Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat. M.Fridmenning monetar qoidasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	145.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	10 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat. M.Fridmenning monetar qoidasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat.
M.Fridmenning monetar qoidasi
mavzusidagi

KURS ISHI

MUNDARIJA

KIRISH ..................................................................................................... 2
I BOB PUL BOZORIDA MUVOZANAT HOLATI TAHLILI .......... 5
1.1 Pulning zarurligi, mohiyati va funksiyalari ................................. 5
1.2. Pul bozori modeli ........................................................................... 9
1.3. Milton Fridmentning pulning miqdoriy nazariyasi ................. 12
I I BOB O’ZBEKISTON PUL BOZORIDAGI MUOZANAT ......... 21
HOLATINI TAMINLASH CHORA TADBIRLARI ......................... 21
2.1 Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat ahamiyati ................... 21
2.2 Rivojlangan davlatlarda pul bozoridagi uzoq muddatli
muvozanat ........................................................................................... 25
2.3 O’zbekistonda pul bozorining xalqaro tajribalar asosida
rivojlanishi ........................................................................................... 32
XULOSA ................................................................................................ 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................... 43
1

KIRISH
Mavzuning dolzarblig . Mark Fridman monetar siyasatining, iqtisodiy
faoliyatini o'rganish haqida aytadigan bo`lsak, u monetar siyasning o'rganish haqida
bo'lishi, u monetar siyaning o'zgarishlarga ta'siri, valyuta qimmatining o'chirish,
inflatsiya va boshqa ko'rinishlarga qarshi kurash choralarini ko'rish. Uning o'z
izohlarida, monetar siyasatning pul bozorlarida uzoq tozalashni ta'minlashda
ahamiyati, iste'molni tartibga solishda o'z ahamiyatini ta'kidlagan. Maqsadining
muhimligini, monetar siyasatning holatini ta'minlashda qanday vaziyatga ega
bo'lishi izohladi. Pul bozorida uzoq muddatli muvozanatda, Milton Fridmenning
monetar qoidasi kurs ishining dolzarbligiga ko'rsatilgan diqqat, uzun muddatli pul
bozorlarining o'zgarishlari va ularning dengiz tomonidagi to'liq o'zgarishlari
vaqtinchalik muammoiyotini ta'riflashda yaratilgan. Fridmenning fikri bo'yicha, pul
miqdori va kurs o'zaro qat'iy aloqaga ega: pul miqdori o'zgarishlariga sabab bo'lgan
faktorlar kursni o'zgartirishi mumkin, va kurs o'zgarishlari ham pul miqdorini
o'zgartirishi mumkin. Bu qoida, pul miqdorining to'liq o'zgarishlaridan qo'llanib
kursni tashqi ta'sirlardan himoya qilish va pul miqdorini belgilangan chet eldan
xavfsizlantirish maqsadida o'zgarishlarni qo'llab-quvvatlashni maqsad qiladi.
Kurs ishining ob`ekti va predmeti . Kurs ishining predmeti bu Pulning
zarurligi, mohiyati va funksiyalari, Pul bozori modeli, Milton Fridmentning
pulning miqdoriy nazariyasini o`rganish.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari . Kurs ishining nazariy asoslari
pul tushunchasining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish,
Milton Fridmenning
monetar qoidasi kurs ishining ilmiy va nazariy asoslari bilan bog'liq. U shuningdek,
Fridmenning qoidasi asosi bilan muvozanatli pul bozorining eng muhim
tamoyillaridan biri "boshqaruvchisiz pul bozori" prinsipi. Uning nazariyalariga
ko'ra, pul mablag'larini boshqarishda ortiqcha konsentratsiya va monetar ishlar
statistikasi keladigan ma'lumotlar juda muhimdir. Fridmen monetar qoidasi asosida

to'liq tartib va stabil kurslar, minimal iste'dodlar, pul bozorining rivojlanishi va
iqtisodiy iste'dodning ortishi kabi muhim maqsadlarni hamda
3

boshqarish resurslari va zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalanishni talab
qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Rivojlangan davlatlarda pul
bozoridagi uzoq muddatli muvozanat, Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat
ahamiyati, O’zbekistonda pul bozorining xalqaro tajribalar asosida rivojlanishi
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Birinchi bobda Pulning zarurligi,
mohiyati va funksiyalari, ikkinchi bobda Pul bozori modeli haqida aytib o`tilgan.
Kurs ishining umumiy hajmi 37 bet

4

I BOB PUL BOZORIDA MUVOZANAT HOLATI TAHLILI
1.1 Pulning zarurligi, mohiyati va funksiyalari
Pul – bu umumiy ekvivalent sifatida qo llaniladigan universal tovarning ʼ
alohida turi bo lib, boshqa tovarlarning qiymati u orqali ifodalanadi. Pul bu mutloq
ʼ
likvidlilikka ega bo lgan ne matdir. Tovar ayriboshlash munosabatlari ular paydo
ʼ ʼ
bo lgan vaqtdan boshlab, bozorda umumiy ekvivalent bo la oladigan, xamma
ʼ ʼ
uchun maqbul qulay tovarni izlashni ob ektiv ravishda taqozo etgan. Ma lumki
ʼ ʼ
turli davrlarda metallar –bronza, temir, mis, kumush, oltin ana shunday ekvivalent
bo lgan.
ʼ 1816 yildan 1900 yilgacha mamlakatlarning ko’pchiligi oltin yoki oltin
tanga standartiga o’tganlar. Bu standartda mamlakatning asosiy pul birligi
muomalada bo’ladigan oltin tangada zarb qilingan. 1
Uning nominali uning
tarkibidagi oltin qiymatiga teng bulgan. Kumush va mis tangalar esa mayda pul
rolini bajarga.Qog oz Pullar to laqonli pullarni taqdim etuvchi pul belgilaridir.Ilk
ʼ ʼ
qog oz pullar eramizning XII asrida Xitoyda. Evropa va
ʼ А merikada esa- faqat
XVII-XVIII asrlarda paydo bo ldi. Rossiyada qog oz pullar 1769 yilda joriy
ʼ ʼ
etilgan. Uzoq qadimdan ishlab chiqarishning va tovar munosabatlarini rivojlanishi
natijasida pul yuzaga chiqa boshlagan. Bizning fikrimizcha pulning yuzaga
chiqishiga bevosita quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan:
1. Jamiyatda mehnat taqsimotini hamda mahsulotlar almashuvini yuzaga
chiqishi.
2. Natural xo‘jalikdan asta —sekin tovarlarni ishlab chiqarish va ularni
ayirboshlashga o‘ta boshlashi.

1 Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi, - T.: TDIU,
2011

5

3. Tovar mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi va mol —mulk jihatidan
mustaqil mulkdorlarning shakllanib borishi.
4. Ayirboshlash jarayonida ekvivalentligi (moslik) yuzaga chiqishi va
unga rioya etila borishligi.
Pulning iste’mol qiymati shuki u o’z funksiyasini bajarib iqtisodiyot
mushkulini oson qiladi (vositachi sifatida).Pulning qiymati (qadr qiymati) deganda
pul birligining xarid qilish qobiliyati, ya’ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid
etish mumkinligi tushuniladi. Pulni qiymati metal pulni zabt etish yoki qog’oz
pulni bosib chiqarish xarajatlarini bildirmaydi. Bu xarajatlar pul qiymati emas,
balki pulni muomalaga kiritish sarflaridir. Pulni qiymati narxga bog’liq, narxlar
ko’tarilib, ketsa, uni qiymati (qadri) pasayadi va aksincha. Umuman pul insoniyat
kashfiyotlari ichida eng oddiy, eng tushunarli bo’lib hisoblanadi. Insoniyatning
butun yutuqlari ham, fojialari ham pul bilan bog’liqdir. Inson faoliyatini eng
muhim xarakatga keltiruvchi kuchlardan biri pul bo’lib kelgan va shunday bo’lib
qoladi. Taniqli davlat arboblaridan biri ta’kidlaganidek, «Davlatni o’rni uni qancha
soldati yoki pushkalarini qudrati bilan emas, balki milliy valyutaning
mustahkamligi bilan belgilanadi». Bunga shuni qo’shimcha qilish mumkinki,
korxonaning mavqi unda necha kishini ishlashi, ishlab chiqariladigan maxsulot
miqdori bilan emas, balki uning moliyaviy barqarorligi bilan belgilanadi. Yaxshi
ishlayotgan pul tizimi jamiyatning barcha imkoniyatlaridan to’liq foydalanish
imkoniyatini beradi, aksincha yomon ishlayotgan pul tizimi pul muomalasini
izdan chiqarib ishlab chiqarish darajasidagi keskin pasayishlar, iqtisoddagi
bandlikka va bahoga, pulni sotib olish qobiliyatini pasayishiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi.
Qiymatning umumiy (ekvivalent) shakli- Ishlab chiqarishning rivojlanishi
bilan ayirboshlanadigan maxsulotlar soni ham ortib boradi va ayirboshlashda
murakkab holat vujudga keladi, biror bir tovar sohibi ushbu tovarni o’zining
iste’moliga zarur bo’lgan boshqa bir tovarga ayirboshlanishi uchun avvalom bor
6

o’zining tovariga ehtiyoji bo’lgan boshqa bir iste’molchini topmog’i kerak bo’ladi,
ayirboshlash murakkablashib uning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Qiymatning to’la yoki kengaygan shakli-Tovar ayriboshlash rivojlanishi
bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaytirilgan shakliga o’tilgan.
Bunday ayriboshlashda bir tovarga qarama-qarshi faqat bitta tovar emas, balki bir
nechta tovarlar ishtirok etadi.inlik qiladi.
Qiymatni oddiy yoki tasodifiy shakli-Bu tovar ishlab chiqarishning dastlabki
davriga to’g’ri kelib tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bunda
maxsulot ayriboshlash uchun ishlab chiqarilmagan, lekin uni ortiqchasi tasodifiy
shaklda ayirboshlangan. Tasodifiy ayirboshlash mehnat maxsulotining tovarga
aylanganligini ifodalaydi. Ayriboshlash natijasida tovar maxsuloti o’ziga teng
qiymatli ekvivalent maxsulotga ayriboshlanadi. Ayriboshlash jarayonida iste’molni
qondirish birinchi darajali masala, tovarlar qiymatini taqqoslash esa ikkinchi
darajali masala sifatida qaralgan.
Qiymatning pul shakli-Maxsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash
jarayonining tobora rivojlanib borishi hududlar, mamlakatlar o’rtasida
savdosotiqni, tovar ayirboshlashning zaruriyatini yuzaga keltiradi. Turli
mamlakatlarda turli tovarlar umumiy ekvivalent hisoblangangaligi bu jaryonning
taraqqiy etishiga to’sqinlik qiladi.Natijada butun tovarlar dunyosidan shunday
tovarlar ajralib chiqadiki, u barcha hudud va mamlakatlarda umumiy ekvavalent
sifatida qo’llanila boshladi. Bu vazifani dastlab qimmatbaho metallar – mis va
kumush, keyinchalik oltin bajaradigan bo’ldi.Oxir oqibatda oddiy tovar
ko’rinishidagi umumiy ekvavalent o’rniga pul shaklidagi umumiy ekvavalent,
ya’ni pul maydonga chiqdi.
Umuman, pul o’z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga ega bo’lgan:
1.Tovar shaklida - “qo’yma” asrimizdan oldingi VII – asrgacha.
2.Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX – asrlar.
3.Qog’oz pullar – “banknot” XIX-XX asrlar.
4.Elektron pullar – “kartochka” XX – asr o’rtalaridan.
7

