pul massasini tartibga solish usullari va vositalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	43.4KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	21 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Noyabr 2023

21 Sotish

pul massasini tartibga solish usullari va vositalari

Sotib olish

Pul massasini tartibga solish usullari va vositalari
Reja:
1. Kirish.
2. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va amal qilish shakllarining tarixiy rivojlanishi.
3. Pul massasi tushunchasi, uning mohiyati va tarkibi.
4. Pul agregatlari va ularning tarkibi. Pul multiplikatori
5. Pul massasini tartibga solish muammolari.
6. Xulosa.

Kirish
Har bir iqtisodiy kategoriya amal qiluvchi mamlakat rivojlanishining asosiy
dastaglaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiga o’tish va unda ish yuritishda uning
roli va ahamiyati yana oshib boradi. Darhaqiqat, pul - «bozor tili» deb bekorga
aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar,
daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar
makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi. Bozor iqtisodiga o’tish
sharoitida pulni ahamiyatining oshishi shundaki, jamiyatimizda mavjud huquqiy va
jismoniy shaxslar faoliyati va ularning natijasi -daromadi pul bilan bog’liq.
Shuning uchun ham pul barcha iqtisodiy rivojlanish pog’onalarida odamlarni
o’ziga jalb qilib kelgan.1 Avstraliyalik iqtisodchi olim K. Mengerning fikricha
Aristotel va Platondan boshlab XX asrning boshigacha pul to’g’risida jahonda
besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop qilingan. Agar biz hozirgi kunda pul
to’g’risida yozilgan va chop qilingan adabiyotlar soni bir necha marta oshib ketgan
desak mubolag’a bo’lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko’p bo’lishiga
qaramasdan pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, roli, iqtisodga
ta’siri, nega alohida olingan individumlar qo’lida pulning ko’payishi ularning
boyligining ko’payishiga olib keladi-yu, jamiyat miqyosida muomaladagi pul
massasining ko’payishi jamiyat boyligi ortib borishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi
degan savollarga hali to’liq javob berilgan emas. Pul va uning vazifalari to’g’risida
mavjud xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarning qo’llanmalarini olib qaraydigan
bo’lsak, pulning kelib chiqishi to’g’risida ikki xil g’oya mavjudligini ko’rishimiz
mumkin. Bular ratsionalistik va evolyutsion g’oyalardir. Ratsionalistik qarashning
asoschilaridan biri Aristotel bo’lib, u pul kelib chiqishining asosini o’zaro bir-
biriga teng qiymatni harakatga keltiruvchi biror bir maxsus «qurol», kishilar
orasida o’zaro kelishuv natijasida qabul qilingan shartli birlikning topilishi
ayirboshlash jarayonining bo’lishiga olib kelgan deydi. O’zaro tovarlarni
almashtirishga pul qatnashmaganda tovarni sotish jarayoni tovarni sotib olish

jarayoni sifatida yuzaga kelgan. Tovarlar o’rtasidagi proportsiya tasodifan,
masalan, sotilishi kerak bo’lgan mahsulotga talab qay darajada va uning
miqdorining kam ko’pligiga bog’liq holda o’rnatilgan. Keyinchalik shu tovarlar
ichidan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi ba’zi tovarlar ajralib chiqdi.
Jamiyatning rivojlanishi muomalaga metallarning kirib kelishiga olib keladi.
Rivojlanishning birinchi bosqichlarda bular mis, bronza, temir bo’lib almashinuv
T-P-T shaklida olib borilgan. XVIII asrlarning oxirigacha pul tomonlar o’rtasidagi
shartnoma vositasi deb qarab kelingan. Hozirgi vaqtda ham ba’zi chet el olimlari,
masalan, Pol Samuelson pulni sun’iy sotsial shartlashish belgisi1 deb izohlangan.
Boshqa amerikalik olim Jon Gelbreit qimmatbaho metallarning pul vazifasini
bajarishi bu kishilar o’rtasidagi kelishuvning mahsulidir deb uqtirmoqda. Uzoq
yillar davomida sobiq SSSRda pul va pul muomalasi sohasidagi tadqiqotlar
K.Marksning ta’limoti asosida olib borilgan. Pulning kelib chiqishini tadqiqot
qilishda, u A.Smit, D.Rikardolarning tadqiqotlariga asoslangan holda pulning
mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Pulning o’zi ham Tovar ekanligini
izohlab bera oldi. U oltin va kumush qazib olish va ishlatish uchun ma’lum mehnat
sarflanadi, shu mehnat oltin va kumushda gavdalangan holda, boshqa tovarlarning
qiymatini o’lchashning asosi bo’lib xizmat qiladi deb ko’rsatgan. Hozirgi vaqtda
yuqoridagiga o’xshagan real pullar o’rniga o’z qiymatiga ega bo’lmagan qog’oz va
kredit pullar muomalada ishlatilmoqda. Shuning uchun, qog’oz va kredit pullar,
pul kelib chiqishi to’g’risidagi ratsionalistik kontseptsiyaning to’g’ridan-to’g’ri
isboti bo’la olmaydi. Qog’oz pullar yuzaga kelguncha jamiyat bir necha rivojlanish
bosqichlarini bosib o’tgan. Pulning kelib chiqish tarixi pulning evolyutsion
nazariyasi bilan ko’proq bog’liq. Tovar muomalasining evolyutsion rivojlanish
jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o’ynagan. Har bir jamoa o’z
tovarini ekvivalent sifatida o’rtaga qo’ygan. Lekin jamiyat tarraqiyoti shu tovarlar
ichidan ikki guruh tovarlarning ajralib chiqishiga olib keldi. Bular: birinchi ehtiyoj
uchun zarur bo’lgan tovarlar va zebu-ziynat tovarlaridir. Ishlab chiqarishning
rivojlanishi natijasida dehqonchilik va chorvachilikdagi mehnat taqsimoti, tovar
turlarining ko’payishi almashinuv jarayoninig yana rivojlanishini taqozo qildi.

Almashuv jarayonida tovar egalari o’zaro muloqotda bo’lib, tovarning egasi o’z
mahsulotini (mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o’lchov birligi
bo’lishini taqozo qilgan. Mamlakatimizning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida ham
pulning vujudga kelishi hamda uning amal qilishining o’rni beqiyosdir. Pul
tizimining vujudga kelishi milliy valyutamiz so’mning vujudga kelishiga ham eng
oliy sabab bo’ldi desak xato bo’lmaydi va albattaki, milliy valyutamiz orqali jahon
bozoriga klirib bormoqdamiz. Ushbu kurs ishida pul tizimi va uning amal qilishi,
pulning qanday kelib chiqgani, uning mohiyati va vazifalari, pulmuomalasining
amal qilish qonunlari, pul massasini tartibga solish muammolari, pul tizimining
rivojlanishi, hozirgi zamon pulining tabiati, O’zbekistonda hozirgi bosqichda ul
muomalasini barqarorlashtirish usullari ko’rib chiqiladi
Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga
kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq
qilish orqali tovarlar umumiy olarni ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning
ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga
ayirboshlash orqali aniqlanadi (T—T). Bir qarashda ayirboshlash bitimida har
ikkala Tovar ham bir xil rol o‘ynaydigandek ko‘rinadi. Aslida esa ulaming roli
turlichadir. Bir tovar o ‘z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi
tovar esa birinchi tovarning qiymatini o‘zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi,
ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu yerda pulning
dastlabki kurtagi paydo boMadi. Pulning paydo bo'lishi va rivojlanishida qiymat
shakllarining rivojlanish bosqichlari muhim o‘rin tutadi. Umuman olganda
qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent
rolini o‘ynovchi ko‘plab tovarlar ichidan ba’zi birlari o‘zining barcha tomonidan
tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Masalan, chorva, jun, tamaki, tuz ana
shunday ekvivalent vazifasini bajargan. Chunki, ekvivalent rolini o ‘ynovchi
tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida muomala vositasi vazifasini bir
xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada barcha tovarlarning qiymatini bir

xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo‘lgan qiymatning umumiy shakli
vujudga keldi. Universal hisob-kitob ekvivalentiga bo‘lgan ehtiyoj eramizdan
avvalgi VIII asrdayoq kafolatlangan vaznli va tarkibli standartlashtirilgan yombilar
paydo bo‘lishiga olib keldi. Birmuncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim
turlari ularni bo‘laklarga bo'lishda qulay bo'lishi uchun belgili kertiklar bilan
yasalgan. Biroq bunday takomillashtirishlar baribir savdogarlarning hisob-
kitoblarni amalga oshirishlarida yombilar va ulaming bo‘laklarini tortib ko‘rish
zaruratidan xalos etmagan. Tovar ishlab chiqarishning o‘sishi va tovar
ayirboshlashning kengaylshi, bunday jarayonlarga ko‘p sonli hunarmandlar va
boshqa qatnashchilaming jalb etilishi metall pullarning keyingi
standartlashtirilishiga va ular miqdorlarining chakana savdo ehtiyojlariga
moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan eramizdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII
asrda esa o‘rta yer dengizi davlatlari - Lidiya va Eginada vazni, miqdori va
qotishmalarining tarkibiga ko‘ra bir xildagi metall pullar paydo bo‘ldi. Ular asta-
sekin ishlab chiqarish va foydalanish uchun qulay bo‘lishi uchun doira shakliga
keltirildi. Ular an’anaviy yombilardan birmuncha kichik o‘lchamlari bilan,
shuningdek, ularning to‘lovga qobiliyatliligi va asosiy parametrlari (miqdori,
qotishmalar tarkibi, vazni) u yoki bu darajada davlat tomonidan kafolatlanishi va
muhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib, o‘sha davrdan e’tiboran
metall pullar hukmronligining uzoq davri boshlandi. Bunday pullarda nominallar
— metall pulning muayyan vaznli standartini ifodalovchi va pullarning nomlari
sifatida muhim o‘rin olgan tushunchalarning paydo bo'lishi, ushbu pullar
evolutsiyasining eng muhim natijalaridan biri edi. Asrlar qa’ridan bizgacha yetib
kelgan tangalaming nomlari — draxmalar, franklar, markalar, talerlar va boshqa
ko‘plab tangalar nomlari — metall pullarning muayyan vaznli mohiyatlarini
anglatardi. Pullarning yombilarda bo'lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga
oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib tortib ko'rishdan
voz kechishga imkoniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday sifat belgilari
bo‘lib, ular oldin pul birliklarining bir tomoniga, keyinchalik — ikkala tomoniga
ham bosilgan. Eramizdan oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlar

tusini olgan. Muomalaga kirgan pullar «moneta» («tanga») degan atama
Yunonaning nomlaridan biri (Juno Moneta - Ogohlantiruvchi Yunona) sharafiga
qo‘yilgan nomdan olingan bo'lib, uning Rimdagi Kapitoliy tepaligidagi Yunona
saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo
bo‘lishi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq edi. Metall pulning
eng muhim xususiyatlaridan biri — qiymat ana shu voqeada o‘z aksini topgan.
Ular muomala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, qisqa davr ichida
butun dunyoda keng ommalashib ketdi. Tanganing ko‘p asrlik tarixida uning
turlari ko‘p marta o‘zgardi, har bir davr unda o‘z «tamg‘a»sini qoldirdi. Masalan,
eramizdan awalgi V asrdan boshlab ularda shaharlar nomlarining boshlang‘ich
harflari, keyinroq — shaharlarning nomlari va hukmdorlar ismlarining qisqacha
nomlari paydo bo'ldi. Qadimgi Rimdagi tangalardagi ayrim raqamlar va harflar
tangalarning nominallarini bildirgan. Masalan, 1 raqami bir asosni (bir rim funtiga,
ya’ni misning 12 unsiyasiga teng bo'lgan og'irlik o‘lchamini), S harfi '/2 asosni
anglatgan. Antik Eginaning ilk kumush draxmalarida toshbaqalar, fors shohi
Doroning (eramizdan oldingi VII—V asrlar) oltin tangalarida esa yoydan o‘q
uzayotgan shoh tasvirlangan. Qadimgi Rim tangalarida majusiylar xudolari,
qahramonlari va imperatorlari aks ettirilgan. Keyingi davrlarda ularning o‘rniga
qirollar, shohlar va cherkov ierarxlari suratlari tasvirlangan. Burjua respublikalari
tangalarida podsholar va avliyolar tasvirlari o‘rniga davlat gerblari, turli belgilar va
yangi tarixiy hodisalar manzaralari aks ettirilgan. O‘zbekiston hududidagi pullar
ko‘p asrlik tarixga ega. Bu hudud tovar-pul munosabatlari rivojlangan juda
qadimgi davlatlar doirasiga kiradi. Bu hududda yashagan xalq va clatlar dastlabki
tangalar bilan eramizdan awalgi V—IV asrlardayoq tanish bo‘lishgan. Bu tangalar
ahmoniylar davrida chiqarilgan oltin «Dcriki» va kumush «sikli»lar bo‘Igan.
Bundan tashqari, tovar-pul munosabatlarining tez rivojlanishi asosan, Aleksandr
Makedonskiyning O'rta Osiyoga yurishi va Selevkid va Grek-baqtriya
davlatlarning tuzilishi bilan bog'liq. Eramizdan awalgi III—II asrlarda shimoliy
Baqtriya So‘g‘d, Buxoro, Xorazmda kumush va suberat (yupqa kumush bilan
qoplangan, bronza asosli) tangalar chiqarila boshlandi. Eramizdan awalgi I asrlarda

sof kumush va mis tangalar chiqarila boshlandi, ularning bir tomonida mahalliy
hokimning portreti tasvirlangan, ikkinchi tomonida esa so‘g‘d, xorazm, keyinroq
esa baqtriya tilida yozilgan yozuv va turli tasvirlar aks ettirilgan. XIX asming
oxirlarida Buxoroda qog'oz pullar ham muomalaga kira boshladi. Shunisi
qiziqarliki, buning uchun amir mashinadan foydalanishni taklif qildi. Lekin shu
masala bo'yicha yig'ilgan kengash a’zolari darhol unga qarshi chiqdilar. «pulni
qanday qilib mashinada chiqarish mumkin» va pullar awalgidek qo'lda chiqarila
boshlandi. Mahalliy tangalarni bosish O'zbekistonning Sovet Ittifoqiga qo'shilishi
bilan to'xtatilib qo'yildi, faqatgina bugunga kelib, mustaqillik yillaridagina o'z
pullarimiz — so'm va tiyinlar (1994-yildan boshlab) chiqarila boshlandi. Rossiyada
Dmitriy Donskiy davrida pul sifatida quyma kumushlar — «grivna»lar muomalada
bo'lgan, tanga sifatida rim dinorlari (VIII asr yarmigacha), sharq dirxamlari (VIII
—X asrlar) g‘arb tangalari (XIasrdan) ishlatilgan. Mo‘yna boyliklari — ko‘n,
«rezanlar», «mordlar» va boshqalardan foydalanilgan. Vaqt o‘tishi bilan pul
o‘rniga qimmatbaho metallar — oltin va kumush qo'llanilgan. VIII~XIX asrlarda
Yevropada qog‘oz pulter ham ishtirok eta boshladi. Rossiyada ular Yekaterina I
davrida yuzaga keldi. Pul aylanishining alohida sohalarida va turli sharoitlarida
pulning ma’lum turlari qo‘llaniladi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida
muomalada oltin tanga ko'rinishidagi naqd pullardan keng foydalanildi. Rossiyada
1895— 1897-yillardagi pul islohotidan keyin Birinchi jahon urushigacha 10 rubllik
va 5 rubllik oltin tangalar bo'lgan. Bunday pullarning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, ular o‘z qiymatiga ega va inflatsiyaga uchramaydi. Umumiy ekvivalent
rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish sabablari quyidagilar orqali
izohlanadi: — sifat jihatdan bir xil o'lchamga
keltirish mumkinligi;
— zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
— bo‘linuvchanligi va bo'Igandan keyin yana yaxlit holga keltirish
mumkinligi;
— bo‘linganda ham o‘z qiymatini saqlab qola olishi;

