Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	209.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	24 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidjon Alixon

Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024

8 Sotish

Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

Reja:
Kirish………………………………………………………………………...3
1. Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga
olishning vazifalari………………………………………………………...5
2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish………………………………………7
3. Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish……….......12
4. Valuta schyoti bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni
hisobga olish……………………………………………………………...20
5. Hisobdor shaxslar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar hisobi………………..29
Xulosa…………………………………………………………………….….35
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………36

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni
izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon
iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini
barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon
bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur
masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya bozoridagi ishtiroki
muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
2

tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur 6 holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya
doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida
mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro
moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi.
Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy
karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya
tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7
m а rt а t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q
d а r а j а d а t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k
qismid а n о shib k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro
iqti- sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu
holatni xalqa ro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining
globallashuvi , milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining
chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin
3

Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi
bo‘lib, zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа
gаpirishgа imkоn bеrаdi.
Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini
tahlil qilish va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini
xalqaro bozorga integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab
chiqish bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global
moliyaviy bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish
tendensiyalari , global moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal
bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga
keladigan muammolar va ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan
moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib
mamlakatlar o ’ rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan ,
pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda
mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari , ushbu oqimlar
xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi
iqtisodiy aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi
savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi
4

1. Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga
olishning vazifalari
Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab
chiqarish jarayonida doimo boshqa xo’jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo’ladilar .
Bunday aloqalarini olib borish xo’jaliklarning asosiy faoliyati hisoblanadi va
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni o’z vaqtida jo’natish
hamda sotish jarayoni ta’minlanadi. Х o’jalik aloqalari shartnomalar bilan
rasmiylashtirilib, ularga asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif
etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor sifatida qatnashib, to’lovni
amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi.
Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini
to’lovchilar orasidagi hisoblashishlar o’z vaqtida tashkil etilishi aylanma
mablag’larning aylanish tezlashishiga ta’sir qilib, olinadigan va to’lanadigan
mablag’larning paydo bo’lishiga barham beradi.
Shuningdek, xo’jaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha
tegishli idoralar hamda ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat
ko’rsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar vujudga keladi.
Х o’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki
naqd pulsiz, ya’ni pul o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami
ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi kunda subyektlar o’rtasida o’zaro
hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga 1 [1][3]
ko’ra pul o’tkazish
yo’li orqali amalga oshiriladi.
Т ijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini
jalb qilish, ularning boshqa xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob –
kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib olish to’lovlilik va muddatlilik
sharti bilan bo’sh mablag’larni joylashtirish maqsadida tashkil etilganligidir.
Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan
tashkil topgan bo’lib, ular o’z mijozlariga shartnoma asosida xizmat ko’rsatadi.
1
5

Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil ravishda o’zlari tanlagan bir
yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bog’liq operatsiyalari amalga
oshiradi. 2 [2][4]
Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning
kredit resurslaridan foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan
kredit shartnomalarini rasmiylashtirishlari mumkin . Korxonalar banklarda hisob –
kitob va valuta schyotlaridan tashqari , maxsus joriy schyotlari ( limitlashtirilgan
chek daftarchalari , akkreditivlar , maxsus schyotlar va b .) dan ham foydalanishlari
mumkin .
Х o ’ jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag ’ lar hisobi buxgalteriya hisobi
schyotlar rejasining beshinchi bo ’ limi , majburiyatlari bo ’ yicha hisob – kitoblar esa
oltinchi va yettinchi bo ’ limida tayinlangan schyotlarda yuritiladi .
Х o ’ jaliklarda mavjud pul mablag ’ laridan maqsadli foydalanish va ularni
samarali boshqarish , shuningdek , olinadigan mablag ’ lar va majburiyatlarni o ’ z
vaqtida so ’ ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi . Shu boisdan , ushbu
nazoratni to ’ g ’ ri va o ’ z vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni
bajarishni taqozo etadi . Ular quyidagilardan iborat:
 pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli
hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirib borish;
 kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri
rasmiylashtirish hamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;
 kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul
hujjatlari, qimmatli qog’ozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;
 pul mablag’laridan to’gri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini
doimiy nazorat qilish;
 budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa
tashkilotlar, xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov
shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish;
2
6

 qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor
va kreditorlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama
dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora-
tadbirlar ko’rish;
 xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul
oqimini me’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir.
2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish
Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo’lib, unga naqd pul
mablag’lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog’ozlar, pulli hujjatlar, pochta
markalari va boshqa) ni qabul qilish, berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga
oshirish majburiyati yuklatilgan.
Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo’yicha moddiy
javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga biriktirilgan. Kassa
operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko’ra tartibga solinadi. 3 [3] [5]
Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan
belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha
naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank
muassasasidan pul olingan kun ham qo’shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi
mumkin.
Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan
imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul
topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan ( 0402004-
kvitansiya ) kvitansiya beriladi.
Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) yoki kassa chiqim
orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp qo’yilgan talabga muvofiq
rasmiylashtirilgan hujjatlar (to’lov qaydnomai, pul berish to’g’risida ariza,
schyotlar va b.) bo’yicha beriladi.
3
7

Kassadan pul rahbar va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar
tomonidan imzolangan hujjatlar bo’yicha beriladi. Agar kassa chiqim orderlariga
ilova qilinadigan pul berish to’g’risidagi hujjatlarda rahbarning imzosi bo’lsa,
kassa chiqim orderlariga imzo qo’yish shart emas.
Kirim kassa orderlari, uning kvitansiyalari va kassa chiqim orderlari buxgalter
tomonidan aniq qilib yoziladi. Bu hujjatlarda xech qanday o’chirish yoki
to’g’rilashga ham yo’l qo’yilmaydi. Korxonada ishlamaydigan shaxslarga pul
berishda ularning shaxslarini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat talab qilinadi,
kassa chiqim orderning pul olganligi to’g’risida imzo qo’yiladigan joyida taqdim
etilgan hujjatning ma’lumotlari ko’rsatiladi.
Ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag’lar uchun naqd pul bankdagi hisob-
kitob schyotidan pul chek daftarchasiga asosan olinadi.
Pul chek daftarchasi hisob-kitob schyotidan unda ko’rsatilgan naqd pulni
berish to’g’risida korxonaning bankka bergan buyrug’i bo’lib hisoblanadi. Ish haqi,
pensiya nafaqa, mukofotlar to’langanda har bir oluvchiga kassa chiqim orderi
tuzilmasdan to’lov qaydnomai bo’yicha to’lanadi. Ish haqi tarqatilgandan so’ng
to’lov qaydnomai bo’yicha umumiy to’langan summaga buxgalter kassa chiqim
orderi tuzadi. Kassa orderlari bo’yicha pul qabul qilish va to’lash faqat hujjatlar
tuzilgan kuni amalga oshiriladi.
Barcha kassa kirim va chiqim orderlarini buxgalter kassa kirim va chiqim
hujjatlarini ro’yxatga olish jurnaliga yozib (KO-3-shakl) kassirga beriladi. Pul
olingandan yoki berilganidan so’ng kassir zudlik bilan kirim va chiqim orderlariga
imzo qo’yadi hamda ularga ilova qilingan hujjatlarga sanasini ko’rsatib shtamp
yoki qo’lda: kirim hujjatlariga – «Olindi», chiqim hujjatlariga – « Т o’landi» deb
belgi qo’yadi.
Ro’yxatga olish jurnali ma’lumotlariga asosan olingan va sarflangan naqd pul
maqsadli ishlatilishi korxona tomonidan nazorat qilinadi hamda kassir tomonidan
amalga oshirilgan operatsiyalarning to’liqligi tekshiriladi.
8