Shuni ta’kidlash lozimki uzoq yillar davomida qimmatli metallar pul
vazifasini bajargan va uning asosiy sabablari bo’lib:
1.Ularni qiymati yuqori, hajmi kichik.
2.Ular bo’linuvchan, ular bo’linganda sifatini yo’qotmaydi.
3.Ularning yaxshi saqlanishi (masalan, ko’mganda ham).
4.Ularni olib yurish qulay.
5.Bir og’irlikdagi oltin bir-biridan deyarli farq qilmaydi (bir turdagi mo’yna
bir-biridan nimasi bilandir farq qilinadi) va boshqalar.
Pulning mohiyati. Pul barcha tovarlar uchun umumiy ekvivalent rolini
oynovchi tovardir. Qiymat formalarining rivojlanish qonuniyatlari shuni
korsatadiki, pul tovar ayirboshlashning stixiyali rivojlanishi asosida, tovar ishlab
chiqarish ziddiyatlarining kuchayishi oqibatida kelib chiqqandir. Demak pul Tovar
ishlab chiqarishning stixiyali rivojlanishi, kishilar ortasidagi iqtisodiy
munosabatlarning rivojlanishi natijasi bolib, tovar ishlab chiqaruvchilar ortasidagi
ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Bu holat D.Defo romanidagi Robinzon
misolida yaqqol korinadi. Robinzon yolgizligida kemadan qutqazib qolgan hamma
buyumlar unga qol keladi, ammo oltin kerak bolmaydi. Chunki pul orqali iqtisodiy
aloqa boglash uchun hech kim yoq edi. Shuning uchun pul, oltin bu yerda ozining
qiymatini yoqotadi, keraksiz bolib qoladi.
Pulning funksiyalari to’tta. Bular qiymat o’lchovi, muomla vositasi, to’lov
vositasi va jamg’arma vositasi funksiyalari 1
.
Pul – muomala vositasi hisoblanadi. Uning muhim funksiyalaridan biri bu
aloqa vositasi ekanligi, pul orqali hayotimizdagi juda koplab ishlar hal boladi,
muammolar yechim topadi. Ammo shu bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham yoq
emas. Yuqorida aytib otilganidek jamiyatimizdagi ba’zi bir qatlam vakillari pulni
hayotining mazmuni, hayotidagi barcha narsani u orqali olchaydigan insonlar
bolishadi. Aynan osha turdagi insonlar orqali koplab jinoyatlar, ogirliklar, hattoki
olim holatlari ham juda koplab kuzatiladi. Jamiyatimizda avj olib borayotgan
1 Omonov A.A . Qoraliyev T.M. Pul va banklar: Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019.
8

barchamizga xavf solayotgan korrupsiya negizida ham pul yotadi. Iqtisodiy
taraflama pulning mohiyatiga qaraydigan bolsak, davlat iqtisodiyotida pulning
ahamiyati beqiyosdir. Pul bevosita davlatlar ortasida ham, kompaniyalar zavodlar,

shu va shu kabi koplab tashkilotlar ortasida shartnomalar, kelishuvlar imzolashda
ozaro aloqa ornatishda yuksak e’tiborga egadir. Iqtisodiy kategoriya sifatida koplab
aniqliklarni yuzaga keltiradi. Masalan, ishlab chiqarishda sarflangan
sarmoyalarning xulosaviy olchamini ya’ni mahsulot tannarxini, harajatlar
miqdorini, daromadlar va olingan foyda barchasini pul tushunchasisiz anglash
imkoni yoq. Darhaqiqat hayotimizda pulning orni sezilarli darajada muhim. Pul
muomalasi – bu pulning qoldan qolga otib, doimo aylanma harakatda bolishidir.
Masalan, talaba dokonga kirib pul tolab kitob yoki daftar sotib oldi. Pul
muomala vositasi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega:
1. bu vazifani faqat naqd pullar bajaradi.
2. tovar va pul ozaro qarama-qarshi yonalishda harakat qiladi.
3. tovar va pul harakati bir vaqtda yuzaga keladi.
4. tovar sotuvchi va sotib oluvchi ortasidagi munosabat tugallanadi,
tomonlar tovarga yoki pulga ega boladilar.
5. Pul ishtirokisiz tovarni tovarga almashtirish barter deyiladi. Barter
malum kelishilgan narxlarda amalga oshiriladi.
6. Barter bozor iqtisodiyotiga togri kelmaydi, shu sababli pul
qadrsizlangan, tovar topish mushkul bolgan sharoitda amalga oshiriladi.
1.2. Pul bozori modeli
Pul bozori modeli, bir mamlakatda valyuta va moliyaning o'zgarishiga qarab
shakllangan iqtisodiy modeldir. Bu modelda valyuta kurslari, moliyaviy siyosat,
inflatsiya, daromad va boshqa o'zgaruvchanlar o'zgarishlarga bog'liq bo'lib turadi. 2
2 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020.
9

Bir mamlakatda pul bozori modellari turli usullar bilan amalga oshirilishi
mumkin. Misol uchun, sababli pul bozor modelida valyuta kursi o'zgarib, daromad
va narxlarni ta'sir qiladi. Bundan tashqari, pullarni chiqarish va koltsozlantirishning
siyosati ham pul bozori modeliga ta'sir qiladi.

Pul bozorlarining muhim usullari inkliziya qilgan ishlab chiqarish, iste'mol
qilish va maxsulotlarni eksport qilishde amalga oshiriladigan polu pedlarda
yuklanadigan solishtirishlar, soliq solishtirishlari, banklar, iqtisodiy maqsadli
tashkilotlar va boshqalar orqali amalga oshiriladi.
Shunga qarab, pul bozori modeli bir davlat iqtisodiyasini aniqlash va
rivojlantirishga yordam beradi. Uning mustaqil aniqlovchilari, valyutalar,
daromadlar va inflation qo'shimchalari yordamida sifatli iqtisodiy analizlar va
prognozlar tuziladi va iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun asos bo'ladi.Hozirgi
vaqtda Rossiyada iqtisodiy vaziyat asta-sekin barqarorlashmoqda va hukumatning
mamlakatni moliyaviy inqirozdan olib chiqishga qaratilgan sa'y-harakatlari
natijalari sezilarli bo'lmoqda. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish oqibatlarini tahlil qilish
va bashorat qilish uchun mo'ljallangan makroiqtisodiy tizimlar ishlash dinamikasini
tizimli o'rganish ayniqsa dolzarb bo'lib bormoqda.
Makrotizimlarni o'rganishning ko'plab yondashuvlari orasida iqtisodiyot va
jamiyatni kompyuterda modellashtirish alohida o'rin tutadi. Yalpi ichki
mahsulotning o‘sishini ta’minlash va iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi
muammolarini hal qilish uchun tizim dinamikasi modellari, tarmoqlararo
muvozanatning dinamik modellari, ishlab chiqarish funktsiyalari, muvozanatli va
nomutanosib iqtisodiy dinamika, agentlarga asoslangan iqtisodiy-matematik
modellar va dasturiy vositalar ishlab chiqilmoqda. iqtisodiy modellar va aqlli
texnologiyalar. Bu boradagi ishlar koʻp boʻlishiga qaramay, daromadlar va
10

xarajatlarning moliyaviy oqimlarini shakllantiruvchi iqtisodiyot tarmoqlari
oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir dinamikasi tarmoqlar zaxiralari va bozorni tartibga solish
mexanizmlarining taʼsirini hisobga olgan holda amalga oshirilayotgan ishlarda
yetarli darajada toʻliq aks etilmagan.
11

Tadqiqot ob'ekti - makroiqtisodiy tizim (MES), tadqiqot predmeti - tovar va
pul uchun makroiqtisodiy bozorlarning ta'sirini hisobga olgan holda moliyaviy
oqimlarning aylanishi.
U tovar va pul bozorlarining o'zaro bog'liq ishlashining nomutanosib
sharoitlarida makroiqtisodiy aylanma dinamikasini tizimli modellashtirishni o'z
ichiga oladi.
Muvozanatsiz bozor sharoitida makroiqtisodiy tizimning ishlash
jarayonining kognitiv modelini, tovar va pul bozorlarida narx darajalari
shakllanishining funktsional diagrammasi va dinamik modellarini ishlab chiqish,
shuningdek, o'z vaqtida ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. siyosatchilarning fiskal
va pul-kredit vositalari ta'sirida iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha moliyaviy
oqimlarning shakllanish dinamikasini eksperimental tadqiqotlar. Sanab o'tilgan
muammolarni hal qilishda e'lon qilingan natijalar asosida amalga oshiriladi va shu
jumladan oqim-inventar dinamik modellari va tovarlarning makroiqtisodiy bozori
modellari. Maqolada tovar va pulning makroiqtisodiy bozorlari o'rtasidagi o'zaro
ta'sirning nomutanosib shartlarini va pul bozorida foiz stavkalarini
shakllantirishning dinamik modelini hisobga olgan holda MESning makroiqtisodiy
aylanishining kognitiv modelini ishlab chiqish muhokama qilinadi.

