22.4-22.665= -0,265 ∆ X
13 =X
13 -X=22.3-22.665= -0,365
∆
X
4 =X
4 -X=22.6-22.665= -0,065 ∆ X
14 =X
14 -X=22.3-22.665= -0,365
∆
X
5 =X
5 -X=23.1-22.665= 0,435 ∆ X
15 =X
15 -X=22.3-22.665= -0,365
∆
X
6 =X
6 -X=23.4-22.665= 0,735 ∆ X
16 =X
16 -X=22.4-22.665= -0,265
∆
X
7 =X
7 -X=22.1-22.665= -0,565 ∆ X
17 =X
17 -X=22.5-22.665= -0,165
∆
X
8 =X
8 -X=23.6-22.665= 0,935 ∆ X
18 =X
18 -X=23.4-22.665= 0,735
∆
X
9 =X
9 -X=22.2-22.665 = -0,465 ∆ X
19 =X
19 -X=23.2-22.665= 0,535
∆
X
10 =X
10 -X = 22.3-22.665= -0,365 ∆ X
20 =X
20 -X=23.2-22.665= 0,535
34

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
– qiyoslashlararo davrning yarim vaqti o‘tgandan keyin o‘lchash vositasidan
butlovchi sifatida foydalanilganda;
-qiyoslash tamg‘asi, plombasi, shikastlanganda yoki o‘lchash vositalarining
birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o‘tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo‘qolganda;
– agar qiyoslash tamg‘asining yoki o‘lchash vositasining qo‘llanishga
yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo‘lsa,
saqlashdan olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
– agar qiyoslash tamg‘asining yoki o‘lchash vositasining qo‘llanishga
yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo‘lsa,
saqlashdan olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
– qiyoslashlararo vaqt ichida xaridga chiqarilmagan o‘lchash vositalarini
tayyorlovchi korxona iste’molchiga etkazib berishda
O‘lchash vositasining holati va qo‘llanilishini davlat nazoratidan va mahkama
tekshiruvidan o‘tkazishda o‘lchash vositalarining qo‘llanishga yaroqli ekanligini
aniqlash uchun inspeksion qiyoslash o‘tkaziladi.o‘lchash vositalarini inspeksion
qiyoslash natijalari davlat yoki mahkama tekshiruvi dalolatnomasida aks ettiriladi.
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o‘tkaziladigan vositalar:
 a) davlat metrologik xizmatlarining va tadbirkorlik sub’ektlarining
namunaviy o‘lchash vositalri;
 b) o‘zining bevosita vazifasiga muvofiq namunaviy o‘lchash vositalari
sifatida yoki tayyorlashga buyurtma shartlari bo‘yicha ishlab chiqarilgan o‘lchash
vositalari;
 v) nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor bo‘lgan
o‘lchash vositalari;
 g) priborlarni ta’mirlovchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari chiqargan,
ta’mirdan keyin boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga berish uchun mo‘ljallangan
o‘lchash vositalari;
 d) milliy va xalqaro rekordlarini qayd qilish bilan bog‘liq o‘lchash vositalari;
31

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Vector Control of Three-Phase AC Machines. System Development in the
Practice. – Quang, Nguyen Phung, Dittrich, Jörg-Andreas. –Prentice-Hall Of India
Pvt. Limited, 2015. – 240 p
2. Austin Hughes, Bill Drury. Electric Motors and Drives: Fundamentals, Types and
Applications, 4th Edition. – Newnes; 4 editions, 2013. – 440 p.
3. Gray, Alexander. Electrical Machine Design: The Design and Specification of
Direct and Alternating Current Machinery. 1913. Reprint. – London: Forgotten
Books, 2013. Print.
4. Qodirov T.M., Karimov R.CH. Yo„nalishga kirish fanidan ma ruzalar matni.‟
Toshkent, TDTU, 2012. – 47 b.
5. Yusufbekov N.” Texnologik jаrаyonlаrni nаzorаt qilish vа аvtomаtlаshtirish”
Toshkent-2011
6. MP 0607-13-2017 metod poverka. GOST 8.395-80 O‘lchovlarning bir xilligini
ta’minlashning davlat tizimi. Tekshirish paytida normal o‘lchash shartlari. Umumiy
talablar;
7.-GOST R 8.736-2011 O‘lchovlarning bir xilligini ta’minlash davlat tizimi. Bir
nechta to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchovlar. O‘lchov natijalarini qayta ishlash usullari.
Asosiy qoidalar;
8.Моделирование и визуализация движений механиchеских систем в
MATLAB: уchеб.пособие / В.С.Щербаков, М. С. Корытов, А.А. Руппел, В.А.
Глушец, С.А. Милюшенко.– Омск: Изд-во СибАДИ, 2007. – 84с.
9. Avtomatizirovannie sistemi upravleniya texnologicheskimi protses sami v
metallurgii: Uchebnoe posobie./Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko V.D.-
M.: Metallurgiya, 2007.-156s.
10. Ivanova G.V. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov osnovnix
ximicheskix proizvodstv. Metodicheskie materiali po kuru leksiy. S.Peterburgskiy
GTU. 2003.
39

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
I. NAZARIY QISM
1.1. Psixrometriyaning fizik asoslari
Psixrometriya-bu havo harorati va namligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni
o‘rganadigan fan sohasi. Psixrometriyaning fizik asoslari atmosferadagi suvning
bug‘lanishi va kondensatsiyalanish jarayonlarini, shuningdek, suv bug‘ining
atmosferaning boshqa tarkibiy qismlari bilan o‘zaro ta’sirini tushunishga asoslanadi.
Ushbu matnda biz havodagi suv bug‘ining xatti-harakatlarini va uning
atmosferaning termodinamik xususiyatlariga ta’sirini belgilaydigan asosiy fizik
tamoyillarni ko‘rib chiqamiz.
Bug‘lanish -bu ma’lum bir harorat va bosimga erishilganda suyuqlikni gazga
aylantirish jarayoni. Ushbu jarayonda suv molekulalari molekulyar tortishish
kuchlarini engib o‘tish va suyuq holatdan gaz holatiga o‘tish uchun etarli energiya
oladi. Bug‘lanish natijasida hosil bo‘lgan suv bug‘ining miqdori suv yuzasi harorati
va atrof-muhit namligiga bog‘liq.
Kondensatsiya , esa aksincha, sovutilganda suv bug‘ining suyuq shaklga
qaytish jarayonidir. Havo suv bug‘lari bilan to‘yingan bo‘lsa, keyingi sovutish suv
tomchilariga olib keladi, natijada bulutlar, tuman yoki shudring paydo bo‘ladi.
4

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
ko‘rsatkichlaridagi farq psixrometrik jadvallar yoki tenglamalar yordamida
havoning nisbiy namligini aniqlash uchun ishlatiladi. Ushbu tadqiqot psixrometrik
gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash jarayonini chuqurroq tushunishga
harakat qiladi. Xususan, psixrometrik gigrometrning asosiy printsiplari, uning
xususiyatlari, shuningdek xatolarning mumkin bo‘lgan manbalari va ularni bartaraf
etish usullari ko‘rib chiqiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi psixrometrik gigrometr
yordamida havoning nisbiy namligini o‘lchashning aniqligi va ishonchliligini tahlil
qilish, shuningdek o‘lchovlarning aniqligi va ularni hisobga olish usullariga ta’sir
qiluvchi omillarni o‘rganishdir. Topilmalar meteorologiya, qurilish, qishloq
xo‘jaligi, tibbiyot va sanoat kabi turli xil ilovalarda namlikni nazorat qilish
jarayonlarini optimallashtirishda foydali bo‘lishi mumkin.
Ushbu tadqiqot nazariy modellar va eksperimental ma’lumotlar asosida
psixrometrik gigrometrning ishlashini tahlil qiladi. Gigrometrning asosiy
printsiplari, kalibrlash usullari, o‘lchov xatolarini baholash va ularni kamaytirish
usullari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, atrof-muhit harorati, bosim va atmosfera
aerozollarining mavjudligi kabi turli omillarning havoning nisbiy namligini
o‘lchashning aniqligiga ta’siri o‘rganiladi.
Ushbu tadqiqot olingan natijalarni tekshirish va nisbiy namlikni o‘lchash
jarayonlarini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish uchun ham nazariy
tahlil usullaridan, ham eksperimental tadqiqotlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Olingan topilmalar iqlimshunoslik, meteorologiya, qurilish, qishloq xo‘jaligi va
namlikni nazorat qilish muhim rol o‘ynaydigan boshqa sohalardagi mutaxassislar
uchun amaliy ahamiyatga ega bo‘lishi kutilmoqda.
1.3. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining tuzilishi.
VIT-1, VIT-2 Psixrometrik gigrometrlar havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun
mo‘ljallangan asboblardir. Ular meteorologiya, iqlimshunoslik, qurilish, qishloq
xo‘jaligi va sanoat kabi turli sohalarda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu matnda biz
psixrometrik gigrometrlarning tuzilishini va ularning asosiy tarkibiy qismlarini
ko‘rib chiqamiz.
17