Naqd pul harakatini kassir raqamlangan, tikilgan va korxona muhri bosilgan
kassa daftarida hisobga oladi. Kassa daftaridagi varaqlar soni korxona rahbari va
bosh buxgalterning imzolari bilan tasdiqlanadi.
Kassa daftari ikki nusxada yuritilib, ikkinchi nusxasi yirtib olinib kassirning
hisoboti sifatida foydalaniladi. Birinchi nusxasi esa kassa daftarida qoladi. Kassa
daftarida o’chirib tuzatish va tuzatishlarga yo’l qo’yilmaydi. Т alabga muvofiq
qilingan tuzatishlar kassir va bosh buxgalter yoki uni o’rnini bosuvchi shaxs
tomonidan imzolanib tasdiqlanadi. bir order bo’yicha pul qabul qilingandan yoki
berilgandan so’ng kassa daftariga yozib boriladi.
Har kuni ish vaqti tugagandan so’ng kassir kunlik operatsiyalar jamlanib,
kassada keyingi kun boshiga qoldiqni chiqaradi va shu kunning o’zida kassa kirim,
chiqim orderlari hamda ularga ilova qilingan hujjatlar bilan birga hisobot
(daftarning yirtib oladigan varag’i)ni kassa daftari (birinchi nusxasi)ga imzo qo’yib
bosh buxgalterga topshiradi. Kassa hujjatlariga imzo qo’yish huquqiga ega bo’lgan
xodim kassir vazifasini bajarmaydi. Naqd pul mablag’lari harakati 5010 – «Milliy
valutadagi pul mablag’lari» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning debetida
naqd pulning kirimi, kreditida – chiqimi aks ettiriladi. Schyotning saldosi hisobot
davri boshiga kassada qolgan naqd pulni ko’rsatadi. 5010 – schyotning kredit
oboroti 1 – jurnal-orderda aks ettiriladi. Debet oborotlari turli jurnal-orderlarga
yoziladi, bundan tashqari, 1–qaydnoma bilan nazorat qilinadi.
1 – jurnal-order va 1-qaydnomaga yozish uchun kassirning hisoboti asos
bo’lib hisoblanadi. Registrda kassirning har bir hisoboti bir qatorga yoziladi.
Demak, jurnal-order va qaydnomada band qilingan qatorlar soni kassirning
topshirgan hisobotlar soniga teng bo’lishi kerak.
5010- schyot bo’yicha maxsus analitik hisob yuritilmaydi. Analitik registrlari
bo’lib kassa daftari, kassirning hisobotlari yoki ularning o’rnini bosuvchi
mashinogrammalar hisoblanadi.
Ichki nazorat tizimi – bu aktivlarni himoya qilish va buxgalteriya schyotlarida
aks ettirilgan ma’lumotlarini to’g’riligini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan siyosat
hamda ish yuritish tartibidir. Pul harakatini ichki qat’iy nazorat qilish tizimi
9

moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun to’g’ri axborot berilganligini
kafolatlaydi.
Kassa tashkil qilingan barcha karxonalarda pul mablag’lari butligini
ta’minlash muhim masala bo’lib hisoblanadi. Pul mablag’larini yashirish, olib
ketish oson, ularda kimga tegishli ekanligi to’g’risida belgi yo’q va ular oson
konvertatsiya qilinadi. Ularni o’g’irlash imkoniyati shu bilan bog’liqki, ayrim
shaxslar hisob tizimiga kirishi va pul mablag’larini qo’riqlashga ruxsat olishi
mumkin.
Kassir moddiy javobgar shaxs bo’lib, korxonaga yetkazilgan zarar uchun
javobgardir. Kassir lavozimiga qabul qilingan shaxsni korxona rahbari kassa
operatsiyalarini yuritish tartibi bilan tanishtirtib, u bilan moddiy javobgarlik
to’g’risida yozma majburiyat (shartnoma) tuzadi. Kassadagi pul mablag’lari oyiga
kamida bir marta inventarizatsiya qilinadi. Korxona rahbari buyrug’i bilan tashkil
etilgan komissiya tomonidan kassirning ishtirokida kassa to’satdan tekshiriladi.
Bunda naqd pul, pulli hujjatlar, qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobot blankalari
to’liq tekshiriladi. Kassa chiqim orderlari bilan rasmiylashtirilmagan tilxatlar kassa
bo’yicha qoldiqqa kiritilmaydi. Korxonaga tegishli bo’lmagan pul mablag’larini
kassada saqlash taqiqlanadi.
Kassada ortiqcha yoki kamomad aniqlansa, inventarizatsiya
dalolatnomasining orqa tomonida sodir bo’lgan ortiqcha va kamomadning
sabablarini ko’rsatib kassir tushintirish xati yozadi, korxona rahbari esa tekshirish
natijasi bo’yicha inventarizatsiya komissiyasi qarorini tasdiqlaydi. Aniqlangan
ortiqcha naqd pul quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassaga kirim qilinadi: Dt
5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti, Kt 9390 «Boshqa operatsion
daromadlar» schyoti.
Aniqlangan kamomad esa quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassirdan
undirib olinadi: D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarining qarzi»
schyoti, K-t 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti.
10

Agar korxonaning valuta schyotida mablag’lar bo’lsa, naqd valutadan
foydalanish zaruriyati vujudga kelishi mumkin va u amaldagi qoida talablari
asosida tartibga solinadi. 4 [4][6]

Naqd valutani hisobga olish uchun alohida 5020 «Chet el valutasidagi pul
mablag’lari» schyoti tayinlangan. Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi kassa
daftarida yuritiladi. Bu daftarda xorijiy valuta operatsiyalarining hajmiga qarab
taxminan bir necha betlar ajratiladi. Bankdan naqd xorijiy valutani olinishi
quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: D-t 5020 «Chet el
valutasidagi pul mablag’lari» schyoti, K-t 5210 «Mamlakat ichidagi valuta
schyotlari» schyoti.
Agar korxonada biror hisobdor shaxsga safar xarajatlari berilganda: D-t 4220
« Х izmat safarlariga berilgan bo’naklar» schyoti, K-t 5020 «Chet el valutasidagi
pul mablag’lari» schyoti.
Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi ikki xil bahoda yuritiladi: valuta
turlari bo’yicha va so’mda. Sintetik hisob faqat so’mda yuritiladi. Jurnal-order
shaklida hisob yuritilganda naqd xorijiy valutasi uchun 1/1 – jurnal-orderi va 1/1
qaydnomasi qo’llaniladi.
Kassadagi naqd xorijiy valuta qoldig’i vaqti-vaqti bilan so’mga nisbatan
qaytadan baholanib turiladi. Ijobiy va salbiy kurs farqi 5020 «Chet el valutasidagi
pul mablag’lari» schyotida tegishli 9540 «Valutalar kurslari farqlaridan foydalar»
yoki 9620 «Valutalar kurslari farqlaridan zararlar» schyotlari bilan bog’liqlikda aks
ettiriladi.
4
11

3. Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish
Yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan
korxonalar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar.
Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul
mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va kassa
operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab qilib olgungacha valuta
depozit schyotini ochishlari mumkin. 5 [5][7]
Т alab qilib olgungacha bo ’ lgan so ’ mdagi
depozit schyotlarini ochish uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi
hujjatlarni topshiradilar :
 yuqorida keltirilgan yo’riqnomaning 1 – ilovasida keltirilgan shaklda
schyot ochish uchun ariza;
 statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona
davlat ro’yxatiga kiritilganligi to’g’risidagi notariusda tasdiqlangan
guvohnomaning ko’chirmasi;
 yuqori organ yoki ta’sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki
nizomdan notariusda tasdiqlangan ko’chirma, davlat ro’yxatidan o’tganligi
to’g’risida hujjat:
 notariusda tasdiqlangan ko’chirma yoki qonunchilikda belgilangan
tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat
ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun
qonunchilikda nazarda tutilgan bo’lsa topshiriladi;
 soliq organida ro’yxatdan o’tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq
to’lovchi raqami berilganligi to’g’risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma
ko’chirmasi yoki shaxs soliq to’lovchi subyekt emasligi to’g’risida ma’lumot;
 imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;
 yuqorida aytib o’tilgan yo’riqnomada belgilangan tartibda
rasmiylashtiriladi.
5
12

Davlat korxonlari, aksioner jamiyatlari, qishloq xo’jalik uyushmalari
(shirkatlar), mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, uyushmalar, birlashmalar,
konsernlar, korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqa
korxonalar tomonidan talab qilib olguncha depozit schyotlarini ochish uchun zikr
qilingan hujjatlarga qo’shimcha qilib bankka yuqorida keltirilgan yo’riqnomaga
binoan yana boshqa hujjatlar topshiradilar.
Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo’yicha
shartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug’i bilan korxonaga
tegishli hisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati
tomonidan pul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi.
Boshqa shahar yoki aholi punktlarida joylashgan xo’jalik hisobida bo’lmagan
filiallar, magazinlar, ishlab chiqarish birligi va boshqa bo’linmalarga mahalliy
bank muassasasida cheklangan operatsiyalarni aks ettirish uchun joriy schyot
ochiladi. Bu cheklanish asosiy hisob–kitob schyotini idora qiluvchi bosh korxona
tomonidan belgilanadi.
Ochilgan hisob–kitob schyotida bo’sh pul mablag’lari va mahsulot (ish va
xizmat) lar sotishdan tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa muddatli
kreditlar hamda boshqa tushumlar saqlanadi.
Hisob–kitob schyotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar
uchun mol yuboruvchiga to’lanmalari, budjetdan, ijtimoiy sug’urtadan bo’lgan
qarzni to’lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan pul va boshqa zaruriyatlar
uchun to’langan pul mablag’lari aks ettiriladi.
Odatda bank tomonidan har qanday pul o’tkazib berish yoki naqd pul berish
korxona yoki hisob–kitob schyotini tasarruf etuvchining buyrug’i yoki u bilan
kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Lekin bank quyidagi hollarda korxona roziligini olmay boshqa
tashkilotlarning hujjatlari bo’yicha uning hisob–kitob schyotidan pulni majburiy
o’tkazib beradi: moliya va soliq organlarining buyrug’i bo’yicha to’lanmagan soliq
va yig’imlar, shuningdek ular bo’yicha jarima va boqimandalar summasini;
qondirilgan da’volar summasini – ijro varaqalari, xo’jalik sudining bo’yrug’i
13

