Pul-kredit siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	364.7KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

163 Sotish

Pul-kredit siyosati

Sotib olish

MUNDARIJA:
Kirish……………………………………………………………….….3
1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va
uning vazifalari hamda funksiyalari……………………….………....4
2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati…….....8
3. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit
siyosating ahamiyati………………………………………………....13
4. Davlatning pul-kredit siyosatini rivojlantirish yo ’ nalishlari……..…..15
5.Banklarda pul-kredit siyosati ahamiyati va negizi…………………...22
Xulosa…………………………………………………….…………....28
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………….29
2

Kirish
Bugungi kunda sodir bo’layotgan iqtisodiy o’zgarishlar va bozor
iqtisodiyotining tobora rivojlanib borayotgani, albatta, davlat iqtisodiyotida
inflatsiya darajalarini boshqarishda, pul massalarini nazoratda ushlash, bundan
tashqari narx turg’unligi, iqtisodiy o’sish va to’liq ish bilan taminlash kabi
makroiqtisodiy maqsadlarni amalga uchun iqtisodiyotda pul-redit siyosatini
qo’llashni talab etadi. Pul-kredit siyosati deganda mamlakat Markaziy banki
tomonidan iqtisodiyotda pul massasi, foiz stavkalari va kredit mavjudligini
tartibga solish bo'yicha amalga oshirilgan harakatlar tushuniladi. Ushbu siyosat
narxlar barqarorligini ta'minlash, iqtisodiy o’sishni boshqarish, moliyaviy
barqarorlikni saqlash va valyuta kursini boshqarish orqali mamlakat
iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. Bularning barchasi har qanday
hukumat uchun sog’lom va farovon iqtisodiyotni yaratish uchun erishishi kerak
bo’lgan muhim maqsadlardir.
Hozirgi vaqtga kelib davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini amalga
oshirishda davlat moliyasining ahamiyati yanada yuksaldi. Takror ishlab
chiqarish jarayonlarini ta’minlash, xalqning moddiy va ma’naviy jihatdan
farovon turmush tarziga ega bo’lishi uchun zarur shart-sharoitlar barpo qilish,
davlat organlarini mablag’ tomonlama ta’minotini qoplash, davlatni idora qilish
singari sohalarda yetakchi vosita sifatida o’rin egalladi.
«Shu bilan birga global moliya-iqtisodiy tizimidagi murakkab va tez
o’zgaruvchan, shuningdek, valyuta munosabatlarini tartibga solishni
liberallashtirish sharoitida makroiqtisodiy barqarorlik va aholining turmush
darajasini oshirishni ta’minlashga qaratilgan monetar siyosatning amaldagi
instrumentlarini tubdan qayta ko’rib chiqish talab etilmoqda.» 1

1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son
3

1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning vazifalari
hamda funksiyalari.
Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» kitobida Markaziy bank va
uning funksiyalariga quyidagicha ta’rif berilgan:
Markaziy bank mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi
va davlatning yagona monetar siyosatini amalga oshiradi.
Markaziy bank davlat banki hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki,
birinchidan, ko'pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan
iborat bo'lib, u o'tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan
o rnatiladi.ʻ
Ikkinchidan, Markaziy bank «banklar banki» deb ham yuritiladi, tijorat banklari
va jamg'arma muassasalaridan mablag'larni qabul qilib, ularga kredit beradi.
Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib fao- liyat qilmaydi,
davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko'maklashadi.
Markaziy bank bir qator vazifalarni bajaradi.
Birinchidan, boshqa bank muassasalarining majburiy ehtiyotlarini saqlaydi.
Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin oltin-valuta ehtiyotlarini saqlash
vazifasini ham bajaradi.
Ikkinchidan, cheklarni qayd qilish mexanizmini ta'minlaydi va banklararo hisob-
kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi.
Uchinchidan, davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi.
To'rtinchidan, barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan
nazoratni amalga oshiradi 2
.
Beshinchidan, xalqaro valuta bozorlarida milliy valutalarni ayriboshlaydi.
Oltinchidan, pul taklifi ustidan nazorat qilish mas’uliyatini oladi, muomalaga
milliy valutani chiqaradi 3
.
SH.Z. Abdullayevaning «Bank ishi» darsligida esa Markaziy bank to’g’risida
quyidagi ma’lumotlar berilgan:
2
T.T. Jo’rayev, X.S.Asadullaev, Z.D.Allaberganov, Iqtisodiyot 2-qism (Darslik). -T.: “Nihol print” OK,
2021 -592b.
3
Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512 bet
4

Markaziy banki bank tizimining bosh banki bo’lib, pul-kredit siyosatini,
emissiya jarayonlarini olib boradi va milliy pulning barqarorligini ta’minlovchi
muassasa hisoblanadi. Markaziy bank o’z faoliyatini 1995-yil 21-dekabrda
qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi
O’zbekiston Respublikasi qonuni asosida olib boradi.
Markaziy bank maqomi va maqsadlari «O’zbekiston Respublikasining Markaziy
banki to’g’risida »gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 1-moddasida
belgilangan: «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs bo’lib,
faqat davlat Mulki hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki –
iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa, o’z xarajatlarini o’zining daromadlari
hisobidan amalga oshiradi». Qonunning 2-moddasiga muvofiq O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs sifatida ko’chmas mulk va
moliyaviy resurslarga egalik qiladi. Bu hol uning moliyaviy mustaqilligini
mustahkamlaydi va mustaqil pul-kredit siyosatini samarali o’tkazish
imkoniyatini beradi.
Qonunning 3-moddasida Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning
barqarorligini ta’minlashdan iborat ekanligi qayd qilinadi. Narxlarning
barqarorligini ta’minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta bozorlarida
ayirboshlash kursining barqaror bo’lishiga erishishni ko’zda tutuvchi bu maqsad
davlatning iqtisodiy siyosatida O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
o’rni juda muhim ekanligini belgilaydi.
Mamlakatda pul muomalasi samarali bo’lishi va moliya muassasalari
faoliyatining ishonchliligi pul-kredit, valyuta siyosati strategiyasi va taktikasini
ishlab chiqish hamda amalga oshirishda uning mustaqilligini huquqiy jihatdan
mustahkamlash zarurligini taqozo etadi. Mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarini
kreditlash ko’rsatkichlarini tijorat banklarini qayta moliyalashga doir kredit
hajmlarini va foiz stavkalarini belgilash yo’li bilan tartibga solish, valyuta-kredit
siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining mustaqil siyosat sohasi hisoblanadi. Mustaqil
siyosat esa pul va valyuta bozorida yuzaga kelayotgan vaziyatni, ichki bozordagi
5