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Gazni hisobga olish priborlarini yechish, qiyoslashdan o‘tkazish,
o‘tkaziladigan qiyoslash turlari, qiyoslashlararo intervallar, ta’mirlash va
qiyoslashdan keyin o‘rnatish tartibi “O‘zstandart” agentligi va
O‘zdavneftgazinspeksiyasining qo‘shma Qarori bilan tasdiqlangan (O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 31.07.2014y. 2604 son bilan ro‘yxatga
olingan) Gazni hisobga olish priborlarini qiyoslashdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi
nizomda reglamentlangan.
2.3. Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari.
VIT-1 va VIT -2 psixrometrik gigrometrni tekshirish usuli.
MI737-83. Uslubiy ko‘rsatmalar. VIT tipidagi psixrometrik gigrometr. Tekshirish
usullari va vositalari.
Texnika 5 dan 25°C gacha bo‘lgan haroratda 20 dan 90% gacha bo‘lgan nisbiy
namlikni o‘lchash uchun mo‘ljallangan. VIT-1 va 23 dan 26°C gacha bo‘lgan
haroratda 40 dan 90% gacha bo‘lgan nisbiy namlikni o‘lchash uchun mo‘ljallangan.
VIT-2 tipidagi psixrometrik gigrometr 26 dan 40°C gacha bo‘lgan haroratda 20 dan
90% gacha bo‘lgan oraliqda va birlamchi va davriy tekshirish usullari va vositalarini
belgilaydi.
VIT-1 va VIT-2 tekshirish texnikasining qisqacha mazmuni:
1 qiyoslash operatsiyasi
2 qiyoslash vositalari
3 qiyoslash shartlari
4 qiyoslashga tayyorgarlik
5 qiyoslash
6 qiyoslash natijalarini ro‘yxatdan o‘tkazish
27

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
19 23,2 0,535 0,2862 0,452189052
20 23,2 0,535 0,2862 0,452189052
-1 -0.5 0 0.5 1 1.500.10.20.30.40.50.60.70.8Yi ni Xi ga nisbatan bog'liqlik grafigi
37

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
bu yerda s
q.h =1000 J/(kg . o
C)- quruq havoning solishtirma issiqlik sig‘imi; t-
havo harorati, o
S; i
b - suv buning entalpiyasi, i
b = s
b t+r
o ; s
b =1,97 .
10 3
J/(kg· o
S)- o‘ta
qizdirilgan holatdagi buning o‘rtacha solishtirma issiqlik sig‘imi; r
o =2493 .
10 3
J/kg-
suv buining 0 o
C haroratdagi entalpiyasi.
Nam havoning asosiy xossalari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni ifodalovchi I-x (yoki
I-d) holat diagrammasi L.K.Ramzin tomonidan, havo bosimining qiymati o‘zgarmas
(R=745 mm simob ustuni yoki 99 kPa) bo‘lgan holat uchun tuzilgan (2-rasm).
2-rasm. Nam havoning asosiy xossalari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni
ifodalovchi I-x diagramma.
Diagrammaning asosiy o‘qlari oralig‘idagi burchak 135 o
. Asosiy o‘qlarga nam
havoning entalopiyasi I (J/kg q.h.) va nam saqlashi x (kg/kg q.h.) qiymatlari aniq
masshtablarda joylashtirilgan. x qiymatlari foydalanish uchun qulay bo‘lgan
yordamchi gorizotal o‘qdan topiladi. I=const chiziqlari ordinata o‘qiga nisbatan 135 o
burchak ostida, x=const chiziqlari esa yordamchi absissa o‘qiga perpendikulyar
holatda joylashtirilgan. Ushbu diagrammada o‘zgarmas harorat (t=const), o‘zgarmas
nisbiy namlik (φ=const) va suv buning parsial bosimi R
b chiziqlari ham
joylashtirilgan. φ=100% chizig‘i diagrammani ikki qismga ajratadi. Bu chiziqning
yuqori qismi diagrammaning ishchi yuzasi (to‘yinmagan nam havo sohasi) deb
ataladi va quritish jarayoni hisoblarida undan foydalaniladi. φ=100% chizig‘ining
quyi qismi esa suv bui bilan to‘yingan havo holatini ifodalaydi va quritgichlarni
hisoblashda ishlatilmaydi.
Harorat 99.4 o
C ga yetganda to‘yingan suv bularining bosimi o‘zgarmas
barometrik bosim qiymatiga (99 kPa) teng bo‘ladi. Bunday holatda nisbiy namlik
7

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
VIT-2 gigrometrning psixometrik jadvali
Aspiratsiya tezligi 0.5 dan 1.0 m/s gacha
23

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
XULOSA
Havoning namligi iqlim, agrotexnik va inson faoliyatining boshqa ko‘plab
sohalarida muhim parametrdir. Psixrometrik gigrometr yordamida havoning nisbiy
namligini o‘lchash ushbu parametrni aniqlashning eng keng tarqalgan usullaridan
biridir. Ushbu tadqiqotda psixrometrning ishlash tamoyillari, asosiy o‘lchash
usullari, shuningdek natijalarning aniqligi va ishonchliligiga ta’sir qiluvchi omillar
ko‘rib chiqildi.
Psixrometrning ishlashining asosiy tamoyillaridan biri havoning nisbiy
namligini aniqlash uchun quruq va namlangan termometrlar orasidagi harorat
farqidan foydalanishdir. Shu bilan birga, nam termometr suvning sirtidan
bug‘lanishi tufayli soviydi, bu uning haroratining pasayishiga olib keladi. Ikki
termometrning harorati va atmosfera bosimi o‘rtasidagi farqni o‘lchash orqali
havoning nisbiy namligini yuqori aniqlik bilan hisoblash mumkin.
Psixrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchashning aniqligini ta’minlash
uchun bir qator omillarni hisobga olish kerak. Xususan, tashqi omillar ta’sirida
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan buzilishlarni bartaraf etish uchun havo haroratini
nazorat qilish muhimdir. Atmosfera bosimini ham hisobga olish kerak, chunki u
suvning bug‘lanish tezligiga va shuning uchun o‘lchovlarning aniqligiga ta’sir
qiladi.
Psixrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash texnikasi bir necha
bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, gigrometrni tayyorlash va kalibrlash,
uning to‘g‘ri ishlashiga va o‘lchovlarning aniqligiga ishonch hosil qilish kerak.
Keyin havo harorati quruq va namlangan termometrlar bilan o‘lchanadi, shundan
so‘ng nisbiy namlik tegishli formulalar yoki jadvallarga muvofiq hisoblanadi.
Havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun psixrometrik gigrometrdan
foydalanish ishonchli va aniq natijalarga erishish imkoniyatini beradi. Shu bilan
birga, o‘lchovlarning yuqori aniqligini ta’minlash uchun o‘lchov texnikasiga rioya
qilish, tashqi omillarning ta’sirini hisobga olish va olingan ma’lumotlarni to‘g‘ri
qayta ishlash kerak.
Shunday qilib, psixrometrik gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash
usullarini o‘rganish va qo‘llash ko‘plab ilmiy va amaliy tadqiqotlar, shuningdek,
texnik va agrotexnik jarayonlarning muhim jihati hisoblanadi. Ushbu usul ko‘plab
jarayonlar va tizimlarni samarali boshqarish va boshqarish uchun zarur bo‘lgan havo
namligi to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlarni olish imkoniyatini beradi.
38

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
9 93 86 79 71 65 58 51 45 38 32 25 19
10 93 86 79 73 66 60 53 47 41 34 28 22 16
11 93 87 80 74 67 61 55 49 43 37 31 26 20
12 93 87 81 75 69 63 57 51 45 40 34 28 23 18
13 94 88 82 76 70 64 58 53 47 42 36 31 26 10
14 94 88 82 76 71 65 60 54 49 44 39 33 28 23 18
15 94 88 83 77 72 66 61 56 51 46 41 36 31 26 21 18
16 94 89 83 78 73 68 63 57 52 48 43 38 33 29 24 20
17 95 89 84 79 74 69 64 59 54 49 45 40 35 31 27 22 19
18 90 84 79 74 70 65 60 55 51 47 42 37 33 29 24 21 17
19 90 85 80 75 70 66 61 57 52 48 44 39 35 31 27 23 19
20 90 85 81 76 71 67 63 58 54 50 45 41 37 33 29 25 22 18
21 90 85 81 77 72 68 64 59 55 51 47 43 39 35 31 28 24 21 17
22 91 85 82 77 73 69 64 61 56 52 48 44 41 37 33 30 26 23 19
23 91 86 82 78 74 70 65 62 58 54 50 46 42 39 35 32 28 25 21 18
24 91 87 83 78 74 70 66 62 59 55 51 48 44 40 37 33 30 27 24 20
25 91 87 83 79 75 71 67 63 60 56 52 49 45 42 38 35 32 29 26 22 19
22