bo’yicha; kreditdan foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to’lanmagan
kredit summasini; bank tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar summasini.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul
mablag’lari bo’lsa, pul o’tkazib berish uning buyrug’i yoki boshqa to’lov hujjatlari
bilan amalga oshiriladi.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag’lari
yetarli bo’lmasa, amaldagi yo’riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga,
pensiya fondiga va ish haqiga to’lashni nazarda tutuvchi hujjatlar bo’yicha
mutanosib to’lanadi. 6
[6] [8]
Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo ’ lgan boshqa barcha to ’ lanmalar
yuqorida ko ’ rsatilgan talablar qondirilgandan so ’ ng to ’ lanadi . Hisob – kitob
schyotida sodir bo ’ ladigan pul mablag ’ lar harakati ( pulni qabul qilish va berish
yoki naqd pulsiz kirim va chiqim ) bank tomonidan chiqarilgan mahsus hujjatlar
shakllariga asosan rasmiylashtiriladi .
Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar : naqd pul topshirish e ’ loni , pul
cheki , hisoblashish cheki , to ’ lov topshirig ’ i , to ’ lov talabnomasi . Pul t o’ lash
t o’ g ’ risidagi ushbu e ’ lon h isob - kitob schyotiga naqd pul o’ tkazishda yoziladi .
Pulni qabul qilib olganligi to’g’risida bank pul to’lovchiga isbotlovchi hujjat
sifatida kvitansiya beradi.
Т o’lov topshirig’i hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli
summani o’tkazib berish to’g’risida bankka berilgan buyruq bo’lib hisoblanadi.
Т urli mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, moliya organlari, sug’urta va boshqa
tashkilotlar pul oluvchilar bo’lishi mumkin. Pul oluvchining hisob–kitob schyoti
bankning qaysi filialida bo’lishiga qarab to’lov topshirig’i ikki yoki uch nusxada
yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona
tomonidan to’lov topshirig’ining yagona shakli qo’llaniladi.
Bir vaqtning o’zida bir necha tashkilotlarga pul o’tkazib berilsa, korxona
tomonidan topshiriqning mahsus yig’ma shakli qo’llaniladi. U bitta bank bo’limi
xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun yozib beriladi. O’tkazib
6
14

beriladigan summaning jamiga bir marta imzo qo’yilib muhr bosiladi. Bu hisob -
kitob va boshqa schyotlar bo’yicha operatsiyalarni rismiylashtirish jarayonini
anchaga qisqartiradi.
Hisoblashishning aksept shaklida jo’natilgan mahsulotlar uchun mol
yuboruvchilar to’lov talabnoma–topshiriq yozadi.
Bank belgilangan vaqtda korxonaga uning hisob–kitob schyotidan tegishli
dastlabki hujjatlarni ilova qilib ko’chirma berib turadi.
Hisob–kitob schyotining ko’chirmasida mablag’larning qoldig’i va hisob–
kitob schyotiga kirim kreditiga yoziladi, chunki bank korxonaning pulini saqlab
o’zini korxonadan qarzdor deb biladi, o’zining qarzini kamayishi esa – debetiga
yoziladi. Buxgalter ko’chirmani ishlab chiqishda bu xususiyatni esda tutib qoldiq
va tushum hisob–kitob schyotining debetiga, chiqimi esa – kreditiga yoziladi.
Hisob-kitob schyotidan beriladigan ko’chirma ma’lum ko’rsatkichlarga ega
bo’lib, yozuvlarni qisqartirish maqsadida ularning bir qismi kodlashtirilgan.
Ko’chirmani ishlab chiqayotgan buxgalter bu kodlar ma’nosini bilishi kerak.
Ko’chirmalar olingan kuni ular tekshiriladi va ishlab chiqiladi. Bunda barcha
yozuvlar ilovada keltirilgan hujjatlar bilan solishtiriladi va xato yozuvlar bo’lmasa
bu hujjatlarga «Qayd etildi» degan shtamp qo’yib o’chiriladi. Т ekshirilgan
ko’chirmaning har bir summasining to’g’risiga va hujjatlarga 5110 - «Hisob-kitob
schyoti» bilan bog’lanuvchi schyotlarning raqamlari qo’yib chiqiladi. Bundan
tashqari, hujjatlarga ko’chirmada keltirilgan yozuvlarning tartib raqami yozib
qo’yiladi. Bularning hammasi pul mablag’lari harakatini nazorat qilish, hisob
ishlarini avtomatlashtirish va hujjatlarni saqlash uchun kerak.
Hisob-kitob schyotidan noto’g’ri chiqarilgan yoki unga xato o’tkazilgan
summalarni aniqlash maqsadida ular 4860-«Da’volar bo’yicha olinadigan
schyotlar» schyotida hisobga olinadi, aniqlash va tegishli o’zgarishlar kiritish
uchun bankka xabar beriladi. Т o’g’rilangan summa bankning navbatdagi
ko’chirmalarida aks ettiriladi, korxona buxgalteriya hisobida esa bu qarz 4860 -
«Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotidan hisobdan chiqariladi.
Ko’chirmaga ilova qilingan xarajatlar hujjatda nizomga binoan qo’shimcha xarajat
15

elementlari va moddalarining raqamlari qo’yiladi. 7 [7][9]
Buning zaruriyati shundaki ,
ko ’ p schyotlar bo ’ yicha analitik hisob xarajat elementlari va moddalari bo ’ yicha
tashkil etiladi . Х arajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlash
ma’lumotnoma varaqalarida olib boriladi. Ular har oyda ishlab chiqarish
bo’linmalari bo’yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar ma’lumotlari
bo’yicha to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalarni hisobga olish
uchun korxonada 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib,
uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan barcha tushumlar, kreditida esa -
hisob-kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag’lari aks ettiriladi. Bu
schyotning debet saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag’larining qolgan
qoldig’ini ko’rsatadi. Bu schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq
bo’lmaydi.
5110- «Hisob-kitob schyoti» bo’yicha operatsiyalar tekshirilgan bank
ko’chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110-
schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko’chirmada ko’rsatilgan
qoldiqqa teng kelishi shart. Bu schyot bo’yicha analitik hisob bankning
ko’chirmalari bo’yicha yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik
schyoti bo’lsa, operatsiyalar shu analitik hisob bo’yicha yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 - schyotning kredit
oborotlari 2 - jurnal-orderida aks ettiriladi. 5110 - schyotning debet oborotlari turli
jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-qaydnomaga yozib nazorat qilinadi.
Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko’chirmalariga asosan
to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyotidan olingan ko’chirmada ko’rsatilgan bir xildagi
bog’lanuvchi schyotlarning summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab
yoziladi.
2 - jurnal-order va 2 - qaydnomani yuritish bir oyga mo’ljallanganligi uchun
bankdan olingan har bir ko’chirma ma’lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 -
7
16

jurnal-order va 2 - qaydnomada band qilingan qatorlar soni shu davr ichida
bankdan olingan ko’chirmalar soniga teng bo’lishi kerak. Registrlarda summalar
5110-schyotning debeti va krediti bilan korrespondentlashgan schyotlar bo’yicha
yoziladi. bir hisobot (kun, oy) davriga bunday ko’rsatkichlarning mavjudligi
buxgalteriya xodimlariga korxona hisob-kitob schyotiga pul mablag’larining kelib
tushish manbalarini tahlil qilish, maqsadli foydalanilishini, tasdiqlangan moliyaviy
to’lanmalar kalendar grafigiga binoan budjetga va boshqa organlarga mablag’
o’tkazilishi ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi.
4. Valuta schyoti bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni
hisobga olish
Х orijiy valutadagi pul mablag’larini va xorijiy valuta operatsiyalarini har bir
korxona amalga oshirishi mumkin. Х orijiy valuta operatsiyalarini rasmiylashtirish
uchun bankda valuta joriy schyotini ochish kerak. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan xorijiy valuta operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat
(litsenziya) berilgan banklarda valuta schyoti ochish mumkin. Bunday litsenziya
olgan banklarni vakillik banklari deyiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining vaqti-vaqti bilan chop etiladigan byulletenida keltirilgan xorijiy
valutalarda schyotlar ochish mumkin.
Valuta schyotini ochish uchun bank quyidagi hujjatlarni talab qiladi:
 valuta schyotini ochish to’g’risida ariza;
 ta’sis hujjatlar ko’chirmasi (notariusda yoki ro’yxatga oluvchi
organ tomonidan tasdiqlangan ustav, ta’sis shartnomalari);
 notariusda tasdiqlangan ro’yxatdan o’tganlik to’g’risidagi
hujjatlarning ko’chirmasi;
 korxonani ro’yxatdan o’tgan joyidan soliq inspeksiyasi va pensiya
fondida hisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma;
 imzolar nusxalari qo’yilgan va yumoloq muhr tushirilgan
kartochka;
17