makroiqtisodiy shart-sharoitni, tashqi omillarni tahlil qilish asosida amalga
oshiriladi. Bu holat qonunning 6-moddasida Markaziy bank o’z vakolatlari
doirasida qarorlar qabul qilish borasida mustaqildir deb belgilab berilgan.
Davlat Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan, Markaziy bank esa
davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo’lmaydi.
Qonunning 8-moddasida Markaziy bank faoliyatining tashkiliy jihatlariga
e’tibor qaratilgan bo’lib, Markaziy bank yagona markazlashtirilgan boshqaruv
tizimiga ega ekanligi, Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish
uchun tegishli xizmatlar va muassasalar tashkil etilishi mumkinligi, jumladan,
bu borada Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlarning markazlari va
Toshkent shahrida yuridik shaxs maqomga ega bo’lmagan o’zining bosh
boshqarmalarini tuzishi mumkinligining huquqiy asoslari keltirilgan.
Markaziy bank raisi bank boshqaruvning raisi hisoblanadi. Markaziy bank raisi
Markaziy bank va uning boshqaruvi faoliyatiga rahbarlik qiladi, bankning
fondlarini tasarruf etadi va Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalar
bajarilishi uchun javobgar bo’ladi. Markaziy bank faoliyati masalalarini hal
qiladi, Markaziy bank faoliyati va joriy operatsiyalarini operativ tarzda
boshqarish bo’yicha harakatlarniamalga oshiradi.
Markaziy bankning boshqaruv tarkibini quyidagi rasmda aks ettirish mumkin 4
:
1-rasm. Markaziy banki oshqaruv tarkibi 5
.
4
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
5
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
6

Sh. Shodmonovning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida bo’lsa, markaziy bank
va uning funksiyalari haqida quyidagicha yozilgan:
Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va
davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi.
Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki,
birinchidan, ko pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdanʻ
iborat bo'lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari davlat organlari tomonidan
o rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat yuqori banklari va jamg’arma
ʻ
muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu
sababga ko’ra markaziy bank «banklar banki» deyiladi. Uchinchidan, Markaziy
bank faqat foyda olishga intilib faoliyat ko’rsatmaydi, davlatning butun
iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini
amalga oshirishga ko’maklashadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar
pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ladi. Markaziy
ʻ
bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham
bajaradi;
2) cheklamni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta’minlaydi va banklararo
hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi;
3) davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi;
4) barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga
oshiradi;
5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi;
6) pul taklifi ustidan nazorat qilish mas’uliyatini oladi, milliy valyutani
muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul
muomalasini tartibga soladi.
Monetar siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiyani past darajada ushlab turish va
so’mning barqaror ayirboshlash kursini ta’minlashdan iborat. Mazkur vazifalar
makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o’sishni
7

rag’batlantirishga yo’naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy
bog’langandir.
O’zbekiston Markaziy banki o’zining asosiy vazifalarini bajarish bilan bir
qatorda, bank xizmatlarini erkinlashtirishga qaratilgan siyosatni ham olib boradi.
Bank tomonidan pul-kredit siyosatining vositalari sifatida ochiq qimmatli
qog’ozlar operatsiyasi, ichki valyuta bozoridagi operatsiyalar, qayta
moliyalashtirish stavkasi va tijorat banklariga majburiy zaxira talablari vositalari
ham ishga solinadi 6
.
2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati.
Sh.Z. Abdullayevaning “Bank ishi” darsligida Markaziy bankning pul-kredit
siyosati va vositalari to’g’risida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy
yo’nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va
oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o’sishi sur’atlarining maqsadli
ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo’nalishlarini
o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar
siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar, pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy hajmi
va mehnat resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan chambarchas bog’langan.
Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi rasmdan ko’rish mumkin.
6
Shodmonov Sh.. Iqtisodiyot nazaryasi: Darslik. -T.: “LESSON PRESS” nashriyoti, 2021. 768 bet
8

2-rasm. Pul-kredit siyosati vositalar 7
.
Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa
usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin.
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish
va inflyatsiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari
uchun majburiy zaxiralar me’yorini o’rnatib berish siyosatini amalga oshiradi.
Minimal zaxiralar tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy
saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy zaxira miqdori tijorat bankining
yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning
kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidligini ta’minlash
omili bo’lishi mumkin. Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda resurslarning
tashkil topish manbayiga qarab 10,5 foizdan 15 foizgachani tashkil etadi. Markaziy
bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda
o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning
boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi.
Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya
qilinishi uchun javobgardir. Markaziy bank o’zi belgilagan eng kam miqdorda
rezervlar saqlash to’g’risida banklarga ko’rsatma beradi. Markaziy bankda
depozitga o’tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy
bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi,
muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Majburiy
rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag’lar va omonatlarning har bir toifasi
7
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
9

