Pul-kredit siyosati kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	385.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

7 Sotish

Pul-kredit siyosati kurs ishi

Sotib olish

ZARMED UNIVERSITETI
“Iqtisodiyot va aniq fanlar” kafedrasi
mudiri dots. A.A.Nizamovga
60410100- Iqtisodiyot ta’lim yo‘nalishi
1-kurs _______guruhi talabasi
______________________________dan
ARIZA
Sizdan menga “____________________________________________
(fanning nomi)
fanidan “ ________________________________________________
(mavzuning nomi)
mavzusidagi kurs ishini biriktirishga ruxsat berishingizni so‘rayman.
Kurs ishi __________________________________________________________
(korxona nomi)
ma’lumotlari asosida bajariladi.
_______________________________ __________ /_____________/ sana
imzo
1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ZARMED UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA ANIQ FANLAR KAFEDRASI
« TASDIQLAYMAN »
ZARMED UNIVERSITETI
“ Iqtisodiyot va aniq fanlar ” kafedrasi
mudiri dots. A.A.Nizamov
______________
«____»______________2025 yil
KURS ISHIGA TOPSHIRIQ
1. Talaba _________________________________________________________
(familiyasi, ismi, otasining ismi)
2. Ta’lim yo‘nalishi __________________________________________________
(yo‘nalish nomi)
3. Fan ____________________________________________________________
(fanning nomi)
4. Kurs ishining mavzusi______________________________________________
__________________________________________________________________
(kurs ishi va ob’ekt nomi)
5. Ish rahbari _______________________________________________________
(familiyasi, ismi, otasining ismi, ilmiy darajasi va unvoni)
Ish mundarijasi (rejasi) Bajarish muddati
Kirish
1
2
3
4
5
Xulosa va takliflar
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilovalar
6. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
7. Ishni topshirish muddati “____” _________2025 yil
8. Kurs ishi rahbari _______________ ________
F.I.Sh. (imzo)
9. Talaba: “Topshiriqni bajarish uchun oldim” _________________ ________
F.I.Sh . (imzo)
10. Topshiriq berilgan sana “____” ___________ 2025 yil
2

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“Ro‘yxatga olindi
“Iqtisodiyot va aniq fanlar” kafedrasi
№ __________________________
«_____» _____________2025 yil «TASDIQLAYMAN»
“Iqtisodiyot va aniq fanlar”
kafedrasi mudiri
dots. A.A.Nizamov
_______________________
«____» ___________2025 yil
IQTISODIYOT NAZARIYASI FANIDAN
_____________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
(ob’ekt nomi qavs ichida) mavzusidagi
KURS ISHI
BAJARDI: 60 4 10100 - Iqtisodiyot ta’lim
y o‘nalishi 1 -kurs talabasi
__________________________________
ILMIY RAHBAR:
«Iqtisodiyot va aniq fanlar» kafedrasi
o ’ qituvchisi _________________________
Buxoro– 2025
3

Mavzu: Davlatning pul kredit siyosati:maqsadi va dastaklari.
Mundarija bet
Kirish ....................................................................................................... 5
I-BOB . PUL VA PUL TUSHUNCHASI……………………………
10
1.1 Pul qiymat o‘lchovi, jamg’arma vositasi va inflatsiya
............................................................... ..................................................
10
1.2 Pul va monetar
siyosat ..................................................................... .................................
1 6
1.3 Pul-kredit sharoitlari va pul-kredit siyosati
istiqboli............................ 18
II-BOB. PUL-KREDIT SIYOSATI
VOSITALARI........................................................................................ 21
2.1 Pul-kredit siyosati operatsion mexanizmiga kiritilgan
o zgartirishlar.ʻ 21
2.2 Kredit munosabatlari va kredit
turlari........................................................................................................ 25
2.3 Pul-kredit siyosati vositalari, yagona pul-kredit siyosatini amalga
oshirishda banklarning
o‘rni.......................................................................................................... 29
Xulosa va
takliflar ........... .......... ............................................................... ............... 3 3
Foydanilgan adabiyotlar
ruyxati ............ ......... ....................................... ......................................... 3 5
Ilovalar ....................................................................................................
. 36
4

KIRISH
Kirish qismida, davlatning pul-kredit siyosati iqtisodiy tizimning muhim
tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqilishi lozim. Ushbu siyosat, asosan, markaziy
bank tomonidan amalga oshiriladi va uning asosiy maqsadi iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlashdir. Pul-kredit siyosati orqali davlat iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish,
inflyatsiyani nazorat qilish, ish o'rinlarini yaratish va moliyaviy bozorlarni
barqarorlashtirishga intiladi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari orasida foiz
stavkalarini belgilash, ochiq bozor operatsiyalari, rezerv talablarini o'zgartirish va
boshqa moliyaviy instrumentlar mavjud. Bu vositalar orqali davlat iqtisodiy
faoliyatni boshqarish va moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash imkoniyatiga
ega bo'ladi. Shuningdek, pul-kredit siyosati xalqaro iqtisodiy sharoitlar, ichki
iqtisodiy o'zgarishlar va ijtimoiy omillar bilan ham bog'liqdir. Shu sababli, ushbu
kurs ishida pul-kredit siyosatining maqsadlari, dastaklari va uning iqtisodiy
o'sishga ta'siri chuqur tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi, davlatning pul-kredit
siyosatining nazariy asoslarini, amaliyotdagi qo'llanilishini va uning iqtisodiy
barqarorlikka ta'sirini o'rganishdir. Bu orqali, iqtisodiy siyosatni shakllantirishda
va amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan omillarni aniqlashga harakat
qilinadi. Davlatning pul-kredit siyosati iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va
moliyaviy tizimni boshqarish maqsadida amalga oshiriladi. Ushbu siyosatning
asosiy dastaklari iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, inflyatsiyani nazorat qilish va
moliyaviy resurslarni samarali taqsimlashdir.
Mavzuning dolzarbligi. Pul-kredit siyosati dolzarb mavzu hisoblanadi,
chunki u iqtisodiyotni rivojlantirish va barqarorlikni ta'minlashda markaziy o'rin
tutadi. Hozirgi davrda, global iqtisodiy muhit va milliy moliya tizimlari tezkor
o'zgarishlar davrini boshdan kechirmoqda. Markaziy banklar pul-kredit siyosati
orqali narxlar barqarorligini ta'minlashga harakat qiladi. Bu iste'molchilar va
tadbirkorlar uchun muhim ahamiyatga ega. Siyosat vositalari orqali iqtisodiy
faollikni oshirish va ishlab chiqarishni rag'batlantirish maqsad qilinadi. Pul-kredit
siyosati bozor ishonchini oshirishga yordam beradi, bu esa investitsiya
imkoniyatlarini kengaytiradi. Global moliyaviy tizimda ishtirok etayotgan
5

mamlakatlar uchun pul-kredit siyosati milliy iqtisodiyotni xalqaro bozorga
moslashtirishda muhim vosita hisoblanadi. Mazkur mavzu bugungi kunning
iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan innovatsion yondashuvlarni taqdim
etishi bilan ham dolzarblik kasb etadi. Ushbu nuqtalarda batafsil tahlil va
munozara kurs ishingiz uchun mazmunli bo'lishi mumkin. Pul-kredit siyosatining
dolzarbligi shundaki, u nafaqat milliy iqtisodiyotga, balki butun dunyo miqyosida
iqtisodiy va moliyaviy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. COVID-19 pandemiyasi
ko‘plab mamlakatlar iqtisodiyotiga sezilarli zarba berdi va pul-kredit siyosati
iqtisodiy tiklanish jarayonida muhim rol o‘ynamoqda. Iqtisodiyotni qo‘llab-
quvvatlash uchun turli davlatlar pul massasi va foiz stavkalarini boshqarishga
e’tibor qaratmoqda. Pul-kredit siyosati yangi texnologiyalar, masalan, raqamli
moliyaviy vositalar va kriptovalyutalar paydo bo‘lishi bilan murakkablashmoqda.
Markaziy banklarning raqamli valyuta ishlab chiqish tashabbuslari ham mavzuni
dolzarb qiladi. Pul-kredit siyosati ekologik barqarorlikni ta’minlashda ham muhim
ahamiyatga ega. Moliya tizimlarini “yashillash” bo‘yicha tashabbuslar va yashil
investitsiyalarni rag‘batlantirish bu sohaning yangi yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Jahonda geosiyosiy vaziyatning noaniqligi, xomashyo narxlarining
o‘zgaruvchanligi va savdo urushlari markaziy banklar va hukumatlar uchun pul-
kredit siyosatini sinovdan o‘tkazmoqda. Pul-kredit siyosati ish o'rinlarini yaratish
va ishsizlik darajasini pasaytirishda muhim vositadir. Iqtisodiy faollikni oshirish
orqali ishchi kuchiga talab ko'payadi. Qarz olish va investitsiya qilish
imkoniyatlarini tartibga solish uchun foiz stavkalari muhim ahamiyatga ega. Pul-
kredit siyosati bu ko'rsatkichlarni boshqarish orqali iqtisodiy jarayonlarni
yo'naltiradi. Zamonaviy jamiyatlarda demografik o'zgarishlar (masalan, aholi
qarishi) iqtisodiy xatti-harakatlarga ta'sir qiladi. Pul-kredit siyosati bunday
tendensiyalarga moslashgan holda iqtisodiyotni barqaror ushlab turadi. Milliy
mahsulotlar va xizmatlarning global bozorda raqobatbardoshligini ta'minlash
uchun pul-kredit siyosati ichki va tashqi iqtisodiy muvozanatni tartibga solishga
xizmat qiladi. Pul-kredit siyosati nafaqat milliy darajada, balki mahalliy va
mintaqaviy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash uchun muhimdir. Bu siyosatning
6