1.3. Milton Fridmentning pulning miqdoriy nazariyasi
Milton Fridmen (Fridman; 1912.31.7, New Nyok) — amerikalik
iqtisodchi, iqtisodiy nazariyada Chikago maktabining yetakchi vakili. Ratgers
universitetini tugatgan (1932). Falsafa (1946) va huquq (1968) doktori.
Chikagodagi universitetda iqtisodiyot professor (1948-yildan). 1971—74 yillarda
AQSH prezidenti R. Niksonnnnt iktisodiy masalalar bo yicha maslahatchisi. ʻ
Asosiy ilmiy ishlari pul muomalasi nazariyasi va amaliyoti masalalariga
bag ishlangan. F. makroiktisodiyotda monetarizm yo nalishi asoschisi, milliy
ʻ ʻ

1

daromadning monetar nazariyasini va AQShning deyarli 100 yillik pul muomalasi
tarixini o rganib pulning miqdoriy nazariyasini asoslab bergan. Keynschshshkka ʻ
qarshi bo lgan F. tadbirkorlik erkinligi, bozor mexanizmlarining o zi davlat
ʻ ʻ
iktisodiyotga faol aralashmagan hollarda ham takror ishlab chiqarishning o z
ʻ
me yorida borishini ta minlaydi deb qaragan. F. nuktai nazariga ko ra, davlatning
ʼ ʼ ʻ
vazifasi muomaladagi pul miqdori o sishini tartibga solish bilan chegaralanishi
ʻ
lozim. 3

Asosiy asarlari
• "Inflyatsiyani bartaraf etishda soliqqa tortish", 1943;
• "Pozitiv iqtisodiy nazariya ocherklari", 1953;
• "Iste mol funksiyalari nazariyasi", 1957;
ʼ
• "Narxlar nazariyasi", 1962;
• "Amerika Qo shma Shtatlarida pul muomalasi tarixi, 1867—1960-
ʻ
yillar", 1963;
• "Inflyatsiya sabablari va oqibatlari", 1963.
Fridman miqdoriy nazariyani qayta qurishni uning mikroasoslarini
mustahkamlashdan boshladi. Awalgi yondashuvlardan farqli o‘laroq u awal
boshdanoq pul va narx o‘rtasida sabab aloqalari mavjudligi haqida makroiqtisodiy
xulosalarni ifodalashga shoshilmadi. Asosiy e’tibor kassa qoldig‘iga (pul miqdori)
talab muammosi, iqtisodiy jarayonning ayrim qatnashchilarida pulga ehtiyojni
shakllantirish qonuniyatlari tomon ko‘chdi. Shundan so‘ng «tipik individuum»
xulq-atvori butun xo‘jalikka tarqaladi va butun monetarizm doktrinasi uchun asos
bo‘lib xizmat qiluvchi pulga talab agregat funksiyasi chiqariladi. Boshlang‘ich
nuqta sifatida M. Fridman ta’kidladiki, miqdoriy nazariya bu — «ishlab chiqarish,
pul daromadi yoki narx nazariyasi» emas, balki pulga talab nazariyasi.
3 O zbekiston milliy ensiklopediyasI O zbekiston Respublikasida chiqarilgan 12 jildli universal milliy
ʻ ʻ
ensiklopediya. Ensiklopediya kirill yozuvida yozilgan. O zME O zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ʻ ʻ
ilmiy nashriyoti tomonidan nashr etilgan. O zME dagi aksar maqolalar Sovet davrida chop etilgan 14
ʻ
jildli O zbek sovet ensiklopediyasidan olingan.
ʻ
1

Monetaristlar (Keynsdan farqli ravishda) pulga talab eng yuqori darajada
barqaror boladi va aynan shu xo‘jalik mexanizmining barqarorligi kafolati
hisoblanadi degan g‘oyani ilgari surdilar. Shuni qayd etib o‘tish joizki, pulga
talabning barqaror funksiyasi pul miqdoriy nazariyasining zamirida yotgan pul
muomalasi tezligi barqarorligining yaqqol ifodasi xolos.
Biroq an’anaviy talqinlardan farqli o‘laroq monetarizmda pul
muomalasining tezligi formulasi qat’iy tleterminatsiyalanmagan va ehtimoliy aloqa
bilan almashtiriladi. Pulga talab muammosi iste’molchi tanlovi umumiy
nazariyasining bir qismi sifatida talqin etiladi. Pulga ehtiyoj tovar ayirboshlash
bitimlari summasi bilan belgilanadigan transaksion turdagi nazariyadan farqli
o‘laroq, Fridman nazariyasi «portfelli modellar» yoki «aktivlarni afzal ko‘rish»
nazariyasi konsepsiyasiga mansub hisoblanadi. Pulga talab modelini tuzishda
xo'jalik agentlarining ikki turi — uy xo'jaliklari (boylikning yakuniy egalari) va
ishlab chiqarish firmalari xulq-atvori tahlil qilinadi. Ulardan birinchisi uchun pul
boylik (qiymat)ni saqlashning shakllaridan biri hisoblansa, keyingilari uni kapital
aktivi (ishlab chiqarish xizmatlari manbasi) deb hisoblaydi. Ikkala holatda ham pul
harakatda emas (oqim emas), balki vaqt ko‘rsatkichi (zaxira) sifatida tahlil qilinadi
hamda to‘planadigan va bir-birini almashtiradigan aktivlar portfelining tarkibiy
qismlari hisoblanadi.
Fridman portfelida pul bilan birga obligatsiyalar, aksiyalar, tovar zaxiralari,
inson kapitali ham o‘rin olgan. Inson kapitali insonga / 70 investitsiyalar bilan,
ya’ni uning ta’lim olishi, salomatligini mustahkamlash xarajatlari va hokazolar
bilan bogMiq. Har bir individ daromadlarini o‘z ta’bi va xohish-istaklari bo‘yicha
taqsimlaydi. Bunda u har bir aktiv tunning istiqboldagi daromadlilik tasawurlariga
rioya qiladi. Portfelning asosiy elementi pullardir. Ular o‘z egasiga to‘lovni amalga
oshirish kafolatini ta’minlaydi, kutilmagan vaziyatlar uchun likvidlik zaxiralarini
yaratadi va h.k. Bunday boylik shaklidan kutiladigan daromad quyidagicha

1

belgilanadi — r"1 (r — daromadlilik, m — pul). Pul qiymati, uning xarid kuchi P
narx darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Monetaristlar bu omilning ta’sirini hisobga olib, M
/P kassa qoldiqlari va Y/P real daromad hajmi bilan ishlaydi. Obligatsiya va
1

aksiyalardan daromad foiz to‘lovlar r6 va dividendlar r* shakliga ega. Tovarlar
«xizmatlarni» naturada, o‘z foydaliligi bilan keltiradi. Biroq ular tovar narxlari
o‘zgarishida qadrsizlanadi yoki qiymati oshadi.
Shu sababli umumiy narx darajasining o‘zgarish sur’ati hisobga olinadi 1 / Р
• AP/At. Fridman shuningdek, w ko‘rsatkichi — nafaqat moddiy, balki ma’naviy
boylikni, ya’ni inson kapitalini ham qamrab olgan boylikni ham hisobga oladi.
Taqsimlash lozim boMgan real daromadlar summasi (narx o‘zgarishini hisobga
olgan holda) у orqali belgilanadi, hisobga olinmagan omillar, subyektlarning ta’bi
va xohishistaklarni ifodalovchi ko‘rsatkich esa и orqali belgilanadi. Natijada
boylikning individual egalari uchun pulga talab tcnglaniasi quyidagi ko‘rinishga
ega bo‘ladi:
M /P = f ( y , w, t*" , /J' , /*, l/P x AP/At, u), 4

bunda: M /P — real pul qoldiqlari; у — milliy daromad doimiy narxlarda;
w — boylik («tabiiy» komponcnt); Г " — pul qoldiqlarining kutilayotgan
daromadlilik nominal me’yori; i* — obligatsiyalarning kutilayotgan daromadlilik
nominal me’yori; f — aksiyalarning kutilayotgan daromadlilik nominal me’yori;
1 / Р = AP/At — tovar narxlari darajasining kutilayotgan o‘zgarish sur’ati; и —
pulga boigan talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Pulni jamg‘aruvchi
agentlarning ikkinchi toifasi bu — firmalar.
Fridman kapitalistik korxonalar aylanmasida pul iste’molchilarga qaraganda
boshqacha rol o‘ynaydi deb tan oladi. Biroq bir qator soddalashtirishlar yordamida
tadbirkorlik sektorining talabi ham yuqorida 71 ko‘rsatilgan tenglama holatiga
keltiriladi. Bunda faqat hisobga olinmagan omillar и kengaytiriladi.
Nominal pul qoldiqlariga talab boylikning barcha shakllaridan eng yuqori
daromad oljsh tenglamasi yo‘li bilan aniqlanadi (marjinal). Agar eng yuqori
4 «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi,

Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., - T.:
TDIU, 2011

1

foydalilikni ta’minlovchi muvozanatga erishilgan paytdan boshlab obligatsiyalar,
aksiyalar va tovarlarning daromadlilik me’yori oshadigan bo‘lsa, nominal pul
qoldiqlariga talab eng yuqori daromadlilik bu aktiv turlarining yangi daromadliligi
bilan tenglashadigan nuqtagacha tushadi. Nominal qoldiqlarning qisqarishi
ularning eng yuqori daromadliligini oshiradi, chunki bundan kam summada har bir
o‘sish ularning boshlang‘ich summasi katta bo‘lgan holatga qaraganda ko‘proq
foyda keltiradi; pul qoldig‘i har bir birligi ayirboshlashni ta’minlash bo'yicha katta
ish bajarishi lozim boMadi. Demak, Fridman ilgari surgan pulga individual talab
nazariyasi neoklassik tahlil asoslari bilan bog'liq foydani maksimallash
tamoyillariga asoslanadi. Aytib o'tish kerakki, Fridman nazariyasida buyumlarning
pul, tovar yoki xizmat shaklida daromad keltiruvchi kapital talqinidan
foydalaniladi. Mos ravishda pul ham — to'plangan kapital fondning bir qismi,
obligatsiya, aksiya, ko‘chmas mulk, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bilan
birgalikda «kapital aktiv» hisoblanadi. Shu bilan bir paytda, pullar kapital
bo'lmagani holda, xarid va to‘lov vositasi sifatida xizmat qilishi, to‘jalik tizimida
buyumlarni ayirboshlashni bilvosita ifodalashi mumkin.
M . YP = У ( NP, NP,-)d 5

bunda: M /NPp — aholi jon boshiga real kassa qoldiqlari;
Pp — doimiy narx darajasi;
N ~ aholi;
Yp /N Pp — aholi jon boshiga real doimiy daromad; y,<5—
funksiyaning raqamli ko'rsatkichlari;
8 — daromad bo‘yicha pulga talab clastikligi.
Monetaristlarning xulosalari shunga borib taqaladiki, pul massasidagi o
5 «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi,

Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., - T.:
TDIU, 2011

1

‘zgarishlar xo‘jalik konyunkturasidagi barcha yirik o ‘zgarishlarni belgilab beradi
yoki I. F isher term in ologiyasiga k o‘ra, x o ‘jalik pulning «nog‘orasiga
o ‘ynaydi». Bu tezisning zamirida pul massasining to‘liq mustaqillik tamoylli
yotadi. Pul nima ekanligining erkin talqinidan kelib chiqib, monetaristlar naqd pul
va tijorat banklari depozitlarining barcha turlarini qamrab oluvchi keng pul
agregatidan foydalanadi. Tobin aytib o ‘tganidek — monetaristlar: «Biz pul nima
ekanligini bilm aym iz, lekin u nima bo'lm asin, uning zaxirasi yiliga kamida 3—
4% barqaror o ‘sishi lozim» deydilar, ya’ni pul qoidasini keltirib chiqaradilar. Pul
massasining ekzogen xarakteri himoyasiga keng tarqalgan dalillar qatoriga
markaziy bank muomaladagi to'lov vositalari darajasini samarali nazorat qila oladi
degan fikr kiradi. Monetaristik adabiyotlarda pul bazasini tartibga solishga
asoslangan pul multiplikatori sxemasi keng qo‘llaniladi.
Pul massasi bilan pul bazasi o ‘rtasidagi nisbat pul multiplikatori deb ataladi.
Ular tarkibiga muomalaga chiqarilgan naqd pul miqdori, shuningdek, tijorat
banklarining markaziy bank zaxira schyotlarida qolgan qoldiq mablag'lari kiradi.
Aynan shu tarkibiy qismlar qonunga ko‘ra bank depozitlarini ta’minlash vositasi
hisoblanadi. M B baza hajmiga ta’sir ko'rsatishi mumkinligi, depozitlar esa bu
bazaning hosilasi ekanligi sababli taxmin qilinadiki, pul hokimiyati doim ham pul
zaxirasini kerakli y o ‘nalishda korrektirovka qila olmaydi. Pul massasi va zaxira
bazasi o ‘rtasida bog‘liqlik quyidagi formula bilan ifodalanadi:
M = mB, 6

bunda: M - pul miqdori; В — baza; m — pul multiplikatori.
Bank zaxiralari summasini o'zgartirishda ko'paytirish samarasi g‘oyasi
o ‘tgan asrning 20-yillarida, AQSH Federal zaxira tizimining shakllanish davrida
e ’lon qilingan. Biroq, pul multiplikatorining oldingi talqinlaridan farqli o ‘laroq,
6 «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi,

Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., - T.:
TDIU, 2011

1

zamonaviy monetaristlar bu ko‘rsatkichni turli x o ‘jalik agentlari — banklar, nom
oliya kompaniyalari, davlat xulq-atvorini aks ettiruvchi qator funksional
ko‘rsatkichlar bilan bog‘lagan holda uning iqtisodiy interpretatsiyasini
kuchaytirishga harakat qiladilar. Bu qatorga xususan, naqd pul koeffitsiyenti C /D
(S naqd pul summasining Dtalab qilib olinguncha bank depozitlariga nisbati) va

Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., - T.:
TDIU, 2011

1

zaxira koeffitsicnti R/D (R MB da bank zaxiralari summasining D depozitlar
umumiy summasiga nisbati). В = R + С tengligini hisobga olgan holda
koeffitsientlarni M = С + D pul massasi formulasiga kiritib, quyidagiga ega
bo‘lamiz:
M = В x C ^ R С D + D 7

Tenglikning o‘ng tomonidagi ikkinchi had (qavs ichida) — xulqatvor
ko‘rsatkichlari orqali ifodalangan multiplikator. «Baza-multiplikator» modeli pul
massasining mustaqil xarakteri haqida monetaristik tezisni asoslashda muhim rol
o‘ynaydi.
Zaxira bazasining o'ziga keladigan boMsak, baholarga ko'ra, uning 1914-
yilgacha bo‘lgan o‘zgarishlari asosan oltin zaxirasining tebranishi bilan, FZT
yaratilgandan so‘ng — federal zaxira banklarining davlat qimmatli qog'ozlar
portfeli o‘zgarishlari bilan izohlanadi.Pul massasi shakllanishining zamonaviy
jarayoni o‘ta murakkab bo‘lib, turli, ko‘pincha qarama-qarshi yo‘nalishlarda amal
qiluvchi xilma-xil iqtisodiy kuchlar ta’siri ostida bo'ladi. Zamonaviy emissiya
mexanizmining kredit xarakteri kapitalistik xo'jalik tomonidan kuchli, hal qiluvchi
ta’sirni asoslab beradi. Kassa qoldiqlariga ehtiyoj, yakuniy hisobda, to‘lov
vositalari zaxiralarini shakllantirishda asosiy o'ringa ega bo‘ladi. Biroq faqat
yakuniy hisobda. 8

Pul chiqarishning kredit kanallari bu chiqaruvning xo'jaliklar talablariga
to‘liq moslikni kafolatlamaydi hamda pul sohasidagijarayonlarning mustaqilligini
bartaraf etmaydi. Zamonaviy pul emissiyalari apparati bozor munosabatlarining
asosiy subyektlaridan biri bo‘lgan davlatning kuchli ta’siri ostida bo‘ladi. Davlat
pul-kivilii va moliya tizimidan moliyaviy resurslar tizimi va iqtisodiy faollik liolal
ijm ta’sir ko'rsatish vositasi sifatida foydalanadi. Bu esa puliiiii)’ Kn-thi asoslariga
7 Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi,
- T.: TDIU, 2011
8 Qosimov M.S. Investitsiya loyihalari tahlili: o`quv qo`llanma. - T.: Toshkent nashiryoti, 2011
1

putur yetkazadi va pul muomalasi optimal buzilishiga olib keladi, inflatsiya
jarayonlarining aylanadi.

I I BOB O’ZBEKISTON PUL BOZORIDAGI MUOZANAT
HOLATINI TAMINLASH CHORA TADBIRLARI
2.1 Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat ahamiyati
Pul bozoridagi muvozanat — moliya bozorining asosan qisqa muddatli (bir
yilgacha) kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan qismi. Pul bozoridagi
operatsiyalar firmalarning, banklarning qisqa muddatli resurelariga xizmat
ko rsatadi. Keng ma noda pul bozori xususiy shaxslar, davlat, nobank davlat ʻ ʼ
muassasalari pulga talab bilan va banklar pul taklifi bilan chiqadigan bozordir. Pul
bozori vaqtincha yetishmayotgan aylanma vositalarni to ldirish imkoniyatini
ʻ
beradi. Pul bozorining asosiy ishtirokchilari — Markaziy bank va tijorat banklari
hisoblanadi. Keyingi yillarda bankdan tashqari moliya vositachilari (mas,
AQShdagi P.b, hamkorlik fondlari) ham ishtirok etadi. Pul bozorida yuqori
likvidlikka ega bo lgan qimmatbaho qog ozlar , qimmatli qog ozlar, munitsipal
ʻ ʻ ʻ
1

veksellari va boshqa qatnashadi. Pul bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim
ob yektlaridan biridit. Pul bozori davlat harajatlarini kreditlash va byudjet ʼ
taqchilligini qoplashning manbai sifatida kat-ta ahamiyatga ega. Xalqaro
valyutakredit munosabatlari rivojlanishi bilan xalqaro Pul bozorilari paydo bo ldi.
ʻ
Pul – iktisodiyot sub`ektlari mulkining bir turi bo`lib, mulkning boshka
turlaridan ikki xususiyatiga ko`ra fark kilad:birinchidan,pul yukori likvidliliklar,
ya`nikiska muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshka buyumga
ayirboshlanish kobiliyatiga ega; ikkinchidan baxolar o`zgarmas bo`lgan sharoitda
pul yoki xech kanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi
boshka mulk turlarinikidan ancha kam 9
.
Shunga karamasdan kishilar nima uchun mulk sifatida pulga egalik kilishga
xarakat kiladilar? Bu savolga javobni pulning funktsiyalaridan topamiz. Odatda
pulning uch asosiy funktsiyasi mavjud deb karaladi. Bular :1) to`lov vositasi
(almashinuv vositasi);qiymat o`lchovi vositasi,jamg’arish( boylik to`plash)
vositasi. Umumiy ekvivalentlilik, yukori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to`lov
vositasiga aylantiradi.Xozirgi zamon iqtisodiyotida to`lovlar uch yo`l bilan
amalgam oshiriladi: 1)naqd pul to`lovi; 2) bankdagi xisobvaraklarda yozuv orkali,
ya`ni nakd bo`lmagan pul ko`chirish orkali; O`z tovari uchun olganpulini sotuvchi
doim xam birdaniga ishlatvermaydi. SHu sababga ko`ra pullar ularga o`tkazilgan
kiymatni saklab turishlarijuda muxim. Agar pulaytilgan xususiyatga ega bo`lsa,
unda u boylik to`plash maksadida jamgariladi.
Pulning bu funktsiyasini mukobil tarzda mulkningboshka turlari -
obligatsiyalar, aktsiyalar, ko`chmas mulk xam bajarishi mumkin. Rivojlangan
iktisodiyot sharoitida pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifasi jamgarish vositasi
vazifasiga nisbatan muximrok ao`xamiyat kasb etadi. Pulning yukori likvidliligi va
kiymatni saklab turishi xususiyatlar barcha turdagi to`lov vositalarida bir xil emas.
9 Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., «Pul nazaryasi» O`quv qo`llanmasi,
- T.: TDIU, 2011