bo’yicha barcha banklar uchun bir xildir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda
naqd pul yoki omonatlar ko’rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda
depozitga o’tkaziladi.
Majburiy rezerv talablarining normativlari yoki tarkibi belgilangani yoki
o’zgartirilgani to’g’risidagi ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi,
rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi normativlarni banklar ana shu
muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy zaxiralar bo’yicha
foizlarni to’lash to’g’risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob
qilishda chet el valyutasidagi mablag ’ lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va
jamg ’ arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo ’ li bilan jalb etilgan
mablag ’ lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik
hisob varag ’ idan pul mablag ’ larini o ’ tkazish yo ’ li bilan amalga oshiriladi.
Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat
etilmaydi. Bank majburiy zaxira talablarining eng kam miqdorini saqlab turish
to ’ g ’ risidagi 28-modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy
tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag’ summasini, shuningdek, qayta
moliyaviy ta’minlashning ikki barobar foizidan oshmaydigan miqdorda jarima
undirib oladi. Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki,
u tijorat banklaridan veksellarni sotib oladi. Markaziy bank qiymati to’lanishini
banklar kafolatlagan qisqa muddatli xazina veksellari, shuningdek, tijorat
veksellari hisobini yuritishi mumkin. Hisob operatsiyalarini o’tkazish shartlarini,
shu jumladan hisob stavkasi miqdorlarini Markaziy bank belgilaydi.
Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o’rnatadigan hisob stavkasining
eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob stavkasi
Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo’ladi. Markaziy bank o’z
operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilaydi.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati to’g’ridan-
to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatli qog’ozlarni garovga olgan
holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan amalga
10

oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish
operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
- tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo’li bilan kreditlash;
- tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan
kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi;
- to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli.
Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan hollarda ular
Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan
foydalanishi mumkin. Qayta moliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi
va kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko’rsatishdan iborat 8
.
Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida esa Markaziy
bankning pul-kredit siyosati haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
Markaziy bank davlat pul-krediti siyosatini amalga oshiradi. Bunda u: pul
muomalasini tartibga soladi va kredit hajmi, foiz stavkalari darajasini belgilaydi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi usullardan
foydalaniladi.
• Ochiq bozordagi operatsiyalar;
• Zaxira (ehtiyot) me'yorini o'zgartirish;
• Hisob stavkalarini o zgartirish.ʻ
Ularning har birining o zgarishi pul massasining o zgarishiga olib keladi, ya’ni
ʻ ʻ
mazkur usullar pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan vositasidir.
Agar Markaziy bankka muomaladagi pul massasini ko’paytirishi zarur bo’lsa, u
qimmatli qog’ozlar bozorida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib
olishni boshlaydi. Ma’lum vaqt o’tgach, obligatsiyalar sotishdan olingan pullar
tijorat banklariga cheklar yoki depozitlar shaklida kelib tushadi. Bu mablag’lardan
bir qismi ehtiyotga qo’yilib, qolganlari bank krediti sifatida ishlatiladi.
Agar Markaziy bank inflatsiya sharoitida pul massasini ko’paytirishning oldini
olishga harakat qilsa, u davlat qarz majburiyatlarini sotishni boshlaydi. Tijorat
8
Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim
vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017.
11

banklari o zlariga foydali tarzda davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotibʻ
oladi va ma'lum vaqt o’tgach, to lov uchun taqdim etadi.
ʻ
Ehtiyot normalari pasayganda banklarning ssuda berish mumkin bo lgan ortiqcha
ʻ
mablag’lari ko’payadi. Aksincha bu norma yuqori bo’lsa, muomaladagi pul taklifi
kamayishiga ta’sir ko rsatadi.
ʻ
Hisob stavkasi orqali Markaziy bank kredit resurslari hajmiga ta’sir ko’rsatadi.
Hisob stavkasi kamayishi bilan tijorat banklari tomonidan Markaziy bank kreditga
talab o sadi, aks holda talab kamayadi. Hisob stavkasini pasaytirish bilan iqtisodiy
ʻ
faollik kuchayadi. Sababi pul taklifi o'sib, qarz olish imkoniyati ortadi.
Markaziy bank iqtisodiy vaziyatga qarab «arzon» yoki «qimmat» pul kredit
siyosatini yuritadi.
Agar iqtisodiyotda foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari, ishsizlik
mavjud bo lsa, Markaziy bank «arzon» pul siyosatini yuritadi va kredit olishni
ʻ
osonlashtiradi.
Buning uchun davlat ochiq bozorda davlat qimmatli qog’ozlarni banklar va
aholidan sotib oladi, ehtiyot normasini kamaytiradi va hisob stavkasini pasaytiradi.
Natijada pul taklifi ko’payadi, foiz stavkasi pasayadi. Bu investitsiyalarning o’sishi
va iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib keladi.
Agarda mamlakatda inflatsiya yuz berayotgan bo'lsa, «qimmat» pul siyosati
yuritilishiga to’g’ri keladi. Bu siyosat kreditni «qimmat» qilib, uni olishni
qiyinlashtiradi. Markaziy bank pul taklifini qisqartirish uchun ochiq bozorda
qimmatli qog’ozlarini sotadi, ehtiyot normasini oshiradi va hisob stavkasini
ko’taradi.
Pul taklifi qisqarishi natijasida foiz stavkasi ko’tariladi. Bu o’z navbatida
investitsiyalarning qisqarishiga, inflatsiyani cheklashga olib keladi. Shunday qilib,
Markaziy bank mamlakat kredit-moliya tizimi orqali butun iqtisodiyotga o’z
ta’sirini ko’rsatadi.
Hozirgi davrda O zbekistonda Markaziy bankning «...pul- kredit siyosatini yanada
ʻ
takomillashtirish, milliy valutaning va ichki bozordagi narxlarning barqarorligini
ta’minlash; erkin konvertatsiyani ta’minlovchi valutaga oid munosabatlarni
12