mahalliy miqyosda o'ziga xos xususiyatlari ham bor. Innovatsiyalarni va
texnologik yutuqlarni moliyalashtirish, ularga investitsiya jalb qilish uchun
moliyaviy barqarorlik zarurdir. Pul-kredit siyosati bu jarayonlarni qo‘llab-
quvvatlaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Pul-kredit siyosatining nazariy
asoslarini o'rganish va uning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini aniqlash. Milliy va
xalqaro miqyosda pul-kredit siyosati vositalarining samaradorligini baholash. Pul-
kredit siyosatining dolzarbligi, zamonaviy muammolar va istiqbollarini tahlil
qilish. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda pul-kredit siyosatining ahamiyatini
o'rgangan holda aniq xulosalar chiqarish. Pul-kredit siyosatining asosiy
tushunchalarini va nazariy yondashuvlarini o'rganish. Pul-kredit siyosatining
amaliy vositalarini va ulardan foydalanish usullarini tahlil qilish. Iqtisodiyotni
tartibga solishda pul-kredit siyosatining asosiy vazifalarini ko'rsatish. Milliy va
xalqaro iqtisodiyotni rivojlantirishda pul-kredit siyosatining dolzarbligini tahlil
qilish. Kurs ishida ilmiy adabiyotlar va statistik ma'lumotlardan foydalangan holda
dolzarb muammolarni yoritish. Pul-kredit siyosatining istiqboldagi rivojlanish
yo'nalishlarini aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining ilmiyligi. Kurs ishining ilmiyligi, avvalo, mavzuning aniq
belgilangan maqsad va vazifalarga asoslangan holda tadqiq etilishi bilan
belgilanadi. Pul-kredit siyosati bo‘yicha muhim nazariy qarashlar, iqtisodiyotning
asosiy qonuniyatlari va kontseptual yondashuvlar tahlil qilinishi kerak. Ilmiy
asosda turli nazariy fikrlarni taqqoslash va ulardan xulosalar chiqarish muhim.
Tadqiqotda zamonaviy ilmiy metodlardan, masalan, statistik tahlil, iqtisodiy
modellash, solishtirma tahlil yoki tajriba natijalaridan foydalanish kurs ishining
ilmiy asosliligini oshiradi. Ishda ilmiy maqolalar, kitoblar, xalqaro va milliy
tashkilotlar hisobotlari, statistik ma’lumotlar kabi ishonchli manbalardan
foydalanish zarur. Shuningdek, dolzarb tadqiqotlar va yangiliklarni yoritish ham
ilmiylikni mustahkamlaydi. Kurs ishida pul-kredit siyosati bo‘yicha zamonaviy
masalalarni, global iqtisodiy jarayonlarni va mahalliy o‘ziga xos jihatlarni tahlil
qilish ilmiylikni oshiradi. Misollar keltirish va ularni ilmiy nuqtai nazardan
7

izohlash o‘ta muhim. Grafiklar, jadval va diagrammalar yordamida statistik
ma'lumotlarni taqdim etish va ularni sharhlash tadqiqotning ilmiy darajasini
oshiradi. Kurs ishida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari asosida ilmiy xulosalar
chiqarish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Bu, ayniqsa, pul-kredit
siyosatining rivojlantirishga oid istiqbolli yo'nalishlarini ko‘rsatishda muhim
ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida mavjud yondashuvlarning kamchiliklarini
aniqlash, tanqidiy nuqtai nazar bilan tahlil qilish va muqobil yechimlarni taklif
qilish ilmiy ishni yanada boyitadi. Pul-kredit siyosati iqtisodiy barqarorlik va
innovatsion rivojlanishga erishish uchun zarur bo‘lgan dolzarb yo‘nalish
hisoblanadi. Ushbu siyosatning amaliy ahamiyatini tasdiqlovchi zamonaviy
misollarni keltirish kurs ishining ilmiy asosliligini oshiradi. Pul-kredit siyosatini
iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan bog‘liq holda o‘rganish. Bu nafaqat pul-
kredit siyosatining iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini tushunishni, balki uning sotsial
va siyosiy jihatlarini ham aniqlashga yordam beradi. Kurs ishida xalqaro
miqyosdagi ilg‘or amaliyotlarni o‘rganish va ular asosida mahalliy iqtisodiyotga
mos tavsiyalar ishlab chiqish orqali ilmiy-tadqiqotning ko‘lami kengaytiriladi. Pul-
kredit siyosatining kelgusi rivojlanishini ilmiy asosda prognoz qilish. Bu uchun
iqtisodiy matematik modellardan, statistik tahlildan yoki dinamika nazariyasidan
foydalanish mumkin. Har bir tahlil qilingan jihatni mustaqil tanqidiy fikr bilan
boyitish, mavjud xatoliklarni aniqlash va muqobil yondashuvlarni taklif qilish.
Tadqiqot natijalaridan real iqtisodiy muammolarni hal etishda foydalanish
imkoniyatlari, xususan, pul-kredit siyosatining mavjud tizimini takomillashtirishga
oid tavsiyalar kiritish. G'ulomjon Xoliqov - Iqtisodiy rivojlanish va moliya
bozorlarini tadqiq qilish bo‘yicha ilmiy ishlar olib borgan. Salimov S.A. - Moliya,
kredit va bank tizimlari, jumladan, pul-kredit siyosati asoslarini o‘rgangan.
Abdurahmonov Q.X. - Pul-kredit siyosatining milliy iqtisodiyotga ta'sirini tahlil
qilgan. A. I.Umurzakov - Moliyaviy siyosat va uning iqtisodiyotni boshqarishdagi
ahamiyati borasida ilmiy ishlari bilan tanilgan. Ushbu olimlar mavjud mavzu
yuzasidan ilmiy tadqiqotlarni olib borgan.
8

Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 5 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va 2 ta chizmadan iborat.
9

I-BOB. PUL VA PUL TUSHUNCHASI
1.1 Pul qiymat o‘lchovi, jamg’arma vositasi va inflatsiya
Pul — bu barcha tovarlarning umumiy ekvivalenti rolini bajarishi mumkin
bo`lgan maxsus tovar hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotidagi har qanday faoliyat pul
talab qiladi, moliyani yuzaga keltiradi. Umuman moliya xalq xo‘jaligidagi pul
resurslari bilan bog’langan bo‘lib, bunday resurslarni hosil qilish, taqsimlash va
ishlatish jarayonlarining shakllanishi tushunchasidan iboratdir. Ma’lumki, ishlab
chiqarish iste’moldan oldin taqsimotni talab etadi. Avvalo qiymat shaklidagi
taqsimot amalga oshib, mahsulot ana shu qiymatlar hissasiga qarab taqsimlanadi.
Pulning mazmun-mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun uning
vazifalarini keltiramiz:
1) pulning qiymat o'lchovi vazifasi;
2) pulning muomala vositasi vazifasi;
3) pulning boylik to'plash vositasi vazifasi;
4) pulning to'lov vositasi vazifasi
Qiymat taqsimoti turli pul resurslarini, fondlarini yuzaga keltiradi. Bular
tovarlarga almashinilib, iste’molni shakllantiradi. Umumjamiyat iste’moli davlat
tomonidan ta’minlanadi. Buning uchun avvalo resurslar, bir necha xil pul fondlari
yuzaga keltiriladi. Aholi ijtimoiy himoyasi, atrof muhitni saqlash, mudofaa, davlat
boshqaruvi, nomoddiy sohalarni ta’minlash kabilar shular jumlasidandir. Buning
uchun avvalo qiymatlar taqsimoti tufayli zarur pul resurslari tashkil etilib, maxsus
pul fondlar yuzaga keladi. Shu pul resurs va fondlarning ishlatilishi tufayli eslatib
o‘tilgan tarmoq va sohalarning ehtiyoji qondiriladi. Bular davlat tomonidan amalga
oshirilib, davlat moliyasining shakllanishi va davlatning moliyaviy faoliyatidan
kelib chiqadi.
Demak, pul shaklidagi moliyaviy fondlar hosil bo‘lib, ular moliyaviy
resursni tashkil etadi. Moliya mahsulot qiymatining taqsimlanishidir. qiymat
taqsimoti mahsulotni ishlatishdan oldingi jarayon bo‘lib, u iste’molga atalgandir.
10

Davlat va nodavlat moliyasi mavjud bo‘lib, birinchisi asosan umumjamiyat
mohiyatini kasb etsa, ikkinchisi tadbirkorlar, oila, jamoa moliyasidan iboratdir.
Mo- liyaviy munosabatlar va aloqalarning sub’ektlari bo‘lib, bularga moliyaviy
resurslarni tashkil etish, taqsimlash va ishlatishda ishtirok etuvchi korxona, davlat,
tashkilot, muassasa, fuqaro kabilar kiradi. Har bir sub’ekt o‘ziga qaratilgan
mahsulotlarga teng bo‘lgan pul fondlarini tashkil etadi. Bu fondlar turlicha bo‘lib,
har biri ma’lum maqsadni ko‘zlaydi. Masalan, davlat moliyasi davlatni boshqarish,
mudofaani ta’minlash, aholini ijtimoiy himoyalash, zahiralar tashkil etish kabilarga
sarf etiladi. Moliya munosabatlarining ob’ekti deganda pul zahiralarini
tushunamiz. Albatta bular ma’lum miqdordagi mahsulotlarni o‘zida ifoda etishi
zarur. Tovarning almashinuv qiymatining pulda ifodalanishi bu tovarning narxi
hisoblanadi. Tovarning almashinuv qiymatini aniqlash uchun muayyan miqdordagi
pul hajmini birlik sifatida qilib olish zarur. Pul muomaladan chiqsa boylik to'plash
vazifasini bajarishga o`tishi mumkin. Natural xo'jalikda boylik to'plash mahsulotni
moddiy shaklda jam'garishni o`zida aks ettirgan. Tovar xo'jaligining paydo bo`lib
rivojlanishi boylik to'plashda pul bilan bog`liq shaklni keltirib chiqargan.
Tovarlarning to'lovi kechiktirilganda, pul to'lov vositasi vazifasini bajaradi.
Mamlakatlar pul tizimining eng asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar:
- milliy pul birligi (so'm, yuan, funt sterling, dollar, iena, yevro va h.k.);
- naqd pul muomalasiga to'lov vositasi sifatida xizmat qiluvchi qo'goz, metal,
kredit pullar tizimi;
- pul emissiyasi tizimi, ya'ni qonuniy belgilangan tartiblarda pulni muomalaga
chiqarish tizimi;
- pul muomalasiga javobgar bo`lgan davlat organlari.
Pulning o'z vazifasini bajarish jarayonidagi to'xtovsiz aylanishi pul
muomalasi deyiladi. Pul muomalasi naqd pullar va kredit pullardan iborat bo`ladi.
Naqd pul muomalasi bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat
qilishini nazardatutadi. Naqdsiz pul muomalasi cheklar, kredit kartochkalari, to'lov
talabnomalari, veksellar, akkreditivlar kabilar yordamida amalga oshirilishi
mumkin. Muomaladagi pul massasini hisoblash uchun Mi...Mn “pul agregatlari”
11

