Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 43.4KB
Xaridlar 4
Yuklab olingan sana 21 Noyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Noyabr 2023

20 Sotish

pul massasini tartibga solish usullari va vositalari

Sotib olish
Pul massasini tartibga solish usullari va vositalari
Reja:
1. Kirish.
2. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va amal qilish shakllarining tarixiy rivojlanishi.
3. Pul massasi tushunchasi, uning mohiyati va tarkibi.
4. Pul agregatlari va ularning tarkibi. Pul multiplikatori
5. Pul massasini tartibga solish muammolari.
6. Xulosa. Kirish
Har bir iqtisodiy kategoriya amal qiluvchi mamlakat rivojlanishining asosiy 
dastaglaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiga o’tish va unda ish yuritishda uning 
roli va ahamiyati yana oshib boradi. Darhaqiqat, pul - «bozor tili» deb bekorga 
aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar, 
daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar 
makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi. Bozor iqtisodiga o’tish 
sharoitida pulni ahamiyatining oshishi shundaki, jamiyatimizda mavjud huquqiy va
jismoniy shaxslar faoliyati va ularning natijasi -daromadi pul bilan bog’liq. 
Shuning uchun ham pul barcha iqtisodiy rivojlanish pog’onalarida odamlarni 
o’ziga jalb qilib kelgan.1 Avstraliyalik iqtisodchi olim K. Mengerning fikricha 
Aristotel va Platondan boshlab XX asrning boshigacha pul to’g’risida jahonda 
besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop qilingan. Agar biz hozirgi kunda pul 
to’g’risida yozilgan va chop qilingan adabiyotlar soni bir necha marta oshib ketgan
desak mubolag’a bo’lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko’p bo’lishiga 
qaramasdan pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, roli, iqtisodga 
ta’siri, nega alohida olingan individumlar qo’lida pulning ko’payishi ularning 
boyligining ko’payishiga olib keladi-yu, jamiyat miqyosida muomaladagi pul 
massasining ko’payishi jamiyat boyligi ortib borishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi 
degan savollarga hali to’liq javob berilgan emas. Pul va uning vazifalari to’g’risida
mavjud xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarning qo’llanmalarini olib qaraydigan 
bo’lsak, pulning kelib chiqishi to’g’risida ikki xil g’oya mavjudligini ko’rishimiz 
mumkin. Bular ratsionalistik va evolyutsion g’oyalardir. Ratsionalistik qarashning 
asoschilaridan biri Aristotel bo’lib, u pul kelib chiqishining asosini o’zaro bir-
biriga teng qiymatni harakatga keltiruvchi biror bir maxsus «qurol», kishilar 
orasida o’zaro kelishuv natijasida qabul qilingan shartli birlikning topilishi 
ayirboshlash jarayonining bo’lishiga olib kelgan deydi. O’zaro tovarlarni 
almashtirishga pul qatnashmaganda tovarni sotish jarayoni tovarni sotib olish  jarayoni sifatida yuzaga kelgan. Tovarlar o’rtasidagi proportsiya tasodifan, 
masalan, sotilishi kerak bo’lgan mahsulotga talab qay darajada va uning 
miqdorining kam ko’pligiga bog’liq holda o’rnatilgan. Keyinchalik shu tovarlar 
ichidan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi ba’zi tovarlar ajralib chiqdi. 
Jamiyatning rivojlanishi muomalaga metallarning kirib kelishiga olib keladi. 
Rivojlanishning birinchi bosqichlarda bular mis, bronza, temir bo’lib almashinuv 
T-P-T shaklida olib borilgan. XVIII asrlarning oxirigacha pul tomonlar o’rtasidagi 
shartnoma vositasi deb qarab kelingan. Hozirgi vaqtda ham ba’zi chet el olimlari, 
masalan, Pol Samuelson pulni sun’iy sotsial shartlashish belgisi1 deb izohlangan. 
Boshqa amerikalik olim Jon Gelbreit qimmatbaho metallarning pul vazifasini 
bajarishi bu kishilar o’rtasidagi kelishuvning mahsulidir deb uqtirmoqda. Uzoq 
yillar davomida sobiq SSSRda pul va pul muomalasi sohasidagi tadqiqotlar 
K.Marksning ta’limoti asosida olib borilgan. Pulning kelib chiqishini tadqiqot 
qilishda, u A.Smit, D.Rikardolarning tadqiqotlariga asoslangan holda pulning 
mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Pulning o’zi ham Tovar ekanligini 
izohlab bera oldi. U oltin va kumush qazib olish va ishlatish uchun ma’lum mehnat
sarflanadi, shu mehnat oltin va kumushda gavdalangan holda, boshqa tovarlarning 
qiymatini o’lchashning asosi bo’lib xizmat qiladi deb ko’rsatgan. Hozirgi vaqtda 
yuqoridagiga o’xshagan real pullar o’rniga o’z qiymatiga ega bo’lmagan qog’oz va
kredit pullar muomalada ishlatilmoqda. Shuning uchun, qog’oz va kredit pullar, 
pul kelib chiqishi to’g’risidagi ratsionalistik kontseptsiyaning to’g’ridan-to’g’ri 
isboti bo’la olmaydi. Qog’oz pullar yuzaga kelguncha jamiyat bir necha rivojlanish
bosqichlarini bosib o’tgan. Pulning kelib chiqish tarixi pulning evolyutsion 
nazariyasi bilan ko’proq bog’liq. Tovar muomalasining evolyutsion rivojlanish 
jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o’ynagan. Har bir jamoa o’z
tovarini ekvivalent sifatida o’rtaga qo’ygan. Lekin jamiyat tarraqiyoti shu tovarlar 
ichidan ikki guruh tovarlarning ajralib chiqishiga olib keldi. Bular: birinchi ehtiyoj 
uchun zarur bo’lgan tovarlar va zebu-ziynat tovarlaridir. Ishlab chiqarishning 
rivojlanishi natijasida dehqonchilik va chorvachilikdagi mehnat taqsimoti, tovar 
turlarining ko’payishi almashinuv jarayoninig yana rivojlanishini taqozo qildi.  Almashuv jarayonida tovar egalari o’zaro muloqotda bo’lib, tovarning egasi o’z 
mahsulotini (mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o’lchov birligi 
bo’lishini taqozo qilgan. Mamlakatimizning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida ham 
pulning vujudga kelishi hamda uning amal qilishining o’rni beqiyosdir. Pul 
tizimining vujudga kelishi milliy valyutamiz so’mning vujudga kelishiga ham eng 
oliy sabab bo’ldi desak xato bo’lmaydi va albattaki, milliy valyutamiz orqali jahon 
bozoriga klirib bormoqdamiz. Ushbu kurs ishida pul tizimi va uning amal qilishi, 
pulning qanday kelib chiqgani, uning mohiyati va vazifalari, pulmuomalasining 
amal qilish qonunlari, pul massasini tartibga solish muammolari, pul tizimining 
rivojlanishi, hozirgi zamon pulining tabiati, O’zbekistonda hozirgi bosqichda ul 
muomalasini barqarorlashtirish usullari ko’rib chiqiladi
          Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti,   ayirboshlash,   tovar   ishlab   chiqarishning   rivojlanishi   natijasida   vujudga
kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq
qilish orqali tovarlar umumiy olarni ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning
ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga
ayirboshlash   orqali   aniqlanadi   (T—T).   Bir   qarashda   ayirboshlash   bitimida   har
ikkala   Tovar   ham   bir   xil   rol   o‘ynaydigandek   ko‘rinadi.   Aslida   esa   ulaming   roli
turlichadir.   Bir   tovar   o   ‘z   qiymatini   boshqa   tovarga   nisbatan   ifodalaydi.   Ikkinchi
tovar   esa   birinchi   tovarning   qiymatini   o‘zida   ifodalab,   ekvivalent   rolini   bajaradi,
ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu yerda pulning
dastlabki   kurtagi   paydo   boMadi.   Pulning   paydo   bo'lishi   va   rivojlanishida   qiymat
shakllarining   rivojlanish   bosqichlari   muhim   o‘rin   tutadi.   Umuman   olganda
qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash  jarayonining tarixan uzoq davom  etgan davri  mobaynida ekvivalent
rolini   o‘ynovchi   ko‘plab   tovarlar   ichidan   ba’zi   birlari   o‘zining   barcha   tomonidan
tan   olinishi   tufayli   ajralib   chiqa   boshladi.   Masalan,   chorva,   jun,   tamaki,   tuz   ana
shunday   ekvivalent   vazifasini   bajargan.   Chunki,   ekvivalent   rolini   o   ‘ynovchi
tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida muomala vositasi vazifasini bir
xilda   muvaffaqiyatli   bajara   olmas   edi.   Natijada   barcha   tovarlarning   qiymatini   bir xil   tovar   qiymati   orqali   taqqoslash   mumkin   bo‘lgan   qiymatning   umumiy   shakli
vujudga   keldi.   Universal   hisob-kitob   ekvivalentiga   bo‘lgan   ehtiyoj   eramizdan
avvalgi VIII asrdayoq kafolatlangan vaznli va tarkibli standartlashtirilgan yombilar
paydo   bo‘lishiga   olib   keldi.   Birmuncha   keyingi   davrlardagi   yombilarning   ayrim
turlari   ularni   bo‘laklarga   bo'lishda   qulay   bo'lishi   uchun   belgili   kertiklar   bilan
yasalgan.   Biroq   bunday   takomillashtirishlar   baribir   savdogarlarning   hisob-
kitoblarni   amalga   oshirishlarida   yombilar   va   ulaming   bo‘laklarini   tortib   ko‘rish
zaruratidan   xalos   etmagan.   Tovar   ishlab   chiqarishning   o‘sishi   va   tovar
ayirboshlashning   kengaylshi,   bunday   jarayonlarga   ko‘p   sonli   hunarmandlar   va
boshqa   qatnashchilaming   jalb   etilishi   metall   pullarning   keyingi
standartlashtirilishiga   va   ular   miqdorlarining   chakana   savdo   ehtiyojlariga
moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan eramizdan oldingi XII  asrda Xitoyda, VII
asrda   esa   o‘rta   yer   dengizi   davlatlari   -   Lidiya   va   Eginada   vazni,   miqdori   va
qotishmalarining tarkibiga ko‘ra bir  xildagi  metall  pullar  paydo bo‘ldi. Ular  asta-
sekin   ishlab   chiqarish   va   foydalanish   uchun   qulay   bo‘lishi   uchun   doira   shakliga
keltirildi.   Ular   an’anaviy   yombilardan   birmuncha   kichik   o‘lchamlari   bilan,
shuningdek,   ularning   to‘lovga   qobiliyatliligi   va   asosiy   parametrlari   (miqdori,
qotishmalar  tarkibi, vazni)   u yoki   bu darajada  davlat  tomonidan  kafolatlanishi   va
muhofaza   qilinishi   bilan   ajralib   turardi.   Shunday   qilib,   o‘sha   davrdan   e’tiboran
metall   pullar   hukmronligining   uzoq   davri   boshlandi.   Bunday   pullarda   nominallar
—   metall   pulning   muayyan   vaznli   standartini   ifodalovchi   va   pullarning   nomlari
sifatida   muhim   o‘rin   olgan   tushunchalarning   paydo   bo'lishi,   ushbu   pullar
evolutsiyasining   eng   muhim   natijalaridan   biri   edi.   Asrlar   qa’ridan   bizgacha   yetib
kelgan   tangalaming   nomlari   —   draxmalar,   franklar,   markalar,   talerlar   va   boshqa
ko‘plab   tangalar   nomlari   —   metall   pullarning   muayyan   vaznli   mohiyatlarini
anglatardi. Pullarning yombilarda bo'lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga
oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib tortib ko'rishdan
voz   kechishga   imkoniyat   yaratdi.   Belgilar   va   yozuvlar   shunday   sifat   belgilari
bo‘lib,  ular   oldin  pul   birliklarining  bir   tomoniga,  keyinchalik  —  ikkala  tomoniga
ham   bosilgan.   Eramizdan   oldingi   V   asrdan   boshlab   esa   ular   majburiy   atributlar tusini   olgan.   Muomalaga   kirgan   pullar   «moneta»   («tanga»)   degan   atama
Yunonaning   nomlaridan   biri   (Juno   Moneta   -   Ogohlantiruvchi   Yunona)   sharafiga
qo‘yilgan   nomdan   olingan   bo'lib,   uning   Rimdagi   Kapitoliy   tepaligidagi   Yunona
saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo
bo‘lishi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq edi. Metall pulning
eng   muhim   xususiyatlaridan   biri   —   qiymat   ana   shu   voqeada   o‘z   aksini   topgan.