tartibga solish, milliy valuta kursini shakllantirishda zamonaviy bozor
mexanizmlarini joriy etish» ga qaratiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki birinchidan eksport tovarlari ishlab
chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valutasida kreditlar beradi.
Davlat zayomlari va kredit- laridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmatlar
ko rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valuta-kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirokʻ
etadi. Uchinchidan, hukumatlararo bitimlarning to’lov shartlarini ishlab chiqishda
qatnashadi va boshqa shu kabi vazifalarni bajaradi 9
.
3. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosating
ahamiyati.
Hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib boradigan bosh yo’li,
mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini, uning samarali faoliyatini ta’minlashga, pul
tizimini lozim darajada mustahkam saqlab turishga qaratilgan chora-tadbirlar pul-
kredit siyosati deb yuritiladi. Pul-kredit siyosati - davlat iqtisodiy siyosatining
tarkibiy qismi sanaladi va odatiy hollarda uni Markaziy bank amalga oshiradi. Pul-
kredit siyosati orqali muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartirilishiga erishiladi
yoki ko paytiriladi. Inflyatsiyani pasaytirish chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy
ʻ ʻ
bank pul-krediti siyosatini olib borishda pul bozoriga to g ridan-to g ri — o zining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqaruv vakolatlari yordamida va pul emissiyasi orqali ta sir o tkazishi mumkin.
ʼ ʻ
Davlat moliyasi va barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosatining o’rni va
ahamiyati haqida ko’pgina iqtisodchi olimlar turfa muzokaralar olib borganlar.
Mazkur masala yuzasidan turli millat vakillari ilmiy tadqiqotlarni amalga
oshirganlar, maqolalar va monografiyalarni chop ettirganlar. Biroq Shunday
bo’lsa-da bugungi kunda ham ushbu mavzu yana bir qator iqtisodchi va
amaliyotchilar tomonidan keng muhokamaga sabab bo’lmoqda va muhokamaning
markazida turib kelmoqda. Davlat barqarorligini ta’minlashda pul-kredit
siyosatining ahamiyati xorijlik iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida ham o’z
9
Jo’rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: “Fan va texnologyalar”, 2018, 512 bet
13

aksini topgan. Bunga misol tariqasida dastavval, Departamentning maxsus
xodimasi Madina Gayfulinaning 2021-yilda chop qilingan «Оценка
эффэктивности операционного механизма денежно-кредитной политики»
mavzusidagi maqolasini aytishimiz mumkin. Madina Gayfulina ushbu maqolasida
bugungi kunda davlat moliyasi barqarorligida pul-kredit tizimi va siyosati qay
darajada ekaniga, uning enh ahamiyatli tomonlariga alohida e’tibor qaratgan
hamda baho berib o’tgan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, davlat
moliyasi va pul-krediti siyosati o’zaro bog’liqlikda amalga oshadi. Bu
munosabatlarni bir-biridan ayri holatda tushunish qiyindir. Sababi pul-krediti
siyosati orqali davlat moliyasining kelajagini ta’minlash, uning taraqqiy etishida
qator yutuqlarga erishish mumkin bo’ladi. Qator yutuqlarga erishish uchun esa
albatta, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-krediti siyosatining
ahamiyatini yuksaltirish lozim.
Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlik va uning rivojlanishini ta’minlashda
ham o’z o’rniga egadir. Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-krediti
siyosatining ahamiyati iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri
bo’ladi. Shu bilan bir qatorda, «kredit portlashi» ehtimoli va moliyaviy beqarorlik
bilan bog’liq salbiy oqibatlarning oldini olish maqsadida ham iqtisodiyotni pul-
kredit siyosatining maqbul darajasini ta’minlash zarur. Bunday sharoitda malakali
makroiqtisodiy boshqaruvning ham ahamiyati yuqori.
Mamlakatda ichki narxlarning barqaror ekanligining ta’minlanganligi
makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo’ladi. Iqtisodiy islohotlarni
imkon qadar jadal sur’atlarga chiqarish va yuksaltirish dasturlarini muvaffaqiyatli
amalga oshirishda zaruriy sharoit ham hisoblanadi.
Ushbu jarayonning asosiy tarkibiy qismlaridan biri samarali pul-kredit siyosatidir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi asosiy vositasi
boshqaruv yig’ilishlarida ko’rib chiqiladigan asosiy stavka hisoblanadi. Ushbu
vositaning ko’magi bilan Markaziy bank pul bozori kurslariga ta’sirini ko’rsatadi.
Operatsion maqsad — pul bozori kurslarini asosiy kursga yaqinlashtirish bo’ladi.
14

Bu maqsadga erishish uchun bank tizimida likvidlikni boshqarish uchun pul-kredit
siyosati vositalari majmuasidan foydalaniladi 10
.
4. Davlatning pul-kredit siyosatini rivojlantirish yo’nalishlari.
Respublikamizda 2021-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor
mexanizmlari ahamiyatini yuksaltirishga qaratilgan iqtisodiy ishlohotlarning avval
qo’llanilmagan bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va albatta, pul-
krediti siyosatini oldinga yuksaltirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi.
Bu yo’nalishlar samarasiz bo’lib qolmasligi uchun amaliy harakatlarda isbotlanib
bordi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, aynan mana shu yo’nalishdagi muhim
qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida
shakllanish tamoyillarini joriy qilish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-
bosqich liberallashtirilishi bilan ilk amaliy qadamlardan biri qo’yildi.
Aynan mana shu o’rinda Markaziy bank asosiy obrazni qo’lga oladi, ya’ni valyuta
kursining shakllanish jarayonida butunlay o’zgacha bo’lgan uslubdan
foydalanmoqlik hamda o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy diqqat-e’tiborini
ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish joiz hisoblanadi. Buning asnosida
esa pul-kredit siyosatini yanada taraqqiy ettirish imkoniyatini paydo qiladi.
Bugungi kunda jamiyatning iqtisodiy jihatdan yuksalib borayotganligi valyuta
bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishi ko’pgina jihatdan pul-kredit siyosatini yuksaltirish, tijorat banklari
faoliyatini yanada mustahkam qilish va albatta, bank tizimini ham rivojlantirish
sohasidagi choralarning naqadar samaradorli ekanligiga chambarchas bog’liqdir.
Yuqorida ta’kidlanganlardan kelib chiqib, muhtaram Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev bir necha qaror va farmonga buyruq berdilar. Xususan, «Valyuta
bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to’g’risida»gi Farmonlarining e’lon qilinganiga u qadar ko’p vaqt bo’lmay,
davlatimiz rahbarining «Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
10
Abdullayev Suxrobiddin Ismoilovich “Davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit
siyosatining ahamiyati” SCIENCE AND INNOVATION International Scientific Journal VOLUME 1 ISSUE 6
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
15