— tabiatda nisbatan kamyobligi;
— ozgina miqdordagi va og‘irlikdagi nodir metallning qiymati ancha
yuqoriligi.
Biroq oltin pullar ham kamchiliklardan xoli emas:
— oltin pullarni qoMlash qog‘ozdan tayyorlanadigan pul belgilariga
qaraganda qimmatga tushadi;
— pulga bo‘lgan ehtiyojlarini oltin pullar bilan qoplash mumkin emasligi, chunki
pulga boMgan talab oltin qazib chiqarishga qaraganda tez o‘sadi. Ko‘p asrlar
davomida, deyarli XIX asrning boshiga qadar ko‘pchilik mamlakatlarning pul
tizimlarida bir xildagi maqomga ega bo'lgan oltin va kumush tangalar parallel
ravishda amal qilib kelgan. Bunda oltin bilan kumush o‘rtasidagi narxga oid o‘zaro
nisbat rasman belgilanmagan, balki bozor mexanizmlari bilan belgilangan. Ayrim
mamlakatlarda esa to‘laqonli oltin va kumush tangalaming amal qilishi oltin bilan
kumush o‘rtasidagi davlat tomonidan belgilangan narxga oid o‘zaro nisbatga ko‘ra
yuritilgan. 1816-yildan 1900-yilgacha mamlakatlarning ko‘pchiligi oltin yoki oltin
tangali standartga o‘tganlar: bu standartda mamlakatning asosiy pul birligi
to‘laqonli muomalada boMadigan oltin tangada zarb qilingan. Uning nominali
tarkibidagi oltin qiymatiga teng edi. Bu davrda banknotalarning oltin tangalarga
hech qanday to'siqsiz ayirboshlanishi ta’minlangan. Kumush va mis tangalar esa
mayda pul rolini o‘ynardi. Bunda mayda pullarning metall qiymati ham, odatda, u
yoki boshqa darajada oltin tangaga bog‘lanar edi. XX asrning boshiga kelib, Tovar
ishlab chiqarish katta miqyoslarga erishdi va tovar massasining oshib borayotgan
hajmlariga xizmat ko‘rsatish uchun tobora ko'proq miqdordagi pullar talab
qilingan. XIX asrning oxiri XX asrning boshida yirik mashinali ishlab
chiqarishning rivojlanishi natijasida tovarlarning keskin ortib borayotgan massasi
bilan oltin standart shartlariga ko‘ra amalda mavjud bo‘lishi cheklangan metall
pullarning miqdori o‘rtasida jiddiy disproporsiyalar vujudga keldi. Lekin oltin
standart aksariyat ko'pchilik davlatlarda birinchi jahon urushigacha amal qilib

turdi. Birinchi jahon urushi boshlangan vaqtga kelib, amalda barcha mamlakatlar
harbiy strategic zaxiralami shakllantirish maqsadlarida oltin va kumush tangalarni
muomaladan olib tashlashdi. Pul muomalasida ularning o‘rnini ta’minlanmagan
banknotalar va mayda pullar egalladi. Shu munosabat bilan prinsipial jihatdan
yangi pul tizimlari paydo bo‘ldiki, ular o'zining tovar qiymatiga ega bo‘lgan real
pullardan shakllantirilmasdan, balki ularning surrogatlariga asoslangan edi.
Bunday pul surrogatlari oltin bilan ta’minlanmagan pul belgilari — banknotalar,
xazina biletlari, arzon qotishmalardan yasalgan tangalar nomini oldi. To‘laqonli
oltin tangadan farqli ravishda bunday pul surrogatlari tovar bozorida o‘zining
qiymatiga ega emas edi, chunki bunday qiymat juda kam bo‘lib, faqat ularni tutib
turuvchining bunday pullarni almashtirganda muayyan qiymatni olish huquqidan
guvohlik beradi. Bunday holda pul belgilari faqat qiymatning vositachi vakillari
rolini bajarardi. Birinchi jahon urushi haddan ortiq moddiy zararlar keltirib,
xo‘jalik faoliyatini izdan chiqargani sababli, dunyodagi barcha mamlakatlarning
hukumatlari real qiymatga ega bo‘lmagan juda katta miqdordagi pul belgilarini
chiqarishga kirishdi. Buning natijasida urush tugaganidan keyin bu mamlakatlarda
qadri tushib ketgan pullar miqdori ko‘payib qoldi. Inflatsiya jarayonlari 1930-
yillargacha ko‘pgina davlatlami o‘z girdobiga tortdi. Bunday jarayonlar sababli
iqtisodiy va moliyaviy sohalarda yuz bergan deformatsiyalar shunchalik jiddiy
ediki, Yevropada urushdan keyin bir qator mamlakatlarda oltin standartni yana
qaytadan tiklashga bo‘lgan urinishlar kerakli natija bermadi. XX asrning 70-
yillarida oltinning denominallashuvi yuz berib, buning natijasida oltin oldiniga
mamlakatning ichki aylanishida muomala va IJ to'lov vositasi funksiyalarini,
so‘ngra 1976-yildan boshlab jahon pullari funksiyasini ham bajarmay qo‘ydi. Ichki
aylanishda va jahon bozorida ham qog‘oz hamda kredit pullari oltinni siqib
chiqarib tashladi. To‘la qimmatli .pullardan pul belgilariga o‘tishda, eng avvalo,
muomalada oltinga maydalanadigan kredit biletlari paydo bo‘ldi. To‘la qimmatli
pullarni qog‘oz pul belgilariga almashtirish jarayonida bunday pul belgilarini
harakat ehtiyojlari bilan bog‘lash muammosi paydo bo‘ldi, oltin pullardan
foydalanishda esa bunday hoi kuzatilmaydi.Shu bilan bir qatorda, qog‘oz pullar

