Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024
8 SotishPul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari
![1. Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga
olishning vazifalari
Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab
chiqarish jarayonida doimo boshqa xo’jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo’ladilar .
Bunday aloqalarini olib borish xo’jaliklarning asosiy faoliyati hisoblanadi va
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni o’z vaqtida jo’natish
hamda sotish jarayoni ta’minlanadi. Х o’jalik aloqalari shartnomalar bilan
rasmiylashtirilib, ularga asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif
etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor sifatida qatnashib, to’lovni
amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi.
Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini
to’lovchilar orasidagi hisoblashishlar o’z vaqtida tashkil etilishi aylanma
mablag’larning aylanish tezlashishiga ta’sir qilib, olinadigan va to’lanadigan
mablag’larning paydo bo’lishiga barham beradi.
Shuningdek, xo’jaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha
tegishli idoralar hamda ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat
ko’rsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar vujudga keladi.
Х o’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki
naqd pulsiz, ya’ni pul o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami
ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi kunda subyektlar o’rtasida o’zaro
hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga 1 [1][3]
ko’ra pul o’tkazish
yo’li orqali amalga oshiriladi.
Т ijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini
jalb qilish, ularning boshqa xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob –
kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib olish to’lovlilik va muddatlilik
sharti bilan bo’sh mablag’larni joylashtirish maqsadida tashkil etilganligidir.
Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan
tashkil topgan bo’lib, ular o’z mijozlariga shartnoma asosida xizmat ko’rsatadi.
1
5](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_6.png?v=1)
![Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil ravishda o’zlari tanlagan bir
yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bog’liq operatsiyalari amalga
oshiradi. 2 [2][4]
Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning
kredit resurslaridan foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan
kredit shartnomalarini rasmiylashtirishlari mumkin . Korxonalar banklarda hisob –
kitob va valuta schyotlaridan tashqari , maxsus joriy schyotlari ( limitlashtirilgan
chek daftarchalari , akkreditivlar , maxsus schyotlar va b .) dan ham foydalanishlari
mumkin .
Х o ’ jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag ’ lar hisobi buxgalteriya hisobi
schyotlar rejasining beshinchi bo ’ limi , majburiyatlari bo ’ yicha hisob – kitoblar esa
oltinchi va yettinchi bo ’ limida tayinlangan schyotlarda yuritiladi .
Х o ’ jaliklarda mavjud pul mablag ’ laridan maqsadli foydalanish va ularni
samarali boshqarish , shuningdek , olinadigan mablag ’ lar va majburiyatlarni o ’ z
vaqtida so ’ ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi . Shu boisdan , ushbu
nazoratni to ’ g ’ ri va o ’ z vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni
bajarishni taqozo etadi . Ular quyidagilardan iborat:
pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli
hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirib borish;
kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri
rasmiylashtirish hamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;
kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul
hujjatlari, qimmatli qog’ozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;
pul mablag’laridan to’gri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini
doimiy nazorat qilish;
budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa
tashkilotlar, xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov
shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish;
2
6](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_7.png?v=1)
![ qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor
va kreditorlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama
dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora-
tadbirlar ko’rish;
xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul
oqimini me’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir.
2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish
Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo’lib, unga naqd pul
mablag’lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog’ozlar, pulli hujjatlar, pochta
markalari va boshqa) ni qabul qilish, berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga
oshirish majburiyati yuklatilgan.
Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo’yicha moddiy
javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga biriktirilgan. Kassa
operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko’ra tartibga solinadi. 3 [3] [5]
Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan
belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha
naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank
muassasasidan pul olingan kun ham qo’shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi
mumkin.
Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan
imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul
topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan ( 0402004-
kvitansiya ) kvitansiya beriladi.
Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) yoki kassa chiqim
orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp qo’yilgan talabga muvofiq
rasmiylashtirilgan hujjatlar (to’lov qaydnomai, pul berish to’g’risida ariza,
schyotlar va b.) bo’yicha beriladi.
3
7](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_8.png?v=1)
![Agar korxonaning valuta schyotida mablag’lar bo’lsa, naqd valutadan
foydalanish zaruriyati vujudga kelishi mumkin va u amaldagi qoida talablari
asosida tartibga solinadi. 4 [4][6]
Naqd valutani hisobga olish uchun alohida 5020 «Chet el valutasidagi pul
mablag’lari» schyoti tayinlangan. Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi kassa
daftarida yuritiladi. Bu daftarda xorijiy valuta operatsiyalarining hajmiga qarab
taxminan bir necha betlar ajratiladi. Bankdan naqd xorijiy valutani olinishi
quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: D-t 5020 «Chet el
valutasidagi pul mablag’lari» schyoti, K-t 5210 «Mamlakat ichidagi valuta
schyotlari» schyoti.