 qo’shma korxonalar va xorijiy firmalar qo’shimcha qilib
O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi tomonidan ularni xorijiy investitsiyali
korxonalar reestriga kiritilganligi to’g’risida beriladigan guvohnoma topshiradilar.
Valuta schyoti ochilgandan so’ng bank bilan korxona o’rtasida hisoblashish-
kassa xizmatlarini ko’rsatish to’g’risida shartnoma tuziladi. Unda bankning
ko’rsatadigan xizmatlar ro’yxati, xizmatlari uchun to’lanadigan haq tariflari,
mablag’larni joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va burchlari va boshqalar
ko’rsatiladi.
Amaldagi Nizomga binoan mulk shaklidan qat’iy nazar O’zbekiston
Respublikasi xududida xorijiy valuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi barcha
xo’jalik yuratuvchi subyektlar 2001 yil 1 noyabrdan boshlab xorijiy valutadagi
operatsiyalarni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirish tartibi belgilangan. 8 [8]
[10]
Х orijiy valuta mablag ’ lari , qiymatliklari va operatsiyalari xo ’ jalik
operatsiyalari sodir bo ’ lgan sanaga Markaziy bank kursi bo ’ yicha so ’ m
ekvivalentida aks ettiriladi . Jumladan quyidagilar bo ’ yicha : a ) kassadagi valuta
mablag ’ lari , bankdagi depozit va ssuda schyotlari , akkreditivlar , valuta ssuda
qarzlari ; b ) xorijiy valutadagi debitor va kreditor qarzlar ; v ) tuzilgan shartnomalar
bo ’ yicha Yuk boj deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar -
material qiymatliklar va boshqa aktivlarning kirimi ; g ) bojxona to ’ lovlarining
amalga oshirilishi ; d ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi pulli hujjatlar ; ye ) xorijiy
valutadagi qimmatli qog ’ ozlar .
Х orijiy valutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida operatsiya sodir
bo ’ lgan sanaga bo ’ lgan Markaziy bank kursi bo ’ yicha aks ettiriladi .
Х orijiy valutani sotish ( sotib olish ) da sodir bo ’ ladigan kursdagi farq ( ijobiy
yoki salbiy ) ijobiy bo ’ lsa – 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyotida ,
salbiy bo ’ lsa – 9620 « Kurs farqlaridan zararlar » schyotida hisobga olinadi .
Х orijiy valutani sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi :
8
18

a ) valuta schyotidan xorijiy valutani Markaziy bank kursi bo ’ yicha
o ’ tkazilishi : Dt 5530 « Boshqa maxsus schyotlar » schyotining «Т ranzit » schyoti , Kt
-5020 « Valuta schyoti ».
b ) Markaziy bank kursi bo ’ yicha xorijiy valutani « Blokschyot » dan
chiqarilishi : Dt 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi », Kt
5530 « Boshqa maxsus schyotlar » schyotining «Т ranzit » schyoti .
v ) valuta bozorida kelishilgan kurs bo ’ yicha sotilgan xorijiiy valutaning so ’ m
ekvivalentini hisob - kitob schyotiga o ’ tkazilishi : D - t 5110 « Hisob - kitob schyoti »,
K - t 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi » schyoti .
g ) Х orijiy valutani sotishda hosil bo ’ lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank
kursidan ortig ’ ini aks ettirilishi : D - t 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha
chiqib ketishi », K - t 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyoti .
d ) Х orijiy valutani sotishda hosil bo ’ lgan salbiy kurs farqini ( Markaziy bank
kursidan kam ) aks ettirilishi : D - t 9620 « Kurs farqlaridan zararlar », K - t 9220
« Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi » schyoti .
O ’ zining mahsulot ( ish , xizmat ) lari narxi ( tariflari ) ni xorijiy valuta
ekvivalentida belgilaydigan xo ’ jalik yurituvchi subyektlar o ’ zaro hisob - kitoblarni
milliy valuta - so ’ mda olib boradilar . Х izmat ko ’ rsatgan sanadan to ’ lanmalarni
tushgan sanasigacha markaziy bank kursining o ’ zgarishi natijasida sodir
bo ’ ladigan farq moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromad ( xarajat ) sifatida
xo ’ jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga olib boriladi .
Х o ’ jalik yurituvchi subyektlar har bir hisobot oyining oxirgi sanasiga
balansning valuta – moddalarini Markaziy bank kursi bo ’ yicha qaytadan baholaydi
va sodir bo ’ lgan kurs farqlari ijobiy bo ’ lsa 9540 « Kurs farqlaridan olingan
daromadlar » schyotiga , salbiy bo ’ lsa - 9620 « Kurs farqlaridan zararlar » schyotiga
o ’ tkaziladi .
Balansning valuta moddalariga quyidagilar kiritiladi : a ) kassadagi , bankning
depozit , ssuda schyotlaridagi , shu jumladan akkreditivlardagi valuta mablag ’ lari ;
b ) xorijiy valutadagi pulli hujjatlar ; v ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi qisqa va uzoq
19

muddatli qimmatli qog ’ ozlar ; g ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi debitor va kreditor
qarzlar , kreditlar va qarzlar
Quyidagi qiymatliklar qaytadan baholanmaydi : a ) xo ’ jalik yurituvchi subyekt
tomonidan xorijiy valutaga sotib olingan mulk ( asosiy vositalar , nomoddiy
aktivlar , tovar - material qiymatliklar , inventar va xo ’ jalik jihozlari ); b ) xorijiy
investitsiyali korxona ham qo ’ shilgan holda , xo ’ jalik yurituvchi subyektning ustav
kapitali hajmi va ta ’ sischilarning ulushlari .
Oldindan yig ’ ilib kelingan va har oygi balans valuta moddalarini qayta
baholashdan hosil bo ’ lgan ijobiy va salbiy kurs farqlari tegishli « Kelgusi davrlar
daromadlari » va « Kelgusi davrlar xarajatlari » schyotlarida aks ettirilib quyidagi
tartibda moliyaviy - xo ’ jalik faoliyati natijalariga o ’ tkaziladi :
a) xorijiy valuta debitor va kreditor qarzlar bo’yicha ularning qaytarilishiga
qarab;
b) qolgan boshqa hollarda – balansning tegishli valuta moddalari bilan
xo’jalik operatsiyalarini sodir bo’lishiga qarab.
Moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalariga o’tkazilgan ijobiy kurs farqi 9540
«Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyotining krediti bo’yicha aks ettirilib
daromad (foyda) solig’iga tortiladigan bazani ko’paytiradi, salbiy kurs farqi esa
9620 «Kurs farqlaridan zararlar» schyotining debetida aks ettirilib daromad (foyda)
solig’iga tortiladigan bazadan chegirib tashlanadi.
Yalpi daromaddan soliq to’lovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish
obyekti bo’lib «Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zarar» schyotining saldosi
hisoblanadi.
Yagona soliq to’lovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish obyekti
bo’lib ijobiy kurs farqi hisoblanadi. Bunda yagona soliqni hisoblab chiqarishda
salbiy kurs farqi soliqqa tortiladigan bazani kamaytirmaydi.
Korxonaning ustav kapitalini shakllanishida ta’sis hujjatlarini ro’yxatdan
o’tkazish sanasi bilan ustav kapitaliga mablag’lar qo’yilgan haqiqiy sanadagi
Markaziy bank kurslari orasidagi farqi buxgalteriya hisobida qo’shilgan kapital
hisoblanib 8410 «Emission daromad» schyotida hisobga olinadi.
20