chiqarish davlat xarajatlarini qoplash ehtiyoji bilan belgilanar ekan, bunday
pullarni muomalaga ko‘plab chiqarish zarur bo‘hb qoladi. Natijada qog‘oz
pullarning qadrsizlanishi, ularning xarid quwatining pasayishi yuz beradi. Oltin
pullar esa bunday qadrsizlanishga uchramaydi. Qog‘oz pullarga xos bu
kamchiliklar ko'pincha kredit pullardan foydalanish orqali bartaraf qilinishi
mumkin. Kredit pullar ham qog‘ozdan tayyorlanadi, muomalaga kredit pullar
chiqarish banklar tomonidan turli xo‘jalik jarayonlari bilan bog'liq holda yuzaga
keladigan kredit operatsiyalarini bajarishda amalga oshiriladi. Kredit pullar
(banknotalar) va qog‘oz pul belgilari kabi pul turlari o‘rtasidagi farq, bizningcha,
ularni muomalaga chiqarish va sotish haqiqiy jarayonlari bilan bog‘liqlikda
bajariladigan kredit amallari bilan bog‘liq muomalaga chiqariladi, qog'oz pullar esa
bunday bogianishsiz chiqariladi. 0’z ahamiyati va natijalari jihatidan naqd
harakatsiz pullar muhimdir, ularning harakatlari mijozlaming bankdagi hisoblar
bo‘yicha yozuvlari shaklida qayd qilinadi. Bunday harakat pul belgilarisiz yuz
beradi. Pullarni kengaytirilgan asosda qo‘llash ularning qator afzalliklari bilan
bog‘liqdir, ularga birinchi navbatda pul harakatini amalga oshirish xarajatlarni pul
belgilarini chop etish bilan qoplash ularni qayta hisoblash, saqlash kabi xarajatlarni
kamaytirish hisobiga erishiladi. Demak, pulning mohiyati shundan iboratki, u
jamiyat iqtisodiy faoliyati, takror ishlab chiqarish turli ishtirokchilari va bo‘g‘inlari
o‘rtasidagi munosabatlaming faol unsuri hamda tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi.
Pul massasi - bu jismoniy va yuridik shaxslarga hamda davlatga tegishli
bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir. Pul
muomalasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy aylanishi
bo’lib, bunda pullar to’lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini bajaradi.
Pul muomalasi jarayonida ishtirok etadigan pullar 2 ga bo’linadi.
1. Aktiv pullar-bevosita to’lov jarayonidagi pullardir. Shu pullar tufayli tovar pul
jarayoni nihoyasiga yetadi.
2. Passiv pullar deganda aholining, korxonalarning va davlatning banklaridagi
hisob raqamlarida turgan pullar hamda aholining qo’lidagi naqd pullar tushuniladi.
Dunyoning barcha mamlakatlarida pul muomalasini amalga oshirish va tartibga

solish Markaziy banklarga yuklatilgan. Bu yerda Markaziy banklarning mustaqillik
darajasi muhim o’rin tutadi. Ayrim davlatlarda misol: Ispaniyada Markaziy
bankning mustaqillik darajasi past. Shu jumladan Angliyada ham past. Shu sababli
pul muomalasiga oid muhim qarorlarni qabul qilishda hukumatning roziligi talab
qilinadi. Markaziy bank pul muomalasini amaldagi qonunchiliklarga qat’iy rioya
qilgan holda boshqaradi. Bunda eng asosiy qonun hujjati bo’lib “Markaziy bank”
to’g’risidagi qonun hisoblanadi. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir
nechta omillarga asoslanadi:
1. Pul-tovar munosabatlarining mavjudligi
2. Pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi
3. Pul muomlasining me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi
4. Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning
mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi
va tartibga solinadi. Lekin pul muomalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi
pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o’ynaydi. Pul massasi – xo’jalik
aylanmasiga xizmat ko rsatadigan va xususiy shaxslar, korxonalar va davlatga
tegishli xarid va to’lov vositalarining jami hajmi. Pul massasi muomaladagi va
jami pul massasiga bo linadi. Muomaladagi pul massasi muayyan davrda, muayyan
sanada harakatda, muomalada bo lgan pul miqdorini, jami pul massasi muomalaga
chiqarilgan pullarning to liq miqdorini bildiradi. Unga naqd pullar, korxonalar va
aholining banklarda hisob varaqlarda saqlanayotgan pul mablag lari, to lanishi
shart bo’lgan pul majburiyatlari kiradi. Tovar ayirboshlash va to lov hisob-kitob
munosabatlari shakllarining rivojlanishi bilan muomalada yurgan pul massasining
tarkibi va tuzilmasi jiddiy o zgarishlarga uchraydi. Pul taklifi jarayonidagi 3 ta
asosiy subyektlar:
1. Markaziy bank – hukumat vakili hisoblanib, bank tizimini nazorat qilishga va
monetar siyosatni tashkil etishga javobgar.

2. Banklar (depozitariy institutlar) – aholi va tashkilotlardan depozit qabul qiluvchi
va qarz beruvchi tashkilotlar: tijorat banklari, kredit assotsiatsiyalari, maxsus
jamg’arma banklar va kredit uyushmalari.
3. Depozitlar – banklarga depozit qo’ygan yuridik va jismoniy shaxslar Federal
Zaxira Tizimi, muomaladagi valyuta, majburiyatlar, qimmatli qogozlar, aktivlar,
moliyaviy institutlarga berilgan qarzlar. Balansdagi 2 ta majburiyat, yani
muomaladagi valyuta va zaxiralar Federal Zaxiraning monetary majburiyatlari
hisoblanadi. Ular pul taklifining muhim qismi hisoblanadi, chunki ularning birini
o’sishi yoki ikkalasining ham o’sishi pul taklifining o’sishiga sabab bo’ladi.
Federal Zaxiraning Monetar majburiyatlari va hukumat xazina majburiyatlari
monetar baza hisoblanadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir
ko’rsatuvchi asosiy omil bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori
tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar
bahosining oshishi muomalaga ko’p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga
ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul
miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga
oshirish muximdir. Bular: iste’mol kreditni rivojlantirish, kreditga qanchalik ko’p
tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo’ladi;
1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi;
2. Pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish yuritishi
zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur
yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar
bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflatsiya bo’lishiga, yoki pul ocharchiligiga olib
keladi. Pul massasiga ta'sir etuvchi omillar Pul muomalasi tezligining va shunga
mos ravishda pul massasi hajmining o'zgarishi ko'pgina omillarga bog'liq. umumiy
iqtisodiy sifatida (iqtisodiyotning siklik rivojlanishi, stavkalari iqtisodiy o'sish,

narxlar harakati) va sof pul (to'lov aylanmasining tarkibi, kredit operatsiyalari va
o'zaro hisob-kitoblarning rivojlanishi, darajasi). foiz stavkalari pul bozorida va
boshqalar). Metall pullarning kredit pullari bilan almashtirilishi va o'zaro hisob-
kitoblar tizimining rivojlanishi pul muomalasining tezlashishiga yordam beradi.
Bank ishiga kompyuterlarni joriy etish, elektron to‘lov vositalaridan foydalanish.
Pul qadrsizlanganda, iste'molchilar o'zlarini pulning xarid qobiliyatining
pasayishidan himoya qilish uchun tovarlarni sotib olishni ko'paytiradilar, bu esa
pul muomalasini tezlashtiradi. Boshqa hamma narsa teng bo'lganda, pul muomalasi
tezligining tezlashishi pul massasining o'sishiga teng bo'lib, inflyatsiya omillaridan
biridir.Kredit tashkilotlari tomonidan byudjet taqchilligini qoplash usullari odatda
muomaladagi pul massasining iqtisodiy oborotning real ehtiyojlaridan ortib
ketishiga, pulning qadrsizlanishiga olib keladi. Kreditlash ko'lamining kengayishi
kredit pullari emissiyasi va samarali talabning oshishiga olib keladi. Bu faol rol
kredit tizimi inflyatsiya jarayonida. Oddiy rivojlanayotgan iqtisodiyotda pul-kredit
tartibga solish kreditlarning kengayishini va pul massasining ko'payishini
(muomaladagi va bank hisobvaraqlarida) ta'minlaydi. Qisqa muddatlarda pul-kredit
tartibga solish majburiy zaxiralarni, kreditlar bo'yicha foiz stavkalarini belgilash,
banklar uchun iqtisodiy standartlarni belgilash, ular bilan operatsiyalarni amalga
oshirish orqali inflyatsiyani jilovlashni nazarda tutadi. qimmatli qog'ozlar va
valyuta. Barcha mablag'lar - naqd va naqd bo'lmagan - bo'lishi kerak kredit
bazasi... Kredit berish pul yoki pul massasini ko'paytiradi, kreditni to'lash pul
miqdorini (naqd va naqd bo'lmagan) kamaytiradi, shuning uchun kreditlar berish
makro darajada amalga oshirilishi kerak, pul qonunlarining amal qilishini hisobga
olish, byudjet asosida pul daromadlari va aholining harajatlari va kassa aylanmalari
rejasi.
Pul agregati - bu naqd pul yoki pul bozori fondlari kabi pullarni hisobga
olishning rasmiy usuli.
1. Pul agregatlari milliy iqtisodiyotdagi pul massasini o'lchash uchun ishlatiladi.
2. Pul bazasi - bu muomaladagi pullarning umumiy hajmini va tijorat banklarining