Agar korxonada biror hisobdor shaxsga safar xarajatlari berilganda: D-t 4220
« Х izmat safarlariga berilgan bo’naklar» schyoti, K-t 5020 «Chet el valutasidagi
pul mablag’lari» schyoti.
Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi ikki xil bahoda yuritiladi: valuta
turlari bo’yicha va so’mda. Sintetik hisob faqat so’mda yuritiladi. Jurnal-order
shaklida hisob yuritilganda naqd xorijiy valutasi uchun 1/1 – jurnal-orderi va 1/1
qaydnomasi qo’llaniladi.
Kassadagi naqd xorijiy valuta qoldig’i vaqti-vaqti bilan so’mga nisbatan
qaytadan baholanib turiladi. Ijobiy va salbiy kurs farqi 5020 «Chet el valutasidagi
pul mablag’lari» schyotida tegishli 9540 «Valutalar kurslari farqlaridan foydalar»
yoki 9620 «Valutalar kurslari farqlaridan zararlar» schyotlari bilan bog’liqlikda aks
ettiriladi.
4
11](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_12.png?v=1)
![3. Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish
Yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan
korxonalar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar.
Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul
mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va kassa
operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab qilib olgungacha valuta
depozit schyotini ochishlari mumkin. 5 [5][7]
Т alab qilib olgungacha bo ’ lgan so ’ mdagi
depozit schyotlarini ochish uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi
hujjatlarni topshiradilar :
yuqorida keltirilgan yo’riqnomaning 1 – ilovasida keltirilgan shaklda
schyot ochish uchun ariza;
statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona
davlat ro’yxatiga kiritilganligi to’g’risidagi notariusda tasdiqlangan
guvohnomaning ko’chirmasi;
yuqori organ yoki ta’sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki
nizomdan notariusda tasdiqlangan ko’chirma, davlat ro’yxatidan o’tganligi
to’g’risida hujjat:
notariusda tasdiqlangan ko’chirma yoki qonunchilikda belgilangan
tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat
ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun
qonunchilikda nazarda tutilgan bo’lsa topshiriladi;
soliq organida ro’yxatdan o’tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq
to’lovchi raqami berilganligi to’g’risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma
ko’chirmasi yoki shaxs soliq to’lovchi subyekt emasligi to’g’risida ma’lumot;
imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;
yuqorida aytib o’tilgan yo’riqnomada belgilangan tartibda
rasmiylashtiriladi.
5
12](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_13.png?v=1)
![bo’yicha; kreditdan foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to’lanmagan
kredit summasini; bank tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar summasini.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul
mablag’lari bo’lsa, pul o’tkazib berish uning buyrug’i yoki boshqa to’lov hujjatlari
bilan amalga oshiriladi.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag’lari
yetarli bo’lmasa, amaldagi yo’riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga,
pensiya fondiga va ish haqiga to’lashni nazarda tutuvchi hujjatlar bo’yicha
mutanosib to’lanadi. 6
[6] [8]
Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo ’ lgan boshqa barcha to ’ lanmalar
yuqorida ko ’ rsatilgan talablar qondirilgandan so ’ ng to ’ lanadi . Hisob – kitob
schyotida sodir bo ’ ladigan pul mablag ’ lar harakati ( pulni qabul qilish va berish
yoki naqd pulsiz kirim va chiqim ) bank tomonidan chiqarilgan mahsus hujjatlar
shakllariga asosan rasmiylashtiriladi .
Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar : naqd pul topshirish e ’ loni , pul
cheki , hisoblashish cheki , to ’ lov topshirig ’ i , to ’ lov talabnomasi . Pul t o’ lash
t o’ g ’ risidagi ushbu e ’ lon h isob - kitob schyotiga naqd pul o’ tkazishda yoziladi .
Pulni qabul qilib olganligi to’g’risida bank pul to’lovchiga isbotlovchi hujjat
sifatida kvitansiya beradi.
Т o’lov topshirig’i hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli
summani o’tkazib berish to’g’risida bankka berilgan buyruq bo’lib hisoblanadi.
Т urli mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, moliya organlari, sug’urta va boshqa
tashkilotlar pul oluvchilar bo’lishi mumkin. Pul oluvchining hisob–kitob schyoti
bankning qaysi filialida bo’lishiga qarab to’lov topshirig’i ikki yoki uch nusxada
yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona
tomonidan to’lov topshirig’ining yagona shakli qo’llaniladi.