Ular muomala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, qisqa davr ichida
butun   dunyoda   keng   ommalashib   ketdi.   Tanganing   ko‘p   asrlik   tarixida   uning
turlari ko‘p marta o‘zgardi, har bir davr unda o‘z «tamg‘a»sini qoldirdi. Masalan,
eramizdan   awalgi   V   asrdan   boshlab   ularda   shaharlar   nomlarining   boshlang‘ich
harflari,   keyinroq   —   shaharlarning   nomlari   va   hukmdorlar   ismlarining   qisqacha
nomlari   paydo   bo'ldi.   Qadimgi   Rimdagi   tangalardagi   ayrim   raqamlar   va   harflar
tangalarning nominallarini bildirgan. Masalan, 1 raqami bir asosni (bir rim funtiga,
ya’ni   misning   12   unsiyasiga   teng   bo'lgan   og'irlik   o‘lchamini),   S   harfi   '/2   asosni
anglatgan.   Antik   Eginaning   ilk   kumush   draxmalarida   toshbaqalar,   fors   shohi
Doroning   (eramizdan   oldingi   VII—V   asrlar)   oltin   tangalarida   esa   yoydan   o‘q
uzayotgan   shoh   tasvirlangan.   Qadimgi   Rim   tangalarida   majusiylar   xudolari,
qahramonlari   va   imperatorlari   aks   ettirilgan.   Keyingi   davrlarda   ularning   o‘rniga
qirollar, shohlar  va cherkov ierarxlari  suratlari  tasvirlangan. Burjua respublikalari
tangalarida podsholar va avliyolar tasvirlari o‘rniga davlat gerblari, turli belgilar va
yangi   tarixiy   hodisalar   manzaralari   aks   ettirilgan.   O‘zbekiston   hududidagi   pullar
ko‘p   asrlik   tarixga   ega.   Bu   hudud   tovar-pul   munosabatlari   rivojlangan   juda
qadimgi davlatlar doirasiga kiradi. Bu hududda yashagan xalq va clatlar dastlabki
tangalar bilan eramizdan awalgi V—IV asrlardayoq tanish bo‘lishgan. Bu tangalar
ahmoniylar   davrida   chiqarilgan   oltin   «Dcriki»   va   kumush   «sikli»lar   bo‘Igan.
Bundan   tashqari,   tovar-pul   munosabatlarining   tez   rivojlanishi   asosan,   Aleksandr
Makedonskiyning   O'rta   Osiyoga   yurishi   va   Selevkid   va   Grek-baqtriya
davlatlarning   tuzilishi   bilan   bog'liq.   Eramizdan   awalgi   III—II   asrlarda   shimoliy
Baqtriya   So‘g‘d,   Buxoro,   Xorazmda   kumush   va   suberat   (yupqa   kumush   bilan
qoplangan, bronza asosli) tangalar chiqarila boshlandi. Eramizdan awalgi I asrlarda sof   kumush   va   mis   tangalar   chiqarila   boshlandi,   ularning   bir   tomonida   mahalliy
hokimning   portreti   tasvirlangan,   ikkinchi   tomonida   esa   so‘g‘d,   xorazm,   keyinroq
esa   baqtriya   tilida   yozilgan   yozuv   va   turli   tasvirlar   aks   ettirilgan.   XIX   asming
oxirlarida   Buxoroda   qog'oz   pullar   ham   muomalaga   kira     boshladi.   Shunisi
qiziqarliki,   buning   uchun   amir   mashinadan   foydalanishni   taklif   qildi.   Lekin   shu
masala   bo'yicha   yig'ilgan   kengash   a’zolari   darhol   unga   qarshi   chiqdilar.   «pulni
qanday   qilib   mashinada   chiqarish   mumkin»   va   pullar   awalgidek   qo'lda   chiqarila
boshlandi.   Mahalliy   tangalarni   bosish   O'zbekistonning   Sovet   Ittifoqiga   qo'shilishi
bilan   to'xtatilib   qo'yildi,   faqatgina   bugunga   kelib,   mustaqillik   yillaridagina   o'z
pullarimiz — so'm va tiyinlar (1994-yildan boshlab) chiqarila boshlandi. Rossiyada
Dmitriy Donskiy davrida pul sifatida quyma kumushlar — «grivna»lar muomalada
bo'lgan, tanga sifatida rim  dinorlari  (VIII asr  yarmigacha), sharq dirxamlari  (VIII
—X   asrlar)   g‘arb   tangalari   (XIasrdan)   ishlatilgan.   Mo‘yna   boyliklari   —   ko‘n,
«rezanlar»,   «mordlar»   va   boshqalardan   foydalanilgan.   Vaqt   o‘tishi   bilan   pul
o‘rniga qimmatbaho metallar  — oltin va kumush qo'llanilgan. VIII~XIX asrlarda
Yevropada   qog‘oz   pulter   ham   ishtirok   eta   boshladi.   Rossiyada   ular   Yekaterina   I
davrida   yuzaga   keldi.   Pul   aylanishining   alohida   sohalarida   va   turli   sharoitlarida
pulning   ma’lum   turlari   qo‘llaniladi.   XIX   asrning   oxiri   va   XX   asrning   boshlarida
muomalada oltin tanga ko'rinishidagi naqd pullardan keng foydalanildi. Rossiyada
1895— 1897-yillardagi pul islohotidan keyin Birinchi jahon urushigacha 10 rubllik
va   5   rubllik   oltin   tangalar   bo'lgan.   Bunday   pullarning   o‘ziga   xos   xususiyati
shundaki, ular o‘z qiymatiga ega va inflatsiyaga uchramaydi. Umumiy ekvivalent
rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish sabablari quyidagilar orqali
izohlanadi:                                                      — sifat jihatdan bir xil o'lchamga
keltirish mumkinligi;                                                     
— zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
— bo‘linuvchanligi va bo'Igandan keyin yana yaxlit holga keltirish
mumkinligi;
— bo‘linganda ham o‘z qiymatini saqlab qola olishi; — tabiatda nisbatan kamyobligi;
— ozgina miqdordagi va og‘irlikdagi nodir metallning qiymati ancha
yuqoriligi.