yoki “tarkibiy qismlari” tushunchasi ishlatiladi. Pul massasining alohida olingan
tarkibiy qismlari o'zining likvidligi (ya ni, pulning darhol to‘lovga, naqd pulgaʼ
aylana olish qobiliyati) darajasiga ko'ra farqlanadi. Barcha pul agregatlari yi'gindisi
yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifiga teng bo`ladi.
O‘zbekistonda umumiy pul massasi quyidagi pul agregatlari asosida hisobga
olinadi.
M0 — muomalada bo`lgan naqd pullar (qo'goz pullar va metall pullar);
M1 = M0 + aholining joriy hisob-varaqlaridagi pul qoldiqlari, korxonalarning
hisob-kitob raqamlaridagi pullari qoldig`i, banklarda bo`lgan va talab qilib
olgungacha bo'lgan shartlardagi omonatlar;
M2 = M1 + tijorat banklarida saqlanadigan muddatli omonatlar va turli jam'garma
hisob- varaqlaridagi pullar, ixtisoslashtirilgan moliyaviy muassasalardagi
depozitlar va boshqa aktivlar.
M3 = M2 + bank sertifikatlari + maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom
obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.
Pul taklifi — bu bozorga pul sifatida muomalaga chiqarilgan turli xil
moliyaviy resurslar, ya'ni barcha pul agregatlari yi'gindisiga teng bo`lishi mumkin.
Mamlakatda pul taklifi, asosan, emission bank, ya`ni Markaziy banki tomonidan
tartibga solinsa-da, ammo iqtisodiyotdagi pul taklifining barchasini ololmaydi.
Chunki bu jarayonda korxona va tashkilotlar, uy xo'jaliklari hatti-harakati hamda
tijorat banklarining siyosatini ham inobatga olish kerak bo`ladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mamlakatning rivojlanish darajasi,
iqtisodiyotdagi joriy vaziyat, mamlakat oldidagi turgan strategik rivojlantirish
konsepsiyasiga mos ravishda yumshoq monetar va qattiq monetar siyosatlari
yuritilishi mumkin. Mamlakatda monetar siyosatni yuritishda asosiy mas uliyat
ʼ
Markaziy banklar zimmasida bo‘ladi. Yumshoq monetar siyosat — bu Markaziy
bank tomonidan iqtisodiyotga qo‘shimcha stimul berish maqsadida pul massasini
oshirishga qaratilgan siyosat bo‘lib, asosan asosiy foiz stavkasini pasaytirish orqali
amalga oshiriladi. Ko‘plab davlatlar inqiroz arafasida foiz stavkalarini tushirish
orqali iqtisodiyotga stimul berishni maqsad qiladi. Nisbatan qattiq monetar siyosat
12

esa yuqori inflyatsiyaga qarshi kurash maqsadida yuritiladigan siyosat bo‘lib,
asosiy foiz stavkasining oshirilishi hamda inflyatsiya darajasi bilan asosiy foiz
stavkasi o‘rtasida ma’lum darajada ijobiy farqni saqlab turishni nazarda tutadi.
Boshqacha aytganda, Markaziy bank yuqori inflyatsiyaga qarshi kurashish hamda
iqtisodiyotni «sovutish” maqsadida asosiy foiz stavkasini inflyatsiyadan bir
muncha yuqori darajada ushlab turiladi. Moliyaning o‘ziga xos vazifalari mavjud
bo‘lib, bulardan asosiy to‘rt xilini ko‘rsatish mumkin: taqsimlash, rag’batlantirish,
ijtimoiy himoyalash, iqtisodiy axborot vazifalari. Moliyaning vazifalari
(funktsiyalari) deganimizda uning xo‘jalik faoliyatida mazmunlashuvini, aniq
ifodalanishini tushunamiz. Haqiqatan ham qiymatning taqsimlanishi pul fondi va
resurslarning ishlatilishi tufayli moliya mahsulotlarni taqsimlash, shaxslar va
jamoalarni rag’batlantirish, aholining ijtimoiy himoyalanishini amalga oshirish,
iqtisodiy axborot kabilarda o‘z aksini topadi. Taqsimlash vazifasi milliy mahsulot,
milliy daromadning pul fondlari shakllanishi asosida taqsimlani-shidan iboratdir.
Birlamchi va qayta taqsimlash mavjud. Bevosita ishlab chiqarishdagi taqsimlash
birlamchidir, bundan keyingi taqsimlanish qayta taqsimlashdan iboratdir. Aytaylik,
ish xaqi, foyda, ijtimoiy sug’urta, amortizatsiya kabi fondlarga bo‘linish birlamchi
taqsimotga kiradi. Soliqlar, turli to‘lovlar, maishiy xizmat xaqi kabilar ikkilamchi
yoki qayta taqsimlashga kiradi. YAlpi milliy mahsulotni 100 foiz deb olsak,
shundan 60 foizi ishlab chiqarishni tiklash, 20 foizi ish xaqi, 15 foizi foyda, 5 foizi
ijtimoiy sug’urta fondlari uchun taqsimlanishi mumkin. Iqtisodiy rag’batlantirish
ham avvalo moliyadan, ham pulni taqsimlashdan boshlanadi. Soliq tizimidagi
imtiyozlar, to‘lovlarda va subsidiyalarda ragbat-lantirish o‘z aksini topadi. Boj
xaqini kamaytirish, mukofot fondlari tashkil etish va ulardan foydalanish iqtisodiy
faollikka undaydi. Bularning biri eksport yoki importni rag’batlantirsa, ikkinchisi
bevosita ishlovchi jamoalarni rag’batlantirladi.
Ijtimoiy himoyalash ham moliyadan boshlanadi va u orqali amalga
oshiriladi. Chunki, u avvalo pul orqali, pul fondlari vositasida bajariladi va u pul
tufayli amalga oshiriladi. Ma’lumki, aholi qatlamida muhtoj qismlari ko‘p, ya’ni
etim bolalar, qariyalar, nogironlar, kamdaromadli oilalar shular jumlasidan bo‘lib,
13

ular o‘z tirikchiligini yuritishni minimal darajada ta’minlashda ham doimo muhtoj
bo‘ladilar. Ijtimoiy himoyalash esa shularni moliyaviy ta’minlash, boshqacha
aytganda, moliyaviy kafolatlashni talab etadi. Bu asosan davlat yordamida amalga
oshadi. Davlat maxsus fondlar tashkil etib, bunday himoyalashni amalga oshirib
boradi. Bunga yordamchi sifatida korxona, tashkilot, jamoalar ham shunday
fondlar tashkil etadi va aholini ijtimoiy himoyalashda faol ishtirok etadi. Ishsizlik
nafaqalari, bolalar uchun nafaqa, nogironlar pensiyasi kabilar bundagi asosiy
fondlar hisobiga kiradi.
Bundan tashqari ijtimoiy iste’mol orqali amalga oshadigan fondlar ham
mavjud bo‘lib, bularga bepul tibbiy xizmat, maorif, atrof muhitni sog’lomlashtirish
kabilarni kiritish mumkin. Bulardagi umumiylik ommaviy ijtimoiy
kafolatlilikdadir. Inflyatsiya vaqtidagi kompensatsiyalar yoki zararlarni qisman
qoplashga jalb etilgan fondlar ham shular jumlasiga kiradi.
Moliyaviy axborotlarning iqtisodiyotni boshqarishda, iqtisodiy faoliyatni
baholashdagi o‘rni katga. Bu moliyaviy yakunlar xususida o‘z vaqtida xabarlar
berib turish orqali amalga oshadi. Aytaylik, moliyaviy ko‘rsatkichlar orqali ishlab
chiqarishni kuzatish, moliyaviy fondlar holati bo‘yicha xalq xo‘jaligi sohalarining
muvozanati, bir-birlariga monandligi kabilarni aniqlash imkoni tug’iladi.
Moliyaviy axborotda auditorlik xizmati ma’lum o‘rin egallab, axborotdan
foydalanishni yaxshilaydi va tezlashtiradi. Chunki, auditorlik xizmati korxonalar,
kompaniyalarning xo‘jalik-moliyaviy faoliyatini tahlil etadi, ekspertizasini
bajaradi, xolisona xulosalar chiqaradi va ularni o‘z vaqtida etkazib beradi.
Ma’lumki, bunday xizmat moliyaviy boshqaruvda ahamiyatlidir. Moliya
vazifalaridan unumli foydalanish iqtisodiy o‘sish uchun xizmat qiladi. Moddiy va
mehnat resurslari-ning to‘g’ri yo‘nalishda bo‘lishi va ularni samarali sarf- lash
moliya faoliyatiga, uning vazifalari reallashuviga bogliq. Ko‘rib chiqqanimizdek,
takror ishlab chiqarish, iqtisodiy o‘sish pul mablag’lari bilan ta’minlanishdan
boshlanadi. Shu yo‘lda moliya o‘z vazifalarini bajarish bilan iqtisodiy va ijtimoiy
o‘zgarishlarni tartibga soladi, samarali xo‘jalik faoliyatini rag’batlantiradi. Bularni
amalga oshirish moliyaviy vositalar tufayli yuz beradi. Bular qatoriga ishlab
14

chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari, amortizatsiya, foyda, aktsiya kursi,
dividend, soliqlar, sug’urta xaqi, bank xaqi, dotatsiya, subsidiya, kompensatsiya
kabilarni kiritish mumkin. Moliyaviy vositalar fondlarda shakllanib moliya
resurslarini tashkil etadi. Ana shu resurslar orqali moliyaning ta’siri va harakati
amalga oshadi. Aytaylik, amortizatsiya fondi va foy-daning bir qismi investitsiya
uchun xizmat qiladi, bularning ko‘payish rezervlari ishlab chiqarish quvvatlarini
ko‘paytirish rezervlari demakdir. Agarda bular etarli bo‘lmasa, texnika,
texnologiyaga sarf etish kamayadi va ishlab chiqarish o‘sishi susayadi. Yoki
dividendlarni olaylik. Bular yuqori bo‘lsa, aktsiya chiqargan kompaniyalar
ahvolining yaxshiligidan darak beradi, ularning moliyaviy holati yaxshi bo‘lib,
aktsiya kursi oshadi, qo‘shimcha kapital kelishi, umuman iqtisodiy o‘sish
tezlashadi.
Moliyaviy resurslarda asosiy o‘rinni foyda va milliy boylik tutadi. Bular
iqtisodiy o‘sish manbaini tashkil etadi. Foyda, sof daromad sifatida investitsiya,
turli rezervlar, sug’urta va ijtimoiy fondlarni uyushtirish uchun taqsimlanadi.
Moliyaviy resurslar pul shaklida bo‘lganligi tufayli ular moddiy ta’minlanish
orqaligina iqtisodiy kuchga ega bo‘ladilar. Agarda ularni mahsulot bilan qoplash
imkoni bo‘lmasa, uning iqtisodiyot uchun, ayniqsa ishlab chiqarish uchun hech
qanday ta’siri bo‘lmaydi. Moliyaviy resurslar ikki turga, ya’ni mikroresurslar va
makroresurslarga bo‘linadi. Mikroresurslar markazlashmagan bo‘lib, korxona,
firma, kompaniya, tashkilot, jamoa uyushmalari, shaxslarning pul resurslaridan
iboratdir. Bunga qarzga olingan pullar ham kiradi. Makroresurslar asosan davlat
ixtiyoridagi pul resurslaridan iborat bo‘lib, umumdavlat miqyosida tashkil etiladi.
Bular umuman byudjetda jamg’ariladi. Shu bilan birga boshqa fondlar ham
mavjuddir. Bozor iqtisodiyotida, albatta, mikroresurslar asosiy o‘rinni egallaydi.
Bozorda erkin iqtasodiy faoliyat sharoitida albatta firma, kontsern, korporatsiya,
birlashma, korxona kabilarning moliyasi asos bo‘lib hisoblanadi. Lekin bozor
iqtisodiyotini tartibga solishda davlat moliyasi etakchi o‘rinda bo‘ladi. Bozor
iqtisodiyoti talabi bo‘yicha sarmoya va mablag’larning erkin harakati ta’minlanadi.
Bu albatta moliya bozorining rivojida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
15

1.2 Pul va monetar siyosat
Mamlakatimizda pul-kredit siyosatining eng ustivor yo‘nalishi barqaror pul
muomalasini ta'minlash, kredit va naqd pul emissiyasi, jami pul massasining
asossiz o'sishining oldini olish bo‘lib hisoblanadi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotini tartiblashda pul-kredit siyosatining bir
qator zamonaviy mexanizmlari va vositalari keng qo'llanmoqda. Masalan,
amaliyotda yalpi pul talabi va yalpi pul taklifini, xususan, pul massasining, moliya
bozorlarining hamda bank tizimining likvidliligini samarali tartiblashda 1) ochiq
bozor operatsiyalari, 2) hisob stavkasi siyosati, 3) majburiy zaxiralar normasi
siyosati, 4) valyuta siyosati kabilar keng qo‘llaniladi 1
“O'zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to'grisida”gi Qonunda keltirilshicha, monetar
siyosatda ochiq bozor operatsiyalari; Markaziy bank hisob operatsiyalari; Markaziy
bank operatsiyalari bo'yicha foiz stavkalari; majburiy zaxira talablari va Markaziy
bank qayta moliyaviy ta'minlash kabi vositalar keltirilgan. Pul-kredit siyosati
vositalari ma muriy va iqtisodiy vositalarga bo'linadi.ʼ
Ma muriy vositalarga - foiz stavkalarini tartiblash, maqsadli kreditlar,
ʼ
banklar uchun kreditning yuqori chegaralarini belgilash kabi usullar va choralar
kiradi. Ular bir qator kamchiliklarga ham ega, masalan, yuqorida aytilganlar
alohida tijorat banklariga nisbatan qo'llaniladigan yakka tartibdagi choralar bo'lib,
moliya bozoridagi raqobatni bo'gib qo`yishi, moliyaviy sohaning rivojlanishini
susaytirishi va banklarning vositachilik rolini pasaytirishi ham mumkin.
Shuningdek, alohida olingan banklar ustidan nazoratning o'rnatilishi oqibatida o`z
navbatida alohida olingan tarmoq va hududlarda kreditlash samarasi pasayadi,
katta miqdordagi moliyaviy mabla'glarning yashirin iqtisodga yoki xorijiy
bozorlarga chiqib ketishini keltirib chiqarishi mumkin. Pul-kredit siyosatining
iqtisodiy vositalariga - ochiq bozor operatsiyalari (davlat va Markaziy bankka
tegishli qimmatli qo'gozlarni birlamchi bozorlarda sotish), ikkilamchi bozor
operatsiyalari (bevosita oldi-sotdi operatsiyalari), qayta moliyalashtirish siyosati,
majburiy zahiralash talablari, valyuta siyosati, kredit kimoshdi auktsionlari,
1
B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik). - Т.: «Barkamol fayz
media», 2017, 639 bet
16

valyutaviy svoplar, veksellarni hisobga olish, lombard va overdraft mexanizmlari
va boshqalar kiradi. Pul-kredit siyosatining iqtisodiy vositalarining bir qator
afzallik tomonlari bor, masalan, Markaziy bank uchun pul massasi, moliya
bozorlarini samarali tartiblash, pul-kredit siyosati samaradorligini oshirish, pul-
kredit siyosati orqali boshqarish jarayonlariga davlat aralashuvini kamaytirish,
moliya bozorlarining rivojlanishi va kengayishi, banklarning vositachilik rolining
oshirilishiga, sarmoyalar va moliyaviy jam'garmalar hajmini ko'paytirishga
qo'shimcha qulayliklar yaratadi. So nggi choraklarda qo llab-quvvatlash iqtisodiyʻ ʻ
iste moldan faollikni investitsiyaga talab o tishi tomondan tendensiyasi
ʼ ʻ
kuzatilmoqda. 2024-yilning I choragida investitsiyalar, xususan, to g ridan to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
xorijiy investitsiyalar hajmining yuqori oshishi, qulay global narx muhiti sharoitida
eksportning o sish sur ati importga nisbatan baland bo lgani iqtisodiy o sishni
ʻ ʼ ʻ ʻ
rag batlantiruvchi muhim omillardan bo ldi. Joriy yilning I choragida iqtisodiy
ʻ ʻ
faollik o tgan yilning mos davriga nisbatan sezilarli darajada jadallashdi va real
ʻ
iqtisodiy o sish 6,2 foizni tashkil etdi. Bunga iqtisodiyot tarmoqlaridan xizmatlar
ʻ
va sanoat sohalaridagi jadal rivojlanish asosiy hissa qo shdi. Xarajatlar tomonidan,
ʻ
iqtisodiyotdagi tarkibiy o zgarishlar natijasida, investitsiyalar iqtisodiy o sishning
ʻ ʻ
asosiy omili bo lib xizmat qilmoqda. Joriy yilning I choragida asosiy kapitalga
ʻ
o zlashtirilgan investitsiyalar hajmida yuqori o sish sur atlari kuzatilib, asosiy
ʻ ʻ ʼ
kapitalga investitsiyalar ulushi YaIMning 44 foizini tashkil etdi (avvalgi yillarda
ko rsatkich o rtacha 30 foiz atrofida shakllangan).
ʻ ʻ Investitsiyalar sur ati keskin ʼ
oshishi asosan, oxirgi ikki chorak davomida to g ridan-to g ri xorijiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
investitsiyalarning faol jalb qilinishi bilan ifodalanmoqda. Xususan, joriy yilning I
choragida ularning hajmi 2,7 mlrd dollarni (jami investitsiyalar hajmining 31 foizi)
tashkil etdi. O z navbatida, to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarning faol kirib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishi va ularning samarali o zlashtirilishi o rta muddatli istiqbolda iqtisodiyot
ʻ ʻ
salohiyatini va samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, qisqa
muddatli istiqbolda ichki bozorda investitsion talabni keskin oshirib narxlarga
bosim yaratishi, shuningdek, importga talabni kuchaytirib, ma lum darajada tashqi
ʼ
savdo balansi taqchilligi ortishiga sabab bo lishi mumkin.
ʻ
17