to’g’risida»gi qarorlari qabul qilindi. Hamda pul-kredit siyosatini 2021-2022-
yillar davomida rivojlantirish va inflatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich
o’tish bo’yicha ham chora-tadbirlar Kompleksi o’z tasdig’iga ega bo’ldi. 11
Respublika rahbarining tashabbusi bilan tasdiqlangan ushbu konsepsiya 2021-
2022-yillar uchun mo’ljallangan chora-tadbirlar «yo’l xaritasi»ni qamrab oladi.
Ayni mana shu yillar qamrovi doirasida pul-kredit siyosati orqali ham davlat
moliyasining barqarorligini ta’minlash borasida natijakor ishlar amalga oshirilishi
ham nazarda tutiladi 12
.
Shu o’rinda alohida ta’kidlab o’tish lozim bo’lgan holat mavjud. Ya’niki, iqtisodiy
siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining takroran ko’rib chiqilishi davrida
rivojini topayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi o’zgarishlarning aholi
va tadbirkorlik sub’yektlari tarafidan to’g’ri qabul qilinishi barobarida qo’llab-
quvvatlanmog’i ham ahamiyati jihatidan yuqoridir.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pul-kredit
siyosatini takomillashtirish hamda Uni amalda joriy qilish Konsepsiyasi
kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda infyatsion
targetlash rejimini amaliyotga joriy qilishdagi ilg’or roli inobatga olingan holda
ishlab chiqilgan.
Har bir ishni amalga joriy qilishdan maqsad ko’zlanadi. Ushbu konsepsiyani
amalga oshirishdan ham ko’zlangan maqsad mavjud, ya’ni bu konsepsiyaning
asosiy maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning konseptual asoslarini hamda bu
pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy qilish uchun zaruriy
shart-sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli rejalar xususida jamoatchilikka
keng va to’liq ma’lumotlar yetkazish va albatta, batafsil bayonot berishga
qaratilgan desak, mubolag’a bo’lmaydi.
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini
oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
11
O‘zbekiston Respublikasi Prezident Farmoni,01.08.1997-yildagi PF-1827-son.
12
https://doi.org/10.5281/zenodo.7193527
16

istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining
bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki
valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy
qadamlar bo’ldi.
Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z
navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar
barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini
beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Valyuta bozorini
liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi
Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori
qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2021-2022 yillarda rivojlantirish va
inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha chora-tadbirlar
Kompleksi tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021-yil 9-yanvardagi «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida»gi Farmonining qabul qilinishi
bo’ldi.
Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning
bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional
rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari.
17

Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini
amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo’lishini hamda maqsadli
ko’rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab
etadi.
Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini
targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi.
Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy
banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan
tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi.
Monetar targetlash rejimi
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini
ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari
o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.
Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul
agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda
inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada
ushlab turish vositasida erishiladi.
Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi
moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan
talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga
olib keldi.
Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir
ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati
cheklanishi kuzatildi.
Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning kuchsizlanishi
tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash
amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab
bo’ldi.
18

Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari kuzatilgan
rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning
dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan. Bunda inflyatsiya
bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish
maqsadlaridan kelib chiqilgan.
Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli davrlarda
oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining
kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda.
O’z navbatida, Davlat byudjetining muvozanatli ijrosi va hukumat
hisobraqamlarida mablag’lar yig’ilishi, shuningdek O’zbekiston Respublikasi
tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi hisobraqamlarida mablag’larning jamlanib
borilishi pul massasi o’sishini maqbullashtiruvchi omillardan bo’lgan.
Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan
mablag’lar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag’lar asosan
ishlab chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish
maqsadida foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o’sishiga va mos
ravishda inflyatsiya darajasiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmagan.
olingan 13
.
3-rasm. Inflatsiya va pul aggregatlari o'zgarishi dinamikasi
(oldingi yilning mos choragiga nisbatan, foizda) 14
13
https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
14
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_1uzc
19

Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM
deflyatori va pul massasi o’zgarishi o’rtasida aniq va barqaror o’zaro bog’liqliklar
aniqlanmadi.
Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko’rsatkichlari o’zgarishi ham ushbu
ko’rsatkichlar dinamikasining o’zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit
ko’rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib
kelishi mumkinligini ko’rsatadi.
4-rasm. Pul multiplakatori dinamikasi 15
.
Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo’tadil
darajada o’sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat
qildi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasida aniq bog’liqlikning mavjud
emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini
bermaydi.
15
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_2uzc
20

5-rasm. Pul multiplakatori va pul aylanish tezligi dinamikasi 16
.
Pul-kredit siyosatining transmission (o’tkazish) mexanizmi. Iqtisodiyotda narxlar
barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va
inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya bo’yicha qo’yilgan
maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini o’zgartiradi va o’rnatadi.
Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an’anaviy tarzda
foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat’iylashtiradi.
Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir qilish darajasi va
muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan
belgilanadi.
Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o’zida Markaziy bank foiz
stavkalari o’zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga
ta’sir o’tkazish jarayonini aks ettiradi 17
.
16
https://cbu.uz/upload/monetarnaya_politika/img_05.04.2018_3uzc
17
https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/
21