Valuta operatsiyalarini tartibga solish qonuniga binoan korxonalar vakolatli
banklar orqali O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan
tartib va maqsadlar uchun O’zbekiston Respublikasi ichki valuta bozoridan xorijiy
valuta sotib olishi mumkin. Chunonchi, safar xarajatlari uchun, shartnoma-kontrakt
majburiyatlarini bajarilish operatsiyalari va boshqalar uchun xorijiy valutalar sotib
olishi mumkin.
Х orijiy valutani sotib olish operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi
yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: valuta bozorida kelishilgan kurs bo’yicha xorijiy
valutani sotib olish kuniga.
a) Х orijiy valutani sotib olish uchun hisob-kitob schyotidan so’m
ko’rinishidagi mablag’larni valuta bozorida kelishilgan sotib olish kuniga bo’lgan
kurs bo’yicha o’tkazib berilishi: D-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining
« Т ranzit» schyoti,
K-t 5110 «Hisob-kitob» schyoti.
b) Markaziy bank kursi bo’yicha xorijiy valutani valuta schyotiga o’tkazilishi:
D-t 5210 «Valuta schyoti», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining
« Т ranzit» schyoti.
v) Х orijiy valutani Markaziy bank kursidan past kursda sotib olish natijasida
sodir bo’lgan ijobiy kurs farqini aks ettirilishi: D-t 5530 «Boshqa maxsus
schyotlar» schyotining « Т ranzit» schyoti, K-t 9540 «Kurs farqlaridan olingan
daromadlar» schyoti.
g) Х orijiy valutani Markaziy bank kursidan yuqori kursda sotib olish
natijasida sodir bo’lgan salbiy kurs farqnini aks ettirilishi: D-t 9620 «Kurs
farqlaridan zararlar», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining « Т ranzit»
schyoti.
Х orijiy valuta harakati to’g’risidagi ma’lumotni bank muassasasi korxonaga
valuta schyotidan ko’chirma berish yo’li bilan xabar beradi. 5210 «Mamlakat
ichidagi valuta schyotlar»ni kredit oboroti 2/1 – jurnal-orderida aks ettiriladi. Bu
schyotning debet oboroti 2/1 qaydnomaini yuritish bilan nazorat qilinadi. Valuta
21

schyoti bo’yicha analitik hisob kartochkalarda valutalarning nomlari bo’yicha
yuritiladi.
5 Hisobdor shaxslar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar hisobi
Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar mayda xo’jalik xarajatlarini va xizmat
safar xarajatlarini to’lashda sodir bo’ladi. Demak, hisobdor shaxslar – kelgusi
ma’muriy-xo’jalik va safar xarajatlari uchun pul mablag’larini oldindan olgan
xodimlardir. Hisobdor shaxs sifatida kassadan naqd pul oladigan xodimlarning
ro’yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Beriladigan pul miqdori
cheklangan: xo’jalik ehtig’jlari uchun beriladigan naqd pul korxona smetasida
nazarda tutiladi; safar xarajatlari uchun beriladigan pul safar muddati va boradigan
joyiga bog’liq. Safar xarajatiga pul berishda yo’lkira (ikki tomonga), sutkalik va
yotoq (turar joy ijarasi) xarajatlari hisoblab chiqiladi.
Х izmat safari davrida xodimning asosiy ish joyidagi ish haqisi saqlanadi.
Safar uchun hisobdor shaxsga pul berish rahbarning buyrug’i va safar
guvohnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Beriladigan pul hisoblab chiqilgandan so’ng
buxgalteriya tomonidan kassa chiqim orderi rasmiylashtiriladi.
Belgilangan me’yor doirasida yoki undan ortiq qilingan safar xarajatlari,
maqsadli tayinlanishiga qarab, yoki ishlab chiqarish xarajatlariga, yoki davr
xarajatlariga o’tkaziladi. Basharti safar xarajatlari ishlab chiqarish jarayoniga
o’tkazilsa, mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga hamda boshqaruv xodimlarining
safar xarajatlari esa – davr xarajatlariga o’tkaziladi.
Korxona rahbarining qarori bilan istisno shaklida qonunchilikda nazarda
tutilgan me’g’ridan ortiq qilingan safar xarajatlari soliqqa tortiladigan bazani
ko’paytiradi. Belgilangan vazifa bajarilgandan so ’ ng uch kun ichida hisobdor
shaxs qilingan xarajatlar to ’ g ’ risida avans hisoboti topshirishi shart . Qilingan
xarajatlarni isbotlovchi , tasdiqlovchi hujjatlarni va safar guvohnomasini avans
hisobotiga ilova qiladi .
22

Safarning maqsadli tayinlanishga qarab sex , bo ’ lim boshliqlari qilingan
xarajatlarni maqsadga muvofiqligini tasdiqlaydi . Avans hisoboti tuzilib summasi
aniqlangandan so ’ ng avans hisoboti korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi va
tegishli buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi . Foydalanilmay qolgan
summa avans hisoboti topshirgan kuni hisobdor shaxs tomonidan kassaga kirim
orderi bilan topshiriladi, ortiqcha qilingan xarajat summasi kassadan chiqim orderi
bilan beriladi.
Hisobdor shaxsga berilgan summa maqsadli xarakterga ega bo’lib, birovga
berish yoki buyurish taqiqlanadi. Oldingi berilgan avans bo’yicha qarzi bo’lmagan
holdagina yangi avans beriladi. Basharti belgilangan muddatda avans hisoboti
topshirilmasa yoki foydalanilmagan summa kassaga qaytarib topshirilmasa,
qonunchilikda belgilangan tartibda buxgalteriya bu qarzni hisoblangan ish haqidan
ushlab qolishi mumkin. Shuni ham bilish kerakki, belgilangan me’yordan ortiqcha
qilingan sutkalik xarajati hisobdor shaxsning ish haqisiga qo’shib daromad
solig’iga tortiladi. Sutkalik xarajatlar shuningdek turar joy ijara xarajatlari me’g’ri
eng kam ish haqi miqdoridan koeffitsiyentda belgilanadi.
Х izmat safari xarajatlari oldindan ma’lum bo’lgan hollarda, korxona rahbari
isbotlovchi hujjatlar topshirmasdan safar xarajatlarini to’lashga ruxsat berish
huquqiga ega. Bunda safar xarajatlari summasining raschyoti, korxona rahbari va
safarga borayotgan xodim tomonidan imzolanib, korxona buxgalteriyasida
saqlanadi. Safardan qaytgandan so’ng talabga muvofiq rasmiylashtirilgan safar
guvohnomasi buxgalteriyaga topshiriladi, qilingan xarajatlar summasi to’g’risida
hisobot topshirilmaydi.
Safar muddati korxona rahbarining buyrug’i bilan aniqlanadi, safarda bo’lgan
haqiqiy vaqti esa – safar guvohnomasidagi imzolar va muhr bilan tasdiqlangan
tartibda safar joyiga kelgan va ketgan kuni to’g’risidagi belgi bilan aniqlanadi.
Bunda safarga ketgan va safardan kelgan kunlari to’liq kun hisoblanadi.
Korxonada safarga ketgan va kelgan shaxslarni ro’yxatga olish jurnali
yuritiladi. Barcha hisobdor summa operatsiyalari korxona buxgalteriyasida 4220 -
« Х izmat safarlari uchun berilgan bo’naklar» schyotlarida hisobga olinadi. Bu aktiv
23

schyot bo’lib, debet qoldig’i hisobdor shaxsining korxonadan bo’lgan qarzini
ko’rsatadi. Bu schyotning debetiga kassa chiqim orderiga asosan yangi avans
summasi berilganda, kreditga esa – avans hisobotiga asosan sarflangan va kirim
kassa orderiga asosan qaytarib topshirilgan foydalanilmagan summa yoziladi.
Hisobdor shaxslar oldindan olingan bo’nak summasidan ortiqcha xarajat
qilgan bo’lsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar
summasiga 6970 «Hisobdor shaxslarga qarzlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu
ortiqcha qilingan xarajat summasi hisobdor shaxsga qaytarilganda 6970 schyoti
debetlanib, 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti kreditlanadi. Ushbu
jurnal-order kombinlashgan registr bo’lib, bir qatorga yozish yo’li bilan sintetik va
analitik hisobni o’zida mujassamlashtirgan. Bunda har bir hisobdor shaxsga
berilgan summa uchun jurnal-orderda bir qator ochilib, unga hisobdor shaxsning
avans hisoboti bo’yicha sarflangan xarajat, qaytarib topshirilgan foydalanilmagan
summa yozib boriladi. Bunda 7- jurnal-order shaklidan foydalaniladi.
Arifmetik va ma’naviy jihatdan tekshirilgan va korxona rahbari tomonidan
tasdiqlangan avans hisobotlarini buxgalter, hujjatlarga bog’lanuvchi schyotlarni
qo’ygan holda, ishlab chiqadi. 7 – jurnal-orderga yozish uchun asos bo’lib
hisobdor shaxsga berilgan avans summasi bo’yicha – kassa chiqim orderi,
sarflangan summa bo’yicha tasdiqlangan avans hisoboti, qaytarib topshirilgan
summa bo’yicha – kirim kassa orderi, ortiqcha qilingan xarajatlar summasini
qaytarish bo’yicha – kassa chiqim orderi hisoblanadi. Ushbu jurnal orderning
shakli yangi schyotlar rejasi talabiga to’liq javob bermaydi. U qaytadan ishlab
chiqilishi kerak.
Agar korxona tashqi iqtisodiy faoliyati bilan shug’illansa, xorijiy safar
bo’yicha xarajatlarni hisobga olish zaruriyati tug’iladi. Х orijiy safar xarajatlari
uchun pul O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilangan
me’yor bo’yicha to’lanadi. Х orijiy valutada qilingan safar xarajatlari maqsadli
tayinlanishiga qarab 4220 schyotidan mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga
(2010-schyot) yoki davr xarajatlariga (9400-schyot) yoki xorijdan sotib olingan
asmavzu-uskunalarga (0720-schyot), materiallarga (1000-schyot), tovarlarga
24