1.3 Pul-kredit sharoitlari va pul-kredit siyosati istiqboli
Inflyatsiya darajasi 5 foizlik maqsadli ko rsatkichigacha pasayib, uningʻ
keskin o sishi bo yicha xatarlar bartaraf etilgunga qadar Markaziy bank
ʻ ʻ
iqtisodiyotda nisbatan qat iy pul-kredit sharoitlarini ta minlash choralarini davom
ʼ ʼ
ettiradi. Xususan, iqtisodiyotda ijobiy real foiz stavkalarini ta minlash orqali real
ʼ
pul-kredit sharoitlari indeksining mo tadil bo lishi chora-tadbirlari ko riladi. Joriy
ʻ ʻ ʻ
yilning ikkinchi yarmidan yuqori real foiz stavkalari yuzaga kelib, kelgusi prognoz
davrida ularning ijobiy tafovuti ta minlanishi, o z navbatida, jamg arish faolligini
ʼ ʻ ʻ
qo llab-quvvatlaydi hamda iste mol talabini jilovlash orqali inflyatsiyaning
ʻ ʼ
prognoz trayektoriyasida shakllanishiga va 2025-yilda belgilangan targetigacha
pasayishiga zaruriy shart-sharoitlar yaratadi.
1-rasm Real pul-kredit sharoitlari indeksi.
Real samarali almashuv kursi (RSAK) indeksining joriy yil I choragida
qadrsizlanishi qisqa muddatda nisbatan qat iy pul-kredit sharoitlarining ma lum
ʼ ʼ
darajada sustlashishiga olib keldi. Prognozlarga 2
ko ra, asosiy savdo hamkor
ʻ
davlatlarning valyuta kurslari va inflyatsiyalaridagi o zgarishlar hisobiga kelgusi
ʻ
chorakda RSAKning musbat tafovuti qisqarib, joriy yilning ikkinchi yarmidan
yana qat iy pul-kredit sharoitlari fazasida bo lishi prognoz qilinmoqda.
ʼ ʻ
2
Global Projection Model Network, April 2024.
18

2-rasm Real foiz stavkasi, yillik foizda. 3-rasm Real foiz stavkasi tafovuti,
foizda.
Kelgusi choraklarda bank tizimining umumiy likvidligi tarkibiy profitsit
sharoitidan bosqichma-bosqich tarkibiy defitsit fazasiga o ta boshlashi va mazkurʻ
tarkibiy o zgarishlar pul-kredit operatsiyalari orqali to g rilanib borishi
ʻ ʻ ʻ
kutilmoqda. Bank tizimi umumiy likvidligining tarkibiy defitsiti sharoitida pul-
kredit siyosatiga oid qarorlar samaradorligi oshib boradi va bu inflyatsiyaning talab
omillarining qisqarib borishiga xizmat qiladi. Inflyatsiya prognozining yuqori
chegaralarida ham ta minlanayotgan pul-kredit sharoitlari tufayli inflyatsiyaga
ʼ
monetar omillar ta sirini cheklovchi va milliy valyutada jamg arishni
ʼ ʻ
rag batlantiruvchi xususiyatlar saqlanib qoladi. Kelgusida aholining inflyatsion
ʻ
kutilmalarida keskin o sish kuzatilib, bazaviy inflyatsiya o zining
ʻ ʻ
trayektoriyasidan sezilarli chetlashishi bo yicha xavotirlar yuzaga kelgan taqdirda
ʻ
tegishli pul-kredit siyosati choralari ko rib boriladi.
ʻ
19

4-rasm Real samarali almashuv kursi indeksi (RSAK).
5-rasm Real samarali almashuv kursi tafovuti, foizda.
20

II-BOB. PUL-KREDIT SIYOSATI VOSITALARI
2.1 Pul-kredit siyosati operatsion mexanizmiga kiritilgan o zgartirishlar ʻ
Pul-kredit sharoitlari va siyosatining istiqbollari iqtisodiyotda katta
ahamiyatga ega bo‘lgan mavzulardan biridir. Pul-kredit siyosatining operatsion
mexanizmini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish, bank tizimi likvidligini
samarali tartibga solish va tijorat banklarining o z likvidligini boshqarish
ʻ
jarayonlarini soddalashtirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va konsalting
kompaniyalari tavsiyalari asosida operatsion mexanizmga bir qator o zgartirishlar
ʻ
kiritildi. Jumladan, Markaziy bank boshqaruvining qarori bilan 26-fevral
sanasidan boshlab banklararo pul va REPO bozorlarining bank to lov kuni
ʻ
yopilganidan so ng 30 daqiqa davomida ochiq bo lishini ta minlash hamda
ʻ ʻ ʼ
Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalaridan bank to lov kuni yopilganidan
ʻ
so ng 1 soat davomida foydalanish imkoniyati yaratildi. Bunda, tijorat banklari
ʻ
uchun to lov kuni yakunlanganidan so ng pul bozorlarida umumiy likvidlikni
ʻ ʻ
qayta taqsimlash, so ngra Markaziy bank overnayt operatsiyalariga murojaat qilish
ʻ
imkoniyati yaratildi. Ushbu o zgartirishlar likvidlikni boshqarish samaradorligini
ʻ
sezilarli darajada oshirishi ko zda tutilgan.
ʻ Bundan tashqari, tijorat banklariga
likvidlik taqdim etishga mo ljallangan kun davomidagi kredit instrumenti hamda
ʻ
valyuta garovi asosidagi overnayt va 1 haftagacha bo lgan kredit auksionlari joriy
ʻ
etildi. Bu banklardagi likvidlik uzilishlarini oldini olishga va to lov tizimining
ʻ
uzluksizligini ta minlashga xizmat qiladi. Pul-kredit siyosati operatsiyalariga
ʼ
kiritilgan o zgartirishlar asosida “O zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-
ʻ ʻ
kredit siyosatining operatsion mexanizmi” va “Markaziy bankning pul bozoridagi
operatsiyalarini amalga oshirish tartibi”ga tegishli o zgartirishlar kiritildi hamda
ʻ
amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar mazkur qaror talablariga muvofiqlashtirildi.
Pul-kredit bozorining barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Past foiz
stavkalari iqtisodiy faollikni rag‘batlantirsa, yuqori foiz stavkalari inflyatsiyani
nazorat qiladi. Pul massasi hajmi iqtisodiyotdagi aylanmadagi mablag‘lar
miqdorini bildiradi. Pul-kredit sharoitlari mablag‘larning yetarliligini ta'minlashga
qaratilgan. Milliy valyutaning barqarorligi va milliy iqtisodiyotning tashqi muhit
21

bilan integratsiyasi uchun pul-kredit siyosatining bir qismi hisoblanadi. Pul-kredit
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri narxlar barqarorligini ta’minlashdir. Ko‘plab
mamlakatlar markaziy bank raqamli valyutalarini yaratish ustida ish olib
bormoqda. Bu, kelgusida pul-kredit siyosati vositalarini raqamli muhitga
moslashishni talab qiladi. Ekologik barqarorlikka e’tibor oshib bormoqda, bu esa
yashil moliyalashtirish va kreditlarni barqaror rivojlanishga yo‘naltirishni talab
etadi. Jahon iqtisodiyotining bir-biriga bog‘liq holati sababli, pul-kredit siyosati
xalqaro moliyaviy barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishida muhim vazifalarni
bajaradi. Pul-kredit siyosatida sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar tahlili va boshqa
texnologiyalar qo‘llanilishi kutilmoqda. Bu qarorlar qabul qilish jarayonini
optimallashtirishga yordam beradi. Inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy o‘sishni
nazorat qilishda yanada samarali strategiyalar ishlab chiqish zarurati mavjud.
Ushbu yo‘nalishlar pul-kredit siyosati tizimini takomillashtirish va uni zamonaviy
iqtisodiy sharoitlarga moslashtirish uchun yangi imkoniyatlar ochadi.
Pul-kredit siyosati vositalarining diversifikatsiyasi. Kichik biznes va
startaplarga moliyaviy yordam ko‘rsatish uchun samarali vosita sifatida
rivojlanishi kutilmoqda. Masalan, QE (Quantitative Easing — Pul massasini
kengaytirish) kabi dasturlar global iqtisodiy inqirozlardan keyin ham muhim rol
o‘ynaydi. Markaziy banklar tomonidan joriy etilayotgan raqamli valyutalar
moliyaviy tizim samaradorligini oshirish va naqd puldan raqamli tizimlarga
o‘tishni tezlashtirishga yordam beradi. Sun'iy intellekt asosida iqtisodiy
ma'lumotlarni tahlil qilish va prognozlash markaziy banklarning qarorlar qabul
qilish jarayonini tezlashtiradi va aniqligini oshiradi. Ekologik loyihalarni
moliyalashtirish uchun maxsus obligatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash, pul-kredit
siyosatining yangi tendensiyasi sifatida yashil iqtisodiyotni rivojlantirishda ishtirok
etish, jahon moliyaviy tizimi barqarorligini ta'minlash uchun xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorlikni kuchaytirish, global valyuta tizimlarini mustahkamlash orqali
iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish kabi muhim omillarni shakillantirish kerak.
Pul-kredit siyosati kelgusida faqat makroiqtisodiy masalalarga qaratilmasdan, balki
22