5.Banklarda pul-kredit siyosati ahamiyati va negizi.
Pul-kredit siyosati deganda , to`lik bandlik sharoitida yalpi milliy
maxsulotni ishlab chikarishga inflyatsiyaning ta`sirini kamaytirish yoki bartaraf
etish maksadida muomaladagi pul mikdorini o`zgartirishga karatilgan chora-
tadbirlar tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni
Markaziy Bank amalga oshiradi.Uning yordamida xar kanday davlat
mamlakatda iktisodiy barkarorlikni ta`minlash vazifasini xayotga tadbik etadi.
Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maksadlari iktisodiy
o`sish, to`lik bandlikni, baxolarning xamda to`lov balansining barkarorligini
ta`minlashdan iborat.
Bu maksadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul
massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal
kattaliklarini ta`minlab turish zarur bo`ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish
uchun Markaziy Bank kator vazifalardan foydalanadi.
Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko`rsatiladi:
1. Xisob stavkasi;
2. Majburiy zaxiralar normasi;
3. Ochik bozordagi operatsiyalar.
Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari
ko`rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta`sir o`tkazadi, taklifini
o`zgartiradi va shular orkali pul-kredit muomalasini tartibga solib turadi.
Ochik bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (kimmatli kogozlarni) tijorat banklari va axolidan sotib olish va
ularga sotish bo`yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki
axolidan bu kimmatli kogozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini
sotib olingan obligatsiyalar mikdori xajmida ko`paytiradi. Bu zaxiralar pul
bazasiga kiradi, ya`ni yukori kuvvatli pullar bo`lganligi uchun pul taklifi
multiplikativ ko`payadi. Markaziy bank tijorat banklari va axoliga
obligitsiyalarni sotish bilan zaxiralarni xamda tijorat banklarining kredit berish
kobiliyatini kengaytiradi. Bu xolda pul taklifi kiskaradi.
22

Xozirda xamma mamlakatlarda pul mikdorini tartibga solishda ochik
bozordagi operatsiyalarni, ya`ni davlat kimmatli kogozlarini taklif kilish
usulidan keng foydalanilmokda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan
nufuzi katta banklar guruxi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul mikdori ortikchaligi mavjud deb faraz
kilamiz. Tabiiyki , Markaziy bank ortikcha pul massasini kamaytirishga xarakat
kiladi. Buning uchun, o`zida mavjud bo`lgan o`zining kimmatli kogozlarini u
ochik bozorda axoli va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid kila
boshlaydilar. Davlat kimmatli kogozlarini (sotish yoki xarid kilish yo`li bilan)
taklifi oshib borgan sari, unga bo`lgan baxo pasayadi, o`z navbatida , unga
bo`lgan foiz (ya`ni, kimmatli kogozlarni sotib olganlarga foiz shaklida
to`lanadigan xak) oshadi, bu esa unga bo`lgan talabni oshiradi. Banklar va axoli
kimmatli kogozlarni ko`prok xarid kila boshlaydi, pirovard natijada banklarning
zaxiralari kiskaradi, o`z navbatida, bu xol pul taklifining bank mul’tiplikatoriga
teng nisbatda kiskarishiga, shuningdek, bank zaxirasi va pul taklifining ortishiga
olib keladi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki xam pul kredit siyosatini
yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni maksad kilib olgan.
Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muxim vositalardan biri – bu,
xisob stavkasi siyosatidir. Xisob stavkasi yoki kayta moliyalash stavkasi deb
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi
tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko`zda tutilmagan zarurat
tugilganda va moliyaviy axvoli mustaxkam bo`lgan xollardagina oladilar. Xisob
stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan ko`shimcha
zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O`z navbatida, bu tijorat banklarining
zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko`paytiradi. YAna
shunday xollar mavjudki, Markaziy bank xisob stavkasini ko`tara borib, tijorat
banklari tomonidan ko`shimcha zaxiralarni olish yo`lidagi to`siklarni biroz
ko`targanday bo`ladi va kreditlar berish bo`yicha ularning faoliyatini
pasaytiradi, shu yo`l bilan pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo`lsa,
unda tijorat banklari ko`prok kredit olishga xarakat kiladilar. Natijada
23

banklarning ortikcha zaxiralari ortib boradi va muomaladagi pul massasi
mikdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda xisob stavkasi mikdori yukori
bo`lsa, unda banklar kamrok kredit olishga, olganlarini esa kaytarib berishga
xarakat kiladilar, pirovard natijada ortikcha bank zaxiralari kiskaradi ,
muomaladagi pul mikdori kamayadi.
Bu ko`rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iktisodiy vaziyatga karab
turlicha maksadda bo`ladi. Davlatlar xisob stavkasi siyosatini ochik bozordagi
operatsiyalar siyosati bilan muvofiklashtirilgan xolda olib borishga xarakat
kiladilar.
Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan yana biri – bu, majburiy bank
zaxira me`yorini o`zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar – bu, kredit
maksadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir kismidir.. Zaxira
normasi ikki asosiy funktsiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish
uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat
banklari Markaziy bankda ushlab turishga majbur bo`lgan zaxiralarning eng
kuyi normasini o`rnatadi va shu vosita yordamida ular kreditlash kobiliyatiga,
imkoniyatiga ta`sir etadi. Bu me`yor kanchalik yukori bo`lsa, ortikcha zaxiralar
shunchalik kam va tijorat banklarining kredit berish yo`li bilan «pullarni barpo
etish» kobiliyati past bo`ladi. Ilk majburiy zaxira normalari AKSH da 1865
yilda joriy kilingan edi. Agar Markaziy bank majburiy bank zaxirasini
kamaytirsa, ortikcha bank zaxiralari ortadi, bu esa pul taklifining
mul’tiplikatsion ortishiga olib keladi.
Pul kredit siyosati vositalari albatta aloxida-aloxida ishlatilishi shart emas.
Aksincha ko`pincha bir necha vosita birdaniga ko`llanilishi, ya`ni kompleks
siyosat o`tkazish amaliyotda tez-tez uchrab turadi.
Xo`sh, pul-kredit siyosatining okibatlari kanday? Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YAIM, bandlik va baxolar darajasiga
bevosita ta`sir ko`rsatadi. Faraz kilaylik, iktisodiyotda ishlab chikarish
kiskarmokda va ishsizlar soni ortib bormokda. Bunday sharoitda davlat
Markaziy bank orkali pul taklifini biz yukorida ko`rib chikkan vositalar
24