1

Nakd pullar va muddatsiz depozitlarning likvidliligi djarajasimuddatli depozitlarga
yoki veksellarga karaganda yukorirok. SHu sabablipul massasilikvidlilik

darajasining pasayib borishi tamoyiliga asoslangan agregatlarga bo`linadi.
Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini aniqlashda
M1; M2; M3; M4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi.
Pul bozoridagi muvozanat bu uning holatiki, bunda pulga talab hajmi I va
pul taklifi hajmi I bir biriga mos keladi. Uni soda ko’rinishda quyidagi formula
bilan ifodalash mumkin:
Bunda, M- muomalaga chiqarilgan pul;
V-pulni aylanish tezligi;
R-YaIM deflyatori;
Y-real YaIM
Ushbu ayniyatni pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi dep aytiladi. Uning
o’ng qismi real pul zahirasi taklifini, chap qismi nominal YaIMni ifodalaydi. 10

Markaziy bank yuqori inflyatsiyani jilovlash hamda moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash maqsadida nisbatan qattiq monetar siyosat yuritib kelmoqda.
Regulyator qattiq monetar siyosat yuritish orqali asosiy foiz stavkasi (qayta
moliyalashtirish stavkasi) hamda inflyatsiya o‘rtasidagi ijobiy farqni saqlab
kelmoqda.
Boshqacha aytganda, Markaziy bank yuqori inflyatsiyaga qarshi kurashish
hamda iqtisodiyotni «sovutish» maqsadida asosiy foiz stavkasini inflyatsiyadan bir
muncha yuqori darajada ushlab turibdi. Xususan, 2019 yilda asosiy
stavka hamda inflyatsiya o‘rtasidagi farq 0,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil
yakuniga kelib mazkur farq 2,7 foizni tashkil etdi.(2.1.1 rasm)
10 Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., «Pul nazaryasi» O`quv
qo`llanmasi, - T.: TDIU, 2011

1

2.1.1-rasm Asosiy foiz stavkasi va inflyatsiya darajasining o`zgarshi 11

Raqamlarga nazar tashlansa, 2017 yilda tashqi savdo defitsiti 1,4 mlrd dollar
yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
yil so‘ngiga kelib bu ko‘rsatkich 11,3 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo
aylanmasiga nisbatan 23 foizga yetgan. Boshqacha aytganda, o‘tgan besh yil ichida
tashqi savdo defitsiti hajman sakkiz barobarga, ulush hisobida esa salkam besh
barobarga ortgan. Bu tendensiyani izohlash uchun yuqorida keltirilgan — tashqi
savdoning nisbatan erkinlashishi hamda qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalarining
yaxshilanishi kabi — omillarning o‘zigina yetarli emas. O‘zbekistonda so‘nggi
yillarda monetar va fiskal siyosat ikki — butunlay qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab
harakatlanmoqda. Xususan, Markaziy bank tomonidan yuqori inflyatsiyani
jilovlash maqsadida yuritilayotgan nisbatan qattiq monetar siyosatga qarama-qarshi
ravishda hukumat yalpi talabni rag‘batlantirish maqsadida rag‘batlantiruvchi fiskal
siyosat yuritmoqda.
2.2 Rivojlangan davlatlarda pul bozoridagi uzoq muddatli muvozanat
Pul bozori mablag'lar aylanmasi tizimining asosiy bo'g'ini bo'lib, uning
hisobiga iqtisodiyotdagi pul oqimlarini taqsimlash va qayta taqsimlash
mexanizmlari ishlashi mumkin. Turli sub'ektlar o'rtasida moliyaviy resurslarning
11 Yevgeniy Sorochin / “Gazeta.uz”
2

migratsiyasi davom etmoqda, bu mablag'larga talab va taklifning mavjudligi tufayli
yuzaga keladi.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, jahon iqtisodiyotining o‘rtacha yillik
o‘sish sur’atlari pandemiya va hatto jahon iqtisodiy inqirozigacha bo‘lgan
davrdagidan ham pastroq.
BMTning Savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasi (UNCTAD)ning
so‘nggi hisob-kitoblariga ko‘ra, 2023-yilda jahon iqtisodiyoti 2,3 foizga o‘sadi.
Iqtisodchilarning ogohlantirishicha, yuqori inflyatsiya va foiz stavkalarining
oshishi kelgusi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarda 800 milliard dollardan ortiq
daromadni qisqartiradi.
Bu davlatlar, shuningdek, o‘sib borayotgan tashqi qarz, oziq-ovqat
narxlarining ko‘tarilishi va xalqaro yordamning yetishmasligiga duch keladi.
UNCTAD ma’lumotlariga ko‘ra, 81 ta rivojlanayotgan davlat (Xitoydan
tashqari) 2022-yilda xalqaro zaxiralardan 241 milliard dollar yo‘qotgan. Ularning
ko‘pchiligi o‘zlarining qo‘shimcha maxsus qarz olish huquqlari (SDR) zaxiralarini
tugatgan. 12

Shu bilan birga, 68 ta rivojlanayotgan bozorlar uchun qarz olish qiymati 5,3
foizdan 8,5 foizgacha ko‘tarildi. UNCTAD rivojlanayotgan mamlakatlarga tashqi
kreditorlar tomonidan bosim kuchayishini kutmoqda.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, muhim qarzlar rivojlanish inqiroziga va
undan ham kattaroq tengsizlikka olib keladi. O‘nlab mamlakatlar kreditorlarga
yangi qarzlaridan ko‘ra ko‘proq to‘laydi, natijada ijtimoiy xarajatlar kamayadi.
UNCTAD ta’kidlashicha, bugungi kunda tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish,
sog‘liqni saqlashdan ko‘ra ko‘proq mablag‘ sarflayotgan mamlakatlar soni 62 taga
yetgan (o‘n yil avval 34 ta davlatga nisbatan). Rivojlanayotgan mamlakatlarga
iqtisodiy qiyinchiliklarni yengib o‘tishda yordam berish uchun ko‘p tomonlama
12 https://daryo.uz/2023/04/13/rivojlanayotgan-mamlakatlar-tashqi-qarz-va-inflyatsiya-tufayli-
800milliard-dollar-yoqotishi-kutilmoqda
2

moliyaviy kun tartibini mustahkamlash, bunda qarz tuzilmasini isloh qilishga
alohida e’tibor qaratish zarur, — deya ta’kidlaydi UNCTAD. 13

Ma’lumotlariga ko‘ra, kamida 650 milliard dollarlik yangi SDRlarning
chiqarilishi mamlakatlar rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan qarz yukini
yengillashtirishdagi birinchi qadam bo‘lishi mumkin. Avvalroq 2028-yilga borib
global davlat qarzi YIMning 100 foiziga yaqinlashishi haqida xabar berilgandi,
O`rta asr Yevropasida tangalar tarixini 5 davrga bo`lamiz: Varvarlar zarblari
- V – VIII asr o`rtalari Karoling dinori – VIII o`rtalari – X asr Feodallar dinori – X
– XIII asr o`rtalari Grosha – florina – XIII asr o`rtasi XVI asr boshi Taler davri –
XVI asr boshi XVIII – XIX asrlar1 Birinchi davrda varvarlar zarblari - V – VIII asr
o`rtalarida O`rta asr Yevropasi mamlakatlarida Rim imperiyasi qulagandan keyin
Vizantiyada (Konstantinopol) Anastasiy I (491-518) davrida uning nomi bilan
qanotli g`alaba xudosi va (SONO – Konstantinopol) nomining 4 harfi yozilgan
kumush tangasi zarb qilinadi Vizantiya Imperatori Tiberii (578-582) tomonidan
birinchi oltin tanga zarb qilinadi. 568 yili Leovigeld (576 – 586) davrida
Ispaniyaning Priney yarim oroli qo`shib olinib tresns deb atalgan tanga V tipida
(g`alaba) imperator portreti berilgan tangalari zarb qilinadi. 14

Pul zarb qilish imperator Dialektian (284-305) davrida ancha jonlangan.
Konstantin I ning birinchi kumush tangasi (1/144), Konstantin II (337-361) oltin
tangasi Burgundiya, Langobard, Anglosakslar ana shu varvarlar tangalaridan
foydalanishgan. Vestgotlar. Alarix II (487-507)uning o`g`li Tezalix (507-511),
Amalarix (511526) davrida kumush va oltin tangalarda monogammalar ya`ni
yozuvlar o`yib yozilgan. Bu AMR harflaridir. Orqa tomonida (V) G`alaba tasviri
yozilgan.Yustian I (518- 527 va Yustian II (527-565) davrida Iso payg`ambar
tasviri o`yib yozilgan. Shular tarkibida Amalarixning tangalari saqlanib qolgan.
Uning pullari butun Ispaniya bo`yicha xaridorgir bo`lgan. Bu tangalar to 531
yilgacha amalda bo`lgan. 568 yilda taxtni Leovilgeld (568-586) vestgotlarning eng
13 https://daryo.uz/2023/04/13/rivojlanayotgan-mamlakatlar-tashqi-qarz-va-inflyatsiya-tufayli-
800milliard-dollar-yoqotishi-kutilmoqda
14 Xudaynazarov I.M. Yordamchi tarixiy fanlar: o`quv qo`llanma, - T.: Toshkent nashiryoti, 2019
2