markaziy bank ichidagi zaxiralarning saqlangan qismini o'z ichiga olgan yig'indisi.
3. Federal zaxira pul agregatlaridan ochiq bozor operatsiyalari iqtisodiyotga
qanday ta'sir qilishini ko'rsatuvchi vosita sifatida foydalanadi. Pul bazasi (MB yoki
M0) pul massasi bo'lib, u deyarli kuzatilmaydi va pul massasidan farq qiladi,
ammo shunga qaramay juda muhimdir.Bunga muomaladagi pullarning Markaziy
bank ichidagi tijorat banklari zaxiralarining saqlangan qismiga qo'shimcha
ravishda etkazib berilishi kiradi. Bu ba'zan yuqori quvvatli pul (HPM) deb
nomlanadi, chunki uni fraksiyonel zaxira banking orqali ko'paytirish mumkin. Pul
agregatlarining ta'siri. Pul agregatlarini o'rganish mamlakatning moliyaviy
barqarorligi va umumiy salomatligi to'g'risida muhim ma'lumotlarga ega bo'lishi
mumkin. Masalan, juda tez o'sadigan pul agregatlari inflyatsiyani haddan tashqari
ko'tarish qo'rquviga olib kelishi mumkin. Agar muomalada bir xil miqdordagi
tovarlar va xizmatlar uchun to'lash uchun zarur bo'lgan miqdordan ko'proq pul
bo'lsa, narxlar ko'tarilishi mumkin. Agar ortiqcha inflyatsiya yuzaga kelsa,
markaziy bank guruhlari foiz stavkalarini oshirishga yoki pul massasining o'sishini
to'xtatishga majbur bo'lishi mumkin. Pul aylanishi – bu naqd pullik va naqd
pulsizlik olib boriladigan hisob kitoblarning yig’indisidir. Pul aylanishi asosan ikki
belgiga:
1.Jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish
2.Pulni funksiyalariga ko’ra tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin.
Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq holda pul
aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog’liq
aylanishga, hamda tovar va ularning xarakati bilan bog’liq bo’lmagan aylanishga
bo’linadi. Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga ishlab
chiqarishga tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni sotish,
tegishli tashkilotlar bilan hisob – kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga capital
qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni xarakati
bilan bog’liq bo’lmagan aylanishga milliy daromadni taqsimlash va qayta
taqsimlash bilan bog’liq to’lovlar va boshqa tovar xarakati bilan bog’liq bo’lmagan

to’lovlar kiradi.Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik
va naqd pulsiz aylanishga bo’linadi. Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari
bo’yicha guruhlanadi:
1. Pullik munosabatlarning turiga ko’ra:
a) Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul aylanishi
b) Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi
2. To’lov usuliga ko’ra:
a) Naqd pullik
b) Naqd pulsiz
3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining hududiy joylashishiga ko’ra:
a) Bir hudud miqyosidagi pul aylanishi
b) Hududlararo pul aylanishi
4. Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra:
a) Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi
b) Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok
etmayotgan pul massasi (jamgarmadagi, hisob – varaqlardagi bo’sh pul
mablag’lari). Pul aylanishi holatini tartibga solish bo’yicha xukumat organlari
tegishli tartibda monetar va fiskal siyosatini olib boradi. pul multiplikatori—pul
bazasining (bevosita Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladigan pullar)
o sishi natijasida pul massasining ko’payishini tavsiflaydi. Pul multiplikatori
umuman iqtisodiyotning, xususan bank tizimining muomaladagi pul massasini ko
paytirish imkoniyatlarini aks ettiradi. Pul multiplikatori ba zan kredit Multiplikator
depozitlar multiplikatori yoki bank multiplikatori deb ham ataladi.
Pul muomalasining muhim ko’rsatkichi bo’lib pul massasi hisoblanadi. Pul
massasi xo’jalik oborotidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat
tashkilot, muassasalariga tegishli xarid va to’lov vositalarining yalpi hajmini o’zida

ifodalaydi. Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davr uchun
miqdoriy o’zgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi hajmi va o’sish
su’ratlarini tartibga solish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil
ko’rsatkichlar (pulagregatlari) dan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy
pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M-1 agregati - muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank
schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi;
M-2 agregati - M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma
qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
M-3 agregati - o’z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi
jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
M-4 agregati - M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli
sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada
- 3ta, Angliya va Frantsiyada - ikkita pul agregatidan foydalaniladi. Pul massasi
tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to’g’ri pul-kredit
siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rossiya Federatsiyada
muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun quyidagi pul agregatlari
qo’llaniladi.
M-O agregati - naqd pullar;
M-1 agregati - M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus
schyotlar, kapital qo’yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy
byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyushmalari jamoat va boshqa tashkilotlarning
schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi
mablag’lar tijorat banklariga qo’yilmalar va jamg’arma banklaridagi talab qilib
olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng;

M-2 agregati - M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli qo’yilmalardan
iborat;
M-3 agregati - M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig’indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin, ya’ni pul
massasining aktiv qismi - bu pul mablag’larining xo’jalik faoliyatidagi turli xil
shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism
- jamg’armadagi pullar va schyotlardagi qoldiqlar hisoblanadi. Pul massasi naqd
pullardan tashqari muddatli schyotdagi mablag’ va jamg’armalarni, depozit
sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o’z ichiga oladi. Pul
massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - qariyb pullar deb ham yuritiladi.
Kvazi - pullar likvid aktivlar bo’lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin. Pul
massasining turli xil ko’rsatkichlarini ishlatish pul muomalasi holatini tahlil
qilishga turli tomonlardan yondashishga imkon beradi. Mamlakat miqyosida pul
massasi hajmining o’zgarishi muomaladagi pul massasining o’zgarishi natijasi va
pulning aylanish tezlashganligi natijasi bo’lishi mumkin. Pulning aylanish tezligi -
pul muomala vositasi va to’lov vositasi sifatida amal qilgandagi uning harakat
ko’rsatkichidir. Uni miqdorini hisoblash qiyin, shuning uchun uni hisob-kitob
qilishda bilvosita ma’lumotlardan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda asosan pul aylanish tezligi o’sishining ikki ko’rsatkichi hisoblanadi:
- daromadlar aylanma oborotida pulning muomalada bo’lish tezligi ko’rsatkichi.
Bu ko’rsatkich yalpi milliy mahsulot (yamm) yoki milliy daromadning pul
massasiga, aniqrog’i M-1 yoki M-2 pul agregatiga nisbati bilan aniqlanadi. Bu
ko’rsatkich pul muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o’zaro
aloqadorlikni ko’rsatadi;
- to’lov oborotida pulning aylanuvchanlik ko’rsatkichi. Bu ko’rsatkich joriy bank
schyotlari bo’yicha o’tkazilgan mablag’lar yig’indisining pul massasi o’rtacha
qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. Pulning aylanish tezligining o’zgarishi
umumiqtisodiy (iqtisodiyotning tsiklik rivojlanishi, iqtisodiy o’sish, narxlar