aholi turmush darajasi va ijtimoiy muammolarni hal qilishda ham o‘z ahamiyatini
oshiradi. Masalan:
 Uy-joy kreditlarini yaxshilash.
 Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohasiga moliyaviy ko‘mak dasturlarini
ishlab chiqish.
Ushbu istiqbollar mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish va xalqaro
raqobatbardoshligini oshirish uchun muhim yo‘nalishlardir. Moliyaviy inqiroz yoki
pandemiya kabi noan’anaviy vaziyatlarda, masalan, foiz stavkalarini pasaytirish
yoki aktivlar sotib olish dasturlari orqali iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash kerak.
Xomashyo va energetika resurslarining cheklanganligi sharoitida pul-kredit
siyosati iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Kichik va o‘rta biznes
sub’yektlarini moliyalashtirish uchun qulay sharoitlar yaratish, pul-kredit siyosatini
barcha qatlamlar uchun ochiq qilish orqali tadbirkorlik imkoniyatlarini
kengaytirish kabi choralarni amalga oshirish muhimdir. Fintech kompaniyalar va
startaplar bilan hamkorlik qilib, pul-kredit mexanizmlarini takomillashtirish,
Markaziy banklar blokcheyn asosida raqamli valyuta va to‘lov tizimlarini
takomillashtirishi mumkin. Pul-kredit siyosati global barqarorlikka erishishda
ko‘proq muvofiqlashgan choralarni talab qiladi. Kredit vositalarini aholining zaif
qatlamlari uchun kengroq ochilishiga yordam berish. Pul-kredit siyosati zamonaviy
iqtisodiyotning muhim jihatlaridan biri bo‘lib, uning hozirgi dolzarbligi, amaldagi
sharoitlari va istiqbollari keng tahlilga loyiq mavzudir. Ushbu siyosat milliy
iqtisodiyotni boshqarish, barqarorlikni ta'minlash va global iqtisodiy tizim bilan
integratsiyalashuvda markaziy o‘rin egallaydi. Pul-kredit siyosatining amaldagi
sharoitlari uning barqaror iqtisodiy muhitni ta’minlashga qaratilganligini
ko‘rsatadi. Xususan, foiz stavkalari, pul massasi hajmi, valyuta kurslari va
inflyatsiyani boshqarish kabi vositalar ushbu siyosatning asosiy elementlari
hisoblanadi. Inflyatsiyani nazorat qilish hamda iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish
vositalari orqali pul-kredit siyosati xalqaro va milliy bozor sharoitida samarali
faoliyat ko‘rsatmoqda. Biroq, zamonaviy iqtisodiy muhit dinamik va murakkab
bo‘lib, pul-kredit siyosati oldida yangi vazifalar turibdi. Kelgusi istiqbollarda,
23

raqamli iqtisodiy muhitda pul-kredit siyosati uchun raqamli valyutalarning joriy
qilinishi muhim yo‘nalish hisoblanadi. Markaziy banklar tomonidan raqamli
valyutalarni rivojlantirish dasturlari, bir tomondan, moliyaviy tizimni
zamonaviylashtiradi, ikkinchi tomondan esa bu iqtisodiyotni boshqarishda yangi
qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Bundan tashqari, iqlim o‘zgarishlariga qarshi
kurash va yashil moliyalashtirish tamoyillarining joriy etilishi pul-kredit
siyosatining dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Yashil obligatsiyalarni joriy
etish va ekologik barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan dasturlar pul-kredit
siyosatining yangi funksional yo‘nalishlarini rivojlantiradi. Shuningdek, xalqaro
miqyosdagi globallashuv jarayonlari va geosiyosiy noaniqliklar pul-kredit
siyosatini yanada muvofiqlashgan va ko‘p tomonlama yondashuvlarni talab qiladi.
Jahon iqtisodiy integratsiyasini mustahkamlash, valyuta barqarorligini ta'minlash
va xalqaro moliyaviy hamkorlikni rivojlantirish ushbu siyosatning asosiy vazifalari
bo‘lib qoladi. Kelgusida pul-kredit siyosatining mikroiqtisodiy va ijtimoiy ta'siri
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Uy-joy, ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarida
moliyaviy qo‘llab-quvvatlash dasturlarining rivojlanishi iqtisodiyotning ijtimoiy
barqarorligini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, tadbirkorlikni
rivojlantirishda imtiyozli kredit dasturlari va moliyaviy inkluziyaning kuchayishi
iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Pul-kredit siyosati davlat iqtisodiy
barqarorligini ta’minlashda markaziy rol o‘ynaydi. Bu siyosat global savdo va
moliya tizimlari bilan chambarchas bog‘liq. Kelgusida davlatlar pul-kredit
siyosatini xalqaro bozorlarga yanada integratsiyalashtirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni amalga oshiradi. Bunda markaziy banklarning mustaqilligi va tezkor
qaror qabul qilish qobiliyati iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Innovatsion rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash uchun pul-kredit
siyosati texnologik taraqqiyotga moliyaviy yordam ko‘rsatishi zarur. Xususan:
 Startaplarni moliyalashtirish uchun imtiyozli kredit dasturlarini kengaytirish.
 Raqamli iqtisodiyot uchun maxsus mablag‘ manbalarini yaratish.
 Sun’iy intellekt texnologiyalari asosida iqtisodiy prognozlarni yanada
aniqroq shakllantirish.
24

Istiqbolda pul-kredit siyosati vositalarining moslashuvchanligi alohida o‘rin
tutadi. Markaziy banklar qisqa muddatli muammolarni hal qilish uchun tezkor
choralar qabul qilishlari va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlash uchun strategik
yondashuvlar ishlab chiqishlari zarur. Masalan:
 Inflyatsiya va deflyatsiya davrida samarali choralar
 Ijtimoiy jihatdan kam ta'minlangan qatlamlarga moliyaviy xizmatlarni
kengroq ochish.
Xulosa qilib aytganda, pul-kredit siyosati zamonaviy iqtisodiyotning asosiy
omili sifatida turli muammolarning yechimida markaziy rol o‘ynaydi. U nafaqat
milliy iqtisodiyotni boshqarish, balki global moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda
ham dolzarb ahamiyatga ega. Istiqboldagi raqamli transformatsiya, yashil moliya
va global integratsiya jarayonlari ushbu siyosatning yanada takomillashishi va
rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bois, pul-kredit siyosatining mazkur
yo‘nalishlarini izchil o‘rganish va amalga oshirish iqtisodiy barqarorlik va
taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Pul-kredit siyosatining
istiqbollari milliy va xalqaro darajada iqtisodiy o‘sish, moliyaviy barqarorlik va
innovatsion rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu yo‘nalishlarni amalga
oshirish uchun davlatlar iqtisodiyotga moslashuvchan va uzoq muddatli siyosat
yondashuvlarini ishlab chiqishlari lozim. Bu esa iqtisodiy jarayonlarni samarali
boshqarishga, aholi farovonligini oshirishga va ekologik muvozanatni saqlashga
imkon beradi.
2.2 Kredit munosabatlari va kredit turlari
Kredit deganda bo'sh turgan pul mabla'glarini ssuda fondi shaklida to'plash
va ularni pulga ehtiyoji bor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarga ma lumʼ
maqsadlar uchun ma'lum muddatga, foiz to'lovlari bilan qaytarish sharti bilan
qarzga berish munosabatlarini tushinamiz. Kapitalning pul shakli ssuda kapitali
deyilsa, uning harakati kreditning mazmunini izohlab beradi. Kredit
munosabatlarida ikki sub'ekt ishtirok etadi, ya'ni pul egasi (qarz beruvchi) va qarz
oluvchi. Ssuda kapitali, ya ni kredit resurslarining paydo bo‘lish manbalari asosan
ʼ
quyidagilar:
25

- korxona va tashkilotlarning amortizatsiya ajratmalari;
- mahsulot sotishdan olingan tushumlar;
- korxonalardagi ishlab chiqarishni, fan va texnikani rivojlantirish
jamg‘armalari, moddiy ra'gbatlantirish jamg‘armalari;
- korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyati foydasi;
- bankdagi byudjet muassasalari, kasaba uyushmalari va
boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul resurslari;
- aholining bo'sh turgan pul mablag`lari.
Kredit berish quyidagi tamoyillarni nazarda tutadi. 3
 maqsadlilik;
 qaytarishlilik;
 ta'minlanganlik;
 to'lovlilik.
Kreditning bir qancha vazifalarni bajaradi:
1. Qayta taqsimlash vazifasi. Kredit yordamida korxonalar, davlat va aholining
bo'sh pul mabla'glari ssuda fondi shaklida jamlanadi, to‘plangan mabla'glar
kredit mexanizmi orqali iqtisodiyotga ehtiyojlarga mos holda qayta
taqsimlanadi;
2. Rag'batlantirish. Qarz oluvchi butun summani foizlar bilan birga qaytarish
majburiyatini oladi, bu qarz oluvchini yanada serharakat bo‘lishga undaydi.
Odamlar olgan pullarini samaraliroq boshqarishadi va keraksiz xarajatlarni
kamaytirishadi;
3. Ijtimoiy. Banklar ta'lim kreditlari berishni taklif qiladi, bu dasturlarning bir
qismi qisman yoki to'liq davlat byudjeti tomonidan moliyalashtiriladi;
4. Iqtisodiyotni tartiblashdir. Bunda kredit foizi stavkalarini tabaqalashtirish,
davlat tomonidan kafolatlar va imtiyozlar berish kabi usullardan
foydalaniladi.
3
B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik). - Т.: «Barkamol fayz
media», 2017, 638 bet
26