(2910-schyot) o’tkaziladi. Schyotlarga xarajatlar xorijiy valuta va so’m
ekvivalentida yoziladi. Ҳ isobdor shaxslarda qolgan valuta ham qaytadan baholanib
natija 9620 yoki 9540 - schyotlarga o’tkaziladi.
6. Boshqa hisob-kitob operatsiyalarini hisobga olish
Yuridik shaxslar orasidagi hisob-kitoblar mahsulot (ish va xizmat) lar
bo’yicha sotuvchi va xaridorlar va faqat pul mablag’larining harakati bilan bog’liq
bo’lgan tovarsiz operatsiyalar (budjetdan, bankdan, ijtimoiy sug’urta organlaridan
bo’lgan qarzlarni to’lash) bo’yicha yuzaga kelishi mumkin.
Т ovar operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar, ularning joylashgan joylariga
qarab, shahar ichidagi va shaharlararo bo’lishi mumkin. O’zaro hisob-kitob
munosabatlarining zaruriy sharti bo’lib, vujudga keladigan o’zaro majburiyatlar
uchun pulni o’z vaqtida o’tkazib berish hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda korxonalarda naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi: to’lov
topshiriqlari, to’lov talabnoma-topshiriqlari, akkreditivlar va maxsus schyotlar,
rejali to’lovlar, aloqa vazirligi korxonalari orqali pul o’tkazishlar, pul chek
daftarchalari orqali amalga oshiriladi. Mol sotib oluvchilar tomonidan material
qiymatliklarni olgan vaqti bilan pul to’lash vaqtidagi oraliqni qisqartirish, debitor
va kreditor qarzlarni vujudga kelishi va yo’ldagi tovar-material qiymatliklar
qoldig’ini ko’payishiga barham berish maqsadida hisob-kitobning eng qulay
shakllarini tanlab olish zarur.
Т o’lov topshiriqlari bilan hisob-kitoblar. Т o’lov topshiriqnomasi - bu
to’lovchi mijozning bankdagi depozit hisobvarag’idagi pul mablaqlarining ma’lum
bir summasini boshqa mijozning hisobvarag’iga o’tkazish haqida o’ziga xizmat
ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’idir. Т o’lov topshiriqnomasi 0505411002
shakldagi maxsus blanka bo’lib, to’lovchi tomonidan rasmiylashtiriladi va
quyidagi to’lovlarni: tovarlar va xizmatlar uchun qisob-kitoblar; notovar
operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar; markaziy bankning me’yoriy hujjatlarida
ko’zda tutilgan bo’lsa, bank kreditlari va unga hisoblangan foizlarni undirish
25

uchun mablag’larni o’tkazishda; hukumat qarorlari va bank qoidalarida
belgilangan hollardagi to’lovlarini amalga oshirishda qo’llaniladi.
Shuningdek, transport va aloqa tashkilotlari, shuningdek zarur bo’lgan
hollarda olingan tovar va foydalanilgan xizmatlar bo’yicha bir yo’la hisob-kitoblar
olib borish uchun bank tomonidan akseptlangan, ko’rsatilgan summa oldindan
bankda deponentlangan holda, to’lov topshiriqlari qo’llanilishi mumkin.
Ish haqi va ayrim shaxslarga alimentlar summasi o’tkazib berilganda aloqa
bo’limlari orqali pul o’tkazish shaklidan foydalaniladi. Bunda oluvchilarni,
ularning oladigan pulini, turar joylarini ko’rsatib ro’yxat tuziladi. O’tkaziladigan
pulning umumiy summasiga to’lov topshirig’i tuzilib ro’yxat bilan birga bankka
topshiriladi. Bankda bu hujjat akseptlanadi.
Bank tomonidan akseptlangan to’lov topshirig’i ro’yxat bilan birga pochta
bo’limiga o’tkazib berilgan pulni rasmiylashtirish uchun topshiriladi. Pul o’tkazib
berish bo’yicha pochta bo’limining ko’rsatgan xizmat xarajatlari topshiriq
summasiga qo’shiladi yoki pochtaga naqd pul bilan to’lanadi. Т o’lov topshirig’i
bilan pul o’tkazib berilganda quyidagi yozuvlar beriladi: Dt 6410 «Budjetga
to’lovlar bo’yicha qarz», Dt 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar», Dt
6990 «Boshqa majburiyatlar», Kt 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari.
Тo’lov talabnomasi - bu mahsulot yetkazib beruvchi va mablag’
oluvchilarning belgilangan summani to’lovchi bank orqali to’lashi to’g’risidagi
talabnomani o’z ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir. Тo’lov talabnomasi bo’yicha
hisob-kitoblar “aksept” shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi.
Aksept shaklida hisoblashish asosida to’lov talabnomasi-topshiriqlari bilan
olib boriladigan hisob-kitoblar vujudga keladi. Ularning mohiyati quyidagilardan
iborat: mol yuboruvchi molni jo’natib mol sotib oluvchi nomiga to’lov
talabnomasini to’ldirib unga jo’natadi. Mol oluvchi (to’lovchi) to’lov
talabnomasini olib uning ikkinchi qismi-to’lov topshirig’ini to’ldiradi. Shu bilan
to’lovchi o’zining hisob-kitob schyotidan, mol yuborish yoki xizmat ko’rsatish
bo’yicha mol yuboruvchi tomonidan shartnoma shartlari bajarilganligi uchun
ko’rsatilgan summani o’tkazib berish bo’yicha bankka topshiriq beradi. O’z
26

navbatida bank to’lovchining hisob-kitob schyotidan pulni chiqarib uni mol
yuboruvchilar schyotiga o’tkazib berish uchun hujjatlarni mol yuboruvchining
bankiga jo’natadi.
Тo’lovchi pul to’lashni rad etish huquqiga ega. Тo’lashni rad etish to’liq va
qisman bo’lishi mumkin. Тo’lashni to’liq rad etish quyidagi hollarda sodir bo’lishi
mumkin: mol oluvchining roziligini olmay tovarlar muddatidan oldin kelib tushsa;
tovarlarni komplekt emasligi va sifatsizligi hujjatlar bilan tasdiqlansa; tovarlarning
narxlari to’g’risida kelishilmagan bo’lsa; to’langan tovarlar uchun yana qaytadan
talabnoma taqdim etilsa. Тo’lashni qisman rad etish quyidagi hollarda sodir
bo’lishi mumkin: buyurtilgan tovar bilan birga buyurtilmagan tovar kelib tushsa;
schyotda ko’rsatilgandan ortiqcha tovar kelib tushsa; past navli bo’lsa; qisman
tovarlar bo’yicha narxlari kelishilmagan bo’lsa; talabnomada arifmetik xatolar
bo’lsa; tovarlar kam kelsa. Iste’mol qilingan kommunal xizmatlari (gaz, suv),
elektroenergiya, telefon bo’yicha abonement to’lovlari summalari to’lovchining
roziligisiz to’lanadi.
Тo’lash rad etilsa, kelib tushgan tovarlarni mol oluvchi mas’uliyatli saqlashga
qabul qilib 002-«Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar»
balansdan tashqari schyotida, mol yuboruvchidan boshqa joyga jo’natish
to’g’risida ko’rsatma kelguncha, hisobga oladi.
Тovarlarni jo’natish va pul mablag’larini hisob-kitob schyotlariga o’tkazish
bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar buxgalteriya hisobida quyidagicha
rasmiylashtiriladi: tovarlar jo’natilishi bilan mol yuboruvchida – D-t 4010
«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», K-t 9010-«Тayyor
mahsulotni sotishdan olingan daromad», 9020 -«Тovarlarni sotishdan olingan
daromad», 9030-«Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar»
schyoti.
Mol yuboruvchining hisob-kitob schyotiga pul o’tkazilganda: D-t 5110
«Hisob-kitob schyoti», K-t 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar» schyoti.
27