su’ratlari), to’la monetar (to’lov oboroti tarkibi, kredit operatsiyalari va o’zaro
hisob-kitoblarning rivojlanishi, pul bozorida foiz stavkalarning darajasi va h.k. lar)
omillariga bog’liq.
Pul aylanishining tezlashuviga metall pullarning kredit pullar bilan
almashtirishishi, o’zaro hisob-kitoblar tizimining rivojlanishi, banklar ishiga
EYoM ning kiritilishi, pullik hisob-kitoblarda elektron vositalarining ishlatilishi
yordam beradi. Pul qadrsizlangan hollarda iste’molchilar
pullarining to’lov qobiliyatini saqlab qolish uchun tovarlar ko’proq xarid qiladilar.
Bu esa pul aylanishini tezlashtiradi. Boshqa ko’rsatkichlar o’zgarmas bo’lganida
pul aylanishining tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi. Inflyatsiya, uning
mazmuni, kelib chiqish sabablari va shakllari. Inflyatsiya lotincha «inflatio»
so’zidan olingan bo’lib «ish», «bo’rtish», «ko’pchish» degan ma’noni anglatadi.
Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin
sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiyotda xavfli o’sma kasalini ifodalashda
qo’llanilgan. Tarix haqiqatda ham bu so’zning har tomonlama xavfli ekanligini
ko’rsatdi. Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va
xizmatlar narxining o’sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun
xavfli hodisadir. Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud
bo’lgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish degan ma’noni
anglatadi. Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining o’sishiga,
qoniqtirilmagan, lekin qisman to’lanishi mumkin bo’lgan talablarning vujudga
kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb
yuritiladi. Inflyatsiya so’zi pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va
Janubiy shtatlari o’rtasida fuqarola urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p
miqdorda (450 mln. grin bek) qog’oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo’llanila
boshlagan. Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib
ketgan. Agar tarixga e’tibor beradigan bo’lsak, urush va boshqa ofatlar sababli
davlat xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog’liq. Masalan,
Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida,
Frantsiyada - frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida

namoyon bo’lgan. Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda
bo’lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi
trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi
davr jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir. Inflyatsiya va uning
rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma’lum xususiyatlarga ega bo’lishi
mumkin. Yoozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi
xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo’lib, ular odatda urush
vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog’oz pullar chiqarilishi natijasida
yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya’ni ishlab chiqarish va
tovarooborot sur’atlarini oshirmasdan yoki bu ko’rsatkichlar kamayib ketgan holda
davlat tomonidan bo’ladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yo’llaridan
biri qog’oz pullarni muomalaga chiqarishdan iborat bo’lgan. Natijada muomalaga
chiqarilgan pullar, muomala uchun zarur bo’lgan oltin miqdoridan oshib ketgan va
pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya’ni, xaqiqatda pul
birligi o’zida ko’rsatilganidan kam oltin miqdorni ifoda qila boshlagan. Oldingi
inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda namoyon
bo’lgan. Yoozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega
bo’lib xo’jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillaridan
tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda
inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib, sifati ham o’zgarib bormoqda.
Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz
baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida
umumxo’jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr
inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib qolmasdan, ishlab
chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga
ketadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va
shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy
sababi - bu xalq xo’jaligining turli sohalari o’rtasida vujudga kelgan

nomutanosiblikdir. Bu avvalambor, jamg’arma va iste’mol o’rtasidasidagi, talab va
taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi muomaladagi pul massasi
va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutanosibliklardan
iboratdir. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki
va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul
siyosati bilan va xo’jalik faoliyati bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik
faoliyati bilan bog’liq omillar bu xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning
buzilishi, ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning tsiklik
rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda
davlatning yakka hokimligi, kredit siyosatining notug’ri olib borilishi va boshqalar
hisoblansa, pul bilan bog’liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi krizislar; davlat
byudjetning defitsiti, davlat qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi
qonunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar
kiradi.Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zahiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin. Ijtimoiy ishlab chiqarish
rivojlanishida yuzaga keluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar
bahosining umumiy yoki to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining
buzilishi oqibatda pul biriligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
1. Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba’zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya - bu barcha tovarlar
baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o’sgan taqdirda ham ayrim
tovarlar bahosi barqaror bo’lib qolishi, boshqalarniki tushishi ham mumkin ekan.
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi

mumkin. Albatta, inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil sur’atlarda
bo’lmasdan, sakrab turadigan bo’lishi mumkin. Lekin, ba’zi tovarlar bahosining
tushishi yoki barqaror bo’lib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun mos deb to’liq
ishonch bilan uqtira olmaymiz. Ba’zida davlat aralashuvi bilan aholi iste’moli
uchun zarur bo’lgan ayrim bir tovarlar bahosining ma’lum davrda barqaror ushlab
turish mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining
ham oxir oqibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi
to’g’risida gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar
oshishi tushunchalarini to’g’ri talqin qila olish kerak. Masalan, xamma vaqt ham
ba’zi tovarlar bahosining oshishi inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar
bahosi oshishi inflyatsiya bo’lmagan davrda, oltin pul muomalasi sharoitida ham
bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning turlari va toifalari. Xalqaro amaliyotda bozorda
tovarlar va xizmatlar bahosining o’sib borishiga qarab inflyatsiyani bir necha
turlarga bo’lib qaraladi:
-Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan oshmaydi.
Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, mamlakat
iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 3-4% atrofida ham bo’lishi
mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni
rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Pulning qiymati
barqarorligidagi o’zgarish sezilmasligi mumkin.
-Shiddatli inflyatsiya. Baholarning o’rta yillik o’sishi 10-100% (ba’zida 200%
gacha) bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda
ko’proq uchraydi.
-Giperinflyatsiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200% dan oshib ketadi. Bu
inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u
iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bog’liq. Yoozirgi davrda XVF
baholar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu giperinflyatsiya deb qabul qilgan.
Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish haqi
o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Aholining yashash sharoiti qiyinlashadi,

korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xo’jalik faoliyati, bozor faoliyatida
naturallashtirish avj oladi. Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga qarab uning
ikki toifasini ko’rsatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan
bog’liq inflyatsiya (taklif inflyatsiyasi). Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu
an’naviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining
talabini to’la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada
tovarlar bahosi o’sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat.
a) harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi. Harbiy texnika sotib
olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar
muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjet defitsitining mavjudligi. Byudjet defitsiti
odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo’li bilan qoplanadi.
Bu o’z navbatida qo’shimcha muomala vositalari bo’lishiga, qo’shimcha talab
yuzaga kelishiga olib keladi. O’zbekistonda byudjeti defitsitini qoplash
yuqorilardagidan tashqari 1996 yildan boshlab davlat qisqa muddatli
majburiyatlarini (DQMO) sotish orqali ham qoplanmoqda.
v) Xalq xo’jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan
bog’liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan
talabni oshiradi.
g) Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan
chet el valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo’jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash ham
oborotga qo’shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib keladi.
Shunday qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning o’sishi natijasida baholar
o’sishi bilan namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif) inflyatsiyasi.
Bu inflyatsiyaning sabablari quydagilar bo’lishi mumkin:

a) har xil jarayonlar va tarkibiy o’zgarishlar tufayli mehnat unumdorligining
pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman
xalq xo’jaligi bo’yicha ishlab chiqarish hajmi, binobarin, tovarlar bo’yicha taklif
qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi.
b) har xil yangi xizmat turlari paydo bo’ladi ishlab chiqarishga nisbatan kam
mehnat unumdorligida yuqori ish haqi olishga imkoniyat tug’iladi. Natijada tovar
va xizmatlarga bo’lgan baho oshib boradi.
v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish haqining oshishi, tovarlar
bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi va h.k. bu zanjir uzluksiz
davom qilish mumkin. Inflyatsiyada nafaqat chakana baho, balki ulgurji baho ham
oshib boradi. G’arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy ko’rsatkichi qilib
chakana baholarning o’zgarishi (oshishi) qabul qilingan. Agar ma’lum davrda
baholar ikki marta oshsa, pul ham ikki marta qadrsizlangan deb hisoblanadi.
Chakana baholar o’sishini hisoblash maxsus davlat organlari tomonidan
aniqlanadigan baholar indeksiga asoslanadi. Baxolar indeksini hisoblashning
boshlang’ich nuqtasi qilib (yuz foiz deb) bazis yili olinadi va joriy yilda baholar
o’zgarishi, o’rtacha yillik o’sishi sur’ati hisoblanishi mumkin. Baholar indeksi bu
joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi yig’indisi, ya’ni, tovarlar bozor savati
bahosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi umumiy bahosi, ya’ni bozor
savati bahosiga nisbati sifatida aniqlanishi mumkin. Baholar indeksini hisoblashda
iste’mol tovarlar bahosining indeksi katta axamiyatga ega. Baholar indeksi turli
usullarda baholar darajasini solishtirishga imkon beradi. Joriy yildagi baholar
indeksining bazis yildagi baholar indeksiga nisbatan oshishi - inflyatsiya -
«Baholar darajasining oshishi» dan, baholar indeksining kamayishi-
deflyatsiya-«Baholar darajasining kamayishi» dan dalolat beradi. Aytaylik bazis
davr 1990 yil bo’lsin (Baholar darajasi 100% deb olamiz) va 1997 yilda baho
darajasi 350. Demak 1990 - 1997 yillarda baholar 3,50 marta yoki 250% ga
oshgan, yoki 1990 yilda biror tovar 100 so’m turgan bo’lsa, 1997 yilda shu tovar
350 so’m turadi. joriy (1997) yilda bozor savati = joriy (1997) yilda х 100 bazis

yilda aynan bozor savat bahosi (masalan 1990 yil) Baholar indeksini Iste’mol
tovarlar bahosi indeksidan tashqari ba’zi guruh tovarlar va xizmatlar masalan,
kiyim, oyoq kiyimlar, transport, uy joy xizmatlari va boshqalar bo’yicha baholar
indekslarini hisoblash mumkin. Baholar indeksiga asoslanib inflyatsiya sur’atlarini
aniqlash mumkin. Buning uchun joriy yil baholar indeksidan bazis davr baholar
indeksini chegirib, bazis davr baholar indeksiga bo’lamiz. Masalan, 1990 yilda
ist’emol tovarlarning baho indeksi 110, 1997 yilda 140 bo’lsa, 1997 yilda
inflyatsiya sur’ati quyidagicha aniqlanadi.Demak, 1997 yilda inflyatsiyaning o’sish
sur’atlari taxminan 27,3% teng bo’ladi. Inflyatsiyaning o’sish sur’atlari to’g’risida
gapirganda, uning rivojlanishini son jihatdan aniqlanishning boshqa yo’li ham
mavjud. Buning usul «70 lar qoidasi» deb ataladi. Agar har yili inflyatsiya darajasi
ma’lum bo’lsa, baholar ikki karra oshishi uchun necha yil kerak ekanligini aniqlash
mumkin. Buning uchun «70» ni har yilgi inflyatsiya darajasiga bo’lish kerak.
Masalan, inflyatsiyaning har yillik darajasi 5% bo’lsa, baholar darajasi 14 yildan
keyin, ikki karra oshishi kerak. Agar har yillik inflyatsiyasi darajasi 20% bo’lsa,
baholar darajasi 3 yildan keyin ikki karra oshishi kerak. Shuni ta’kidlash kerakki,
bu usul hamma vaqt ham, masalan, inflyatsiyaning o’sishi sur’atlari yuqori, (har
kuni, oyda o’zgarib boradigan) bo’lsa, qulay hisoblanmaydi «70 lar qoidasi» aholi
jamg’armalarining, real yoki milliy mahsulot hajmining ikki marta oshishi uchun
necha yil kerak ekanligini to’g’ri aniqlab berishga imkon beradi. Pulning
qadrsizlanish darajasi alohida olingan mamlakatda har xil bo’lishi mumkin.
Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq va u tez o’tishi, iqtisodiy
jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va
«davolash» ham ko’proq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971 - 1984 yillarda
baholar o’sishi sur’atlarni oladigan bo’lsak, u rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan
(Germaniya), 71% (Jazoir) gacha bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8,5% dan
140 - 110 х 100 = 27,27% 110 = Inflyatsiya sur’ati (Yoindiston), 153% ga
(Argentina) etgan. Inflyatsiyaning namoyon bo’lishi har bir mamlakat iqtisodining
rivojlanish darajasiga, milliy xo’jalik faoliyatiga va xususiyatiga, milliy
an’nalariga, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga bog’liq.

Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga
olib uni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga rivojlanayotgan
Lotin Amerika mamlakatlari - Argentina, Braziliya, Peru kabilar kiradi. Bu
davlatlarga surunkali davlat byudjeti defitsiti, iqtisodiy muvozanatning yo’qligi
asosiy va oborot fondlar qiymatining doimo indeksatsiya qilinishi, milliy valyuta
kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari
hisoblanadi. Bu mamlakatlarda surunkali byudjet defitsitini emissiya yo’li bilan
moliyalashtirish natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir necha ming foizga etishi
kuzatilgan. Lotin Amerika mamlakatlarida chakana baholar dinamikasi (yilda
o’zgarish, %) Mamlakatlar 1987 1989 1990 Nikaragua 1347,9 3452,4 8500,0 Peru
114,5 2948,8 8291,5 Argentina 174,8 3731,0 1832,5 Braziliya 365,9 1765,0
2359,9 Argentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini emirib tashlashi
natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur
bo’lgan. 1983 yilda iyungacha, ya’ni muomalada eski peso bo’lganda Argentinada
bir juft tufli etti million peso, engil mashina sotib olish uchun bir necha milliard
peso kerak bo’lgan. Bu hol hisob-kitoblarni olib borishda, pul muomalasida juda
katta qiyinchilik tug’dirgan. Bir necha marta o’tkazilgan denominatsiyalar pul
qadrsizlanishini tuxtatishga asos bo’la olmagan. Lotin Amerikasi mamlakatlarida
bo’lgan inflyatsiya darajasini baholar indeksidan ham ko’rish mumkin. Bu
mamlakatlarda baholar indekslari bir necha sonlardan iborat bo’lgan. Masalan,
Chilida 1971-1984 yillarda baholar indeksi 842162 yoki bu ko’rsatkich shu
yillarda baholar 8,4 ming marta oshganini, Argentina uchun shu indeks
436432250, bu baholar 436 ming marta oshganini bildiradi. Yuqoridagi jadval
ma’lumotlari ko’rsatib turibdiki, 1990 yilda Nikaraguada tovarlar bahosi 8500%,
Peruda - 8291,5%, Braziliyada - 2359,9% ga oshgan. Ikkinchi guruh mamlakatlar:
Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi mamlakatlarda ham iqtisodiy
muvozanatning yo’qligi, moliyaviy siyosatdagi kamchiliklar - defitsitni
moliyalashtirish, xalq-xo’jaligiga ko’p kreditlar ajratish inflyatsiyani bo’lishini
ta’minlamoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli xarakterga ega bo’lib,
baholarning yillik o’sishi 30-40% atrofida, ba’zida undan yuqori bo’ladi.

Inflyatsiya sur’atiga qarab jamg’armalar, to’lovlar bo’yicha indeksatsiya o’tkazib
boriladi, ishsizlik oshib bormoqda. Uchinchi guruhga: Yoindiston, Indoneziya,
Pokiston, Tailand, Filippin kabi mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda cheklangan
iqtisodiy muvozanat mavjud bo’lib, eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori.
Yillik inflyatsiya sur’ati 5-20% atrofida va qisman indeksatsiya o’tkazilib turiladi.
To’rtinchi guruh davlatlar - Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Baxreyn,
Arabistonda - iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya sur’atlarining
sustligini ko’rsatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil qiladi va uni
sudraluvchi inflyatsiya deb qarash mumkin. Bu mamlakatlarda tovarlar va
xizmatlar bahosi oshishi ustidan qattiq nazorat olib boriladi. Ishsizlik boshqa
mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodi rivojlangan bozor sharoitida boshqariladi.
Eksport hajmi va chet el valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini
olishda katta rol o’ynaydigan omil hisoblanadi. O’zbekistondagi inflyatsiya bu
mustaqil O’zbekiston zaminida vujudga kelgan inflyatsiya emas. Tarixan bu
inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy
sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko’p e’tibor berganidadir.
Natijada ishlab chiqarish sur’tlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon
bo’lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko’p xarajat qilinsada (xom ashyolarning
narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Farq davlat byudjetidan
qoplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga o’tish natijasida (oziq
ovqat va yoqilgi resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tez
sur’atlar bilan rivojlanib ketdi. Shu tufayli O’zbekistondagi inflyatsiya sobiq SSSR
davrida yuzaga kelgan inflyatsiyaning qoldig’idir va uni davolash uzoq vaqtni
talab qiladi. Sobiq SSSR da, jumladan O’zbekistonda 90-yillardagi inflyatsiya-
sining asosiy sabablari iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, ishlab chiqarish
sur’atlarining tushib ketishi natijasida rejali iqtiso-diyotdagi inqiroz;
-mahsulotlar sifatining, mehnat unumdorligining pastligi;
-ishlab chiqarishda xarajatlar salmog’ining oshib ketishi, behuda sarflar, iqtisod
printsiplariga rioya qilmaslik va boshqalar hisoblanadi.

Undan tashqari, rivojlangan bozor sharoitiga o’tmasdan turib baholarning
erkinlashuvi, tovar massasi ustidan ba’zi bo’limlarining yakka hukmronlik
o’rnatishi, baholarni xoxlagacha boshqarish, kredit, moliya siyosatlarini noto’g’ri
olib borish, iqtisodning «dollarlashuvi», «rubl zona»sining emirilishi, valyuta
tushumlari va milliy boylikning chetga oqib ketishi va boshqalar inflyatsiya
jarayonining yana rivojlanishiga olib kelgan. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi.
1. Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi:
- ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi baholarning oshib borishi ishlab chiqarish
istiqbollariga to’g’onoq bo’ladi.
- kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) sohasiga,
vositachilik sohasiga oqib o’tadi. Chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo
sohasidagi kapital tezroq va ko’proq foyda keltiradi;
- baholarning o’zgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib,
qimmat bo’lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi;
- kredit berish jarayonlari cheklangan bo’ladi. Qarz oluvchilar ko’payadi-yu, qarz
beruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutqazishi mumkin;
- davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va h.q.
2. Aholining kam daromad oluvchi qismining sotsial jihatdan ahvoli
yomonlashadi. Ularning real daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar
o’sishidan tushib ketishi natijasida aholining hayot darajasi pasayadi. Ayniqsa,
nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli qiyinlashishi mumkin.
Inflyatsiya aholi jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib keladi. Ba’zida
inflyatsiya aholi ba’zi qatlamlarining (savdo-sotiq sohasida) boyishiga olib keladi.
Davlat aholining daromadlar darajasini tenglashtirish maqsadida daromad va
soliqlarni indeksatsiya qilib boradi. O’zbekistondagi inflyatsiya bu mustaqil

O’zbekiston zaminida vujudga kelgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya
sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat
boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko’p e’tibor berganidadir. Natijada
ishlab chiqarish sur’tlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon bo’lib,
tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko’p xarajat qilinsada (xom ashyolarning narxi
yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Farq davlat byudjetidan qoplana
borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga o’tish natijasida (oziq ovqat va
yoqilgi resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tez sur’atlar bilan
rivojlanib ketdi.
Xulosa qilib aytganda pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular
ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi
natijasida vujudga kelgan. Yevropada urushdan keyin bir qator mamlakatlarda
oltin standartni yana qaytadan tiklashga bo‘lgan urinishlar kerakli natija berm adi.
XX asrning ikkinchi yarmida g‘arb mamlakatlarida iqtisodiy nazariya uchun «pul
renessansi» deb nomlangan xo'jalik munosabatlari tizimida pulning faoliyat
ko'rsatishi muammolariga tobora kuchayib boradigan qiziqish xaraktedidir.
Bugungi kunda pul va pu! siyosatining nazariy muammolari g'arb
iqtisodchilarining bir-biriga qarama-qarshi bo‘Igan ikki oqimi - keynschilik va
monetarizm o'rtasida kuchli munozaralar va raqobat maydoniga aylangan.
Mavzuning mazmuni. Pulning mohiyati haqidagi nazariyada uch asosiy yo'nalishni
ajratib ko'rsatish mumkin: metallistik, nominalistik va miqdoriy. Mavzuning
obyekti va subyekti.Pulning alohida tovar sifatidagi mohiyatini hech bir nazariya
to‘g‘ri va batafsil yorita olmagan. Siyosiy iqtisodiy toifa sifatida «Pul bu nima?»
ekanligini aniqlash, ularning fundamental xususiyatlari va sabablarini aniqlashga
intilish iqtisodiy fikrlashning ko‘p asrlik tarixi orqali o'tadi. Biroq bugungi kunda
ham pulning nima ekanligi va uning takror ishiab chiqarish aloqalari tizimida
egallagan o‘rni haqida umumiy bir ilmiy tasavvur yo'q.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari:

1. Sherqul Shodmonovich Shodmonov,Mavluda Tursunovna Yaxshiyeva,
Ravshan Aminbayevich Yusupov - PUL NAZARIYASI.
2. https://uz.templeprotestant.org
3. https://trainingtools.ru
4. https://uz.m.wikipedia.org
5. https://fayllar.org

Sotib olish