yordamida oshirishga xarakat kiladi. Natijada pul taklifi o`sadi, foiz stavkasi esa
kamayadi. Bu esa investitsiyalarga bo`lgan talabni oshiradi va o`z navbatida,
YAIM mikdorining ko`payishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma`lum davrda o`z
maksadiga erishadi, ishlab chikarishning orkaga ketishi to`xtaydi, ishsizlar soni
kamayadi , jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Pul-kredit siyosatining okibati to`grisida gapirganda, bu siyosatning kiska
muddatli va uzok muddatli okibatlarini farklash kerak. Agarda kiska muddatli
davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YAIM mikdori o`sishini
ragbatlantirilgan xamda ma`lum darajada samaradorlikka erishilgan bo`lsa, uzok
muddatli davrda bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin.
Pul-kredit siyosati asosida iktisodiyotga pul-kredit siyosatining ta`sir
etishi jarayonlarini o`rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil
yondashuvchi iktisodchilar o`rtasida ko`p yillardan beri tortishuvlar bo`lib
kelmokda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul mikdori
nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Xar ikki nazariya tarafdorlari xam pul
taklifining nominal YAIM ga ta`sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta`sirning
axamiyatiga xar xil baxo beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat
yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul
taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iktisodiyotini
tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb xisoblashadi, monetaristlar esa uni
ortikcha deb xisoblaydilar.
Keynschilar pul taklifining YAMIga ta`sirini kuyidagi ketma-ketlikda
amalga oshadi deb xisoblashadi:
pul taklifining o`zgarishi foiz stavkasining o`zgarishiga olib keladi ;
foiz stavkasining o`zgarishi o`z navbatida, investitsiyalarga bo`lgan talabning
o`zgartiradi;
investitsiyalarga talab o`zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o`zgarishiga
25

olib keladi;
Monetaristlar esa pul mikdorining o`zgarishi bilan YAMM o`zgarishi o`rtasida
yakinrok aloka mavjud; ya`ni, pul mikdorining o`zgarishi bevosita YAMM
o`zgarishiga olib keladi deb xisoblashadi. Buni ular pulning mikdoriy nazariyasi
tenglamasi bilan izoxlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barkaror deb
xisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, bekaror deydilar.
Xozirda mavjud bo`lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki
yondashuvni sintez kilgan, ya`ni, bu yondashuvlarning ijobiy jixatlarini ko`shib,
o`zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzok muddatli maksadlariga erishish
uchun monetaristik yondashuv ko`prok ishlatiladi. SHu bilan birga kiska
muddatli davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta`sir etish usulidan voz
kechmaydi. .
Markaziy Bank bir vaktning o`zida xam pul massasini, xam foiz
stavkasini o`zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o`sgan xolatlarda
maksad foiz stavkasining barkarorligini ta`minlash bo`lsa Markaziy Bank pul
taklifini oshirishga majbur bo`ladi. Bu tadbir yumshok pul kredit siyosati deb
yuritiladi. Pul massasining ko`payib ketishiga yo`l ko`ymaslik uchun pul
taklifini cheklash siyosatini ko`llash foiz stavkasining ko`tarilishiga olib keladi
va bu siyosat kattik pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko`paysa kattik pul kredit siyosatini
ko`llash maksadga muvofik bo`ladi. Maboda pulga talab ishlab chikarish va
daromadlarning o`sishi okibatida oshsa yumshok pul kredit siyosatini ko`llash
o`rinlidir.
Pul kredit siyosatinig ishlab chikarish xajmiga ta`siri birinchi paragrafda
ta`kidlanganidek pul taklifi o`zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi
o`zgarishining esa investitsiya xarajatlari xajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar
xajmiga xam) va yalpi xarajatlar o`zgarishining ishlab chikarish ya`ni yalpi
taklif xajmiga ta`siri ko`rinishida boskichma - boskich ro`y beradi. Foiz
stavkasining pul taklifi o`zgarishiga tasirchanligi , yoki investitsiya
26

xarajatlarining foiz stavkasi o`zgarishiga tasirchanligi past bo`lishi pul kredit
siyosatini amalga oshirishda muammolarni keltirib chikaradi.
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas boglik.
Agarda Markaziy bank kayd kilingan valyuta kursini saklab turishni maksad
kilib ko`ysa mustakil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo`lmay koladi.
CHunki almashinuv kursini ta`minlab turish uchun valyuta zaxiralarini
ko`paytirib yoki kamaytirib turish iktisodiyotda pul xajmiga bevosita ta`sir
ko`rsatadi. Pul-kredit va fiskal siyosatlarni muvofiklashtirish bilan boglik
kiyinchiliklar xam mavjud. Agarda xukumat iktisodiyotni davlat xarajatlarini
oshirish orkali ko`llab-kuvvatlashni amalga oshirmokchi bo`lsa, uning
muvaffakiyatli amalga oshishi ko`prok pul-kredit siyosatining xarakteriga
boglik. CHunki, bu mo`ljallanayotgan xarajatlar kimmatli kogozlar (ya`ni,
obligatsiyalar)ni chikarish evaziga amalga oshsa, pulga bo`lgan talab oshadi va
natijada esa foiz stavkalari ko`tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining
kamayishiga olib keladi. YOki Markaziy bank xukumatning yukoridagi
siyosatini ko`llab-kuvvatlash uchun pul taklifini ma`lum mikdorda ko`paytirsa,
pul kadrsizlanishi mumkin.
Umuman, barkaror pul-kredit siyosati xukumat tomonidan olib
boriladigan fiskal siyosatga xamma vakt xam mos kelavermaydi.
27