Biroq oltin pullar ham kamchiliklardan xoli emas:
— oltin pullarni qoMlash qog‘ozdan tayyorlanadigan pul belgilariga
qaraganda qimmatga tushadi;
— pulga bo‘lgan ehtiyojlarini oltin pullar bilan qoplash mumkin emasligi, chunki
pulga   boMgan   talab   oltin   qazib   chiqarishga   qaraganda   tez   o‘sadi.   Ko‘p   asrlar
davomida,   deyarli   XIX   asrning   boshiga   qadar   ko‘pchilik   mamlakatlarning   pul
tizimlarida   bir   xildagi   maqomga   ega   bo'lgan   oltin   va   kumush   tangalar   parallel
ravishda amal qilib kelgan. Bunda oltin bilan kumush o‘rtasidagi narxga oid o‘zaro
nisbat rasman belgilanmagan, balki bozor mexanizmlari bilan belgilangan. Ayrim
mamlakatlarda esa to‘laqonli oltin va kumush tangalaming amal qilishi oltin bilan
kumush o‘rtasidagi davlat tomonidan belgilangan narxga oid o‘zaro nisbatga ko‘ra
yuritilgan. 1816-yildan 1900-yilgacha mamlakatlarning ko‘pchiligi oltin yoki oltin
tangali   standartga   o‘tganlar:   bu   standartda   mamlakatning   asosiy   pul   birligi
to‘laqonli   muomalada   boMadigan   oltin   tangada   zarb   qilingan.   Uning   nominali
tarkibidagi   oltin   qiymatiga   teng   edi.   Bu   davrda   banknotalarning   oltin   tangalarga
hech   qanday   to'siqsiz   ayirboshlanishi   ta’minlangan.   Kumush   va   mis   tangalar   esa
mayda pul rolini o‘ynardi. Bunda mayda pullarning metall qiymati ham, odatda, u
yoki boshqa darajada oltin tangaga bog‘lanar edi. XX asrning boshiga kelib, Tovar
ishlab  chiqarish  katta miqyoslarga  erishdi  va  tovar  massasining  oshib  borayotgan
hajmlariga   xizmat   ko‘rsatish   uchun   tobora   ko'proq   miqdordagi   pullar   talab
qilingan.   XIX   asrning   oxiri   XX   asrning   boshida   yirik   mashinali   ishlab
chiqarishning   rivojlanishi   natijasida   tovarlarning   keskin   ortib   borayotgan   massasi
bilan   oltin   standart   shartlariga   ko‘ra   amalda   mavjud   bo‘lishi   cheklangan   metall
pullarning   miqdori   o‘rtasida   jiddiy   disproporsiyalar   vujudga   keldi.   Lekin   oltin
standart   aksariyat   ko'pchilik   davlatlarda   birinchi   jahon   urushigacha   amal   qilib turdi.   Birinchi   jahon   urushi   boshlangan   vaqtga   kelib,   amalda   barcha   mamlakatlar
harbiy strategic zaxiralami shakllantirish maqsadlarida oltin va kumush tangalarni
muomaladan   olib   tashlashdi.   Pul   muomalasida   ularning   o‘rnini   ta’minlanmagan
banknotalar   va   mayda   pullar   egalladi.   Shu   munosabat   bilan   prinsipial   jihatdan
yangi   pul   tizimlari  paydo  bo‘ldiki,  ular  o'zining   tovar  qiymatiga  ega   bo‘lgan  real
pullardan   shakllantirilmasdan,   balki   ularning   surrogatlariga   asoslangan   edi.
Bunday   pul   surrogatlari   oltin   bilan   ta’minlanmagan   pul   belgilari   —   banknotalar,
xazina   biletlari,   arzon   qotishmalardan   yasalgan   tangalar   nomini   oldi.   To‘laqonli
oltin   tangadan   farqli   ravishda   bunday   pul   surrogatlari   tovar   bozorida   o‘zining
qiymatiga ega emas edi, chunki bunday qiymat juda kam bo‘lib, faqat ularni tutib
turuvchining   bunday   pullarni   almashtirganda   muayyan   qiymatni   olish   huquqidan
guvohlik   beradi.   Bunday   holda   pul   belgilari   faqat   qiymatning   vositachi   vakillari
rolini   bajarardi.   Birinchi   jahon   urushi   haddan   ortiq   moddiy   zararlar   keltirib,
xo‘jalik   faoliyatini   izdan   chiqargani   sababli,   dunyodagi   barcha   mamlakatlarning
hukumatlari   real   qiymatga   ega   bo‘lmagan   juda   katta   miqdordagi   pul   belgilarini
chiqarishga kirishdi. Buning natijasida urush tugaganidan keyin bu mamlakatlarda
qadri   tushib   ketgan   pullar   miqdori   ko‘payib   qoldi.   Inflatsiya   jarayonlari   1930-
yillargacha   ko‘pgina   davlatlami   o‘z   girdobiga   tortdi.   Bunday   jarayonlar   sababli
iqtisodiy   va   moliyaviy   sohalarda   yuz   bergan   deformatsiyalar   shunchalik   jiddiy
ediki,   Yevropada   urushdan   keyin   bir   qator   mamlakatlarda   oltin   standartni   yana
qaytadan   tiklashga   bo‘lgan   urinishlar   kerakli   natija   bermadi.   XX   asrning   70-
yillarida   oltinning   denominallashuvi   yuz   berib,   buning   natijasida   oltin   oldiniga
mamlakatning   ichki   aylanishida   muomala   va   IJ   to'lov   vositasi   funksiyalarini,
so‘ngra 1976-yildan boshlab jahon pullari funksiyasini ham bajarmay qo‘ydi. Ichki
aylanishda   va   jahon   bozorida   ham   qog‘oz   hamda   kredit   pullari   oltinni   siqib
chiqarib   tashladi.   To‘la   qimmatli   .pullardan   pul   belgilariga   o‘tishda,   eng   avvalo,
muomalada   oltinga   maydalanadigan   kredit   biletlari   paydo   bo‘ldi.   To‘la   qimmatli
pullarni   qog‘oz   pul   belgilariga   almashtirish   jarayonida   bunday   pul   belgilarini
harakat   ehtiyojlari   bilan   bog‘lash   muammosi   paydo   bo‘ldi,   oltin   pullardan
foydalanishda   esa   bunday   hoi   kuzatilmaydi.Shu   bilan   bir   qatorda,   qog‘oz   pullar chiqarish   davlat   xarajatlarini   qoplash   ehtiyoji   bilan   belgilanar   ekan,   bunday
pullarni   muomalaga   ko‘plab   chiqarish   zarur   bo‘hb   qoladi.   Natijada   qog‘oz
pullarning   qadrsizlanishi,   ularning   xarid   quwatining   pasayishi   yuz   beradi.   Oltin
pullar   esa   bunday   qadrsizlanishga   uchramaydi.   Qog‘oz   pullarga   xos   bu
kamchiliklar   ko'pincha   kredit   pullardan   foydalanish   orqali   bartaraf   qilinishi
mumkin.   Kredit   pullar   ham   qog‘ozdan   tayyorlanadi,   muomalaga   kredit   pullar
chiqarish   banklar   tomonidan   turli   xo‘jalik   jarayonlari   bilan   bog'liq   holda   yuzaga
keladigan   kredit   operatsiyalarini   bajarishda   amalga   oshiriladi.   Kredit   pullar
(banknotalar) va qog‘oz pul  belgilari  kabi pul  turlari o‘rtasidagi  farq, bizningcha,
ularni   muomalaga   chiqarish   va   sotish   haqiqiy   jarayonlari   bilan   bog‘liqlikda
bajariladigan kredit amallari bilan bog‘liq muomalaga chiqariladi, qog'oz pullar esa
bunday   bogianishsiz   chiqariladi.   0’z   ahamiyati   va   natijalari   jihatidan   naqd
harakatsiz   pullar   muhimdir,   ularning   harakatlari   mijozlaming   bankdagi   hisoblar
bo‘yicha   yozuvlari   shaklida   qayd   qilinadi.   Bunday   harakat   pul   belgilarisiz   yuz
beradi.   Pullarni   kengaytirilgan   asosda   qo‘llash   ularning   qator   afzalliklari   bilan
bog‘liqdir, ularga birinchi navbatda pul harakatini amalga oshirish xarajatlarni pul
belgilarini chop etish bilan qoplash ularni qayta hisoblash, saqlash kabi xarajatlarni
kamaytirish   hisobiga   erishiladi.   Demak,   pulning   mohiyati   shundan   iboratki,   u
jamiyat iqtisodiy faoliyati, takror ishlab chiqarish turli ishtirokchilari va bo‘g‘inlari
o‘rtasidagi munosabatlaming faol unsuri hamda tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi.
                    Pul  massasi  -  bu  jismoniy va  yuridik shaxslarga   hamda davlatga  tegishli
bo’lgan   naqd   va   naqdsiz   ko’rinishdagi   pul   mablag’larining   yig’indisidir.   Pul
muomalasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy aylanishi
bo’lib,   bunda   pullar   to’lov   vositasi   va   muomala   vositasi   funksiyalarini   bajaradi.
Pul   muomalasi   jarayonida   ishtirok   etadigan   pullar   2   ga   bo’linadi.
1. Aktiv pullar-bevosita to’lov jarayonidagi pullardir. Shu pullar tufayli tovar pul
jarayoni   nihoyasiga   yetadi.
2.   Passiv   pullar   deganda   aholining,   korxonalarning   va   davlatning   banklaridagi
hisob raqamlarida turgan pullar hamda aholining qo’lidagi naqd pullar tushuniladi.
Dunyoning   barcha   mamlakatlarida   pul   muomalasini   amalga   oshirish   va   tartibga solish Markaziy banklarga yuklatilgan. Bu yerda Markaziy banklarning mustaqillik
darajasi   muhim   o’rin   tutadi.   Ayrim   davlatlarda   misol:   Ispaniyada   Markaziy
bankning mustaqillik darajasi past. Shu jumladan Angliyada ham past. Shu sababli
pul   muomalasiga   oid   muhim   qarorlarni   qabul   qilishda   hukumatning  roziligi   talab
qilinadi.   Markaziy   bank   pul   muomalasini   amaldagi   qonunchiliklarga   qat’iy   rioya
qilgan holda boshqaradi. Bunda eng asosiy qonun hujjati bo’lib “Markaziy bank”
to’g’risidagi qonun hisoblanadi. Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir
nechta omillarga asoslanadi: 
1. Pul-tovar munosabatlarining mavjudligi
2. Pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi
3. Pul muomlasining me’yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi
4.   Pul   muomalasini   tashkil   qiluvchi   va   tartibga   soluvchi   institutlarning
mavjudligidir.   Odatda   pul   muomlasini   Markaziy   bank   tomonidan   tashkil   qilinadi
va tartibga solinadi. Lekin pul muomalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-chi
pog’onasida   turuvchi   tijorat   banklari   rol   o’ynaydi.   Pul   massasi   –   xo’jalik
aylanmasiga   xizmat   ko   rsatadigan   va   xususiy   shaxslar,   korxonalar   va   davlatga
tegishli   xarid   va   to’lov   vositalarining   jami   hajmi.   Pul   massasi   muomaladagi   va
jami pul massasiga bo linadi. Muomaladagi pul massasi muayyan davrda, muayyan
sanada harakatda, muomalada bo lgan pul miqdorini, jami pul massasi muomalaga
chiqarilgan pullarning to liq miqdorini bildiradi. Unga naqd pullar, korxonalar va
aholining   banklarda   hisob   varaqlarda   saqlanayotgan   pul   mablag   lari,   to   lanishi
shart   bo’lgan   pul   majburiyatlari   kiradi.   Tovar   ayirboshlash   va   to   lov   hisob-kitob
munosabatlari shakllarining rivojlanishi  bilan muomalada yurgan pul massasining
tarkibi   va   tuzilmasi   jiddiy   o   zgarishlarga   uchraydi.   Pul   taklifi   jarayonidagi   3   ta
asosiy subyektlar: 
1.   Markaziy   bank   –   hukumat   vakili   hisoblanib,   bank   tizimini   nazorat   qilishga   va
monetar siyosatni tashkil etishga javobgar.      2. Banklar (depozitariy institutlar) – aholi va tashkilotlardan depozit qabul qiluvchi
va   qarz   beruvchi   tashkilotlar:   tijorat   banklari,   kredit   assotsiatsiyalari,   maxsus
jamg’arma banklar va kredit uyushmalari.