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Absorbtsion nam o‘lchagichning ishlash printsipi (suyuqlik uchun) suvning
infraqizil nur sohasiga yaqin spektr nurlanish energiyasini yutishiga asoslangan.
Bunday namlik o‘lchagichning printsipial sxemasi 4-rasmda ko‘rsatilgan.
Suyuqlik kamera 2-dan o‘tkaziladi, u yerda suyuqlik orqali manba 1-dan
nurlanish oqimi F
1 o‘tadi. Kamerada energiyaning bir qismini nam yutganligi uchun
chiqayotgan nurlanish oqimi F
2 ning energiyasi aralashmadagi namlik qiymati
qancha ko‘p bo‘lsa shuncha kam bo‘ladi. Oqim F
2 ni qabul qilgich 3-o‘lchaydi.
Nurlanish manbai bo‘lib cho‘g‘lanish lampasi, qabul qilgich bo‘lib esa fotorezistor
xizmat qiladi. Sanoatda ishlatidadigan namlik analizatorlari atseton va spirtdagi
namlik qiymatini 0 dan 5% gacha aniqlash uchun xizmat qiladi.
1.2 Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish.
Ushbu bo‘limi zamonaviy o‘lchash uskunalari yordamida namlikning
o‘lchangan qiymatini boshqa fizik miqdorga aylantirishga asoslangan havo
namligini o‘lchash usullari haqida umumiy ma’lumot beradi.
Gazlarning namligini o‘lchashning barcha usullarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri va
bilvosita bo‘lish mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri chiziqlar namlik va quruq havoni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ajratishga asoslanadi, undan keyin namlik miqdori aniqlanadi. Bu
turkumga to liq singdirish (gravimetrik va kimyoviy), kondensatsiya-qalinlash,ʻ
namlikni muzlatish va boshqalar usullari kiradi [1].
Bilvosita, u yoki bu jismoniy miqdor o‘lchanadi, funktsional jihatdan
havoning namligi bilan bog‘liq. Ko‘rib chiqilgan fizik usullarning tasnifi 1-rasmda
diagramma shaklida ko‘rsatilgan. [1]
11

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
7-Rasm Laboratoriya xonasida psixometrik gigrometr yordamida olingan
natijalar jarayoni
33

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
1-Rasm Suyuqlikning bug‘lanishi
Nisbiy namlik (lar) ma’lum bir harorat va bosimda bo‘lishi mumkin bo‘lgan
suv bug‘ining maksimal miqdoriga nisbatan havodagi suv bug‘ining miqdorini
aniqlaydi. Matematik jihatdan u bir xil haroratda suv bug‘ining bosimi va to‘yingan
bug‘ bosimining nisbati sifatida ifodalanadi.
Shudring nuqtasi harorati (TR) - bu havo suv bug‘lari bilan to‘yingan va
kondensatsiyalana boshlagan harorat. Ushbu parametr havo namligining o‘lchovidir
va ko‘pincha tuman, shudring yoki sovuq paydo bo‘lish ehtimolini baholash uchun
ishlatiladi.
Psixrometrik jarayon
Psixrometrik jarayon ma’lum termodinamik sharoitlarga erishish uchun har xil
harorat va namlik bilan ikkita havo oqimini aralashtirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu
jarayon ko‘pincha binolardagi iqlim sharoitlarini boshqarish yoki atrof-muhitdagi
havo namligini baholash uchun ishlatiladi.
Psixrometrik gigrometr
Psixrometrik gigrometr-bu havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun
bug‘lanish va kondensatsiya tamoyillaridan foydalanadigan qurilma. U ikkita
termometrdan iborat: quruq va nam. Ushbu termometrlar tomonidan o‘lchangan
harorat farqi tegishli jadvallar yoki tenglamalar yordamida havoning nisbiy
namligini aniqlash uchun ishlatiladi.
1.1.1. Nam havoning asosiy parametrlari
5

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Fisher reaktivi bilan titrlash. Zamonaviy tahlil usullari ham qo‘llaniladi; Masalan,
xromatografik usulning kalsiy gidrid bilan birikmasi. [2] Namlikning ko‘rib
chiqilgan diapazonida ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va boshqarish
uchun quyidagi turdagi gigrometrlar ishlab chiqilgan va qo‘llanilgan: shudring
nuqtasi, elektr sorbsiya sensorlari (xususan, alyuminiy oksidi va piezokvarts),
sorbsion-termik va kulometrik. Bu ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi;
umumiy xususiyatga ega, masalan, havo ta’minoti liniyalari, muhrlar va jihozlarning
boshqa qismlari devorlari orqali o‘rganilayotgan havoga atmosfera namligining
diffuziya kirib borishi bilan bog‘liq xatolar. [2] Shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi
vaqtda havo namligini o‘lchash uchun ushbu o‘lchovlar uchun barcha turli talablarni
qondiradigan universal usul mavjud emas. Turli tamoyillarga asoslangan ko‘plab
(bir necha o‘nlab) usullar ma’lum va qo‘llanilishini topdi. Quyidagilar eng katta
amaliy ahamiyatga ega.
Psixrometrik usul
Namlikni o‘lchashning psikrometrik usuli haroratni ikkita termometr -
"quruq" (oddiy) va "ho‘l", suv bilan namlangan sezgir elementga ega va atrofdagi
havo bilan termodinamik muvozanatda o‘lchashga asoslangan. Nam termometrning
sezgir elementi yuzasidan bug‘lanishning intensivligi havo namligining miqdoriy
qiymatiga bog‘liq - namlik qancha past bo‘lsa, bug‘lanish shunchalik kuchli bo‘ladi.
Shunday qilib, quruq va ho‘l lampalarning o‘qishlari orasidagi farq havo
namligining qiymatiga bog‘liq. [3]
Psixrometrning ikki turi mavjud - August psixrometri va Assman psixrometri.
August psixrometri "quruq" va "ho‘l" termometrlar orasidagi psixrometrik harorat
farqini o‘lchashga asoslangan. Nam termometr suv bilan maxsus tayoqcha orqali
namlanadi. Bug‘lanish va natijada, ho‘l termometrning yuzasidan sovutish, gazning
namligi qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik past bo‘ladi. Shuning uchun quruq va
ho‘l o‘lchamlar o‘rtasidagi harorat farqi gazning namligiga bog‘liq. Havo harorati t
va psixrometrik farq (t - tm) bo‘yicha nisbiy namlik ph va boshqa havo
parametrlarini aniqlash mumkin. ph ni soddaroq aniqlash uchun psixrometrga
biriktirilgan psixrometrik jadval tuziladi.[3]
13

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
yuzasida kondensatsiyaga olib kelishi mumkin, bu esa korroziya va shikastlanishga
olib keladi. Kam namlik, aksincha, suvsizlanishga, shilliq pardalarning tirnash
xususiyati va sog‘liq uchun boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Psixrometrlar ishlab chiqarish jarayoni va mehnat sharoitlari talablariga muvofiq
havo namligining optimal muvozanatini saqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni
taqdim etadi.
2.5. O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish
tartibi
Davlat tekshiruvi va nazorati sohasida foydalaniladigan, qiyoslanishi lozim
bo‘lgan o‘lchash vositalarining ro‘yxati O‘zstandart Agentligi tomonidan
tasdiqlanadi. O‘lchash vositalarini Davlat qiyoslashini davlat metrologik xizmati
idoralari o‘tkazadi, lekin o‘lchash vositalari ni qiyoslash huquqi yuridik
shaxslarning akkreditlangan metrologik xizmatlariga ham topshirilishi mumkin.
Boshqa davlatlarda bajarilgan o‘lchash vositalarini qiyoslash natijalari xalqaro
shartnomalar va bitimlar asosida tan olinadi. Ekspluatasiyada turgan, ishlab
chiqarilgan, ta’minlangan va import bo‘yicha sotib olinadigan o‘lchash vositalarini
qiyoslashni tashkil qilish va o‘tkazish bo‘yicha asosiy nizomlar O‘z DSt
8.003:2019. O‘lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar” da bayon etilgan.
O‘lchash vositalarini qiyoslash - o‘lchash vositalarining belgilangan talablarga
mosligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologik xizmati idorasi yoki
bu ishga vakolatli boshqa idoralar (tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar
majmui
O‘lchash vositalarini qiyoslash - o‘lchash vositalarining belgilangan talablarga
mosligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologik xizmati idorasi yoki
bu ishga vakolatli boshqa idoralar (tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar
majmui. Ekspluatasiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta’minlangan va import
bo‘yicha sotib olinadigan barcha o‘lchash vositalari davlat qiyoslashidan o‘tishi
lozim. O‘lchash vositalari birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspeksion va
29