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ushbu maqola iqtisodiy barqarorlik va o’sishga erishishda
pul-kredit siyosatining roli va samaradorligini o’rganib chiqdi. Biz markaziy
banklar uchun mavjud bo’lgan vositalar va mexanizmlarni o’rganib chiqdik.
Bizning tahlillarimiz shuni ko’rsatdiki, pul-kredit siyosatining samaradorligi
iqtisodiyotning holati va boshqa tashqi omillarga qarab o’zgarishi mumkin.
Masalan, pul-kredit siyosati iqtisodiy tanazzul davrida, foiz stavkalari past va
kreditga talab zaif bo’lgan davrda samaraliroq bo’lishi mumkin. Aksincha, pul-
kredit siyosati iqtisodiy kengayish davrida, foiz stavkalari allaqachon yuqori
bo’lgan va kreditga talab kuchli bo'lgan davrda kamroq samarali bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining muvaffaqiyati moliya bozorining
integratsiyalashuvi darajasiga, uy xo’jaliklari va firmalarning xatti-harakatlariga
bog’liq. Masalan, agar uy xo’jaliklari va firmalar foiz stavkalari va aktivlar
narxining o’zgarishiga juda sezgir bo’lsa, pul-kredit siyosati ularning xarajatlari va
investitsiya qarorlariga ta’sir qilishda samaraliroq bo'lishi mumkin.
Boshqa tomondan, agar Markaziy bank pul-kredit siyosatiga kamroq urg’u bersa,
iqtisodiy barqarorlik va o ’֥ sishga erishish uchun boshqa omillar, masalan, byudjet
siyosati yoki tarkibiy islohotlar zarur bo’lishi mumkin. Pul-kredit siyosati
iqtisodiyotni barqarorlashtirishda muhim rol o’ynashi mumkin bo’lsa-da, u barcha
iqtisodiy kamchiliklar uchun yechim bo’la olmaydi. Bundan tashqari, pul-kredit
siyosatining samaradorligi foiz stavkalarining nol past chegarasi bilan cheklanishi
mumkin, bu foiz stavkalari nolga yaqin bo’lganda yuzaga keladi va bundan keyin
ham pasaytirish mumkin emas. Shu bois siyosatchilar barqaror iqtisodiy o’sish va
barqarorlikni ta’minlash uchun kompleks yondashuvdan foydalanishlari harakat
qilishadi. Ushbu yondashuv nafaqat pul-kredit siyosatini, balki fiskal siyosatni,
tartibga solish nazoratini va tarkibiy islohotlarni ham o’z ichiga oladi. Ushbu
siyosatlarni muvofiqlashtirish orqali siyosatchilar iqtisodiy beqarorlikning asosiy
sabablarini bartaraf etishlari va uzoq muddatli o’sish va farovonlikka yordam
beradigan muhitni yaratishlari mumkin.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Normativ-huquqiy hujjatlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, 13.09.2017
yildagi PQ-3272-son
2. O’zbekiston Respublikasi Prezident O’zbekiston Respublikasining
Markaziy banki To’g’risida Farmoni,01.08.1997-yildagi PF-1827-son.
3. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining
Markaziy banki To’g’risida” Qarori. 21.12.1995-yildagi 154-I-son
4. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining
Markaziy banki To’g’risida” Qonuni 11.09.2019-yildagi O’RQ-582-son
5. Shodmonov SH.SH,G’ofurov.U.V Iqtisodiy nazariya. Ma’ruzalar matni.-
T:”Fan va texnalogiya” nashr.2018
6. Bekmurodov A.SH.G’ofurov. U.V O’zbekistonda iqtisodiyotni
liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustivor yo’nalishlar:
o’quv qo’llanma. – T:TDIU,2007
7. Karimov I.A Iqtrisodiyotni erkinlashtirish va isloxotlarni
chuqurlashtirish-eng muhim vazifamiz .T:”O’zbekiston” 2000
8. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zbekiston
Respublikasining 2008-yil T: 2007
9. Ziyayev T.M. Tarmoq va korxona iqtisodiyoti. – T: TDIU 2007
10. 6.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Dehqonxo'jaligito'g'risida. 1998 yil 5
may. -T.: “Adolat”,
11. 2004.
12. O'zbekiston Respublikasiqonuni.
13. Aktsiyadorlikjamiyatlarivaaktsiyadorlarninghuquqlarinihimoyaqilishto'g'r
isida. 1996 yil 6 aprel`.
14. -T.: “Adolat”, 2003.
29

15. O'zbekiston Respublikasiqonuni.
Qimmatliqog'ozlarbozoriningamalqilishito'g'risida. 1996 yil
16. aprel`. -T.: “Adolat”, 2003.
17. O'zbekiston Respublikasiqonuni. Erkiniqtisodiyhududlarto'g'risida. 1996
yil 25 aprel`. -T.:
18. “Adolat”, 2003.
19. O'zbekiston Respublikasiqonuni.
20. O'zbekistonRespublikasiningdavlatmustaqilligiasoslarito'g'risida. 1991 yil
31 avgust. -T.:
21. “O'zbekiston”, 1991.
22. Raqobatto'g'risida(06.01.2012y.)gi 10.O'zbekiston
RespublikasiningQonuni.
23. O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami, 2012 y., 1-son.
24. O'zbekiston RespublikasiningFuqarolikkodeksi T.: ADOLAT, 2011.
25. “Xususiykorxonalarto'g'risida”giO'zbekistonRespublikasiningQonuni.
Qonunvaqarorlar. – T.:
26. O'zbekiston, 2004, №3.
27. Korruptsiya to'g'risida.O'zbekistonRespublikasiningQonuni.
28. O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami. 2017 yil 3 yanvar`.
29. O'zbekistonRespublikasiPrezidentiFarmonlari, qarorlari
30. “Faol tadbirkorlikvainnovatsiong'oyalarvatexnologiyalarniqo'llab-
quvvatlashyili”
31. davlatdasturi. 2018 yil.
32. O'zbekiston RespublikasiPrezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi
33. “Navoiyviloyatidaerkinindustrialiqtisodiy zona
tashkiletishto'g'risida”giFarmoni 2008 yil 2-
34. fevral. Xalqso'zi. 2008 yil 3-fevral.
35. 17. O'zbekistonRespublikasiiPrezidentining “Sog'lom ona va bola yili”
36. davlatdasturito'g'risidagi 2487-sonli Qarori. 2016 yil. 9 fevral.
37. O'zbekistonRespublikasiPrezidentining 2016 yil 28 dekabrdagi
30

4 . Internet saytlari:
14. https://president.uz (O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
rasmiy vebsayti)
15. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi).
16. https://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi)
17. https://cbu.uz ( O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki )
31

Pul-kredit siyosati

Sotib olish