Kredit turli shakllarda amalga oshiriladi. Har qancha salbiy qiyofa namoyon
qilmasin, ammo baribir kreditning dastlabki va tarixiy shakli sudxo‘rlik kreditidir.
Hozirgi vaqtda bank krediti, xo‘jaliklararo kredit, tijorat krediti, davlat krediti,
iste'mol krediti va xalqaro kredit kabi shakllardan ko‘p foydalaniladi. Bank krediti-
pul egalari hisoblangan banklar va nobank kredit muassasalari tomonidan qarzni
oluvchilarga ssudalar shaklida beriluvchi kredit. Tovar muomalasidan tortib toki
kapital jam'garilishigacha bo‘lgan barcha sohalarda ishlatilishi mumkin. 4
Xo'jaliklararo kredit — ayrim korxona, tashkilot tomonidan boshqasiga beriluvchi
kredit hisoblanadi.
Tijorat krediti — xo'jalik yurituvchi turli korxona, tashkilotlarning bir-biriga
beradigan kreditidir. Tijorat kreditining eng keng tarqalgan shakli – bu to'lovni
kechiktirish sharti bilan tovarni berishdir.
Iste'mol krediti — jismoniy shaxslarga, avvalambor, iste'mol tovarlari (maishiy
texnikalar, mebel, avtomobil va h.k.) xaridi uchun beriladigan kredit. Boshqa
kredit shakllari ichida iste'mol kreditlarining foizlari ancha yuqori bo‘ladi.
Ipoteka krediti — kochmas mulk ob ektlarini xarid qilishda uzoq muddatgaʼ
beriluvchi kredit.
Davlat krediti — aholi va tadbirkorlik subyektlaridan davlatga pul
mabla'glarining ko‘chib o‘tishi bilan bog‘liq kredit shakli. Budjet taqchilligini
qoplash maqsadida foydalanish ko‘proq uchraydi.
Xalqaro kredit —ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi
harakati orqali yuzaga keladigan kredit shakli. Xalqaro kreditning tovar yoki pul
(valyuta) shakllari uchraydi.
Kredit munosabatlarining murakkablashuvi natijasida oxirgi paytlarda
kreditlashning lizing, faktoring, forfeyting, trast kabi yangi shakllari ham keng
tarqalmoqda.
Lizing — pulsiz kredit shakli, odatda, ishlab chiqarish vositalari, boshqa
moddiyliklarni foydalanuvchilar tomonidan keyinchalik muntazam haq to'lab
borish, oldindan ma`lum bo`lgan muddatlarda sotib olish shartlari bilan uzoq
4
B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik). - Т.: «Barkamol fayz
media», 2017, 638 bet.
27

muddatli ijaraga berishdir. Odatda, ishlab chiqarish vositalarini yetkazib
beruvchilar bevosita xarid qiluvchilarga to`g`ridan-to`g`ri emas, balki lizing
tashkilotlari vositachiligida ijaraga beradilar.
Faktoring — bu bozorning boshqa subyektlari qarz majburiyatlarini sotib olish
yoki sotib yuborish munosabatlaridir. Odatda banklar turli korxonalarning
debitorlik qarzlarini (ya ni qarzdorlik majburiyatlarini) o'zi uchun manfaatlarʼ
shartlarda sotib olib, keyin esa ushbu qarzlarni qarzdorlardan undirib oladi.
Forfeyting — yuqorida keltirilgan faktoringli munosabatlarning uzoq muddatli
shakli hisoblanadi. Banklar qarzdorlik majburiyatlarini o‘z bo‘yniga olgandan uni
undirishga uzoq vaqt sarflaydi.
Trast — bu moliya-kredit tashkiloti mijozlarining kapitallarini ishonch asosida
boshqarish bo'yicha munosabatlarni aks ettiradi.
Kredit munosabatlari zamonaviy jamiyatda moliyaviy tizimning ajralmas qismi
bo‘lib, u inson hayotining turli jabhalarida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kredit
munosabatlari orqali har bir shaxs moliyaviy ehtiyojlarini qondirish, yirik xaridlar
amalga oshirish yoki biznesni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, kredit
olish jarayoni inson hayotiga ijobiy va salbiy ta’sirlar ko‘rsatadigan kompleks
mexanizm hisoblanadi. Kreditlar o‘z maqsadiga ko‘ra turli turlarga bo‘linadi:
iste’mol krediti, ipoteka krediti, biznes krediti, ta’lim krediti va boshqalar. Har bir
kredit turi insonning turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan bo‘lsa-da, uni
boshqarish mas’uliyati shaxsning moliyaviy savodxonligiga bog‘liq. Iste’mol
krediti yordamida shaxs kundalik ehtiyojlarini qondirishi, uy jihozlari yoki
transport vositasi sotib olishi mumkin. Bu inson hayotini qulayroq qilishda muhim
rol o‘ynasa-da, noto‘g‘ri boshqarilgan kredit yuki moliyaviy qiyinchiliklarni
keltirib chiqarishi mumkin. Biznes krediti esa tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat
qiladi. Bu kreditlar orqali tadbirkorlar yangi imkoniyatlar yaratadi, ish o‘rinlari
tashkil qiladi va iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi. Biroq, biznesdagi xavf-
xatarlar muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin, bu esa kredit to‘lovlarini
amalga oshirishga qiyinchilik tug‘diradi. Kreditlar insonlarga moliyaviy erkinlikni
beradi va hayot sifatini oshiradi. Ipoteka kreditlari orqali ko‘pchilik o‘z uyini sotib
28

olish imkoniyatiga ega bo‘ladi, bu esa oilaviy barqarorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ta’lim krediti esa yuqori ma’lumot olishga yordam beradi, bu shaxsning kelajagini
yanada porloq qilishda muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy mas’uliyatni yetarlicha
anglamaslik yoki daromad va xarajatlar muvozanatini ta'minlay olmaslik
kreditlarning salbiy ta’sirini yuzaga keltiradi. Qarzdorlik stress, salbiy hissiy
holatlar va hattoki oilaviy munosabatlarning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, yuqori foiz stavkalari kredit oluvchilarga ortiqcha moliyaviy bosim
yaratadi. Kredit munosabatlari va kredit turlari inson hayotida muhim o‘rin tutadi.
Ular to‘g‘ri boshqarilgan holda insonning moliyaviy mustaqilligini ta'minlaydi va
hayot sifatini yaxshilaydi. Biroq, noto‘g‘ri foydalanilgan kreditlar moliyaviy
muammolarni kuchaytirishi mumkin. Shu sababli, kredit olishdan oldin moliyaviy
rejalashtirish va mas’uliyatli yondashuvni shakllantirish har bir shaxs uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit munosabatlari – imkoniyat va xavf-xatarlarning
birlashgan mexanizmi bo‘lib, u har bir shaxsga moliyaviy barqarorlikka erishish
yo‘lida mustahkam poydevor yaratadi yoki aksincha, noto‘g‘ri boshqarilgan
holatda moliyaviy cheklovlarni yuzaga keltiradi. Shu bois insonlar moliyaviy
savodxonligini oshirish va mas’uliyatli kredit oluvchiga aylanishga harakat
qilishlari zarur.
2.3 Pul-kredit siyosati vositalari, yagona pul-kredit siyosatini amalga
oshirishda banklarning o‘rni
Mamlakatimizda pul-kredit siyosatining eng ustivor yo‘nalishi barqaror pul
muomalasini ta'minlash, kredit va naqd pul emissiyasi, jami pul massasining
asossiz o'sishining oldini olish bo‘lib hisoblanadi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotini tartiblashda pul-kredit siyosatining bir
qator zamonaviy mexanizmlari va vositalari keng qo'llanmoqda. Masalan,
amaliyotda yalpi pul talabi va yalpi pul taklifini, xususan, pul massasining, moliya
bozorlarining hamda bank tizimining likvidliligini samarali tartiblashda 1) ochiq
bozor operatsiyalari, 2) hisob stavkasi siyosati, 3) majburiy zaxiralar normasi
siyosati, 4) valyuta siyosati kabilar keng qo‘llaniladi. “O'zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to'grisida”gi Qonunda keltirilshicha, monetar
29

siyosatda ochiq bozor operatsiyalari; Markaziy bank hisob operatsiyalari;
Markaziy bank operatsiyalari bo'yicha foiz stavkalari; majburiy zaxira talablari va
Markaziy bank qayta moliyaviy ta'minlash kabi vositalar keltirilgan. Pul-kredit
siyosati vositalari ma muriy va iqtisodiy vositalarga bo'linadi.ʼ
Ma muriy vositalarga - foiz stavkalarini tartiblash, maqsadli kreditlar,
ʼ
banklar uchun kreditning yuqori chegaralarini belgilash kabi usullar va choralar
kiradi. Ular bir qator kamchiliklarga ham ega, masalan, yuqorida aytilganlar
alohida tijorat banklariga nisbatan qo'llaniladigan yakka tartibdagi choralar bo'lib,
moliya bozoridagi raqobatni bo'gib qo`yishi, moliyaviy sohaning rivojlanishini
susaytirishi va banklarning vositachilik rolini pasaytirishi ham mumkin.
Shuningdek, alohida olingan banklar ustidan nazoratning o'rnatilishi oqibatida o`z
navbatida alohida olingan tarmoq va hududlarda kreditlash samarasi pasayadi,
katta miqdordagi moliyaviy mabla'glarning yashirin iqtisodga yoki xorijiy
bozorlarga chiqib ketishini keltirib chiqarishi mumkin.
Pul-kredit siyosatining iqtisodiy vositalariga - ochiq bozor operatsiyalari
(davlat va Markaziy bankka tegishli qimmatli qo'gozlarni birlamchi bozorlarda
sotish), ikkilamchi bozor operatsiyalari (bevosita oldi-sotdi operatsiyalari), qayta
moliyalashtirish siyosati, majburiy zahiralash talablari, valyuta siyosati, kredit
kimoshdi auktsionlari, valyutaviy svoplar, veksellarni hisobga olish, lombard va
overdraft mexanizmlari va boshqalar kiradi. Pul-kredit siyosatining iqtisodiy
vositalarining bir qator afzallik tomonlari bor, masalan, Markaziy bank uchun pul
massasi, moliya bozorlarini samarali tartiblash, pul-kredit siyosati samaradorligini
oshirish, pul-kredit siyosati orqali boshqarish jarayonlariga davlat aralashuvini
kamaytirish, moliya bozorlarining rivojlanishi va kengayishi, banklarning
vositachilik rolining oshirilishiga, sarmoyalar va moliyaviy jam'garmalar hajmini
ko'paytirishga qo'shimcha qulayliklar yaratadi.
Banklar pul resurslarini jamlash, joylashtirish va ularning harakatini
boshqarish bilan shu'gullanuvchi moliyaviy muassasa hisoblanadi. Banklar
faoliyatining asosiy tomonlaridan biri kredit munosabatlariga xizmat qilish bo'lib,
ular kredit muassasalarining asosini tashkil qiladi. O‘zbekistonda bank tizimi, ikki
30