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
haroratga bog‘liq bo‘lmaydi va amaliy jihatdan o‘zgarmas qiymatga ega booladi.
Shu sababdan, t=99.4 o
C bo‘lganda φ=const chizii yuqoriga keskin burilib, vertikal
o‘qqa parallel bo‘lgan holatda joylashadi.
I
x diagrammasi yordamida nam havoning istalgan ikki parametri (t
o ,φ
o )
bo‘yicha uning dastlabki holatini belgilovchi nuqta A(t
o ,φ
o ) topiladi, so‘ngra bu
nuqta yordamida nam havoning boshqa xossalarini (x
o , J
o , …) aniqlash mumkin. I
x
diagrammasida nam havo bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi jarayonlarni tasvirlash
mumkin:
- nam havoni isitish yoki sovutish;
- turli parametrlarga ega boolgan ikkita havo oqimlarini aralashtirish;
- bu-havo aralashmasi tarkibidagi suvni kondensatsiyalanishi.
Quyida nam havo holatini I-x diagrammada aks ettirish namunalarini koorib
chiqamiz.
Nam havoni isitish jarayoni (2-rasm) kalorifer yordamida amalga oshiriladi.
Bu paytda havoning namlik saqlashi o‘zgarmaydi va jarayon x
o =const chizii bilan
ifodalanadi. havoning dastlabki holati A(t
o ,φ
o ) nuqta bilan belgilanadi, uning
harorati t
o , entalpiyasi I
o va nisbiy namligi φ
o .
Isitish harorati t
1 qiymati
booyicha V(t
1 , φ
1 , φ
o, x
1 =x
o , I
1 ) nuqta holati aniqlanadi.
Xosil bo‘lgan vertikal AV chiziq (x
o =x
1 =const) qizdirish jaryonini ifodalaydi.
Ushbu chiziq bo‘yicha, φ=100% chizig‘i bilan kesishuv nuqtasiga ko‘ra, suv buning
parsial bosimi R
o =R
1 o‘zgarmasligini ko‘rish mumkin.
Qizdirish jarayonida havoni ooziga qabul qilgan issiqlik miqdori Δ
I = I
1 - I
o , J/(kg q.h.)
2-rasm. Nam havoni qizdirish jarayonini I–x
diagrammada aks ettirilishi.
8

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
sinov gazi muzlatgichda undagi namlik to‘liq kondensatsiyalanmaguncha sovutiladi.
Ikkinchisining miqdori gaz miqdori va muzlatgichda chiqarilgan suv hajmini
o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi. Kondensatsiya usuli, umumiy yutilish usuli kabi,
mutlaqdir, uning afzalliklaridan biri yuqori haroratlarda gazlarning namligini
aniqlash qobiliyatidir.
Diffuziya usuli gazlarning g‘ovakli bo‘linma orqali tarqalishi hodisasiga
asoslangan. Diffuziya higrometrlari nazorat qilinadigan muhit va bu muhitdan
gözenekli membrana bilan ajratilgan kameradagi gaz o‘rtasidagi bosim farqini
o‘lchaydi. Suv bug‘lari bosimining ma’lum bir qiymati namlagich yoki namlagich
yordamida kamerada saqlanadi.
Alohida guruh namlik funktsiyasi sifatida o‘zgarib turadigan gazning fizik
xususiyatlarini bevosita o‘lchashga asoslangan usullar bilan tuziladi. Ushbu
usullarning afzalliklari o‘lchovlarni avtomatlashtirish va konversiya funktsiyasining
inertsiyasiga mos keladi.
Bularga dielkometrik usul va uning xilma-xilligi kiradi - mikroto‘lqinli
chastotalarda gazning dielektrik xossalarini o‘lchash (mikroto‘lqinli
refraktometriya), infraqizil, ultrabinafsha va radioizotop nurlanishining yutilishi;
oxirgi usullarni bir-biridan ishlatiladigan elektromagnit tebranishlar spektrining
qismida farq qiluvchi spektrometrik deb hisoblash mumkin.
1.2. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining ishlash nazariyasi.
Havoning nisbiy namligi atmosfera va iqlim fanlarida, shuningdek sanoat va
inson hayotining ko‘plab sohalarida asosiy parametrdir. Uni o‘lchash va nazorat
qilish qulaylikni ta’minlash, materiallarni saqlash va patogen mikroorganizmlarning
rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun juda muhimdir. Havoning nisbiy namligini
aniqlash uchun eng ko‘p ishlatiladigan vositalardan biri bu psixrometrik
gigrometrdir.
Psixrometrik gigrometr suyuqlikning bug‘lanishi va havo haroratini o‘lchash
printsipiga asoslanadi. U ikkita termometrdan iborat: quruq va nam. Quruq
termometr havo haroratini o‘lchaydi va nam termometr namlik bilan to‘yingan
peçete bilan o‘ralgan, nam to‘pning haroratini o‘lchaydi. Ushbu termometrlarning
16

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Mundarija
KIRISH ......................... ..................................................................................
.
I. NAZARIY QISM
1.1
. Psixrometriyaning fizik asoslari......................... ....................................................
1.1.1. Nam havoning asosiy parametrlari .............................................................
1.1.2. Suyuqliklarning namligini o‘lchash.............................................................
1.2
. Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish.
1.3 . Psixrometrik gigrometr qurilmalarining tuzilishi va ishlash nazariyasi................
II. TEXNOLOGIK QISM
2.1 Psixrometrik gigrometr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash usullari va
vositalari.................................................................................................................
2.2 Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti..............................
2.3 Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari................................
2.4 Psixrometrik gigrometr qurilmalarini s anoat korxonalarida tutgan o‘rni
2.5 O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish
tartibi…………………………………………………………………………......
III. HISOBIY QISM
3.1 Psixrometrik gigrometr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini
aniqlash..................................................................................................................
XULOSA ....................................................................................................................
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR .....................................................................
2

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
ekspert qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘lchash vositalarini birlamchi qiyoslash o‘lchash
vositasini ishlab chiqarilganda yoki ta’mirlangandan keyin, shuningdek o‘lchash
vositasini chet eldan to‘p-to‘p qilib keltirishda, sotishda bajariladigan qiyoslash.
O‘lchash vositalarining har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘lchash
vositalari yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab birlamchi
qiyoslash qoidalari, o‘tkazish tartibi bu o‘lchash vositalarini qiyoslash metodikasida
ko‘rsatiladi. O‘lchash vositalari ning har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan
o‘tkaziladi. O‘lchash vositalari yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat
etiladi. Tanlab birlamchi qiyoslash qoidalari, o‘tkazish tartibi bu o‘lchash
vositalarini qiyoslash metodikasida ko‘rsatiladi.
O‘lchash vositalarini davriy qiyoslash o‘lchash vositasini foydalanish davrida
ma’lum vaqt oraliqlarida qiyoslash. Davriy qiyoslash uchun qiyoslashlararo vaqt
oraliqlari u yoki bu o‘lchash vositasinig barqarorligiga qarab qiyoslash me’yoriy
hujjatlarida Davlat davriy qiyoslashi namunaviy va ishchi o‘lchash vositalarini
qiyoslash grafiklari (shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o‘tkaziladi
va belgilanadi va bir oydan bir necha yilgacha belgilanishi mumkin.
O‘lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash o‘lchash vositasini
navbatdagi davriy qiyoslash muddati kelmasdan oldin bajariladigan qiyoslash.
Navbatdan tashqari qiyoslash zaruriyati turli sabablar: o‘lchash vositasining
metrologik xususiyatlari yomonlashgan yoki bunga gumon paydo bo‘lganda,
foydalanish sharoitlari buzilganda, qiyoslash tamg‘asi buzilganda va boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
O‘lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash o‘lchash vositasini
navbatdagi davriy qiyoslash muddati kelmasdan oldin bajariladigan qiyoslash.
Navbatdan tashqari qiyoslash zaruriyati turli sabablar: o‘lchash vositasining
metrologik xususiyatlari yomonlashgan yoki bunga gumon paydo bo‘lganda,
foydalanish sharoitlari buzilganda, qiyoslash tamg‘asi buzilganda va boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
Ekspluatasiyada turgan va saqlanayotgan o‘lchash vositalari uchun
navbatdan tashqari qiyoslash quyidagi hollarda o‘tkaziladi:
30