Bir vaqtning o’zida bir necha tashkilotlarga pul o’tkazib berilsa, korxona
tomonidan topshiriqning mahsus yig’ma shakli qo’llaniladi. U bitta bank bo’limi
xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun yozib beriladi. O’tkazib
6
14](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_15.png?v=1)
![elementlari va moddalarining raqamlari qo’yiladi. 7 [7][9]
Buning zaruriyati shundaki ,
ko ’ p schyotlar bo ’ yicha analitik hisob xarajat elementlari va moddalari bo ’ yicha
tashkil etiladi . Х arajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlash
ma’lumotnoma varaqalarida olib boriladi. Ular har oyda ishlab chiqarish
bo’linmalari bo’yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar ma’lumotlari
bo’yicha to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalarni hisobga olish
uchun korxonada 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib,
uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan barcha tushumlar, kreditida esa -
hisob-kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag’lari aks ettiriladi. Bu
schyotning debet saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag’larining qolgan
qoldig’ini ko’rsatadi. Bu schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq
bo’lmaydi.
5110- «Hisob-kitob schyoti» bo’yicha operatsiyalar tekshirilgan bank
ko’chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110-
schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko’chirmada ko’rsatilgan
qoldiqqa teng kelishi shart. Bu schyot bo’yicha analitik hisob bankning
ko’chirmalari bo’yicha yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik
schyoti bo’lsa, operatsiyalar shu analitik hisob bo’yicha yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 - schyotning kredit
oborotlari 2 - jurnal-orderida aks ettiriladi. 5110 - schyotning debet oborotlari turli
jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-qaydnomaga yozib nazorat qilinadi.
Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko’chirmalariga asosan
to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyotidan olingan ko’chirmada ko’rsatilgan bir xildagi
bog’lanuvchi schyotlarning summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab
yoziladi.
2 - jurnal-order va 2 - qaydnomani yuritish bir oyga mo’ljallanganligi uchun
bankdan olingan har bir ko’chirma ma’lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 -
7
16](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_17.png?v=1)
![ qo’shma korxonalar va xorijiy firmalar qo’shimcha qilib
O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi tomonidan ularni xorijiy investitsiyali
korxonalar reestriga kiritilganligi to’g’risida beriladigan guvohnoma topshiradilar.
Valuta schyoti ochilgandan so’ng bank bilan korxona o’rtasida hisoblashish-
kassa xizmatlarini ko’rsatish to’g’risida shartnoma tuziladi. Unda bankning
ko’rsatadigan xizmatlar ro’yxati, xizmatlari uchun to’lanadigan haq tariflari,
mablag’larni joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va burchlari va boshqalar
ko’rsatiladi.
Amaldagi Nizomga binoan mulk shaklidan qat’iy nazar O’zbekiston
Respublikasi xududida xorijiy valuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi barcha
xo’jalik yuratuvchi subyektlar 2001 yil 1 noyabrdan boshlab xorijiy valutadagi
operatsiyalarni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirish tartibi belgilangan. 8 [8]
[10]
Х orijiy valuta mablag ’ lari , qiymatliklari va operatsiyalari xo ’ jalik
operatsiyalari sodir bo ’ lgan sanaga Markaziy bank kursi bo ’ yicha so ’ m
ekvivalentida aks ettiriladi . Jumladan quyidagilar bo ’ yicha : a ) kassadagi valuta
mablag ’ lari , bankdagi depozit va ssuda schyotlari , akkreditivlar , valuta ssuda
qarzlari ; b ) xorijiy valutadagi debitor va kreditor qarzlar ; v ) tuzilgan shartnomalar
bo ’ yicha Yuk boj deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar -
material qiymatliklar va boshqa aktivlarning kirimi ; g ) bojxona to ’ lovlarining
amalga oshirilishi ; d ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi pulli hujjatlar ; ye ) xorijiy
valutadagi qimmatli qog ’ ozlar .
Х orijiy valutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida operatsiya sodir
bo ’ lgan sanaga bo ’ lgan Markaziy bank kursi bo ’ yicha aks ettiriladi .
Х orijiy valutani sotish ( sotib olish ) da sodir bo ’ ladigan kursdagi farq ( ijobiy
yoki salbiy ) ijobiy bo ’ lsa – 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyotida ,
salbiy bo ’ lsa – 9620 « Kurs farqlaridan zararlar » schyotida hisobga olinadi .
Х orijiy valutani sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi :
8
18](https://docx.uz/documents/60a20a22-01c2-4b62-995b-0d04619333d9/page_19.png?v=1)
-
O'xshash dokumentlar
- Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish
- O‘zbekistonning ichki turizmi
- O’zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ni qaror toptirish bosqichlari
- O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik shakllarini o’zgartirish
- Iqtisodiyotning davlat sektori - hozirgi holati va rivojlanish muammolari