darajali bo'lib, o'z ichiga markaziy (emission) bank va tijorat banklarning
(shuningdek, bank faoliyatini yurituvchi nobank muassasalarning) keng tarmog‘ini
o‘z ichiga qamrab oladi.
Hukumat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan holda tartibda
soladi va davlatning yagona pul-kredit siyosatini amalga oshiradi. Markaziy
bankga davlat banki, hukumat banki, banklar banki degan asosli ta riflar beriladiʼ
va u quyidagi vazifalarni bajaradi:
 davlatning monetar siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
 iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga
soladi;
 milliy valyuta muomalasini tartibga keltiradi;
 xalqaro valyuta bozorlarida valyutalar bilan operatsiyalar amalga
oshiradi;
 mamlakat nomidan rasmiy oltin-valyuta zaxiralarni saqlash vazifasini
bajaradi;
 pul taklifi ustidan nazorat qiladi;
31

 boshqa banklar faoliyatini uy'gunlashtiradi va boshqa banklar ustidan
nazorat qiladi;
 boshqa banklarning majburiy zaxiralarini saqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar va tashkilotlar teng sheriklar sifatida
hamkorlik qilishadi. Kredit ajratishda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiruvchi,
ishlab chiqarish rivojlanishining yangi darajaga chiqishini ta'minlovchi tadbirlar va
loyihalarga ustivorlik beriladi. Tijorat banklar ixtisoslashuviga investitsion va
ipoteka banklarini misol keltirish mumkin.
32

XULOSA
Kredit munosabatlari zamonaviy jamiyatda har bir inson hayotining ajralmas
qismi bo‘lib, u imkoniyatlar va mas’uliyatlarning murakkab birikmasini o‘zida
mujassam etadi. Kreditlar orqali shaxs o‘z orzularini amalga oshirish, biznesini
rivojlantirish va moliyaviy qiyinchiliklarni yengib o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ammo, bu imkoniyatlar bilan birga, mas’uliyat va risklar ham yuzaga keladi.
Kredit tizimi inson hayoti va iqtisodiyotda muhim vositadir. Iste’mol krediti orqali
insonlar o‘z ehtiyojlarini tezda qondira oladi, ipoteka esa uy-joy masalasini hal
qilishda yordam beradi. Shu bilan birga, biznes krediti tadbirkorlarga iqtisodiy
faollikni oshirish imkonini beradi. Ammo, har qanday kredit o‘z vaqtida
qaytarilishi kerak bo‘lgan moliyaviy majburiyatni bildiradi. Bu shaxsning
moliyaviy savodxonligi va rejalashtirish qobiliyatiga bog‘liq holda muvaffaqiyat
yoki qiyinchilik manbaiga aylanishi mumkin. To‘g‘ri boshqarilgan kredit inson
hayot sifatini oshiradi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi. Ammo noto‘g‘ri
boshqarilgan kredit yuki moliyaviy bosim, stress va hattoki oilaviy munosabatlarda
ziddiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun har bir qarz oluvchi kredit
olishdan avval uning shartlari, imkoniyatlari va xavf-xatarlarini chuqur o‘rganishi
zarur. Shubhasiz, kredit munosabatlari inson hayotida nafaqat iqtisodiy, balki
psixologik va sotsial ta'sirga ega murakkab hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Kredit
olish insonlarga yangi imkoniyatlar ochib berishi bilan birga, mas’uliyatli
yondashuvni talab qiladi. Bu esa shaxsning moliyaviy savodxonlik darajasini
oshirish zaruratini ko‘rsatadi. Hozirgi davrda insonlar kreditlardan turli xil
maqsadlarda foydalanmoqda: uy-joy sotib olish, ta’lim olish, biznesni rivojlantirish
yoki kundalik ehtiyojlarni qondirish. Bu kreditlarning har biri o‘ziga xos
ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ularni noto‘g‘ri boshqarish moliyaviy qiyinchiliklarga
olib kelishi mumkin. Shu sababli, kreditni boshqarish bo‘yicha bilim va
mas’uliyatni shakllantirish bugungi jamiyatda dolzarb masalaga aylangan. Kredit
munosabatlarining ijobiy ta’siri insonlarga hayot sifatini oshirish, orzulariga
erishish va iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‘lish imkoniyatini beradi. Ammo, boshqa
tomondan, noto‘g‘ri yondashuv moliyaviy muammolar va qarzdorlik stressini
33

keltirib chiqarishi mumkin. Shu bois, kredit olish jarayonida ehtiyotkorlik va
rejalashtirish muhimdir. Xulosa qilib aytganda, kredit munosabatlari har bir inson
uchun imkoniyatlar va mas’uliyatlar uyg‘unligidan iborat. Kreditning ijobiy
tomonlaridan unumli foydalanish va salbiy ta’sirlarini minimallashtirish uchun har
bir qarz oluvchi moliyaviy savodxonlikni oshirishi, qarz olishdan oldin
imkoniyatlarini baholashi va kelajakdagi majburiyatlarini rejalashtirishi lozim.
Kredit munosabatlari inson hayotini farovon va qulay qilishning vositasi bo‘lib
xizmat qilishi uchun ongli yondashuv har birimizning kun tartibimizga kirishi
shart. Kredit munosabatlari inson hayotida muhim o‘rin tutadi, ammo ular
mas’uliyat va moliyaviy intizomni talab qiladi. To‘g‘ri foydalanilgan kredit
shaxsiy farovonlikka erishish yo‘lida kuchli vosita bo‘lishi mumkin, noto‘g‘ri
boshqarilgan kredit esa moliyaviy inqirozga sabab bo‘lishi ehtimoli yuqori. Shu
sababli, moliyaviy savodxonlikni oshirish va mas’uliyatli qarz oluvchi sifatida
shakllanish bugungi jamiyatda har bir inson uchun dolzarb vazifa hisoblanadi.
Kredit munosabatlari inson hayotiga farovonlik olib kelishiga zamin yaratish
uchun ongli va mas’uliyatli yondashuv talab etiladi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 . Abdurahmonov, A. Pul-kredit siyosati: nazariya va amaliyot . – Toshkent:
O zbekiston, 2020.ʻ
2. Bekmurodov, Sh . Makroiqtisodiyot va pul-kredit tizimi. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2019.
3. Karimov, I. Pul-kredit siyosatining zamonaviy muammolari. – Toshkent:
O qituvchi, 2021.
ʻ
4. Mirziyoyev, Sh. O zbekiston iqtisodiy islohotlari va pul-kredit siyosati
ʻ . –
Toshkent: Yangi nashr, 2022.
5. Rasulov, T. Pul-kredit siyosati va bank tizimi . – Toshkent: Iqtisodiyot, 201

6. Saidov, R. Pul-kredit siyosatining nazariy asoslari . – Toshkent: O zbekiston,
ʻ
2020.
7. Toshmatov, J. Makroiqtisodiy siyosat va pul-kredit mexanizmlari . – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021.
8. Usmonov, B. Pul-kredit siyosati va inflyatsiya . – Toshkent: O qituvchi, 2019.
ʻ
9. Xolmirzayev, A. Pul-kredit siyosati va iqtisodiy o sish.
ʻ – Toshkent: Yangi
nashr, 2020.
10. Yuldashev, O. Pul-kredit siyosati va moliyaviy bozorlar . – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021.
35

« TASDIQLAYMAN »
ZARMED UNIVERSITETI
“ Iqtisodiyot va aniq fanlar ” kafedrasi
mudiri dots. A.A.Nizamov
______________
«____»______________2025 yil
“ Iqtisodiyot nazariyasi ” fani bo‘yicha bajarilgan kurs ishining
BAHOLASH MEZONLARI
№ Mezonlar Maksimal
ball
1 Mavzuning dolzarbligi. Ish rejasini mavzuga mos ravishda
tuzilishi. 0-5
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy (mustaqil va
tanqidiy tahlil) yondashish darajasi. 0-10
3 Mavzu bo‘yicha ish natijalarini talabalarning ilmiy
to‘garaklarida va konferensiyalarida taqdimot etilishi. 0-5
4 Ishning matnini rasmiylashtirish (jadval, chizma, grafik va
rasmlardan keng foydalanish). 0-20
5 Ishning natijalari bo‘yicha qilingan ilmiy-amaliy xulosalar. 0-15
6 Ishning imlo xatolari (orfografiya). 0-5
7 Ishning uslubiy xatolari (stilistik). 0-5
8 Ishning husni xati (kolligrafiya). 0-5
9 Talabaning himoya qilish darajasi. Ishning taqdimoti
jarayonidagi mahorati. 0-15
10 Ish bo‘yicha berilgan savollarga to‘g‘ri, aniq va to‘liq
javob berish. 0-10
11 Ish himoyasi taqdimotida axborot-kommunikatsiya
vositalaridan foydalanish. 0-5
Jami: 100
Kurs ishining mazkur baholash mezonlari 20 24 yil “ ____ ” _________ dagi
kafedra yig‘ilishida muhokama qilib ma’qullangan. Bayonnoma № ____________
36

ZARMED Universiteti 60410100-Iqtisodiyot ta’lim yo‘nalishi 1-kurs 3-1
IQT-24 guruhi talabasi __________________________________________ning
_____________________________________________________________
mavzusi bo‘yicha kurs ishiga
T A Q R I Z
Mavzuning dolzarbligi
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Yutuqlari
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishi kamchiliklar
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Xulosa (himoyaga tavsiya etiladi, himoyaga tavsiya etilmaydi)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar: _________________________________________________
(F.I.Sh., imzo)
37

Pul-kredit siyosati kurs ishida ilmiy adabiyotlarga asoslangan holda ma'lumotlar yozilgan. Unda jadvallar orqali mavzu yoritilgan.

Sotib olish