3.   Depozitlar   –   banklarga   depozit   qo’ygan   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   Federal
Zaxira   Tizimi,   muomaladagi   valyuta,   majburiyatlar,   qimmatli   qogozlar,   aktivlar,
moliyaviy   institutlarga   berilgan   qarzlar.   Balansdagi   2   ta   majburiyat,   yani
muomaladagi   valyuta   va   zaxiralar   Federal   Zaxiraning   monetary   majburiyatlari
hisoblanadi.  Ular  pul   taklifining muhim   qismi  hisoblanadi,  chunki  ularning birini
o’sishi   yoki   ikkalasining   ham   o’sishi   pul   taklifining   o’sishiga   sabab   bo’ladi.
Federal   Zaxiraning   Monetar   majburiyatlari   va   hukumat   xazina   majburiyatlari
monetar   baza   hisoblanadi.   Muomala   uchun   zarur   bo’lgan   pul   miqdoriga   ta’sir
ko’rsatuvchi asosiy omil bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori
tovarlar   va   xizmatlar   bahosiga   to’g’ri   proportsional,   ya’ni   tovarlar   va   xizmatlar
bahosining   oshishi   muomalaga   ko’p   pul   chiqarishni   talab   qiladi.   Pul   miqdoriga
ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul
miqdoriga   teskari   ta’sir   ko’rsatadi.   Odatda   pul   qanchalik   tez   aylansa,   muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi  choralarni amalga
oshirish muximdir. Bular:  iste’mol  kreditni rivojlantirish, kreditga qanchalik ko’p
tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo’ladi;
1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi;
2. Pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish yuritishi
zarur.   Chunki   pul   muomalasi   qonunining   buzilishi   pul   barqarorligiga   putur
yetkazadi.   Bu   holda   muomalaga   chiqarilgan   pul   miqdori   muomaladagi   tovarlar
bahosidan   oshib   ketishi,   ya’ni   inflatsiya   bo’lishiga,   yoki   pul   ocharchiligiga   olib
keladi.   Pul   massasiga   ta'sir   etuvchi   omillar   Pul   muomalasi   tezligining   va   shunga
mos ravishda pul massasi hajmining o'zgarishi ko'pgina omillarga bog'liq. umumiy
iqtisodiy   sifatida   (iqtisodiyotning   siklik   rivojlanishi,   stavkalari   iqtisodiy   o'sish, narxlar  harakati)   va  sof   pul   (to'lov   aylanmasining  tarkibi,  kredit  operatsiyalari  va
o'zaro   hisob-kitoblarning   rivojlanishi,   darajasi).   foiz   stavkalari   pul   bozorida   va
boshqalar).   Metall   pullarning   kredit   pullari   bilan   almashtirilishi   va   o'zaro   hisob-
kitoblar   tizimining   rivojlanishi   pul   muomalasining   tezlashishiga   yordam   beradi.
Bank   ishiga   kompyuterlarni   joriy   etish,   elektron   to‘lov   vositalaridan   foydalanish.
Pul   qadrsizlanganda,   iste'molchilar   o'zlarini   pulning   xarid   qobiliyatining
pasayishidan   himoya   qilish   uchun   tovarlarni   sotib   olishni   ko'paytiradilar,   bu   esa
pul muomalasini tezlashtiradi. Boshqa hamma narsa teng bo'lganda, pul muomalasi
tezligining tezlashishi pul massasining o'sishiga teng bo'lib, inflyatsiya omillaridan
biridir.Kredit  tashkilotlari tomonidan byudjet taqchilligini qoplash  usullari odatda
muomaladagi   pul   massasining   iqtisodiy   oborotning   real   ehtiyojlaridan   ortib
ketishiga,  pulning  qadrsizlanishiga  olib  keladi.  Kreditlash  ko'lamining  kengayishi
kredit   pullari   emissiyasi   va   samarali   talabning   oshishiga   olib   keladi.   Bu   faol   rol
kredit tizimi inflyatsiya jarayonida. Oddiy rivojlanayotgan iqtisodiyotda pul-kredit
tartibga   solish   kreditlarning   kengayishini   va   pul   massasining   ko'payishini
(muomaladagi va bank hisobvaraqlarida) ta'minlaydi. Qisqa muddatlarda pul-kredit
tartibga   solish   majburiy   zaxiralarni,   kreditlar   bo'yicha   foiz   stavkalarini   belgilash,
banklar   uchun   iqtisodiy   standartlarni   belgilash,   ular   bilan   operatsiyalarni   amalga
oshirish   orqali   inflyatsiyani   jilovlashni   nazarda   tutadi.   qimmatli   qog'ozlar   va
valyuta.   Barcha   mablag'lar   -   naqd   va   naqd   bo'lmagan   -   bo'lishi   kerak   kredit
bazasi...   Kredit   berish   pul   yoki   pul   massasini   ko'paytiradi,   kreditni   to'lash   pul
miqdorini   (naqd   va   naqd   bo'lmagan)   kamaytiradi,   shuning   uchun   kreditlar   berish
makro darajada amalga oshirilishi kerak, pul qonunlarining amal qilishini hisobga
olish, byudjet asosida pul daromadlari va aholining harajatlari va kassa aylanmalari
rejasi.                                                                                                          
                   Pul agregati  -  bu naqd pul  yoki  pul bozori fondlari kabi pullarni  hisobga
olishning rasmiy usuli.
1.   Pul   agregatlari   milliy   iqtisodiyotdagi   pul   massasini   o'lchash   uchun   ishlatiladi.
2. Pul bazasi - bu muomaladagi pullarning umumiy hajmini va tijorat banklarining markaziy bank ichidagi zaxiralarning saqlangan qismini o'z ichiga olgan yig'indisi.
3.   Federal   zaxira   pul   agregatlaridan   ochiq   bozor   operatsiyalari   iqtisodiyotga
qanday ta'sir qilishini ko'rsatuvchi vosita sifatida foydalanadi. Pul bazasi (MB yoki
M0)   pul   massasi   bo'lib,   u   deyarli   kuzatilmaydi   va   pul   massasidan   farq   qiladi,
ammo   shunga   qaramay   juda   muhimdir.Bunga   muomaladagi   pullarning   Markaziy
bank   ichidagi   tijorat   banklari   zaxiralarining   saqlangan   qismiga   qo'shimcha
ravishda   etkazib   berilishi   kiradi.   Bu   ba'zan   yuqori   quvvatli   pul   (HPM)   deb
nomlanadi, chunki uni fraksiyonel zaxira banking orqali ko'paytirish mumkin. Pul
agregatlarining   ta'siri.   Pul   agregatlarini   o'rganish   mamlakatning   moliyaviy
barqarorligi   va   umumiy   salomatligi   to'g'risida   muhim   ma'lumotlarga   ega   bo'lishi
mumkin. Masalan, juda tez o'sadigan pul agregatlari inflyatsiyani haddan tashqari
ko'tarish   qo'rquviga   olib   kelishi   mumkin.   Agar   muomalada   bir   xil   miqdordagi
tovarlar   va   xizmatlar   uchun   to'lash   uchun   zarur   bo'lgan   miqdordan   ko'proq   pul
bo'lsa,   narxlar   ko'tarilishi   mumkin.   Agar   ortiqcha   inflyatsiya   yuzaga   kelsa,
markaziy bank guruhlari foiz stavkalarini oshirishga yoki pul massasining o'sishini
to'xtatishga   majbur   bo'lishi   mumkin.   Pul   aylanishi   –   bu   naqd   pullik   va   naqd
pulsizlik olib boriladigan hisob kitoblarning yig’indisidir. Pul aylanishi asosan ikki
belgiga:
1.Jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish
2.Pulni funksiyalariga ko’ra tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin.