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Kalibrlash va sozlash mexanizmlari: o‘lchovlarning aniqligini ta’minlash
uchun psixrometrik gigrometrlar kalibrlash va sozlash mexanizmlari bilan
jihozlanishi mumkin. Ushbu mexanizmlar asboblarni ma’lum standartlar va ish
sharoitlariga moslashtirishga imkon beradi.
Umuman olganda, psixrometrik gigrometrlar havoning nisbiy namligini aniq
o‘lchash uchun birgalikda ishlaydigan bir nechta komponentlarni o‘z ichiga olgan
murakkab asboblardir. Ularning dizayni va funksionalligi aniq qo‘llash shartlari va
o‘lchov aniqligi talablariga bog‘liq.
Vit-1 vit-2 ning xususiyatlari
Nisbiy namlikni o‘lchash diapazoni min., 20...90 20...90
Namlikni o‘lchash uchun harorat oralig‘i, °C 5...25 20...40
Haroratni o‘lchash diapazoni, °C 0...25 15...40
O‘lchov bo‘linmasining narxi, °C 0.2 0.2
Umumiy o‘lchamlari, mm 325x120x50
325x120x50
Psixrometrik gigrometrlari omborxonalarda, moddiy xonalarda, ipak, issiqxona,
parrandachilik fermalarida havoning nisbiy namligi va haroratini o‘lchash uchun
ishlatiladi. Bunday asboblarni muzeylar, shifoxonalar, jamoat joylari, yerto‘lalar,
sabzavot do‘konlari, omborlar va nisbiy namlikni qat’iy nazorat qilish zarur bo‘lgan
boshqa joylarda topish mumkin.
Psixrometrik VIT-1 gigrometrlari plastik asosdan iborat bo‘lib, unga shkala
bilan ikkita termometr, psixrometrik jadval, shisha oziqlantiruvchi biriktirilgan.
"Namlangan" deb yozilgan termometrning rezervuari oziqlantiruvchi suv bilan
Baptiste yoki shifon tayoqchasi bilan namlanadi.
Psixrometrik gigrometr bilan nisbiy namlikni o‘lchash usuli havo namligi va
psixrometrik farq o‘rtasidagi bog‘liqlikka asoslanadi - atrof-muhit bilan
termodinamik muvozanatdan iborat bo‘lgan "quruq" va "namlangan"
termometrlarning ko‘rsatkichlari farqiga aytiladi.
19

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
2.4. Psixrometrik gigrometr qurilmalarini sanoat korxonalarida tutgan
o‘rni
Zamonaviy sanoat korxonalarida atrof-muhitning maqbul parametrlarini
nazorat qilish va ta’minlash samarali ishlab chiqarish va ishchilar salomatligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Eng muhim parametrlardan biri bu havo namligi
bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonining sifatiga, materiallar va jihozlarning
xavfsizligiga, shuningdek ishchilarning sog‘lig‘i va qulayligiga bevosita ta’sir
qiladi. Shu nuqtai nazardan, psixrometrik gigrometr asboblari havoning namligi va
uning harorati to‘g‘risida aniq ma’lumot berib, beqiyos rol o‘ynaydi.
Psixrometrik gigrometr-bu havo namligini uning harorati bilan birgalikda
o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob. U havoni shudring nuqtasiga qadar sovutish va
bu haroratni o‘lchash printsipiga asoslanadi. Psixrometrlarning aniqligi va
ishonchliligi ishlab chiqarishdagi namlik va havo haroratining o‘zgarishiga tezda
javob berishga imkon beradi.
Sanoat korxonalarida psixrometrlarni qo‘llashning asosiy yo‘nalishlaridan biri
bu qat’iy belgilangan sharoitlarni talab qiladigan jarayonlarda havo namligini
nazorat qilishdir. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, farmatsevtika
sanoati, elektronika va kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda havo namligi
mahsulot sifati va xavfsizligiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Psixrometrlar
namlikning maqbul darajasini doimiy ravishda kuzatib borish va saqlashni
ta’minlaydi, bu mahsulotning rad etish xavfini sezilarli darajada kamaytiradi va
bozorda raqobatbardoshligini oshiradi.
Sanoat korxonalarida psixrometrlarning rolining yana bir muhim jihati
ishchilar uchun qulay mehnat sharoitlarini ta’minlashdir. Namlik va havo
haroratining noto‘g‘ri parametrlari sog‘lig‘ining yomonlashishiga, ishlashning
pasayishiga va hatto allergiya va nafas olish kasalliklari kabi xavfli kasalliklarning
rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Psixrometrlar xodimlarning qulayligi va
xavfsizligini ta’minlab, binolarda maqbul sharoitlarni saqlashga yordam beradi.
Sanoat korxonalarida psixrometrlardan foydalanishning muhimligini ilmiy
asoslash nam havo fizikasi va uning atrof-muhit va inson tanasiga ta’siri
tamoyillariga asoslanadi. Havoning yuqori namligi asbob-uskunalar va materiallar
28

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
VIT tipidagi psixrometrik gigrometr-bu fenoplastdan yoki xususiyatlariga
o‘xshash boshqa materiallardan tayyorlangan asbob. Poydevorga shkala bilan ikkita
termometr, psixrometrik jadval, distillangan suv bilan to‘ldirilgan shisha
oziqlantiruvchi biriktirilgan. Termometrning suv ombori "nam."oziqlantiruvchi
vositadan Batista yoki shifon tayoqchasi bilan namlanadi. Psixrometrik gigrometr
bilan nisbiy namlikni o‘lchash usuli (VIT-1 va VIT -2) havo namligi va
psixrometrik farq o‘rtasidagi bog‘liqlikka asoslangan o‘lchov diapazoni, t: 0...+25,
˚C, ga teng
Quruq va nam termometrlar: psixrometrik gigrometrning asosi ikkita
termometr – quruq va nam. Quruq termometr odatda havo haroratini o‘lchaydi, nam
termometr esa nam to‘pning haroratini o‘lchash uchun ishlatiladi. Nam termometr
odatda nam to‘siqqa ega bo‘lib, u suv yoki boshqa namlik tashuvchilar bilan
namlanadi.
Korpus va himoya qopqog‘i: psixrometrik gigrometrlar odatda chang, namlik
va mexanik shikastlanish kabi tashqi ta’sirlardan himoya qiluvchi korpus yoki
himoya qopqog‘iga ega. Bu o‘lchovlarning aniqligini saqlash uchun muhimdir.
O‘lchov va o‘lchov mexanizmi: o‘lchov natijalarini ko‘rsatish uchun odatda
o‘lchov yoki raqamli displey ishlatiladi. O‘lchov mexanizmi termometrlar bilan
bog‘liq bo‘lib, quruq va nam termometrlar orasidagi harorat farqi asosida havoning
nisbiy namligining to‘g‘ri ko‘rinishini ta’minlaydi.
18

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
KIRISH
Havoning nisbiy namligini o‘lchash zamonaviy ilmiy va texnik tadqiqotlarda,
shuningdek sanoat va kundalik hayotda muhim jihatdir. Havoning nisbiy namligi
atmosferadagi suv bug‘lari miqdorini aniqlaydi va ko‘plab fizik, kimyoviy va
biologik jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Psixrometrik gigrometr havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun eng keng
tarqalgan va qulay vositalardan biridir. U suyuqlikning bug‘lanishi va havo
haroratini o‘lchash printsipiga asoslanadi va meteorologiya, iqlimshunoslik,
qurilish, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot va sanoat kabi turli sohalarda keng qo‘llaniladi.
Hozirgi kunda iqlim o‘zgarishi va atrof-muhit muammolariga e’tiborning
kuchayishi sharoitida havoning nisbiy namligini o‘lchash va nazorat qilish tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda. Global iqlim o‘zgarishlari qurg‘oqchilik, suv toshqini va
bo‘ronlar kabi ekstremal ob-havo hodisalarining ko‘payishiga olib keladi, bu esa
havo namligini aniqroq va sezgirroq o‘lchash va bashorat qilishni talab qiladi.
Psixrometrik gigrometr yordamida havoning nisbiy namligini o‘lchashning
ahamiyati uning havo namligi to‘g‘risida real vaqtda va joyida ma’lumot berish
qobiliyatidir. Bu havo namligidagi o‘zgarishlarga tezda javob berishga va qulay
sharoitlarni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash va materiallar va jihozlarning
shikastlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tegishli choralarni ko‘rishga imkon beradi.
Bundan tashqari, nisbiy namlikni psixrometrik gigrometr bilan o‘lchash havo
namligining inson salomatligi, o‘simliklarning o‘sishi, infektsiyalarning tarqalishi
va atrof-muhitning boshqa ko‘plab jihatlariga ta’sirini o‘rganish bilan bog‘liq ilmiy
tadqiqotlarda muhim rol o‘ynaydi.
Psixrometrik gigrometrlarning keng qo‘llanilishi va ishlatilishiga qaramay,
ularning aniqligi va ishonchliligiga harorat o‘zgarishi, atmosfera bosimi, agressiv
muhit va boshqalar kabi turli omillar ta’sir qilishi mumkin. Shuning uchun
gigrometrlarni kalibrlash va texnik xizmat ko‘rsatish, shuningdek o‘lchov xatolarini
tuzatish usullarini ishlab chiqish muhimdir.
3

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
uchun asboblarni vaqti-vaqti bilan kalibrlash va tekshirishni amalga oshirish
muhimdir.
Psixrometriya asboblarining xatosini aniqlash usullarining ilmiy asoslanishi
havo namligi va issiqlik almashinuvini o‘lchash fizikasi tamoyillariga asoslanadi.
Mos yozuvlar asboblari bilan taqqoslash usullari va boshqariladigan sharoitlardan
foydalanish o‘lchangan parametrlarni taqqoslash va ko‘paytirish tamoyillariga
asoslanadi. Matematik modellashtirish nam havo jarayonlari va psixrometrning
ishlashini tavsiflovchi tenglamalarga asoslangan.
Xulosa qilib aytganda, psixrometriya asboblarining asosiy xatosini aniqlash
usullari va vositalari havo namligini o‘lchashning aniqligi va ishonchliligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ulardan foydalanish fizika va issiqlik
almashinuvining ilmiy tamoyillariga asoslanadi va qurilmalarning ishlashini
samarali nazorat qilish va ularni maqbul holatda saqlashga imkon beradi.
2.2. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti.
"Metrologiya va metrologik ta’minot" – o‘lchashlar birliligi va talab qilingan
aniqligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ilmiy, texnik va normativ-usuliy asoslar
sohasi. Xalq xo‘jaligi uchun ushbu ixtisoslik ilmiy va texnik muammolarining
yangiligi va ahamiyati yangi o‘lchash usul va vositalarini ishlab chiqish va
mavjudlarini takomillashtirish, o‘lchashlar birliligi va talab qilingan aniqligini
ta’minlashga qaratilgan yangi ilmiy asoslangan tashkiliy va usuliy muammolarni hal
qilish, shuningdek ishonchsiz o‘lchash natijalarining salbiy oqibatlarini bartaraf
etish va istisno qilishdan iborat. Mahsulot (xizmatlar) va texnologik jarayonlar,
korxona va sinov laboratoriyalarining asbob-uskunalari, o‘lchov, sinov va tekshiruv
usul va vositalari, normativ hujjatlar, ilmiy, ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik
faoliyatni metrologik ta’minlash tizimlari professional faoliyat ob’ektlari
hisoblanadi. Hozirda “MXKM” DK – O‘zbekistondagi, asosiy vazifasi – sanoatda,
sog‘liqni saqlashda, aloqa tizimlarida, savdoda, mudofaada, resurslarni (suv, gaz,
neft, elektr energiyasi) hisobga olishda, tabiat muhofazasi va boshqa xo‘jalik
25

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
VIT-1 0 dan + 25 ºC gacha bo‘lgan haroratni va +5 dan +25 ºC gacha bo‘lgan
harorat oralig‘idagi nisbiy namlikni o‘lchaydi.
VIT-2 +15 dan +40 ºC gacha bo‘lgan harorat va +20 dan +40 ºC gacha bo‘lgan
haroratda nisbiy namlikni o‘lchaydi.
Interpolatsiya orqali nisbiy namlikni aniqlashga misol (vit-1 psixrometrlari).
Biz haroratni "quruq" va "namlangan" vit-1 termometrlari va bu harorat o‘rtasidagi
farq bilan aniqlaymiz.
Termometrlar O‘lchangan
harorat, °C Pasportdagi
haroratga
tuzatishlar, °C Tuzatishlar
kiritilgandan
keyingi harorat, °C
"quruq" Т
с =22,5°С -0,15°С 22,35°С
"namlangan" Т
у =16,1°С +0,20°С 16,3°С
Biz T
c =22,4 harorat farqini (T
c -T
y ) 22,4-16,3 =6,1 deb olamiz: Biz T
c =22,4°C
uchun nisbiy namlikni aniqlaymiz, buning uchun biz T
c uchun jadval bo‘yicha
nisbiy namlik qiymatini 22 dan 23°C gacha interpolatsiya qilamiz. 0,4×2=0,8%
48+0,8=48,8. T
c =22,4°C va T
c -T
y =6,1°C uchun nisbiy namlikni aniqlaymiz,
buning uchun o‘qish farqi 6,0 dan 6,5°C gacha bo‘lgan nisbiy namlik qiymatini
interpolatsiya qilamiz. nisbiy namlik (0,1x4,0):0,5=0,8%. Shuning uchun 22,4 va
T
c -T
y =6,1°C haroratdagi "Phi" namligi 48,8-0,8 =48% ga teng bo‘ladi.
20

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
II. TEXNOLOGIK QISM
2.1. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash
usullari va vositalari.
Psixrometrik gigrometrlar, shubhasiz, sanoat, meteorologiya, agrar sektor va
boshqa ko‘plab sohalarda havo namligini o‘lchash uchun muhim vositadir. Biroq,
har qanday o‘lchash asboblari singari, ular olingan ma’lumotlarning aniqligiga ta’sir
qilishi mumkin bo‘lgan ma’lum bir xatoga duch kelishadi. Shuning uchun ushbu
qurilmalarning asosiy xatosini ilmiy asoslash bilan aniqlash usullari va vositalariga
ega bo‘lish kerak.
Psixrometrlarning asosiy xatosiga turli omillar, jumladan, ishlab chiqarishdagi
noaniqliklar, sensorlarning eskirishi, atrof-muhitdagi o‘zgarishlar va boshqalar
sabab bo‘lishi mumkin. Ushbu xatoni aniqlash uchun turli xil usullar va vositalar
qo‘llaniladi, ularning har biri o‘zining afzalliklari va cheklovlariga ega.
Psixrometrlarning xatosini aniqlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu
yuqori aniqlikka ega va xalqaro standartlarda kalibrlangan mos yozuvlar asboblari
bilan taqqoslashdir. Psixrometr ko‘rsatkichlarini mos yozuvlar asbobining
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash orqali tekshirilayotgan asbobning og‘ishini va
shuning uchun asosiy xatosini aniqlash mumkin. Psixrometrlarning asosiy xatosini
aniqlashning yana bir usuli bu boshqariladigan sharoitlardan foydalanishdir. Namlik
va havo harorati uchun ma’lum ma’lum sharoitlarni yaratish va qurilma
ko‘rsatkichlarini kutilgan qiymatlar bilan taqqoslash orqali uning aniqligi va
xatosini baholash mumkin. Psixrometrning fizik tamoyillariga asoslangan
matematik modellashtirish usullari ham mavjud. Qurilmaning ishlashiga ta’sir
qiluvchi turli omillarni hisobga olgan holda matematik modellarni ishlab chiqish
orqali uning xatosini raqamli ravishda baholash va noaniqlikning asosiy manbalarini
aniqlash mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, psixrometriya asboblarining asosiy xatosini aniqlash
murakkab vazifa bo‘lib, kompleks yondashuvni va bir vaqtning o‘zida bir nechta
usullardan foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, atrof-muhitning
o‘zgaruvchanligini hisobga olish va ularning aniqligi va ishonchliligini ta’minlash
24

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Nam havo tarkibini quruq havo va suv bular aralashmasidan iborat deb qarash
mumkin. Nam havo quritish jarayoni mobaynida namlik va issiqlik tashuvchi agent
vazifasini bajaradi. Ayrim hollarda tutun gazlari yoki ularning havo bilan
aralashmasidan xam foydalaniladi.
Nam havoning holati uning absolyut namligi, nisbiy namligi, nam saqlashi va
entalpiyasi bilan tavsiflanadi. 1m 3
nam havo tarkibidagi suv bularining miqdori (kg)
absolyut namlik deyiladi (ρ
c.b , kg/m 3
). Agar nam havo kelgusida sovutilsa, maolum
bir haroratda, havo tarkibidagi namlik shudring sifatida ajrala boshlaydi. havoning
ushbu holatdagi harorati shudring nuqtasi deb ataladi. Bunday sharoitda havo suv
bilan maksimal to‘yingan (ρ
t , kg/m 3
) bo‘ladi. Havoning absolyut namligini ρ
c.b uning
to‘yinish paytidagi absolyut namligiga ρ
t nisbati nisbiy namlik φ (%) yoki to‘yinish
darajasi deyiladi.
φ = ρ
c.b /ρ
t = R
c.b / R
t , (1)
bu yerda R
c.b - nam havodagi suv bularining parsial bosimi, Pa; R
t - berilgan
harorat va umumiy barometrik bosim ostida to‘yingan suv bularining bosimi, Pa.
Havoning nisbiy namligi psixrometr yordamida aniqlanadi. Psixrometr ikkita
termometrdan iborat bo‘lib, ularning birini sharchasi doimo ho‘llanib turiladi,
ikkinchisi esa quruq bo‘ladi. Namlik bilan to‘yingan havodan qurituvchi agent
sifatida foydalanish mumkin emas. havodagi namlik qanchalik kam bo‘lsa, undan
qurituvchi agent sifatida foydalanish imkoniyati shunchalik keng boladi. 1m 3
absolyut quruq havoga to‘g‘ri kelgan suv bulari miqdori havoning nam saqlashi (x,
kg/kg yoki d, g/kg) deb yuritiladi
x = m
s.b /m
q.h = ρ
c.b /ρ
q.h = 0,622φR
t /(R-R
c.b ), (2)
bu yerda ρ
q.h - absolyut quruq havoning zichligi, kg/m 3
; m
s.b - nam havoning
berilgan hajmidagi suv bularining massasi, kg; m
q.h - absolyut quruq havoning
massasi, kg; R- nam havoning umumiy bosimi, Pa. Havoning entalpiyasi uning nam
saqlashi va haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Nam havoni entalpiyasi uning tarkibidagi 1
kg quruq havo miqdoriga nisbatan olinadi. Nam havo entalpiyasi J [J/(kg quruq
havo)] quyidagi tenglama bo‘yicha aniqlanishi mumkin:
I = s
q.h t + x
ib = [(1000+1.97 .
10 3
x)t + 2493 .
10 3
x], (3)
6

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
tashlanayotgan hollarda (bug‘latish, filtrlash yo‘li bilan) zichlik o‘lchagichining
ko‘rsatkichlari pulpadagi suyuqlik miqdori bilan aniqlanadi. U holda zichlik
o‘lchagich namlik o‘lchagich vazifasini bajaradi. Suyuqliklar uchun mo‘ljallangan
maxsus nam o‘lchagichlarda sig‘imli va absorbtsion o‘lchash usullaridan
foydalaniladi. Sig‘imli nam o‘lchagichlarning ishlashi suyuqlikda suv miqdori
kamayganda uning dielektrik singdiruvchanligining o‘zgarishiga asoslangan.
Bunday nam o‘lchagichning elektr sxemasi sig‘imli sath o‘lchagichning elektr
sxemasiga o‘xshash. Suyuqlik namligining o‘zgarishi sig‘imning va chiqish
kuchlanishining o‘zgarishiga olib keladi. Bunday nam o‘lchagichlar bilan neftdagi
suv miqdori o‘lchanadi.
Asbobsozlik zavodlari PAVN turidagi analizatorlar ishlab chiqaradi, uning
yordamida neft va neft mahsulotlaridagi suv miqdori aniqlanadi. U neftdagi va
dielektrik xossalari jihatidan unga yaqin neft mahsulotlaridagi (moylar, mazut, dizel
yoqilg‘ilari va h.) suv miqdorini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Analizator o‘lchash
bloki, ta’minlash va nazorat bloklari (TNB) hamda o‘lchanadigan parametrni qayd
etadigan avtomatik potentsiometr KSP4I dan iborat. Analizatorning ishlash printsipi
nazorat qilinayotgan mahsulotlarning dielektrik singdiruvchanligini o‘lchashga
asoslangan bo‘lib, bu kattalikning qiymati mahsulotdagi suv miqdoriga mutanosib
bo‘ladi. O‘lchash chegaralari 0...5 va 5...15%, o‘lchanadigan muhitning harorati
5...50 0
C, zichligi 0,320 ... 0,900 g/sm 3
.
4-rasm . Absorbsion namlik o‘lchagichning sxemasi.
10Taxlil qilinadigan oqim .F
1
F
2

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
Nam havoni sovutish jarayoni . havoning dastlabki holati A(t
1 , φ
1 , I
1 , x
1 ) nuqta
bilan belgilanadi. Sovutish x
1 =const chizii booylab to V(t
1 <t
2 , φ
1 <φ
2 , I
2 <I
1 , x
1 =x
2 )
nuqtagacha boolgan AV kesma bilan tavsiflanadi. Sovutish jarayonida havoning
nisbiy namligi ortib boradi va uning V nuqtadagi qiymati φ=100% booladi. V
nuqtaga toori kelgan harorat (t
2 ) shudring nuqtasi deyiladi. Sovutish jarayonida
ajralib chiqqan issiqlik miqdori Δ I=I
1 -I
2 booladi.
3-rasm. Nam havoni sovutish jarayonini I–x diagrammada aks ettirilishi.
Nam havo harorati t
o va xool termometr koorsatgichi t
m oortasidagi farq quritish
potensiali
ε = t
o - t
m (4)
deyiladi. ε kattaligi havoning material tarkibidagi namlikni ooziga singdirish
xususiyatini tavsiflaydi. Sovutish jarayoni (3-rasm) φ=100% chizii booyicha
ixtiyoriy t
3 harorat-gacha S(t
3 ,I
3 ,x
3 ) davom ettirilsa, havodagi suv bui
kondensatsiyalana boshlaydi. Bu paytda havoning oota sovutilishi natijasida
ortiqcha namlik ajralib chiqadi (x
3 <x
2 ), biroq uning nisbiy namligi oozgarmaydi
(φ=100%). Bu jarayon VS chiziq booyicha boradi.
1.1.2. Suyuqliklarning namligini o‘lchash
Suyuqliklarning namligini o‘lchash uchun maxsus nam o‘lchash asboblari yoki
suyuqlikning biror boshqa xossasini o‘lchaydigan asboblar qo‘llaniladi (bu xossa
suyuqlikning namligiga bog‘liq bo‘lishi kerak). Masalan, pulpani xarakterlaydigan
tavsiflardan biri uning tarkibidagi suyuqlik, qattiq modda nisbatidir. Bu kattalik
odatda zichlik o‘lchagichlar bilan o‘lchanadi. Pulpadan faqat suyuq faza chiqarib
9

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
TEXNIK XUSUSIYATLARI
Bo‘linish chegarasi, ºC 0.2
Harorat chegarasi, °C 0…25
Tu ТУ25-11.1645-84
Umumiy o‘lchamlari, mm 295х120х50
Davlat reestridagi raqam 9364-08
Termometrik suyuqlik Organik suyuqlik
Tekshirish oralig‘i 2 yil
Nisbiy namlikni o‘lchash diapazoni, % 20…90
Vit-1 termometrida quyidagi turdagi psixrometrik jadval mavjud:
Ko‘rsatish.
quruq. term.
- ºC TERMOMETR KO‘RSATKICHLARINING FARQI, ºC
0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 10,5 11,0
NISBIY NAMLIK, %
5 91 83 75 66 58 50 42 34 26 19
6 92 84 76 67 60 52 45 37 30 22 15
7 92 84 77 69 62 54 47 40 33 26 19
8 92 85 78 70 63 56 49 42 36 29 22 16
21Nam termometriPsixometrik jadval
Quruq termometr
Termometr shkalasi
fitilTermometrning
yuqori zaxira idishi
Termometrning pastki
asosiy rezervuari
Distillangan suv Pitatel(Ozuqlantiruvchi)Plastik korpus

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
X= Xo’rt∓ ∆X=∈[22.417 ;22.912 ]P ning qiymati
N 0,6 0,7 0,8 0,9 0,95 0,98 0,99
5 0,94 2,0 3,1 8,3 17.7 31,8 63,7
10 0,88 1,2 1,5 2,1 2,8 3,7 4,8
20 0,86 1,2 1,4 1,8 2,1 2,8 3,3
40 0,85 1,1 1,3 1,7 2,1 2,5 2,9
60 0,85 1,2 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,6
Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyati tuzamiz:
y i =
1
σ√2π∗e
−(∆xi)2
2σ2

L
i X
o‘rt
∆ X (∆ Xi)2
∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
σ σ n ∆ X
X Yi
1 22,4 22,66 -0,265 0,0702 5,2855 0,52743 0,1179 0,24
7
22,417 0,666694756
2 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
3 22,4 -0,265 0,0702 0,666694756
4 22,6 -0,065 0,0042 0,750664441
5 23,1 0,435 0,1892 0,538315734
6 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
7 22,1 -0,565 0,3192 0,426148183
8 23,6 0,935 0,8742 0,157157218
9 22,2 -0,465 0,2162 0,512815566
10 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
11 21,9 -0,765 0,5852 22,912 0,26419479
12 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
13 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
14 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
15 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
16 22,4 -0,265 0,0702 0,666694756
17 22,5 -0,165 0,0272 0,720265016
18 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
36

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 e) davlat arbitraj idoralari tomonidan ekspertiza o‘tkazishda, shuningdek
bojxona tekshiruvida o‘lchashlar uchun qo‘llaniladigan o‘lchash vositalari.

32

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
izotermasigacha ko‘tarilib, ularning kesishishi A nuqtasini va shuning uchun
havoning namligi phA va boshqa parametrlarni toping.
Namlikni o‘lchashning ushbu usuli elektrolitik isitiladigan sensorlar
yordamida ham amalga oshiriladi. Shudring nuqtasi harorati muvozanat holatiga
kelgunga qadar harorat o‘zgartirgichning sezgir elementini qoplaydigan to‘yingan
tuz eritmasini isitish orqali aniqlanadi .
Solishtirma usul
Namlikni o‘lchashning kamroq tarqalgan usullari ham e’tiborga loyiqdir.
Umumiy assimilyatsiya usuli suv bug‘ini o‘zlashtirishga qodir bo‘lgan modda orqali
ma’lum hajmdagi havoni o‘tkazishga va namlikning to‘liq so‘rilishi natijasida ushbu
moddaning parametrlarining o‘zgarishini baholashga asoslangan. Ikki xil usul
mavjud: gravimetrik va kimyoviy. Birinchisida havoning namligi absorberning
og‘irligi oshishi bilan aniqlanadi. Kimyoviy usullar absorberning o‘rganilayotgan
havodagi namlik bilan kimyoviy reaksiyasiga asoslanadi. Eng mashhur usullarga
quyidagilar kiradi: gazometrik va Fisher reaktivi bilan titrlash. Asetilen usulida suv
bug‘ining kaltsiy karbid bilan atsetilen ajralib chiqishi bilan reaksiyasi, gidrid
usulida esa vodorod ajralib chiqishi bilan kaltsiy gidrid qo‘llaniladi, ammo bu
usullar unchalik keng tarqalgan emas. Fisher usulidan foydalanganda tahlil qilingan
gaz reaksiya idishiga tushadi, u erda titrlash tugaguniga qadar reagent orqali
pufakchalanadi, bu elektrometrik yoki boshqa usul bilan qayd etiladi. Gazning
namligi o‘tgan gaz hajmi va idishdagi reaktiv miqdori bilan belgilanadi. Jami
assimilyatsiya usullarini mutlaq deb hisoblash mumkin va ularning aniqligi
printsipial jihatdan yuqori, ammo amalda u o‘lchash operatsiyalari xatolari
(absorberning tortish, gaz miqdorini o‘lchash) va ichidagi aralashmalarning
mavjudligi bilan cheklanadi. ishlatiladigan gaz va reagentlar. O‘lchov jarayoni uzoq
va mashaqqatli, shuning uchun bu usullar faqat laboratoriya sifatida qo‘llaniladi.
Gigrometrlarni kalibrlash va sinash uchun eng aniq namunali usul sifatida
gravimetrik yutilish usuli qo‘llaniladi. Xuddi shu funktsiyalar namlik miqdori juda
past bo‘lgan hududda Fisher usuliga beriladi. Kondensatsiya-qalinlash usuli, bunda
15

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
faoliyati sohalarida o‘lchashlar birliligini ta’minash va saqlab turish bo‘lgan eng
yirik amaliy metrologiya tashkilotidir.
Metrologik faolyatning asosiy yo‘nalishlari: O‘V qiyoslash, kalibrlash, turini
tasdiqlash maqsadida sinash, sinov jihozlari va o‘lchashlarni bajarish usuliyatlarini
metrologik ekspertiza qilish, attestatlash. Har yili “MXKM” DK tomonidan (100
ming energotashuvchilarni hisobga olish priborlari!) ortiq metrologik xizmat
ko‘rsatish amalga oshiriladi. Metrologik potensialning izchillik bilan oshirilishi
muntazam ravishda yangi O‘V qiyoslash, kalibrlash va sinash turlarini
o‘zlashtirishga imkon beradi. Yoqilg‘i, issiqlik, suv yetkazib beruvchilari va
iste’molchilari o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblarning to‘g‘riligi faqat magistral neft -
va gazquvurlarida, neftni qayta ishlash zavodlarida, neft bazalarida, neft va gazni
hisobga olish uzellarida, issiqlik va suv ta’minoti tizimlarida gaz, suv, issiqlik, elektr
energiyasi va neft mahsulotlarining sarfini o‘lchash vositalarining omilkor va
mustaqil metrologik ta’minoti sharti bilan kafolatlanishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi “Metrologiya to‘g‘risidagi” Qonunining 14-
moddasiga muvofiq moddiy boyliklarni va energetika resurslarini hisobga olish
davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati tatbiq etiladigan doiraga kiradi va shu
sababdan barcha gaz, sovuq va issiq suv va elektr energiyasini hisobga olish
priborlari davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati tatbiq etiladigan doiraga kiradi
hamda belgilangan qiyoslashlararo intervalga asosan majburiy tekshiruvdan
o‘tkazilishi kerak.
Majburiy davlat qiyoslovidan o‘tkazilishi kerak bo‘lgan o‘lchash vositalarining
nomlangan ro‘yxatiga muvofiq qiyoslashlararo interval quyidagilarni tashkil etadi:
- aholining gaz hisoblagichlari uchun - 4 yilda 1 marta;
- korxona va tashkilotlarning gaz hisoblagichlari uchun - 2 yilda 1 marta.
“O‘zstandart” agentligi tomonidan, bugungi kunda Respublikamizda yagona
bo‘lgan, sanoat hisoblagichlari va o‘lchash diapazoni 2500 m 3
/ch gacha bo‘lgan sarf
o‘lchagichlari uchun zamonaviy qiyoslash uskunasi xarid qilindi.
26

O‘zq Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligi va o‘rtacha arifmetik qiymati
o‘rtacha kvadratik xatoligi σ (3) va σ
n (4) formulalar yordamida topiladi.
σ=√
∑i=1
n
(∆xi )2
n−1 =¿ (3)
σ n = σ
√
n =
√ ∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
n ( n − 1 ) (4)
O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligini topamiz.
σ=
√
∑i=1
19
(∆ Xi)2
19 = √
∆X12+∆X22+∆X32+⋯+∆X182+∆ X192+∆X202
19 =√
(2.2971 )2
19
≈ 0,52743
O‘lchash natijalari o‘rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha topamiz.
σ n =
√ ∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
n ( n − 1 ) = √ ∆ X
1 2
+ ∆ X
22
+ ∆ X
32
+ ⋯ + ∆ X
18 2
+ ∆ X
192
+ ∆ X
202
20 ( 20 − 1 ) = √ ( 2.2988 ) 2
20 ∙ 19 ≈ 0,11793
20 ta natijadagi qo‘pol xatoliklarni topish uchun biz “uch sigma”mezonidan
foydalanamiz. Agar o‘chashlarning absolyut xatoligining absolyut qiymati (moduli)
3*σ qiymatdan oshib ketgan bo‘lsa, ushbu natija qo‘pol xatolik hisoblanadi.
3 σ=3*0.52743= 1.58229
X
i ning qolgan qiymatlarining hech biri endi o‘rtacha arifmetik 0,012 dan ko‘proq
farq qilmaydi. Shuning uchun biz qo‘pol xatolik yo‘q deb taxmin qilishimiz
mumkin.
Ehtimoliy xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi:
∆ X = t
n ∙ σ
n
bu yerda t n = Styudent koeffitsienti bo‘lib uni quyidagi maxsus jadvaldan
o‘lchash soni (n=20) va qabul qilingan ishonchli ehtimollik (texnik o‘lchashlarda
P=0,95 ehtimollik olinadi) qiymatlariga olinadi.
∆X= tn∙σn=2,1 ∙0.11793 =0,247668
Bu holda o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati (ishonchlilik intervali)
quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
X= Xo’rt∓ ∆X= Xo’rt∓tn∙σn
35

Mundarija

KIRISH............................................................................................................
NAZARIY QISM
1.1.	Psixrometriyaning fizik asoslari............................................................................. Nam havoning asosiy parametrlari ............................................................. Suyuqliklarning namligini o‘lchash.............................................................
1.2.	Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish.
1.3.	Psixrometrik gigrometr qurilmalarining tuzilishi va ishlash nazariyasi................
TEXNOLOGIK QISM
2.1	Psixrometrik gigrometr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari.................................................................................................................
2.2	Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti..............................
2.3	Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari................................
2.4	Psixrometrik gigrometr qurilmalarini sanoat korxonalarida tutgan o‘rni
2.5	O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish tartibi…………………………………………………………………………......
HISOBIY QISM
3.1	Psixrometrik gigrometr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash..................................................................................................................
XULOSA....................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.....................................................................

Купить