Agar materiallar kelib tushishganda mol oluvchilarda: D-t 1010 «Хom-ashyo
va materiallar», K-t 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» schyoti.
Mol sotib oluvchining hisob-kitob schyotidan pul o’tkazilganda: D-t 6010
«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar», K-t 5110
«Hisob-kitob schyoti» schyoti.
Akkreditiv - mijozning topshirig’iga ko’ra shartnoma bo’yicha uning
kontrogenti foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga
ko’ra, akreditiv ochgan bank mahsulot yetkazib beruvchiga to’lovni bajarishi yoki
boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko’zda tutilgan hujjatlar taqdim qilinganda
va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to’lovlarni bajarish uchun
vakolat berishi mumkin. Akkreditiv so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, “ishonchli”
degan ma’noni bildiradi.
Akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi va uning amal
qilish muddati to’lovchi va mablag’ni oluvchi o’rtasida tuzilgan shartnomaga
asosan belgilanadi. Shartnomada quyidagilar ko’rsatilishi lozim: bank-emitentning
nomi; akkreditivning turi va uni bajarish usullari; akkreditiv ochilganligi
to’g’risida mablag’ oluvchini xabardor qilish usuli; akkreditivlar bo’yicha
mablag’larni olish uchun mablag’ oluvchi tomonidan taqdim qilinadigan
xujjatlarni to’liq ro’yxati va aniq tavsifnomasi; mahsulotlar yuklab jo’natilgandan
(bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat) keyin hujjatlarni taqdim qilish muddati,
ularni rasmiylashtirishga doir talablar.
Akkreditiv shaklidagi hisob-kitob mol sotib oluvchilar uchun qulay emas,
chunki hisob-kitob schyotidagi bo’sh pul mablag’larini tovar olmasdan turib
chetga jalb qilib, akkreditivlar schyotiga o’tkazib qo’yishga majbur qiladi. Mol
sotib oluvchi akkreditiv harakatini mol yuboruvchining bankida 15 kun muddati
(undan ortiqroq muddat ham bo’lishi mumkin) bilan cheklab qo’yganiga qaramay
odatda pul mablag’larini chetga jalb qilish bu muddatdan ikki-uch marta ko’p.
Akkreditiv summasidan qisman foydalanilgan hollarda, uning foydalanilmay
qolgan qismi qaytarib hisob-kitob schyotiga topshiriladi. Hisob-kitobning bu shakli
28

ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida ishonarli bo’lib hisoblanadi, chunki
u mol yuboruvchilar o’z vazifalarini bajarganlaridan so’ng tezda pul olish
imkoniyatini beradi.
Korxona maxsus schyotni o’z vakili orqali uzoq muddat ichida xo’jalik
faoliyatini qaysi ma’muriy xududda olib boradigan bo’lsa, o’sha joyning bankida
ochadi. Mahsus schyot mazkur hududda yuborgan mahsuloti, bajargan ishi
bo’yicha mol yuboruvchilar va boshqa tashkilotlar va shaxslar bilan hisoblashish
uchun foydalaniladi. Тalablar faqat mol sotib oluvchining vakili tomonidan
akseptlangandan so’ng to’lanadi. Bu schyotdan korxona vakiliga tovarlarni qabul
qilish va jo’natish bo’yicha xarajatlarni qoplash uchun naqd pul berilishi mumkin.
Akkreditiv va maxsus schyotlar bo’yicha hisob-kitoblar 5510 «Akkreditivlar»
schyotida hisobga olinadi. Bu hisob-kitoblarning sintetik va analitik hisobi
bankning ko’chirmasiga asosan 3 – jurnal-orderda yuritiladi.
Rejali to’lovlar tartibidagi hisob-kitoblar korxonalar orasida muttasil tovar-
material qiymatliklar jo’natilib yoki xizmatlar ko’rsatilib (non magazinlariga non
mahsulotlarini jo’natish, kundalik iste’mol qilinadigan mahsulotni korxonalar
omborida saqlash huquqiga ega bo’lmay jo’natib turish) turilsa amalga oshiriladi.
Iste’molchi va mol yuboruvchi shartnomaga binoan har kuni to’lab turiladigan
mahsulot yoki xizmatlar qiymatining reja summasini belgilaydilar. Pul to’lash
to’lov topshirig’i yoki to’lov talabnomasi bilan rasmiylashtiriladi.
Hisob-kitoblar shartnomada belgilangan muddatlarda tartibga keltiriladi, ya’ni
o’tkazib berilgan summa haqiqiy olingan mahsulot yoki foydalanilgan xizmatlar
qiymati (hajmi) bilan taqqoslanib farqi aniqlanadi.
Т o’langan summa kam chiqsa qo’shimcha to’lanadi, ortiqcha chiqsa, yoki mol
sotib oluvchiga qaytarib beriladi yoki keyingi to’lovlarda hisobga olinadi. Rejali
to’lovlar orqali olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi mol yuboruvchining
balansida 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»
schyotining «Rejali to’lovlar hisob-kitobi» analitik schyotida yuritiladi. Mol
yuboruvchi o’z vazifasini bajarsa bu analitik schyotni debetlab 9010 « Т ayyor
mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar» schyotini kreditlaydi, jo’natilgan
29

mahsulotlar uchun pul kelib tushsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyoti
debetlanib, 4010 – schyotning rejali to’lovlar analitik schyotini kreditlaydi.
Analitik hisob 7- qaydnomada har bir debitor bo’yicha yuritilsa, sintetik hisob 11 –
jurnal-orderda (krediti bo’yicha oboroti) yuritiladi.
Mol sotib oluvchining hisob-kitob schyoti holatidan qat’iy nazar pul o’tkazib
berishni kafolatlovchi muttasil hisob-kitoblarni olib borish zaruriyati tug’ilganda
hisoblashish cheklari qo’llaniladi. Ҳ isoblashish cheklar daftarchasida 10, 20, 25,
50ta cheklar bo’lib ular bank tomonidan beriladi.
Limitlashtirilgan chek daftarchalari olti oygacha muddatga berilib, unda
hisoblashish chek daftarchasidan o’tkazib berilishi mumkin bo’lgan summa
ko’rsatiladi. Chek, yozib berilgan kunni hisobga olmaganda, 10 kungacha o’z
kuchini yo’qotmaydi. Oldindan e’lon qilingan limit summasi to’lovchining hisob-
kitob schyotidan maxsus schyotga o’tkazib qo’yiladi, shuning uchun limitdan
ortiqcha summaga yozib berilgan chek bekor qilinadi va bank tomonidan
to’lanmaydi. Limitlashtirilgan chek daftarchasi bo’yicha summa 100 so’mdan kam
bo’lmasligi kerak.
Limitlashtirilmagan chek daftarchalari bir yil muddatiga berilib, ularni bergan
bankning ssudasi bilan ta’minlanadi. Ular mablag’larni maxsus schyotda oldindan
deponentlashni talab qilmaydi.
Hisoblashish cheklari olingan tovar yoki ko’rsatilgan xizmatlarning aniq
summasiga yozib beriladi. Ularni bank hujjatlarini imzolash huquqiga ega bo’lgan
shaxslar yoki ishonch qog’ozi bilan vakolat qilingan lavozimli shaxslar
imzolaydilar. Chek daftarchasidan foydalanish muddati tugagach foydalanilmagan
limit summasi daftarchani tasarruf etuvchining hisob-kitob schyotiga o’tkaziladi.
Chek daftarchasini tasarruf etuvchining iltimosiga ko’ra daftarcha bo’yicha
sarflash limiti ko’paytirilishi mumkin. Korxonada chek daftarchalari qat’iy
hisobot blankalari sifatida saqlanadi.
Limitlashtirilgan chek daftarchalari bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalar
5520 «Chek daftarchalari» schyoti bo’yicha 3 – jurnal-orderda yuritiladi.
30

Korxonaning barcha yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-
kitoblari, shuningdek ichki xo’jalik hisoblashishlari to’g’risidagi axborotlarni
hisobga olish va umumlashtirish uchun schyotlar rejasida quyidagi schyotlar
ajratilgan: 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar». Bu schyot mol yuboruvchi va pudratchilar bilan olingan tovar-material
qiymatliklar, bajarilgan ish va foydalanilgan xizmatlar bo’yicha olib boriladigan
hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
4310 «TMQlar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan
bo’naklar» schyoti moddiy qiymatliklar yoki bajariladigan ishlar uchun berilgan
avanslar bo’yicha hisob-kitoblar to’g’risidagi, shuningdek buyurtmachilardan
olingan qisman tayyori bo’lgan ishlarni to’lash bo’yicha axborotni umumlashtirish
uchun tayinlangan.
4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti mol
oluvchi va buyurtmachilar bilan jo’natilgan mahsulot (ish va xizmatlar) bo’yicha
olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan.
4860 «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyoti mol yuboruvchi,
pudratchi, transport va boshqa tashkilotlariga taqdim etilgan da’volar bo’yicha
hisob-kitoblar, shuningdek ularga taqdim etilgan va tan olingan yoki hukm etilgan
jarima, boqimanda, neustoykalar bo’yicha axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan.
6310 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyoti moddiy
qiymatliklarni yetkazib berish uchun yoki bajariladigan ishlar uchun olingan
avanslar bo’yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayg’r
bo’lgan mahsulot va ishlarni to’lash bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar
to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar» schyoti korxona mulki va xodimlari
sug’urtasi bo’yicha korxona sug’urtachi bo’lib hisoblangan hollarda olib
boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan.
31

6520 «Maqsadli davlat jamg’armariga to’lovlar» schyoti maqsadli davlat
fondlariga ajratmalar bo’yicha qarzlar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish
uchun tayinlangan.
6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti korxona tomonidan
to’lanadigan soliqlar va shu korxona xodimlaridan olinadigan soliqlar bo’yicha
budjet bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish
uchun tayinlangan.
6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schyoti
mehnat haqi, shuningdek mazkur korxonaning aksiyalari va qimmatli qog’ozlari
bo’yicha daromadlarni to’lash uchun korxona ro’yxati tarkibida bo’lgan va
bo’lmagan xodimlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni
umumlashtirish uchun tayinlangan.
4200 « Х odimlarga berilgan bo’naklarni hisobga oladigan schyotlar»
hisobotini keyinchalik topshirish yo’li bilan ma’muriy - xo’jalik va operatsion
xarajatlari, shuningdek xizmat safarlari uchun berilgan summalar bo’yicha korxona
xodimlari bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni
umumlashtirish uchun tayinlangan.
4700 «Boshqa operatsiyalar bo’yicha xodimlar qarzlarini hisobga oluvchi»
schyotlar mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar va hisobdor shaxslar bilan hisob-
kitoblardan tashqari, korxona xodimlari bilan olib boriladigan barcha hisob-
kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.
4610 «Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi», 6610
« Т o’lanadigan dividendlar» va 6620 «Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari
bo’yicha qarz» schyotlari korxona ta’sis etuvchilari bilan olib boriladigan barcha
turdagi hisob-kitoblar; korxona ustav kapitaliga qo’yilmalar bo’yicha,
daromadlarni to’lash bo’yicha va boshqalar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish
uchun tayinlangan.
4800 « Т urli debitorlik qarzlari», 6720 Deponentlashtirilgan ish haqi» va 6900
« Т urli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlar» schyotlarda yuqorida keltirilgan
schyotlarda aytilmagan barcha operatsiyalar bo’yicha debitorlar va kreditorlar
32

bilan olib boriladigan o’zaro hisob-kitoblar to’g’risidagi ma’lumotlarni
umumlashtirish uchun tayinlangan: tijorat xarakteriga ega bo’lmagan operatsiyalar
bo’yicha turli tashkilotlar, o’quv yurtlari, ilmiy tashkilotlar va h. k. bilan; cheklar
bilan to’lanadigan transport tashkilotlarining xizmatlari uchun; mukofat va boshqa
shunga o’xshash to’lovlar summasi bo’yicha; sud organlarining ijro hujjatlari yoki
xukumlariga asosan korxona xodimlari ish haqidan turli tashkilot va shaxslar
foydasiga ushlangan summalar va boshqalar hisobga olinadi.
7. Т urli debitorlik va kreditorlik qarzlarni hisobga olish
Debitor qarz har doim boshqa tashkilotlarning aktivlariga qilingan da’vo
bo’lib hisoblanadi. Debitor qarzi bilan bog’liq bo’lgan asosiy buxgalteriya
operatsiyalari bo’lib tan olish va baholash hisoblanadi. Debitor qarzlarini undirib
olish imkoniyati – bu debitor qarzlarini o’lchash va ularni hisobotiga ta’sir qiluvchi
asosiy masaladir. Undirib olish imkoniyati qarz aks ettirilganligiga (tan olish
tamoyili) va uning summasiga (baholash tamoyili) ta’sir qiladi. Buxgalteriya hisobi
Milliy andazasining 2-soniga binoan xo’jalik yurituvchi subyektga daromadlarning
kelib tushish ehtimoli bo’lsa, ular alohida aks ettiriladi.
Т urli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar quyidagi hollarda vujudga
keladi: korxonaning o’zidan yoki uning mehnat jamoasi a’zolaridan ijro
varaqalariga asosan pul undiriladigan bo’lsa; kommunal xizmati, turar joy haqi,
turar joy bo’lmagan xonalarni ijara haqlari bo’yicha; mehnat jamoasi a’zolarining
buyrug’i bilan Х alq banki va boshqa joylarga pul o’tkazish bo’yicha. Da’volar va
korxonaga yetkazilgan moddiy zararlarni undirish bo’yicha hisob-kitoblar 4860
«Da’volar bo’yicha oliga doir schyotlar», 4730 « Х odimlarning moddiy zararni
qoplash bo’yicha qarzlari» schyotlarida hisobga olinadi.
Bundan tashqari, turli debitorlar tarkibida moliyalanadigan va operativ
lizinglar bo’yicha olinadigan to’lovlar, olinadigan foizlar va dividendlar, royalti va
gonorar bo’yicha olinadigan schyotlar va boshqa shaxslarning qarzlari (joriy qismi)
hisobga olinadi. Bu operatsiyalarning hisobi 4800 « Т urli debitorlar qarzlarini
33

hisobga oluvchi schyotlar» schyoti tarkibidagi tegishli (4810, 4820, 4830,
4840,4850,4860 va 4890) schyotlarda aks ettiriladi.
Korxonaning turli kreditorlardan bo’lgan qarzlari tarkibiga moliyalanadigan
va operativ lizinglari bo’yicha to’lanadigan summalar, to’lanadigan foizlar, royalti
va gonorarlar bo’yicha qarzlar, da’volar bo’yicha to’lanadigan schyotlar, hisobdor
shaxslardan bo’lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday
operatsiyalarning hisobi 6900 – « Т urli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlarni
hisobga oluvchi schyotlar» schyoti tarkibidagi tegishli (6910, 6920, 6930, 6940,
6950, 6960, 6970 va 6990) schyotlarda aks ettiriladi.
4000, 4100, 4300, 4610, 4800, 6100, 6300, 6500, 6600, va 6900-schyotlar
bo’yicha analitik hisob 7-qaydnomada yuritiladi. Boshqa schyotlar bo’yicha ham
shu shaklda 7-qaydnoma yuritiladi. Oy oxirida analitik hisob qaydnomai bo’yicha
jami chiqarilib keyingi oy boshiga qoldiq yoziladi. Kredit oborotlari
korrespondentlanuvchi schyotlar doirasida 7 - qaydnomadan 4000, 4100, 4300,
4700, 4800, 6100, 6400, 6900 va boshqa schyotlarning krediti bo’yicha 8 – jurnal-
orderga yozib qo’yiladi.
4100, 4700 schyotlar bo’yicha yozuvlar jurnal-orderda bir qatorda
ko’rsatiladi, 4800, 6900 – schyotlar bo’yicha bir oyligi jamlab yoziladi. 4100,
6100, 6400 – schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob birga ko’rsatiladi.
34

Хulosa
Pul mablag’lari hisobini to’g’ri tashkil etish xo’jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatining uzluksizligini ta’minlash, mablag’lardan maqsadli foydalanish va
xo’jalik mablag’larini ko’paytirish hamda majburiyatlarini qoplashga
yo’naltirilishini nazorat qilishdir.
Хo’jalik operatsiyalari natijasida sodir bo’ladigan o’zaro hisoblashishlarni
buxgalteriya hisobida to’g’ri, o’z vaqtida rasmiylashtirish va ularni schyotlar
tizimida ikkiyolama aks ettirish, shuningdek, olinadigan hamda to’lanadigan
mablag’larni tan olish usullariga ko’ra, so’ndirilishini ta’minlash bo’yicha
nazariy va amaliy takliflar berilgan.
35

Тavsiya etilgan adabiyotlar
1. Абдуллаев А., Каюмов И. Бухгалтерия ҳисоби. 2- қ исм. -Т.: Минхож, 2002.
2. Абдухаффоров А. ва бошқалар. Миллий ҳисоблар тизими. Ўқув қўлланма.
-Т.: Молия, 2002.
3. Астахов В.П. Теория бух. учёта Учебное пособие -М.: ИКЦ МарТ
Ростов н/Д, 2004
4. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учёта задачи и ситуации. Учебное
пособие -М.: Финансы и статистика, 2004
5. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. Учёта: теория, практика, тесты.
Учебное пособие - М.: Финансы и статистика, 2004
6. Гусева Т.М.,Шеина Г.Н Бух. учёт : 2000 тестов и ответов. Учебное
пособие -М.:ТК Велби, Проспект, 2004
36

Sotib olish