Jami   ijtimoiy   mahsulotni   ishlab   chiqarish   jarayoni   bilan   bog’liq   holda   pul
aylanishi:   tovarlarni   ishlab   chiqarish   va   sotish,   kapital   qurilish   bilan   bog’liq
aylanishga,   hamda  tovar   va  ularning  xarakati  bilan  bog’liq  bo’lmagan  aylanishga
bo’linadi.   Tovar   ishlab   chiqarish   va   sotish   jarayonidagi   pul   aylanishiga   ishlab
chiqarishga   tegishli   ishlab   chiqarish   vositalarini   sotib   olish,   mahsulotni   sotish,
tegishli   tashkilotlar   bilan   hisob   –   kitoblar   olib   borish   kiradi,   ikkinchisiga   capital
qurilish va ta’minlash sohasidagi  hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni xarakati
bilan   bog’liq   bo’lmagan   aylanishga   milliy   daromadni   taqsimlash   va   qayta
taqsimlash bilan bog’liq to’lovlar va boshqa tovar xarakati bilan bog’liq bo’lmagan to’lovlar kiradi.Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik
va   naqd   pulsiz   aylanishga   bo’linadi.   Umuman   pul   aylanishi   quyidagi   belgilari
bo’yicha guruhlanadi:
1. Pullik munosabatlarning turiga ko’ra:
a) Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul aylanishi
b) Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi
2. To’lov usuliga ko’ra:
a) Naqd pullik
b) Naqd pulsiz
3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining hududiy joylashishiga ko’ra:
a) Bir hudud miqyosidagi pul aylanishi
b) Hududlararo pul aylanishi
4. Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra:
a) Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi
b)   Passiv   pul   aylanishi   –   ma’lum   davr   ichida,   vaqtincha   muomilada   ishtirok
etmayotgan   pul   massasi   (jamgarmadagi,   hisob   –   varaqlardagi   bo’sh   pul
mablag’lari).   Pul   aylanishi   holatini   tartibga   solish   bo’yicha   xukumat   organlari
tegishli   tartibda   monetar   va   fiskal   siyosatini   olib   boradi.   pul   multiplikatori—pul
bazasining (bevosita Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladigan pullar)
o   sishi   natijasida   pul   massasining   ko’payishini   tavsiflaydi.   Pul   multiplikatori
umuman iqtisodiyotning, xususan bank tizimining muomaladagi pul massasini  ko
paytirish imkoniyatlarini aks ettiradi. Pul multiplikatori ba zan kredit Multiplikator
depozitlar multiplikatori yoki bank multiplikatori deb ham ataladi.
           Pul muomalasining muhim ko’rsatkichi bo’lib pul massasi hisoblanadi. Pul
massasi  xo’jalik oborotidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat
tashkilot, muassasalariga tegishli xarid va to’lov vositalarining yalpi hajmini o’zida ifodalaydi.   Pul   muomalasining   belgilangan   muddat   va   belgilangan   davr   uchun
miqdoriy   o’zgarishlarini   bilish   uchun,   shuningdek   pul   massasi   hajmi   va   o’sish
su’ratlarini   tartibga   solish   bo’yicha   tadbirlarni   ishlab   chiqarish   uchun   turli   xil
ko’rsatkichlar   (pulagregatlari)   dan   foydalaniladi.   Sanoati   rivojlangan
mamlakatlarning   moliya   statistikasida   pul   massasini   aniqlashda   quyidagi   asosiy
pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M-1   agregati   -   muomaladagi   naqd   pullar   (banknotalar,   tangalar)   va   joriy   bank
schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi; 
M-2   agregati   -   M-1   agregati   va   tijorat   banklaridagi   muddatli   va   jamg’arma
qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
M-3   agregati   -   o’z   ichiga   M-2   agregati   va   ixtisoslashgan   kredit   muassasalaridagi
jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
M-4   agregati   -   M-3   agregati   hamda   yillik   tijoriy   banklarining   depozitli
sertifikatlaridan iborat.          
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada
-   3ta,   Angliya   va   Frantsiyada   -   ikkita   pul   agregatidan   foydalaniladi.   Pul   massasi
tarkibi   va   dinamikasini   tahlil   qilish   Markaziy   bank   tomonidan   to’g’ri   pul-kredit
siyosati   olib   borishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Rossiya   Federatsiyada
muomaladagi   jami   pul   massasi   hisob-kitobi   uchun   quyidagi   pul   agregatlari
qo’llaniladi.
M-O agregati - naqd pullar; 
M-1   agregati   -   M-O   agregati   va   hisob-kitob,   joriy   va   boshqa   schyotlar   (maxsus
schyotlar,   kapital   qo’yilmalar   schyotlari,   akkreditiv   va   chek   schyotlari,   mahalliy
byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyushmalari jamoat va boshqa tashkilotlarning
schyotlari,   davlat   sug’urta   mablag’lari,   uzoq   muddatga   kreditlash   fondi)   dagi
mablag’lar   tijorat   banklariga   qo’yilmalar   va   jamg’arma   banklaridagi   talab   qilib
olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng; M-2  agregati   -   M-1  agregati   va   jamg’arma  banklaridagi   muddatli   qo’yilmalardan
iborat;
M-3   agregati   -   M-2   agregati   hamda   depozitli   sertifikatlar   va   davlat   zayom
obligatsiyalari yig’indisidan iborat.
Pul   massasi   tarkibini   uning   harakatiga   qarab   ikkiga   bo’lish   mumkin,   ya’ni   pul
massasining   aktiv   qismi   -   bu   pul   mablag’larining   xo’jalik   faoliyatidagi   turli   xil
shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism
-   jamg’armadagi   pullar   va   schyotlardagi   qoldiqlar   hisoblanadi.   Pul   massasi   naqd
pullardan   tashqari   muddatli   schyotdagi   mablag’   va   jamg’armalarni,   depozit
sertifikatlari,   investitsion   fondlarning   aktsiyalarini   o’z   ichiga   oladi.   Pul
massasining   yuqoridagi   elementlari   «kvazi»   -   qariyb   pullar   deb   ham   yuritiladi.
Kvazi   -   pullar   likvid   aktivlar   bo’lib,   ular   tez   orada   pulga   aylanishi   mumkin.   Pul
massasining   turli   xil   ko’rsatkichlarini   ishlatish   pul   muomalasi   holatini   tahlil
qilishga   turli   tomonlardan   yondashishga   imkon   beradi.   Mamlakat   miqyosida   pul
massasi  hajmining o’zgarishi  muomaladagi  pul  massasining  o’zgarishi  natijasi  va
pulning aylanish tezlashganligi natijasi bo’lishi mumkin. Pulning aylanish tezligi -
pul   muomala   vositasi   va   to’lov   vositasi   sifatida   amal   qilgandagi   uning   harakat
ko’rsatkichidir.   Uni   miqdorini   hisoblash   qiyin,   shuning   uchun   uni   hisob-kitob
qilishda   bilvosita   ma’lumotlardan   foydalaniladi.   Sanoati   rivojlangan
mamlakatlarda asosan pul aylanish tezligi o’sishining ikki ko’rsatkichi hisoblanadi:
-   daromadlar   aylanma   oborotida   pulning   muomalada   bo’lish   tezligi   ko’rsatkichi.
Bu   ko’rsatkich   yalpi   milliy   mahsulot   (yamm)   yoki   milliy   daromadning   pul
massasiga,   aniqrog’i   M-1   yoki   M-2   pul   agregatiga   nisbati   bilan   aniqlanadi.   Bu
ko’rsatkich   pul   muomalasi   va   iqtisodiy   rivojlanish   jarayoni   orasidagi   o’zaro
aloqadorlikni ko’rsatadi;
- to’lov oborotida pulning aylanuvchanlik  ko’rsatkichi. Bu  ko’rsatkich  joriy bank
schyotlari   bo’yicha   o’tkazilgan   mablag’lar   yig’indisining   pul   massasi   o’rtacha
qiymatiga   nisbati   sifatida   aniqlanadi.   Pulning   aylanish   tezligining   o’zgarishi
umumiqtisodiy   (iqtisodiyotning   tsiklik   rivojlanishi,   iqtisodiy   o’sish,   narxlar su’ratlari),   to’la   monetar   (to’lov   oboroti   tarkibi,   kredit   operatsiyalari   va   o’zaro
hisob-kitoblarning rivojlanishi, pul bozorida foiz stavkalarning darajasi va h.k. lar)
omillariga bog’liq. 
Pul   aylanishining   tezlashuviga   metall   pullarning   kredit   pullar   bilan
almashtirishishi,   o’zaro   hisob-kitoblar   tizimining   rivojlanishi,   banklar   ishiga
EYoM   ning   kiritilishi,   pullik   hisob-kitoblarda   elektron   vositalarining   ishlatilishi
yordam   beradi.                                                       Pul   qadrsizlangan   hollarda   iste’molchilar
pullarining to’lov qobiliyatini saqlab qolish uchun tovarlar ko’proq xarid qiladilar.
Bu   esa   pul   aylanishini   tezlashtiradi.   Boshqa   ko’rsatkichlar   o’zgarmas   bo’lganida
pul   aylanishining   tezlashishi   pul   massasi   oshishini   bildiradi.   Inflyatsiya,   uning
mazmuni,   kelib   chiqish   sabablari   va   shakllari.   Inflyatsiya   lotincha   «inflatio»
so’zidan   olingan   bo’lib   «ish»,   «bo’rtish»,   «ko’pchish»   degan   ma’noni   anglatadi.
Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin
sifatida   ishlatilguncha   qadar,   u   tibbiyotda   xavfli   o’sma   kasalini   ifodalashda
qo’llanilgan.   Tarix   haqiqatda   ham   bu   so’zning   har   tomonlama   xavfli   ekanligini
ko’rsatdi.   Chunki   inflyatsiya   qandaydir   alohida   olingan   bozorda   tovarlar   va
xizmatlar   narxining   o’sishidangina   iborat   bo’lmasdan,   bu   umumiqtisod   uchun
xavfli   hodisadir.   Inflyatsiya   so’zining   iqtisodiy   o’girtmasi   -   muomalada   mavjud
bo’lgan  tovarlar   va  ularning  bahosiga  nisbatan   ko’p  pul  chiqarish   degan  ma’noni
anglatadi.   Iqtisodda   inflyatsiyaning   yakuni   tovarlar   bahosining   o’sishiga,
qoniqtirilmagan,   lekin   qisman   to’lanishi   mumkin   bo’lgan   talablarning   vujudga
kelishga   olib   keladi.   Odatda   inflyatsiyaning   bu   turi   -   klassik   inflyatsiya   deb
yuritiladi.   Inflyatsiya   so’zi   pul   muomalasi   sohasida   AQSh   ning   Shimoliy   va
Janubiy   shtatlari   o’rtasida   fuqarola   urushi   bo’lganda   muomalaga   juda   ko’p
miqdorda (450 mln. grin bek) qog’oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo’llanila
boshlagan. Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib
ketgan.   Agar   tarixga   e’tibor   beradigan   bo’lsak,   urush   va   boshqa   ofatlar   sababli
davlat   xarajatlarning   oshib   ketishi,   inflyatsiya   bilan   uzviy   bog’liq.   Masalan,
Angliyada   kuchli   inflyatsiya   XIX   asrning   boshida   Napoleon   bilan   urush   davrida,
Frantsiyada   -   frantsuz   revolyutsiyasi   davrida,   Rossiyada   XIX   asrning   o’rtalarida namoyon bo’lgan. Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda
bo’lib,   muomaladagi   pul   massasi   496  kvintillion  markagacha   etgan   va   pul   birligi
trillion   marta   qadrsizlangan.   Bu   tarixiy   misollar   ko’rsatadiki,   inflyatsiya   hozirgi
davr jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir. Inflyatsiya va uning
rivojlanishi   alohida   olingan   mamlakatda   ma’lum   xususiyatlarga   ega   bo’lishi
mumkin.   Yoozirgi   davr   inflyatsiyasi,   o’tgan   davr   inflyatsiyasidan   farq   qiluvchi
xususiyatlarga   ega.   Oldingi   inflyatsiyalar   vaqtinchalik   bo’lib,   ular   odatda   urush
vaqtida   harbiy   xarajatlarni   qoplash   uchun   qog’oz   pullar   chiqarilishi   natijasida
yuzaga   kelgan.   Biror   daromad   olmasdan   turib,   ya’ni   ishlab   chiqarish   va
tovarooborot sur’atlarini oshirmasdan yoki bu ko’rsatkichlar kamayib ketgan holda
davlat   tomonidan   bo’ladigan   xarajatlarni   moliyalashtirishning   asosiy   yo’llaridan
biri qog’oz pullarni muomalaga chiqarishdan iborat bo’lgan. Natijada muomalaga
chiqarilgan pullar, muomala uchun zarur bo’lgan oltin miqdoridan oshib ketgan va
pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya’ni, xaqiqatda pul
birligi   o’zida   ko’rsatilganidan   kam   oltin   miqdorni   ifoda   qila   boshlagan.   Oldingi
inflyatsiyalarning   yana   bir   xususiyati   shundaki,   ular   ma’lum   davrda   namoyon
bo’lgan.   Yoozirgi   davr   inflyatsiyasi   esa   odatda   doimiy   (xronik)   xarakterga   ega
bo’lib   xo’jalik   hayotining   barcha   sohalarini   qamrab   olishi   bilan,   pul   omillaridan
tashqari   boshqa   iqtisodiy   omillarga   ta’sir   qilishi   bilan   farqlanadi.   Oxirgi   yillarda
inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib, sifati ham o’zgarib bormoqda.
Buning   sababi   shundaki,   hozirgi   kunlardagi   inflyatsiya:   birinchidan,   uzluksiz
baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi  qonunining buzilishi natijasida
umumxo’jalik   mexanizmining   ishdan   chiqishiga   olib   keladi.   XX   asr
inflyatsiyasining   asosiy   sababi   tovar   kamyobligigina   bo’lib   qolmasdan,   ishlab
chiqarish   va   qayta   ishlab   chiqarishda   krizislar   mavjudligi   bilan   ifodalanadi.
Hozirgi   davr   inflyatsiyasi   birinchidan;   pul   talabining   tovar   taklifidan   oshishi
natijasida   pul   muomalasi   qonunining   buzilishi;   ikkinchidan;   -   ishlab   chiqarishga
ketadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi  natijasida tovarlar bahosining oshishi va
shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy
sababi   -   bu   xalq   xo’jaligining   turli   sohalari   o’rtasida   vujudga   kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor, jamg’arma va iste’mol o’rtasidasidagi, talab va
taklif,   davlatning  daromadlari   va   xarajatlari   o’rtasidagi   muomaladagi   pul   massasi
va   xo’jaliklarning   naqd   pulga   bo’lgan   talabi   o’rtasidagi   nomutanosibliklardan
iboratdir. Inflyatsiyani  yuzaga keltiruvchi  omillarga qarab uning sabablarini ichki
va   tashqi   sabablarga   bo’lish   mumkin.   Inflyatsiyaning   ichki   omillari   monetar-pul
siyosati   bilan   va   xo’jalik   faoliyati   bilan   bog’liq   turlariga   bo’linadi.   Xo’jalik
faoliyati   bilan   bog’liq   omillar   bu   xo’jalikdagi   va   iqtisoddagi   mutanosiblikning
buzilishi,  ishlab   chiqarishda  yakka  hukmronlikka  yo’l  qo’yish,  iqtisodning   tsiklik
rivojlanishi,   investitsiyalashda   nomutanosiblik,   baholarni   tashkil   qilishda
davlatning yakka hokimligi, kredit siyosatining notug’ri olib borilishi va boshqalar
hisoblansa, pul bilan bog’liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi krizislar; davlat
byudjetning   defitsiti,   davlat   qarzlarining   o’sishi,   pul   emissiyasi,   pul   muomalasi
qonunining   buzilishi,   kreditlashda   avtomatizmga   yo’l   qo’yish   va   boshqalar
kiradi.Inflyatsiyaning   tashqi   omillariga   jahon   iqtisodida   bo’lgan   krizislar,   (xom
ashyo,   yoqilg’i,   valyuta   bo’yicha)   davlatning   valyuta   siyosati,   davlatning   boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zahiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy   operatsiyalar   va   boshqalar   bo’lishi   mumkin.   Ijtimoiy   ishlab   chiqarish
rivojlanishida   yuzaga   keluvchi   disproportsiyalar   sababli   tovarlar   va   xizmatlar
bahosining umumiy yoki to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining
buzilishi   oqibatda   pul   biriligining   qadrsizlanishiga   inflyatsiya   deb   aytiladi.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
1.   Tovar   va   xizmatlar   bahosining   uzluksiz   va   tartibsiz   o’sib   borishi   natijasida
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba’zi   bir   iqtisodchilarimizning   fikricha   inflyatsiya   -   bu   barcha   tovarlar
baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o’sgan taqdirda ham ayrim
tovarlar   bahosi   barqaror  bo’lib qolishi,  boshqalarniki   tushishi   ham  mumkin  ekan.
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi mumkin.   Albatta,   inflyatsiya   davrida   baholarning   oshishi   doim   bir   xil   sur’atlarda
bo’lmasdan,   sakrab   turadigan   bo’lishi   mumkin.   Lekin,   ba’zi   tovarlar   bahosining
tushishi yoki barqaror bo’lib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun mos deb to’liq
ishonch   bilan   uqtira   olmaymiz.   Ba’zida   davlat   aralashuvi   bilan   aholi   iste’moli
uchun zarur bo’lgan ayrim bir tovarlar bahosining ma’lum davrda barqaror ushlab
turish   mumkin,   ammo   inflyatsiyaning   kuchayib   borishi   shu   tovarlar   baholarining
ham   oxir   oqibatda   oshishiga   olib   keladi.   Bizning   fikrimizcha,   baholar   oshishi
to’g’risida   gapirganda,   inflyatsiya   darajasida   baholar   oshishi   va   umuman   baholar
oshishi   tushunchalarini   to’g’ri   talqin  qila   olish   kerak.   Masalan,   xamma   vaqt   ham
ba’zi   tovarlar   bahosining   oshishi   inflyatsiyani   anglatmasligi   mumkin.   Tovarlar
bahosi   oshishi   inflyatsiya   bo’lmagan   davrda,   oltin   pul   muomalasi   sharoitida   ham
bo’lishi   mumkin.   Inflyatsiyaning   turlari   va   toifalari.   Xalqaro   amaliyotda   bozorda
tovarlar   va   xizmatlar   bahosining   o’sib   borishiga   qarab   inflyatsiyani   bir   necha
turlarga bo’lib qaraladi:
-Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan oshmaydi.
Inflyatsiyaning   bu   turi   ko’proq   rivojlangan   mamlakatlarga   xos   bo’lib,   mamlakat
iqtisodiy   rivojlanish   darajasiga   qarab   baholar   oshishi   3-4%   atrofida   ham   bo’lishi
mumkin.   Bu   inflyatsiya   aksincha   ishlab   chiqarishni   yanada   rivojlantirishni
rag’batlantiruvchi   omil   sifatida   namoyon   bo’lishi   mumkin.   Pulning   qiymati
barqarorligidagi o’zgarish sezilmasligi mumkin.
-Shiddatli   inflyatsiya.   Baholarning   o’rta   yillik   o’sishi   10-100%   (ba’zida   200%
gacha)   bo’lishi   mumkin.   Inflyatsiyaning   bu   turi   rivojlanayotgan   mamlakatlarda
ko’proq uchraydi. 
-Giperinflyatsiya.   Baholarning   o’sish   sur’atlari   yiliga   200%   dan   oshib   ketadi.   Bu
inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u
iqtisodiyot   tarkibiy   qismlarining   o’zgarishi   bilan   bog’liq.   Yoozirgi   davrda   XVF
baholar   oyiga   50%   dan   oshgan   vaqtda   bu   giperinflyatsiya   deb   qabul   qilgan.
Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish haqi
o’rtasidagi   farq   juda   yuqori   bo’ladi.   Aholining   yashash   sharoiti   qiyinlashadi, korxonalar   faoliyati   yomonlashadi.   Xo’jalik   faoliyati,   bozor   faoliyatida
naturallashtirish   avj   oladi.   Inflyatsiyaning   kelib   chiqish   sabablariga   qarab   uning
ikki   toifasini   ko’rsatish   mumkin:   talab   inflyatsiyasi   va   ishlab   chiqarish   bilan
bog’liq   inflyatsiya   (taklif   inflyatsiyasi).   Talab   inflyatsiyasi.   Inflyatsiyaning   bu
an’naviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining
talabini   to’la   qondira   olmaydi,   taklifga   nisbatan   talab   oshib   ketadi.   Natijada
tovarlar bahosi o’sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat.
a) harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi. Harbiy texnika sotib
olish   va   boshqa   harbiy   xarajatlarni   qoplash   bilan   bog’liq   bo’lgan   jarayonlar
muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b)   davlat   qarzlarning   o’sishi   va   byudjet   defitsitining   mavjudligi.   Byudjet   defitsiti
odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo’li bilan qoplanadi.