kuchli hukumdori egallaydi. Tanga zarb qilish takomillashadi. Vestgotlarning
oxirgi qiroliGermengild (579-585) davrida tiriens tangasi zarb etiladi. Tanganing
old tomonida krest va qanotli farishta, orqa tomonida har xil nomlar yozilgan.
Masalan: PIVS, FELIX, VICTOR va boshqalar. Langobardlar. Perktarita (672688),
Kipinert (688-700), Aripert ( 700-712) tangalarida DN CVNIGPER , Pamxis (744-
749) davrida esa tanganing old tomonida imperator portreti chizilgan. VII asrning
II-yarimida Irakliya (610-641), Konstantin II (641-648) davrida tanganing old
tomonida imperator portreti orqa tomonida krest tasviri tushirilgan. Dizederiy
(756-774) davrida krest tasviri yulduzlar tasviri bilan to`ldirilgan. Oltin va kumush
tangalar imperator Yustian I , Yustian II va Teberiya (582 – 602) portreti
tushirilgan tangalar zarb qilinadi. Yuza tomonida krest (but) chizilgan va tanga
triens deb atalgan.1Merovenglar davrida VI asrning ikkinchi yarimida solid va
triens tangalarida krest tasviri muqaddam joy olgan. Dastlabki mis tangalar ham
vujudga kelgan. Bu tangalar Avstraziya Teuderix (511-534) va qirol Neystr
Xildebert I (511-558) davrida ancha rivojlangan. Tanganing yuz tomonida DN
THEODEBEPTVS yozuvi bitilgan. Bu pul muomalasi Parij, Sani, Mass, Mazel,
Reyn, va Marsel bo`ylab harakatda bo`lgan. Tangalar zarb qilish makonlari ham
kengaygan. Merovenglar davrida 900 ga yaqin joylarda pul tangalar zarb etilgan.
Mahalliy hukumdorlar o`z qasrlarida ham Fransiya va Angliyada VII asr
o`rtalarida oltin solid hukumron bo`lgan. Tanga yuzasida gulchambar tasviri bo`lib
orqa tomonida Viktoriya (V) g`alaba tasviri zarb qilingan. Yoki ko`pincha orqa
tomoniga but rasmi tushirilgan. VII asrda shuningdek kichik og`irlikdagi 1,1 1,3
gr, kumush dinorlari zarb qilingan. Portret, but, yozuv bitilgan. Birinchi davr
qariyib 300 yilga cho`zilgan. Tanga pullarni o`g`irligi 1,1 gr.dan 1,3 gr. gacha
bo`lgan. Ikkinchi davrda, Karoling dinori – VIII o`rtalari – X asr davri mobaynida
turli o`zgarishlarga sabab bo`lgan.
Tipin Korotki (751 – 768) davrida kumush dirxam og`irligi jihatidan 780 gr
bo`lib oltinni siqib chiqaradi. Tanganing “funt” nomini olishi Buyuk Karl (768 –
814) zamonasida yuz beradi. Tanganing yuziga qirol rasmi, ikkinchi tomoniga
2

tanga zarb qilingan qasr tasviri tushiriladi.Tangalarning old tomonida yozuv
saqlangan. Masalan: RT PEX PIPINS.
Qirol Karloman (768-771) davrida CAR= LOM harflari har ikki tomonida
ham tushirilgan 800 – yili Rim papasi Lev III Buyuk Karlni cho`qintiradi. Endi
tanganing orqasida cherkov, shahar darvozasi va kema tasviri tushuriladi.
Tangalarda yozuv saqlanib qolgan. IMP ERATOR yoki AVG VSTVS gulchambar
va imperator portreti tushurilgan. Angliyada qirol Eduard Muchenik (975-978) ,
Knut (1016-1035), Garold (1035- 1040) Xardaknut (1040-1042), Eduard
Ispovednik (1042-1066) davrida oltin tangalar zarb etilgan. Tangada qirol portreti,
yani boshi va orqa tomonda but tasviri tushirilgan. Keyinchalik, qirol Vilgelm
Bosqinchi (1066-1087), Stefan I (1135- 1154), Genrix I (1100-1125), Genrix II
Plantagenet (1154-1189) davrida penni nomli oltin tanga zarb qilib, savdo va to`lov
vazifasida keng qo`llangan. Grafliklanning qudrati tobora oshib borgan. Ayniqsa
Anjuy grafligi boshqa shaharlar bilan har doim raqobatda g`olib kelgan. Bu
graflikda og`irligi 1,5 gramli oltin tanga zarb etilgan. Tanganing yuza qismida qirol
boshi orqa tomonida esa but tasviri tushirilgan. Faqat Genrix VIII (14851509)
davrida penni o`girligi 0,54 grammga tushib qoladi.1 Uchunchi davr feodallar
dinori – X – XIII asr o`rtalarigacha davom etib, bu davr rivojlangan feodalizm
davri deb ataladi. Yevropada Italiya davlati o`ziga xos rivojlanishni boshidan
kechirayotgan edi. Undagi shaharlarning rivojlanishi, savdo - sotiqning o`sishi pul
muomalasini yanada rivojlanishini taqazo etgan. Qirol Barbarossa Fridrix I (1152-
1190) davrida oltin tanga pullari 0,82, 0,84 gr. tashkil etgan2. Oltin tanga 660
probali bo`lib, xalqaro maydonda xaridorgir bo`lgan. Italiyaning Florensiya shahri
o`sha paytda eng odamlar bilan gavjum shar sanalgan. Sharda
1,75gr. keyinchalik 1,80 gr. tanga zarb qilish yo`lga qo’yildi. 15

Markaziy Osiyoning ayrim davlatlari oltin zaxiralari bo‘yicha yuqori 100
talik davlatlar qatoriga kiradi. Shuningdek, barqaror o‘sishi tufayli yuqori
baholanadigan oltin ko‘pincha Markaziy Osiyo mamlakatlarida “xavfsizlik
15 Xudaynazarov I.M. Yordamchi tarixiy fanlar: o`quv qo`llanma, - T.: Toshkent nashiryoti, 2019
2

yostig‘i” sifatida qo‘llanadi. Bunga sabab qilib ko‘plab omillarni keltirish mumkin.
Misol uchun, ba’zilar oltin zaxiralarini to‘ldirish sanksiyalar bilan bog‘liq deb
hisoblaydi, chunki ko‘plab mamlakatlar o‘z oltin-valyuta zaxiralari tarkibini
diversifikatsiya qilmoqda va borgan sari dollardan voz kechmoqda.
Oltin zaxiralari bo‘yicha Qozog‘iston Buyuk Britaniya (310,3 tonna) va
Polsha (299,5 tonna) o‘rtasida 17-o‘ringa tushib ketgan. Qozog‘iston Respublikasi
Milliy banki mamlakat oltin zaxiralarini yil oxirigacha qisqartirishda davom
etishini prognoz qilmoqda. Qayd etish joizki, 2010—2021-yillarda respublikada
qimmatbaho metallar miqdori barqaror o‘sib, 67,32 tonnadan 402,38 tonnagacha
oshgan. Ammo o‘tgan yildan boshlab Qozog‘iston banki oltin hajmini faol
ravishda qisqartirmoqda.
Avgust oyida Qirg‘iziston Milliy bankining xalqaro valyuta (oltin-valyuta)
zaxiralari 8,1 million dollarga oshdi.
Qirg‘iziston Milliy bankining zaxiralar to‘g‘risidagi ma’lumotlariga ko‘ra:
• iyul oyi oxirida — 2 milliard 529 million 140 ming dollar;
• avgust oyi oxirida — 2 milliard 537 million 210 ming dollar;
• Iyul oyida Qirg‘iziston Milliy banki faqat bir marta xorijiy
valyutani sotdi — qariyb 35,9 million dollar. Ko‘p millionli intervensiyaga
qaramay, zaxiralarning ko‘payishi sababiga aniqlik kiritilmagan. 2023-
yilning yanvar-iyul oylarida Qirg‘iziston 463,5 million dollarlik 7,4 tonna
oltin eksport qildi. 16

Oxirgi oyda bu ko‘rsatkich jami 1,5 barobarga yoki 2,6 tonnaga oshdi. Shu
bilan birga, 2022-yilning xuddi shu davrida 609,6 ming dollarga atigi 64,4
kilogramm oltin yetkazib berilgan.
Oltin eksporti hajmi bo‘yicha joriy ma’lumotlar 2022-yilgi darajadan 115
baravar yuqori.
16 https://daryo.uz/2023/09/22/oltin-vasvasasi-nima-uchun-markaziy-osiyo-davlatlari-oltinga-
pultikmoqda
2

Avgust oyi davomida xalqaro aktivlar qariyb 1 milliard dollarga qisqardi.
Mart oyi bilan solishtirganda oltin-valyuta zaxiralari 2,7 milliard dollardan ko‘proq
kamayib, so‘nggi yillardagi eng past darajaga yetdi.
Valyuta aktivlari miqdori 8,7 milliard dollarni tashkil etdi — bu statistika
e’lon qilinishni boshlagan davrdagi rekord darajada pasayish. Oxirgi bir oy ichida
valyuta zaxiralari 860 million dollarga qisqardi va to‘rt oy davomida ketma-ket 10
milliard dollardan pastligicha qolmoqda.
Shu bilan birga, respublika oltin zaxiralari sezilarli darajada oshib, sentabr
oyi boshida 23,43 milliard dollarni tashkil etdi va o‘tgan oyga nisbatan uning
qiymati 410,5 million dollarga oshdi.
Butunjahon Oltin Kengashining 2021-yilgi ma lumotlariga ko‘ra, 13 ta ʼ
davlatda oltin zaxiralari yo‘q, ularning 14 tasida esa 1 foizdan kam oltin bor.
Oltin zaxiralariga ega bo‘lmagan boshqa davlatlar qatoriga Nikaragua,
Kamerun, Armaniston, Gabon, Kongo, Chad, Kanada, Kosta-Rika, Ozarbayjon,
Norvegiya, Xorvatiya va Eritreya kiradi.
Tojikistonda oltin zaxiralari hajmi o‘zgarishsiz qolib, 2023-yilning ikkinchi
choragida 8,4 tonnani tashkil etdi. Maksimal zaxira hajmi 22,33 tonnaga, minimali
esa 0 tonnaga yetdi.
Avgust oyida Tojikiston Milliy banki o‘rinbosari oltin-valyuta zaxiralari
hajmi 6,9 oylik importga teng ekanini bildirgandi. Uning so‘zlariga ko‘ra,
respublika milliy valyutasi kursini barqaror ushlab turish uchun mamlakatga
xalqaro zaxiralar kerak. 17

Take-profit veb-saytiga ko‘ra, Afg‘onistonda oltin zaxiralari kamida uch yil
davomida 21,8 tonnani tashkil etgan.
17 https://kun.uz/news/2023/01/28/asosiy-hamkor-davlatlar-oltin-va-gaz-eksporti-ozbekistonning-
2022yilgi-tashqi-savdosi?q=%2Fuz%2Fnews%2F2023%2F01%2F28%2Fasosiy-hamkor-davlatlar-oltin-
vagaz-eksporti-ozbekistonning-2022-yilgi-tashqi-savdosi
2

2.3 O’zbekistonda pul bozorining xalqaro tajribalar asosida rivojlanishi
Jahon iqtisodiyotiga keng m a’noda jahon iqtisodiyoti — bu milliy
iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi tizim, tor m a’noda iqtisodiyotning tashqi
dunyoga tovarlar, xizmatlar va iqtisodiy resurslar yetkazib beruvchi qismlarinigina
qamrab oluvchi tizim, deb ta ’rif berish m um kin. Amaliyotda keng m a’nodagi ta
’rif k o ‘proq qo‘llanilganligi bois ham keyingi m atnlarda ushbu tushunchadan
foydalanamiz. Shu bilan birga sotiladigan m ahsulotlar va omillarga asoslangan
xo‘jalik aloqalari yuzlab milliy xo‘jaliklarni «jahon iqtisodiyoti» deb ataladigan bir
tizimga birlashtirishini e ’tiborga olish lozim. Shu sababdan ham jahon iqtisodiyoti
va xalqaro iqtisodiy m unosabatlar o ‘zaro bog‘liqdir. «Jahon iqtisodiyoti»
tushunchasidan «xalqaro iqtisodiyot» tushunchasini farqlash lozim. Xalqaro
iqtisodiyot, deganda jahon iqtisodiyoti emas, balki xalqaro iqtisodiy m unosabatlar
nazariyasi tushuniladi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfaatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda mas’uliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodiyotini bozor talablariga mos
ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda mamlakatimizning
o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini
ta’minlaydi. O’zbekiston Res’ublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda
milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so’ng shakllandi. Chunki milliy valyuta
har qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Res’ublika
valyuta birjasida aniqlanadi. O’zbekiston Res’ublikasining valyutani tartibga solish
to’g’risida qonuniga ko’ra so’mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya’ni
so’mning nominal almashuv kursini AQSH dollariga bo’lgan talab va taklifga
qarab aniqlanishini bildiradi. O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki
to’g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O’zbekiston Res’ublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq
2

O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki pul massasining o’sishini nazorat qiladi.
Bunda M2 pul 173 agregati nazorat ob’ekti sifatida olingan. O’zbekistonda
Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi.
O’zbekistonda pul tizimi to’g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan,
shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me’yoriy huquqiy asoslari bo’lib,
quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi.
• O’zbekiston Res’ublikasining fuqarolik kodeksi;
• O’zbekiston Res’ublikasining Markaziy banki to’g’risidagi qonun;
• O’zbekiston Res’ublikasining banklar va bank faoliyati to’g’risidagi
qonuni;
• O’zbekiston Res’ublikasining valyutani tartibga solish to’g’risidagi
qonuni (1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul qilingan;
• 2003-yil 11-dekabrda esa Valyutani tartibga solish to’g’risidagi qonun
yangi tahrirda qabul qilindi.
O’zbekiston res’ublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish
muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga
bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki res’ublika naqd pul aylanmasi bilan
iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Naqd pullarga bo’lgan talabni
qisqartirish maqsadida res’ublikada ‘lastic kartochkalar muomalasini
rivojlantirishga ustuvor yo’nalish deb qaralmoqda. Muomaladagi milliy pul
birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi. O’zbekiston Res’ublikasi moliya
vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas. «Milliy valyuta
– milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos belgidir.
Bu res’ublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir» Har bir jamiyatda
pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o’sishni
rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida
bosh-qa to’qinliklar bo’lishiga olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda,
pulning sotib olish qiymati-ning o’zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi.
2

Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to’g’ri keluv-chi tovar va xizmatlar
miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi
«ko’rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. 18

Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror bo’lsa, pulning sotib olish
qobiliyati ham barqaror bo’ladi. Agar pul o’zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi
oshadigan bo’lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko’rsatadi va
aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini
oshganligidan dalolat beradi.
Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari ‘ro’ortsional –
narx ‘asaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pulning qadri tushadi.
Pul tovar bo’lganligi uchun ham unga talab va taklif ta’sir qiladi. pul taklifi
muomalaga chiqarilgan turli shakldagi pullarning yig’indisi bo’lib, u talabdan ortiq
yoki kam bo’lishi mumkin.
Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning aylanish tezligiga qarab ham
o’zgarib turishi mumkin.
Pulga bo’lgan talab mamlakat pul aylanmasi asosida aniqlanadi. pul talabi
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat tashkilotlari olib boradigan naqd
pullik va naqd pulsiz aylanma uchun zarur pul miqdori asosida aniqlanadi. pulga
bo’lgan ehtiyoj xo’jalik sub’ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar
o’rtasida bo’ladigan pullik jarayonlarning ko’lamiga va tezligiga bog’liq. pulni
qo’llash yo’li bilan bajariladigan jarayonlarning ko’lami qancha keng bo’lsa, pulga
bo’ladigan talab shuncha ko’’ bo’ladi.
Agar pul bilan bog’liq o’eratsiyalar tez bajarilsa, pulga bo’lgan talab
shuncha kam bo’ladi demak, muomalaga kam pul chiqarish kerak bo’ladi. Pulga
bo’lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini bildiradi. pulga bo’lgan taklif,
unga bo’lgan talabdan oshmasa pul barqaror deb xulosa qilish mumkin, aksincha
bo’lsa, pulning qadri tushib ketadi va puldan qochish jarayoniboshlanadi.
18 https://lex.uz/docs/
2

Amaliyotda pulni jamg’argandan ko’ra uni tovarlarga aylantirib qo’yish yoki
boshqa bir qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo’lib qoladi. Pulning

2

barqarorligini ta’minlashning asosiy yo’nalishlaridan yana biri byudjet
taqchilligining bo’lmasligidir. Davlat byudjeti xarajatlarining daromadlaridan
oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar
bilan ta’minlangan pullar chiqarish hisobidan qo’lanadi. Bu tadbir muomalada
ta’minlangan pulning ko’’ayishiga, oqibatda pul qadrining tushib ketishiga olib
keladi.
Shuning uchun har bir mamlakat pul taqchilligi bo’lmasligiga yoki uning
salmog’i sezilarsiz bo’lishiga erishishi kerak.
Pulning barqarorligini ta’minlashning yana bir yo’nalishi bu oltin va valyuta
zaxiralarining mavjudligi va ularning ko’’ayishidir. Oltin valyuta zaxiralarining
salmog’i qancha ko’’ bo’lsa, pul shuncha barqaror bo’lishi mumkin.
Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – inflyattsiyaga qarshi
‘uxta o’ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so’m muayyan
miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta’minlangan bo’lishi zarur. Ichki bozorimizni
tovarlar bilan to’ldirish, aholiga xizmat ko’rsatishning sifati va turlarini oshirish
ham milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning asosi hisoblanadi.
Ma’lumki, har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’ladi. O’zbekistonning
mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo’lishini
taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab
«so’m-ku’on»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi.
O’zbekiston pul tizimini qurishning ikkinchi bosqichi – 1994 yil iyuldan
boshlab milliy valyuta–«so’m»ning muomalaga chiqarilishi bo’lib, u O’zbekiston
tarixida juda katta ahamiyatga ega.
Har bir davlatning pul tizimi ma’lum elementlardan tashkil to’adi va qonun
asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi.
O’zbekiston Res’ublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi: –
pul birligining nomi;
– pul birligining turlari;
- qog’oz va metall pullar;
3

– ularni muomalaga chiqarish qoidalari;
– pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari;
– naqd pulsiz to’lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini
olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar;
– milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari;
– xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari;
– milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat
tomonidan o’rnatilgan valyuta kursi.
Alohida olingan davlatning pul tizimi o’z xususiyatlariga ega bo’lib, uning
elementlari u yoki bu tomonga o’zgarishi mumkin. Pul tizimi ijtimoiy hayotning
ko’zgusi hisoblanadi, desak xato bo’lmasa kerak. Shuning uchun ijtimoiy ishlab
chiqarish jarayoni pul tizimini ob’ektiv talablar, ya’ni pul tizimining yagona
bo’lishi, pul birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab
o’zgarib turishi kerakligini qo’yadi.
Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markazlashgan pul tizimining
ham tugashiga olib keladi. Natijada ba’zi res’ublikalar rublni milliy valyutasi
sifatida ishlatib turgani holda, o’z pul siyosatini olib bordi. Estoniya,
Latviya, Litva, Ukraina birinchi bo’lib rubl zonasidan chiqib o’z milliy valyutasini
qabul qilishdi. Keyinchalik, Ozarbayjon, Qirg’iziston va Moldaviya res’ublikalari
bu yo’nalishni davom ettirdilar.(2.3.1-jadval)
Rubl tizimida vujudga kelgan tartibsizliklar, milliy valyutalar va
ku’onlarning muomalaga chiqarilishi, yagona pul–rubl zonasining tugashiga, uning
har xil kursga ega bo’lishiga olib keladi. 1992 yil oxiriga kelib Rossiyada tovarlar
bahosining oylik o’sishi 25-30 foizgacha ko’tarildi.
Moskva valyuta birjasida rubl-ning nominal qiymati bir dollarga 125
rubldan, 1992 yil dekabrda 485 rublgacha, 1993 yil martda 1 dollar 660rublgacha
tenglashdi. pul qadrining tushishi, naqd pul yetishmovchiligiga, oxiri esa ish xaqi,
nafaqalarni to’lashda qiyinchiliklar bo’lishiga olib keldi. SSSR davridagi oxirgi
3

banklar to’g’risidagi qonunga asosan davlat banki o’rniga Markaziy bank, mustaqil
davlatlarda Markaziy (yoki milliy) banklar tashkil qilindi. 19

2.3.1-jadval
Respublikalar va pul birligi (Muallif tomonidan tayyorlandi)
Respubliklar Pul birligi va uning kursi
Armaniston Rubl
Ozarbajon Manat va rubl(1manat=10 rubl)
Belarussiya Rubl va B.Rubli (1B.Rubli 10=rubli)
Estoniya Krona(8krona= 1nemis markasi)
Gruziya Rubl va ku’on
Qirg’iziston Som (3may 1993 yil)
Latviya Latviya rubli (130 l.r.=AQSH dollari
Litva Talonlar (505 talon= 1 AQSH dollari)
Moldaviya Rubl va ku’on
Rassiya Rubl
Tojikiston Rubl
Turkmaniston Rubl
Ukraina Korbonavets (1 korbonavets=0,3 rubl)
O’zbekiston Rubl va so’m ku’on

Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo’lgan o’eratsiyalarni
bajarish huquqini o’z qo’liga oldi. Bundan tashqari, davlat pul belgilarini bosib
chiqaruvchi muassasa Rossiyada joylashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy
banklarining pul muomalasini olib borish bo’yicha harakatlari cheklagan edi.

19 https://kun.uz/news/2023/04/07/moskva-birjasida-yevro-rubldan-oshib-ketdi
3

Natijada pul taqchilligi yuzaga keldi va u alohida olingan res’ublikalarda har
xil darajada namoyon bo’ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muomalaga
chiqargan pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrda 64 foizni tashkil qilgan
bo’lsa, 1992 yil iyunga kelib emissiyaning 77 foizi Rossiyani naqd pul bilan
ta’minlashga yo’naltirilgan. Qolgan barcha Res’ublikalarni naqd pul bilan
ta’minlash uchun muomalaga chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha
sarflangan, ya’ni boshqa res’ublikalar ehtiyojini pul bilan ta’minlash salmog’i
tushib ketgan. Masalan, Belorussiya, Gruziyaning salmog’i 3 foizdan 1,5
foizgacha, Ukraina va Boltiqbo’yi res’ublikalarining salmog’i yanada ko’’roq
qisqargan. O’zbekistonda ham pul resurslari taqchilligi naqd pulga bo’lgan
talabning qondirilmaganligida namoyon bo’lgan. Shu iqtisodiy tanglik sharoitida
pul tizimini shakllantirish bo’yicha mustaqil davlatlar oldida ikki muiobil yo’l
turardi.
– yagona pul tizimi zonasi;
– rubl zonasida qolish va yagona pul siyosatini olib borish;
– o’z milliy valyutasini muomalaga chiqarib, o’z pul tizimiga ega
bo’lish va qo’shni mamlakatlar inflyatsiyasidan o’zini himoya qilish. 20

Pul taqchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari barqaror bo’lmagan
sharoitda pul taqchilligini yo’qotish maqsadida ko’pgina resublikalar, jumladan,
O’zbekistonda ham mustaqillikning birinchi yillarida pul tizimini shakllantirish
loyihasi tuzildi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, muomalaga ku’on talonlar chiqarildi
va keyinchalik O’zbekiston o’zining milliy valyutasini muomalaga chiqardi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfaatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda mas’uliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodiyotini bozor talablariga mos
ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda mamlakatimizning
o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini
20 https://kun.uz/63845959?q=%2Fuz%2F63845959
3

taqozo qiladi. Hozirgi kunimiz, iqtisodiyotimizning rivojlanishida amalga
oshirilayotgan iqtisodiy jarayonlar, katta qurilishlar va moliyalashtirishlar
O’zbekiston iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun to’g’ri yo’l tanlaganini
ko’rsatib turibdi. Zero, mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan
mustaqil davlat bar’o etish mumkin emas.
Pul bozori juda qisqa muddatli qarz invistitsiyalar savdosini angalatadi.
Ulgurji savdosida u muosaasalar va savdogaralar o’rtasida katta hajmdagi
savdoalrni o’z ichiga oladi. Chakana savdo darajasida unga individual investrolar
tomonida sotib olingan pul bozori o’zaro mablag’lar va bank mijozlari tomonidan
ochlingan pul bozoridagi hisob varoqaalr kiradi.
Pul bozori bir yildan kam qarizdorlik bilan shug’illanish deb ta’riflanadi Bu
birinchi navabatda, hukumatalar korparatsiyalar tomonidan pul oqimini barqaror
ushlab turish va investotlar uchun ozgina foyda olish uchun ishlatiladi.
Kapital bozori uzoq muddatli qarz va xolislik asboblar sotish va sotib olishga
bag’ishlangan. Kapital bozorlari atamasi aksiyalar va obligatsiyalar bozorlari to’liq
anglatadi. Bugungi kunda har bir kishi bir soniyani bir soniya ichida sotib olishi va
otishi mumkin. Aksiya qiymati o’zgarishi mumkin bo’lsada, pul bozoridagi
ko’plab munosabatlardan farqli o’laroq uning amal qilish muddati yoq bo`ladi.

3

XULOSA
Milton Friedman, amerikalik iqtisodiyotshilar va sababi pul siyosatchilardan
biri bo'lgan, monetarizm deb ataladigan iqtisodiy nazariyalarni rivojlantirgan
iqtisodchi sardor bo'lib tanilgan. U shu sababli, monetarizmga asoslangan monetar
qoida ham M. Friedmanning ideyalariga asoslangan bo'lib, pul bozori
muvozanatiga oid holatlarga qaratilgan.
Friedman monetar qoidasi, pul bozoridagi uzoq muddatli muvozanat
jarayonlariga ta'sir qiladigan moliyaviy siyosatni ta'til qilib belgilashga bog'liqdir.
Uning asosiy maqsadi bu pul
M. Friedman monetar qoidasi ishlab chiqarishni arttirish orqali pul
sichqonchalarini kamaytirishga va davlat tomonidan ko'paytirilgan valyuta
miqdoriga ta'sir qilishga e'tibor beradi. U yaqinda zararli inflatsiyani ta'lim etdan
quvvatlanadi va istalgan mamlakatning moliyaviy siyosati tugri ishlashiga
qaratilgan tartibni tasvirlaydi.
Shunga qaraganda, Friedman monetar qoidasi, monetarizm, moliyaviy
siyosatning bu yo'nalishini tark etishning eng qulay usullarini taklif etadi va
adolatga asoslangan pul bozori muvozanatini ta'minlashga qaratilgan siyosati
tarjima etadi.
3

Milton Fridmenning monetarizmi boshqa tadbirlar bilan birga olib chiqish
uchun quyidagi taklif va tavsiyalarni ko'rsatadi:
1. Pul miqdorini barqaror o'zgartirish: Banklar va moliyaviy institutlar
orqali pul miqdorini barqaror o'zgartirish orqali, valyuta miqdori va natijada
narxlarni o'zgartirish mumkin.
2. Pul siyosati osonlashtirish: Fridmen monetarizmi taqsimoti bo'yicha,
hukumatlarga pul siyosatini osonlashtirish, masalan, avtomatlashtirilgan valyuta
miqdori nazorati va nominal pul siyosati asoslarini o'rnatish tavsiya etiladi.
3. Narxlarni nazorat qilish: Narxlarning o'zgarishlarini nazorat qilish,
yomon inflation va deflyatsiya taklif etiladi. Bu, hukumatlar uchun valyuta
miqdorini nazorat qilish va kiritishni tartibga solishni talab etadi.
4. Transparensiya va ishonchli kommunikatsiya: Hukumat va moliyaviy
institutlar o'rtasidagi transparensiya va ishonchli kommunikatsiya, pul siyosati va
valyuta miqdori bilan bog'liq ma'lumotlarni ommaga oshirishni taqozo etiladi.
5. Strateji konsensus: Hukumat, moliyaviy institutlar, va ma'muriy
tashkilotlar o'rtasida strateji konsensus olish, valyuta miqdori va pul siyosati ustida
hamkorlik qilish va o'zaro qo'llab-quvvatlash tavsiya etiladi.

3

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan
“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonuni
2. Karimov I. A. «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
yo’lida». -T.: O’zbekiston, 1995.
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 3.
Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell. Dengi, bankovskoe
delo i denejno-kreditnaya politika: per. s angl./ - М .. 1996.
4. Irishev B.K. Denejno-kreditnaya politika: konstepstiya va
mexanizm.
Alma-Ata: - “Gilim” 1990.
5. Jumaev N.X., Maxsumov E.M. Xalqaro moliya munosabatlari:
Valyuta operastiyalarini boshqarish mexanizmi. - Т.: “IQTISOD MOLIYA”,
2006.
3

6. Omonov A.A . Qoraliyev T.M. Pul va banklar: Darslik. – T.:
“Iqtisod-
Moliya”, 2019.
7. Qosimov M.S. Investitsiya loyihalari tahlili: o`quv qo`llanma. -
T.:
Toshkent nashiryoti, 2011.
8. Valovaya T.D. Valyutniy kurs i ego kolebaniya. — М .: AO
«Finstatinform», 1995.
9. Xudaynazarov I.M. Yordamchi tarixiy fanlar: o`quv qo`llanma,
- T.:
Toshkent nashiryoti, 2019.
10. Shodmonov Sh.Sh., Yaxshiyeva M.T.,Yusupov R.A., «Pul
nazaryasi»
O`quv qo`llanmasi, - T.: TDIU, 2011
11. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.:
Toshkent nashriyoti, 2020.
III. Internet saytlar
12. www.ilo.org – Xalqaro Mehnat Tashkiloti sayti.
13. www.kun.uz – O’zbekistondagi eng faol nashrlardan biri.
14. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun malumotlari
milliy bazasi.
15. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo‘mitasi sayti.
16. www.statista.com – Statistikalarga oid internet portal.

3

Pul bozorida uzoq muddatli muvozanat. M.Fridmenning monetar qoidasi

Sotib olish