Bu   o’z   navbatida   qo’shimcha   muomala   vositalari   bo’lishiga,   qo’shimcha   talab
yuzaga   kelishiga   olib   keladi.   O’zbekistonda   byudjeti   defitsitini   qoplash
yuqorilardagidan   tashqari   1996   yildan   boshlab   davlat   qisqa   muddatli
majburiyatlarini (DQMO) sotish orqali ham qoplanmoqda.
v)   Xalq   xo’jaligiga   ortiqcha   kreditlar   berish   natijasida   muomalada   kredit   bilan
bog’liq   muomala   vositalari   yuzaga   keladi.   Bular   tovar   va   xizmatlarga   bo’lgan
talabni oshiradi.
g)   Chet   el   valyutasining   mamlakatga   kirib   kelishi   va   uning   milliy   valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan
chet el valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo’jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash ham
oborotga qo’shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib keladi.
Shunday   qilib,   talab   inflyatsiyasi   umumiy   talabning   o’sishi   natijasida   baholar
o’sishi  bilan namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif) inflyatsiyasi.
Bu inflyatsiyaning sabablari quydagilar bo’lishi mumkin: a)   har   xil   jarayonlar   va   tarkibiy   o’zgarishlar   tufayli   mehnat   unumdorligining
pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman
xalq   xo’jaligi   bo’yicha   ishlab   chiqarish   hajmi,   binobarin,   tovarlar   bo’yicha   taklif
qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi.
b)   har   xil   yangi   xizmat   turlari   paydo   bo’ladi   ishlab   chiqarishga   nisbatan   kam
mehnat unumdorligida yuqori ish haqi olishga imkoniyat tug’iladi. Natijada tovar
va xizmatlarga bo’lgan baho oshib boradi.
v)   aholini   sotsial   jihatdan   himoyalash   maqsadida   ish   haqining   oshishi,   tovarlar
bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi va h.k. bu zanjir uzluksiz
davom qilish mumkin.   Inflyatsiyada nafaqat chakana baho, balki ulgurji baho ham
oshib   boradi.   G’arb   mamlakatlarida   inflyatsiyaning   asosiy   ko’rsatkichi   qilib
chakana   baholarning   o’zgarishi   (oshishi)   qabul   qilingan.   Agar   ma’lum   davrda
baholar   ikki   marta   oshsa,   pul   ham   ikki   marta   qadrsizlangan   deb   hisoblanadi.
Chakana   baholar   o’sishini   hisoblash   maxsus   davlat   organlari   tomonidan
aniqlanadigan   baholar   indeksiga   asoslanadi.   Baxolar   indeksini   hisoblashning
boshlang’ich   nuqtasi   qilib   (yuz   foiz   deb)   bazis   yili   olinadi   va   joriy   yilda   baholar
o’zgarishi, o’rtacha yillik o’sishi  sur’ati hisoblanishi  mumkin. Baholar indeksi bu
joriy   yildagi   tovarlar   va   xizmatlar   bahosi   yig’indisi,   ya’ni,   tovarlar   bozor   savati
bahosining   shu   tovar   va   xizmatlarning   bazis   yildagi   umumiy   bahosi,   ya’ni   bozor
savati bahosiga nisbati sifatida aniqlanishi mumkin. Baholar indeksini hisoblashda
iste’mol   tovarlar   bahosining   indeksi   katta   axamiyatga   ega.   Baholar   indeksi   turli
usullarda   baholar   darajasini   solishtirishga   imkon   beradi.   Joriy   yildagi   baholar
indeksining   bazis   yildagi   baholar   indeksiga   nisbatan   oshishi   -   inflyatsiya   -
«Baholar   darajasining   oshishi»   dan,   baholar   indeksining   kamayishi-
deflyatsiya-«Baholar   darajasining   kamayishi»   dan   dalolat   beradi.   Aytaylik   bazis
davr   1990   yil   bo’lsin   (Baholar   darajasi   100%   deb   olamiz)   va   1997   yilda   baho
darajasi   350.   Demak   1990   -   1997   yillarda   baholar   3,50   marta   yoki   250%   ga
oshgan, yoki 1990 yilda biror tovar 100 so’m turgan bo’lsa, 1997 yilda shu tovar
350 so’m   turadi.  joriy  (1997)  yilda  bozor  savati  =  joriy  (1997)  yilda  х 100  bazis yilda   aynan   bozor   savat   bahosi   (masalan   1990   yil)   Baholar   indeksini   Iste’mol
tovarlar   bahosi   indeksidan   tashqari   ba’zi   guruh   tovarlar   va   xizmatlar   masalan,
kiyim,   oyoq   kiyimlar,   transport,   uy   joy   xizmatlari   va   boshqalar   bo’yicha   baholar
indekslarini hisoblash mumkin. Baholar indeksiga asoslanib inflyatsiya sur’atlarini
aniqlash   mumkin.   Buning   uchun   joriy   yil   baholar   indeksidan   bazis   davr   baholar
indeksini   chegirib,   bazis   davr   baholar   indeksiga   bo’lamiz.   Masalan,   1990   yilda
ist’emol   tovarlarning   baho   indeksi   110,   1997   yilda   140   bo’lsa,   1997   yilda
inflyatsiya sur’ati quyidagicha aniqlanadi.Demak, 1997 yilda inflyatsiyaning o’sish
sur’atlari taxminan 27,3% teng bo’ladi. Inflyatsiyaning o’sish sur’atlari to’g’risida
gapirganda,   uning   rivojlanishini   son   jihatdan   aniqlanishning   boshqa   yo’li   ham
mavjud. Buning usul «70 lar qoidasi» deb ataladi. Agar har yili inflyatsiya darajasi
ma’lum bo’lsa, baholar ikki karra oshishi uchun necha yil kerak ekanligini aniqlash
mumkin.   Buning   uchun   «70»   ni   har   yilgi   inflyatsiya   darajasiga   bo’lish   kerak.
Masalan,   inflyatsiyaning   har   yillik   darajasi   5%   bo’lsa,   baholar   darajasi   14  yildan
keyin,   ikki   karra   oshishi   kerak.   Agar   har   yillik   inflyatsiyasi   darajasi   20%   bo’lsa,
baholar darajasi  3 yildan keyin ikki karra oshishi  kerak. Shuni ta’kidlash kerakki,
bu   usul   hamma   vaqt   ham,   masalan,   inflyatsiyaning   o’sishi   sur’atlari   yuqori,   (har
kuni, oyda o’zgarib boradigan) bo’lsa, qulay hisoblanmaydi «70 lar qoidasi» aholi
jamg’armalarining,  real   yoki  milliy  mahsulot  hajmining  ikki  marta  oshishi   uchun
necha   yil   kerak   ekanligini   to’g’ri   aniqlab   berishga   imkon   beradi.   Pulning
qadrsizlanish   darajasi   alohida   olingan   mamlakatda   har   xil   bo’lishi   mumkin.
Inflyatsiya   darajasi   rivojlangan   mamlakatlarda   pastroq   va   u   tez   o’tishi,   iqtisodiy
jihatdan   kam   rivojlangan   mamlakatlarda   uning   darajasi   yuqori,   surunkali   va
«davolash» ham ko’proq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971 - 1984 yillarda
baholar o’sishi sur’atlarni oladigan bo’lsak, u rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan
(Germaniya), 71% (Jazoir) gacha bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8,5% dan
140   -   110   х   100   =   27,27%   110   =   Inflyatsiya   sur’ati   (Yoindiston),   153%   ga
(Argentina) etgan. Inflyatsiyaning namoyon bo’lishi har bir mamlakat iqtisodining
rivojlanish   darajasiga,   milliy   xo’jalik   faoliyatiga   va   xususiyatiga,   milliy
an’nalariga,   mintaqaviy,   iqtisodiy   va   siyosiy   rivojlanish   xususiyatlariga   bog’liq. Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga
olib   uni   quyidagi   guruhlarga   bo’lish   mumkin.   Birinchi   guruhga   rivojlanayotgan
Lotin   Amerika   mamlakatlari   -   Argentina,   Braziliya,   Peru   kabilar   kiradi.   Bu
davlatlarga   surunkali   davlat   byudjeti   defitsiti,   iqtisodiy   muvozanatning   yo’qligi
asosiy   va   oborot   fondlar   qiymatining  doimo  indeksatsiya   qilinishi,   milliy   valyuta
kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari
hisoblanadi.   Bu   mamlakatlarda   surunkali   byudjet   defitsitini   emissiya   yo’li   bilan
moliyalashtirish   natijasida   yillik   pul   qadrsizlanishi   bir   necha   ming   foizga   etishi
kuzatilgan.   Lotin   Amerika   mamlakatlarida   chakana   baholar   dinamikasi   (yilda
o’zgarish, %) Mamlakatlar 1987 1989 1990 Nikaragua 1347,9 3452,4 8500,0 Peru
114,5   2948,8   8291,5   Argentina   174,8   3731,0   1832,5   Braziliya   365,9   1765,0
2359,9 Argentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini emirib tashlashi
natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur
bo’lgan. 1983 yilda iyungacha, ya’ni muomalada eski peso bo’lganda Argentinada
bir   juft   tufli   etti   million  peso,   engil   mashina   sotib   olish   uchun  bir   necha   milliard
peso   kerak  bo’lgan.   Bu  hol   hisob-kitoblarni   olib  borishda,   pul   muomalasida   juda
katta   qiyinchilik   tug’dirgan.   Bir   necha   marta   o’tkazilgan   denominatsiyalar   pul
qadrsizlanishini   tuxtatishga   asos   bo’la   olmagan.   Lotin   Amerikasi   mamlakatlarida
bo’lgan   inflyatsiya   darajasini   baholar   indeksidan   ham   ko’rish   mumkin.   Bu
mamlakatlarda   baholar   indekslari   bir   necha   sonlardan   iborat   bo’lgan.   Masalan,
Chilida   1971-1984   yillarda   baholar   indeksi   842162   yoki   bu   ko’rsatkich   shu
yillarda   baholar   8,4   ming   marta   oshganini,   Argentina   uchun   shu   indeks
436432250,   bu   baholar   436   ming   marta   oshganini   bildiradi.   Yuqoridagi   jadval
ma’lumotlari   ko’rsatib   turibdiki,   1990   yilda   Nikaraguada   tovarlar   bahosi   8500%,
Peruda - 8291,5%, Braziliyada - 2359,9% ga oshgan. Ikkinchi guruh mamlakatlar:
Kolumbiya,   Ekvador,   Venesuela,   Eron,   Suriya   kabi   mamlakatlarda   ham   iqtisodiy
muvozanatning   yo’qligi,   moliyaviy   siyosatdagi   kamchiliklar   -   defitsitni
moliyalashtirish,   xalq-xo’jaligiga   ko’p   kreditlar   ajratish   inflyatsiyani   bo’lishini
ta’minlamoqda.   Bu   mamlakatlarda   inflyatsiya   shiddatli   xarakterga   ega   bo’lib,
baholarning   yillik   o’sishi   30-40%   atrofida,   ba’zida   undan   yuqori   bo’ladi. Inflyatsiya   sur’atiga   qarab   jamg’armalar,   to’lovlar   bo’yicha   indeksatsiya   o’tkazib
boriladi,   ishsizlik   oshib   bormoqda.   Uchinchi   guruhga:   Yoindiston,   Indoneziya,
Pokiston, Tailand, Filippin kabi mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda cheklangan
iqtisodiy   muvozanat   mavjud   bo’lib,   eksportdan   valyuta   tushumi   ancha   yuqori.
Yillik inflyatsiya sur’ati 5-20% atrofida va qisman indeksatsiya o’tkazilib turiladi.
To’rtinchi   guruh   davlatlar   -   Singapur,   Malayziya,   Janubiy   Koreya,   Baxreyn,
Arabistonda   -   iqtisodiy   muvozanatning   mavjudligi,   inflyatsiya   sur’atlarining
sustligini   ko’rsatadi.   Bu   mamlakatlardagi   inflyatsiya   2-6%   tashkil   qiladi   va   uni
sudraluvchi   inflyatsiya   deb   qarash   mumkin.   Bu   mamlakatlarda   tovarlar   va
xizmatlar   bahosi   oshishi   ustidan   qattiq   nazorat   olib   boriladi.   Ishsizlik   boshqa
mamlakatlarga   nisbatan   kam,   iqtisodi   rivojlangan   bozor   sharoitida   boshqariladi.
Eksport   hajmi   va   chet   el   valyutasi   tushumining   yuqoriligi,   inflyatsiyaning   oldini
olishda   katta   rol   o’ynaydigan   omil   hisoblanadi.   O’zbekistondagi   inflyatsiya   bu
mustaqil   O’zbekiston   zaminida   vujudga   kelgan   inflyatsiya   emas.   Tarixan   bu
inflyatsiya   sobiq   SSSR   da   yuzaga   kelgan.   Bu   inflyatsiyaning   umumiy   iqtisodiy
sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko’p e’tibor berganidadir.
Natijada ishlab chiqarish sur’tlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon
bo’lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko’p xarajat qilinsada (xom ashyolarning
narxi   yuqoriligi   tufayli)   tovarlar   past   bahoda   sotilgan.   Farq   davlat   byudjetidan
qoplana   borgan.   1992   yilning   boshidan   erkin   baholarga   o’tish   natijasida   (oziq
ovqat   va   yoqilgi   resurslardan   tashqari)   inflyatsiya   yuzaga   otilib   chiqdi   va   tez
sur’atlar bilan rivojlanib ketdi.   Shu tufayli O’zbekistondagi inflyatsiya sobiq SSSR
davrida   yuzaga   kelgan   inflyatsiyaning   qoldig’idir   va   uni   davolash   uzoq   vaqtni
talab   qiladi.   Sobiq   SSSR   da,   jumladan   O’zbekistonda   90-yillardagi   inflyatsiya-
sining   asosiy   sabablari   iqtisodiy   muvozanatning   yo’qligi,   ishlab   chiqarish
sur’atlarining tushib ketishi natijasida rejali iqtiso-diyotdagi inqiroz;
-mahsulotlar sifatining, mehnat unumdorligining pastligi;
-ishlab   chiqarishda   xarajatlar   salmog’ining   oshib   ketishi,   behuda   sarflar,   iqtisod
printsiplariga rioya qilmaslik va boshqalar hisoblanadi.  Undan   tashqari,   rivojlangan   bozor   sharoitiga   o’tmasdan   turib   baholarning
erkinlashuvi,   tovar   massasi   ustidan   ba’zi   bo’limlarining   yakka   hukmronlik
o’rnatishi,   baholarni   xoxlagacha   boshqarish,   kredit,   moliya   siyosatlarini   noto’g’ri
olib   borish,   iqtisodning   «dollarlashuvi»,   «rubl   zona»sining   emirilishi,   valyuta
tushumlari   va   milliy   boylikning   chetga   oqib   ketishi   va   boshqalar   inflyatsiya
jarayonining yana rivojlanishiga olib kelgan. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi.
1. Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi: 
-   ishlab   chiqarish   hajmi   tushib   ketadi   baholarning   oshib   borishi   ishlab   chiqarish
istiqbollariga to’g’onoq bo’ladi.
-   kapitalning   asosiy   qismi   ishlab   chiqarishdan   savdo   (muomala)   sohasiga,
vositachilik   sohasiga   oqib   o’tadi.   Chunki   ishlab   chiqarishdan   ko’ra   savdo
sohasidagi kapital tezroq va ko’proq foyda keltiradi;
-   baholarning   o’zgarib   turishi   olib-sotarlikni   rivojlantiradi,   arzon   vaqtida   olib,
qimmat bo’lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi;
- kredit berish jarayonlari cheklangan bo’ladi. Qarz oluvchilar ko’payadi-yu, qarz
beruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutqazishi mumkin;
- davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va h.q.
2.   Aholining   kam   daromad   oluvchi   qismining   sotsial   jihatdan   ahvoli
yomonlashadi. Ularning real daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar
o’sishidan   tushib   ketishi   natijasida   aholining   hayot   darajasi   pasayadi.   Ayniqsa,
nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli qiyinlashishi mumkin.
Inflyatsiya   aholi   jamg’armalarininig   qadrsizlanishiga   olib   keladi.   Ba’zida
inflyatsiya aholi ba’zi qatlamlarining (savdo-sotiq sohasida) boyishiga olib keladi.
Davlat   aholining   daromadlar   darajasini   tenglashtirish   maqsadida   daromad   va
soliqlarni   indeksatsiya   qilib   boradi.   O’zbekistondagi   inflyatsiya   bu   mustaqil O’zbekiston   zaminida   vujudga   kelgan   inflyatsiya   emas.   Tarixan   bu   inflyatsiya
sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat
boshqaruvida   iqtisodga   nisbatan   siyosatga   ko’p   e’tibor   berganidadir.   Natijada
ishlab   chiqarish   sur’tlari   tushib   ketdi.   Tovar   kamyobligi   yashirin   jarayon   bo’lib,
tovarlarni   ishlab   chiqarish   uchun   ko’p   xarajat   qilinsada   (xom   ashyolarning   narxi
yuqoriligi   tufayli)   tovarlar   past   bahoda   sotilgan.   Farq   davlat   byudjetidan   qoplana
borgan.   1992   yilning   boshidan   erkin   baholarga   o’tish   natijasida   (oziq   ovqat   va
yoqilgi resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tez sur’atlar bilan
rivojlanib ketdi.
Xulosa qilib aytganda pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular
ijtimoiy   mehnat   taqsimoti,   ayirboshlash,   tovar   ishlab   chiqarishning   rivojlanishi
natijasida   vujudga   kelgan.   Yevropada   urushdan   keyin   bir   qator   mamlakatlarda
oltin standartni yana qaytadan tiklashga bo‘lgan urinishlar kerakli natija berm adi.
XX asrning ikkinchi yarmida g‘arb mamlakatlarida iqtisodiy nazariya uchun «pul
renessansi»   deb   nomlangan   xo'jalik   munosabatlari   tizimida   pulning   faoliyat
ko'rsatishi   muammolariga   tobora   kuchayib   boradigan   qiziqish   xaraktedidir.
Bugungi   kunda   pul   va   pu!   siyosatining   nazariy   muammolari   g'arb
iqtisodchilarining   bir-biriga   qarama-qarshi   bo‘Igan   ikki   oqimi   -   keynschilik   va
monetarizm   o'rtasida   kuchli   munozaralar   va   raqobat   maydoniga   aylangan.
Mavzuning mazmuni. Pulning mohiyati haqidagi nazariyada uch asosiy yo'nalishni
ajratib   ko'rsatish   mumkin:   metallistik,   nominalistik   va   miqdoriy.   Mavzuning
obyekti   va   subyekti.Pulning   alohida   tovar   sifatidagi   mohiyatini   hech   bir   nazariya
to‘g‘ri   va  batafsil  yorita olmagan.  Siyosiy  iqtisodiy  toifa sifatida  «Pul  bu  nima?»
ekanligini   aniqlash,   ularning   fundamental   xususiyatlari   va   sabablarini   aniqlashga
intilish iqtisodiy fikrlashning ko‘p asrlik tarixi orqali o'tadi. Biroq bugungi kunda
ham   pulning   nima   ekanligi   va   uning   takror   ishiab   chiqarish   aloqalari   tizimida
egallagan o‘rni haqida umumiy bir ilmiy tasavvur yo'q. 
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari: 1. Sherqul   Shodmonovich   Shodmonov,Mavluda   Tursunovna   Yaxshiyeva,
Ravshan Aminbayevich Yusupov  - PUL NAZARIYASI. 
2. https://uz.templeprotestant.org     
3. https://trainingtools.ru     
4. https://uz.m.wikipedia.org     
5. https://fayllar.org
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский