Pul. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	240.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

5 Продаж

Pul. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari

Купить

Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari
Mundarija:
Kirish
Asosiy qism
I-bob. Pul moumalasi haqida
1.1.Pul aylanishi va uning mohiyati.
1.2.Pul aylanishining tarkibiy qismlari
1.3.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida pul aylanishining tartibi
II-bob. Pul tizimi va pul muomalasi
2.1.Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
2.2. O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi.
2.3. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi
iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi
bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari
yotadi. Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash
va pul muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Bozor iqtisodi erkin tovar-pul
munosabatlarga asoslangan iqtisodiy monopoliyani inkor qiluvchi, ijtimoiy
taraqqiyotga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo’nalishiga ega bo’lgan va
boshqarilib boriladigan iqtisoddir.
Pul aylanishining sodda chizmasida faqat aholi va korxona, tashkilotlar
o‘rtasidagi pul harakati tasvirlanadi Bunda pul aylanishining asosiy ikki omili: bir
tomondan – tovar va resurslar harakati bilan; - ikkinchi tomondan – pul harakati
ko‘rsatilgan. Bunda davlat tashkilotlari, moliyaviy bozor, pul bozorlari, eksport va
import va boshqa iqtisodiy munosabatlar aks etmagan.
P ul aylanishining birinchi turiga, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur
jami resurslar – mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va
aksincha, aholi tomonidan davlat, kooperativ – savdo tashkilotlaridan, kolxoz
bozorlaridan, fuqarolardan iste’mol uchun zarur tovarlarni sotib olish va aholining
yuqoridagi sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi
hisob – kitoblar va boshqalar kiradi.
Korxona tashkilotlarining vaqtincha bo‘sh turgan pullari ularning roziligiga
asosan bank tomonidan kredit resurslari sifatida ishlatilishi mumkin. Korxona,
tashkilotlarining bo‘sh pul mablag‘laridan tashkari, banklar jamoat
tashkilotlarining, byudjet, sug‘urta tashkilotlarining, aholining banklardagi pul
mablag‘laridan o‘z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo‘jaligi tarmoqlariga
kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag‘larining
yig‘ilish jarayoni pul aylanishida namoyon buladi.

I-bob. Pul moumalasi haqida
1.1.Pul aylanishi va uning mohiyati
Naqd pulsiz va naqd pul o‘tqazish yo‘li bilan amalga oshiriladigan to‘lovlarning
yig‘indisi pul aylanishni tashkil qiladi.
Xalq xo‘jaligi tarmoqlarida yaratilgan tovarlarning barchasi pul yordamida
ayirbosh qilinadi. Pul aylanishiga tovar aylanishning pul shaklidagi ko‘rinishi deb
qarab bo‘lmaydi. Chunki pul aylanishi tovar aylanishidan kengroq bo‘lib, u
tovarning sotilishi va sotib olinishidan tashqari, har xil sohalarda mehnatga haq
to‘lash jarayonini ham o‘z ichiga oladi.
Pul aylanishining sodda chizmasida faqat aholi va korxona, tashkilotlar
o‘rtasidagi pul harakati tasvirlanadi (1 – chizma). Bunda pul aylanishining asosiy
ikki omili: bir tomondan – tovar va resurslar harakati bilan; - ikkinchi tomondan –
pul harakati ko‘rsatilgan. Bunda davlat tashkilotlari, moliyaviy bozor, pul
bozorlari, eksport va import va boshqa iqtisodiy munosabatlar aks etmagan. Aholi
va korxonalar hech kanday vositalarsiz, to‘g‘ridan – to‘g‘ri iqtisodiy munosabatda
bo‘ladilar. 1.1 – chizma
Iqtisodiy tizimda tovar pul aylanishining sodda ko‘rinishi
Tovarlarning ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan resurslar

Ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan resurslari va tovarlar harakati soat millari
harakati buyichadir. Bu ko‘rinishda rusurslarning barchasi faqatgina axolining
o‘ziga tegishli deb qaralgan va bu resurslar korxonalarning tovar va boshqa
Aholi
tashkilotlari
Aholi Tovar va mahsulotlarnu sotib
olish uchun qilinadigan
harajatlar
Resurslar uchun to`lovlar Tovarlar va mahsulotlar

mahsulotlariga ayirbosh qilinadi. Bu jarayonning amalga oshishida pul kabi
vositachi ishtirok qilmaydi. Ayirboshlash jarayoni pulsiz muvozanat tariqasida
namoyon buladi. Ayirboshlashning oddiy shakli, mazmun jihatidan sodda bo‘lsa –
da, amalga oshirish jarayonida ma’lum qiyinchiliklar mavjud.
Shuning uchun tomonlar o‘rtisidagi oldi – sotdi jarayonini tezroq va samaraliroq
amalga oshiruvchi vositachi zarur. Bu jarayonning kechishi, ishlab chiqarish uchun
zarur bo‘lgan moddiy va mehnat resurslari shu resurslar uchun to‘lovlar – ish haqi,
renta to‘lovlari, foiz daromadlari bilan bog‘langan holda tovar va pul massasini
tenglashtiruvchi mustaqil aylanishni yuzaga keltiradi.
Sovar bozori va resurslar bozorining yuzaga kelishi, mahsulot va milliy
daromadning yuzaga kelishiga olib keladi. Milliy daromadning bir qismi aholi
tomonidan jamg‘arilib moliyaviy bozorlar orqali investitsiya shaklida korxona,
tashkilotlar ixtiyoriga kelib tushadi, bir qismi esa davlat zayomlari orqali byudjet
defitsitini qoplashga yo‘naltiriladi. Natijada pul oqimi o‘zining asosiy yo‘nalishlari
orqali korxona, tashkilot, aholi, tovarlar bozori va resurslar bozoridan o‘tib moliya
bozori va davlatgacha yetib keladi, ya’ni, aholiga kelib tushadigan daromadning
bir qismi soliqlar sifatida davlat ixtiyoriga kelib tushadi. Shuning uchun ham pul
aylanishining salmoqli qismini milliy daromadni yaratish, taqsimlash va qayta
taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar tashkil qiladi. Milliy daromadni
yaratishda pul aylanishi jamiyat a’zolari bilan korxonalar o‘rtisidagi to‘lovda
namoyon bo‘ladi.
Pul aylanishing quyidagi guruhlarini ifodalash mumkin:
ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lovlar (ishlab chiqarish
vositalarini sotib olish, ish haqi to‘lash va b.);
harajatlarni qoplash uchun kelib tushadigan tushumlar va jamg‘armalarni tashkil
qilish;
turli xil moliyaviy majburiyat va daromadlardan to‘lovlarni amalga oshirish va
boshqa to‘lovlar. Korxonalar oladigan daromadlardan byudjetga to‘lovlar, ya’ni
soliqlar va boshqa to‘lovlarning amalga oshirilishi ham pul aylanishining bir
qismini tashkil qiladi.

Pul aylanishi moliyaviy resurslardan foydalanish jarayonini ham o‘z ichiga
oladi. Kapital mablag‘lardan foydalanish va ba’zi sohalarda harajatlarni
moliyalashtirish, banklar tomonidan kreditlash jarayonining amalga oshirilishi ham
pul oborotining yuzaga kelishi uchun zarur shartlardan hisoblanadi. Kreditlash
uchun zarur bo‘lgan kredit resurslarni pulning uzluksiz aylanishi natijasida
vujudga keladi. Korxona, tashkilotlar tomonidan moddiy boyliklar, materiallar,
yoqilg‘i va boshqalarni sotib olish uchun muljallangan pul mablag‘lari oldindan
avanslashtiriladi. Qiymat pul shaklidan tovar shakliga utadi. Ishlab chiqarilgan
mahsulot sotiladi va mol yetkazib beruvchining hisob varag‘iga pul mablaglari
kelib tushadi. Shu tariqa korxonalarning puli uzluksiz aylanib turadi. Tovarlar
uchun to‘lovlar naqd pulsiz amalga oshirilgani uchun korxona hisob varag‘iga
kelib tushgan pul, uni ishlatishga zarurat tug‘ilgunga qadar banklarda saqlanadi.
K orxona tashkilotlarining vaqtincha bo‘sh turgan pullari ularning roziligiga
asosan bank tomonidan kredit resurslari sifatida ishlatilishi mumkin. Korxona,
tashkilotlarining bo‘sh pul mablag‘laridan tashkari, banklar jamoat
tashkilotlarining, byudjet, sug‘urta tashkilotlarining, aholining banklardagi pul
mablag‘laridan o‘z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo‘jaligi tarmoqlariga
kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag‘larining
yig‘ilish jarayoni pul aylanishida namoyon buladi.
Korxona tashkilotlarning kreditlashda pul mablag‘lari vaqtincha foydalanishga
beriladi. Kredit berish va kredit hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olish,
ularni boshqa ishlab chiqarish harajatlari uchun sarflash va keyinchalik kreditni
to‘lash ssuda hisobiga mablag‘ o‘tkazish jarayoni pul aylanishining unsurlaridan
biri hisoblanadi.
Pul oboroti investitsiya bilan bog‘lik harajatlarni, sug‘urta jarayonlarini amalga
oshirishni, mulkni, hayotni, transport vositalarini, bog‘larni, boshqa buyumlarni
sug‘urta qilish va uni to‘lashni o‘z ichiga oladi.
Pul aylanishi aholi tomonidan uy – joy, kommunal xizmatlar, gaz, elektro
energiyasi, aloqa xizmatlari uchun to‘lovlar, madaniy – maishiy xizmat ko‘rsatish
korxonalariga to‘lovlar, transport uchun va boshqa tulovlarni, a’zolik badallari va
paylarni to‘lashni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, pulning ayrim yo‘nalishlarda

harakatini ko‘rib chiqqan holda, pul aylanishining mohiyatini quyidagicha
ta’riflash mumkin. Pul aylanishi, bu naqd pullik va pul o‘tkazish yo‘li bilan olib
boriladigan hisob – kitoblarning yig‘indisidir.
Pul aylanishini ikki asosiy belgiga: birinchidan, jami ijtimoiy mahsulot ishlab
chiqarish va ikkinchidan, pulning funksiyalariga ko‘ra tarkibiy qismlarga bo‘lish
mumkin. Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq holda pul
aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog‘liq
aylanishga bo‘linadi.
Pul aylanishining birinchi turiga, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur jami
resurslar – mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va aksincha,
aholi tomonidan davlat, kooperativ – savdo tashkilotlaridan, kolxoz bozorlaridan,
fuqarolardan iste’mol uchun zarur tovarlarni sotib olish va aholining yuqoridagi
sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob –
kitoblar va boshqalar kiradi.
Pul aylanishining ikkinchi turiga ishchi xizmatchilarga ish haqi to‘lash, milliy
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog‘liq to‘lovlar, kreditlash
jarayoni bilan bog‘lik to‘lovlar va boshqa tovar harakati bilan bog‘lik bo‘lmagan
to‘lovlar kiradi.
Pul funksiyalari va to‘lov turiga ko‘ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz
aylanishga bo‘linadi.
Pul aylanishining asosiy qismini naqd pulsiz aylanish, ya’ni korxona,
tashkilotlar o‘rtasidagi, ularning davlat byudjeti, kredit tashkilotlari bilan naqd
pulsiz bir hisob raqamidan ikkinchi hisob raqamiga mablag‘ o‘tkazish yo‘li bilan
amalga oshiriladigan aylanish tashkil qiladi.
Pul aylanishi tarkibida naqd pulsiz aylanish salmog‘ining yuqori bo‘lishining
sababi, avvalambor korxona, tashkilotlar o‘rtasida iqtisodiy munosabatlarning
rivojlanishi, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishni yuksaltirish zarurligi,
ba’zi bir tarmoqlarning ixtisoslashuvi, kredit tizimining takomillashuvi va
boshqalardir.
Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklar aylanishi bilan
bog‘lik bo‘lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o‘rtasida olib boriladi.

Notovar tavsifdagi hisob – kitoblarga milliy daromadni taqsimlash, qayta
taqsimlash bilan bog‘lik bo‘lgan tovarlar, daromaddan to‘lovlar, har xil badallari
soliqlari, kreditlarni to‘lash, uy – joy, har xil xizmatlar uchun to‘lovlar va
boshqalar kiradi.
Tovarlar harakati bilan bog‘lik bo‘lgan hisob – kitoblarning naqd pulsiz
o‘tkazilishi, moddiy boyliklarni yetkazib berish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun
to‘lov muddatini yaqinlashtirishga yordam beradi. Tovar moddiy boyliklar va
xizmatlar uchun to‘lovlarning o‘z vaqtida o‘tkazilmasligi korxonalar
mablag‘larining xo‘jalik aylanishidan chiqib ketishga, ko‘zlagan rejalarni
bajarishga mablag‘larning yetishmasligiga olib keladi. To‘lovning tovarlarni
olishdan oldin amalga oshirilishi mol sotib oluvchi korxona mablag‘larining
xo‘jalik aylanishidan chiqib ketishiga olib keladi. Shuning uchun tovarlar harakati
va to‘lovlar bir – biriga mos kelishi katta ahamiyatga ega.
Naqd pullik aylanish – bu naqd pul yordamida amalga oshiriladigan to‘lovlar
yig‘indisidir. Bu aylanish pul o‘zining to‘lov va muomala vositasi funksiyalarini
bajarishida yuzaga keladi.
Naqd pullar muomala vositasi sifatida aholi bilan korxona, tashkilotlar
o‘rtasida, aholi bilan aholi o‘rtasidagi tovarlar sotib olishda va sotishda
qo‘llaniladi.
Pul to‘lov vositasi sifatida ish haqi, nafaqalar, mukofotlar, yakka tartibdagi
qurilish uchun beriladigan kreditlar, sug‘urta to‘lovlarni to‘lashda namoyon
bo‘ladi.
Undan tashqari naqd pullik aylanishga:
kommunal xizmatlar uchun to‘lovlar;
maishiy xizmatlar uchun to‘lovlar;
sug‘urta tashkilotlariga paylarni to‘lash; - bank kreditini to‘lash;
matbuot tashkilotlariga paylarni to‘lash;
aksionerlik jamiyatlari bilan a’zolari o‘rtasidagi to‘lovlar va boshqa to‘lovlar
kiradi.
Korxona, tashkilotlarning bankdagi hisob raqamidagi pul mablag‘lari quyidagi
yo‘llar bilan naqd pulga aylanadi:

ishchi xizmatchilarga ish haqi berish;
ko‘rsatilgan xizmatlar, mehnat uchun to‘lovlar;
nafakalar to‘lash;
har xil mukofotlar;
aholidan qishloq xo‘jalik mahsulotlari, tovarlar sotib olishda;
davlat zayomlari va lotoreya biletlari buyicha to‘lovlar;
aholi banklardan jamg‘armalarini olganda;
aholiga sug‘urta to‘lovlarini to‘laganda va xokazo.
Naqd pullar cheklangan miqdorda muomalaga chiqariladi.
Naqd pullarni muomalaga chiqarilishi ustidan bank nazorat olib boradi.
Pulning naqd pulsiz aylanishiga o‘tganidan naqd pullik aylanishga ko‘proq
o‘tishi pul muomalasi uchun xatarliroq hisoblanadi. Shuning uchun ham pulning
naqd pullik aylanishga o‘tish jarayoni davlatning Markaziy banki tomonidan
nazorat qilib borilishi kerak.
Pul aylanishi bo‘limlari o‘rtasida yuzaga keladigan nomutanosiblik iqtisodiy
choralar ishlab chiqish va amalga oshirish yo‘li bilan yo‘kotilishi kerak.
Buning uchun muomalaga xalq ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan tovarlarni ishlab
chiqish va sotish, aholiga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot va muassasalar sonini va
xizmat turlarini yaxshilash naqd pullarning naqd pulsiz aylanishga o‘tish
jarayonini tezlashtiradi. Bu o‘z navbatida mazkur mablag‘lar hisobidan ishlab
chiqarish jarayonini kengaytirishga imkon beradi.
Ba’zi adabiyotlarda naqd pul aylanishi va pul muomalasi tushunchalari bir xil
mohiyatga ega degan xato fikrlarni ham uchratish mumkin. Pul muomalasining
uziga xos xususiyati shundaki, bir pul belgisi bir necha marta to‘lovlarni amalga
oshirishda ishlatilishi mumkin. Muomalada bo‘lgan naqd pul massasi ma’lum bir
davrda (oy, uch oy, yil) da o‘zgarmas bo‘lib turgan holda, naqd pul oboroti pul
birligining aylanish tezligiga ko‘ra muomaladagi naqd pul miqdoridan bir necha
marta ko‘p bo‘lishi mumkin va aksincha.

1.2.Pul aylanishining tarkibiy qismlari . (Naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitob
shakllaridan foydalanish tartibi)
Naqd pul aylanishi pulning muomala vositasi vazifasidan kelib chiqadi.
Naqd pul aylanishi deganda, ma’lum davrda naqd pullar vositasida amalga
oshirilgan barcha to‘lovlar yig‘indisi tushuniladi. Bu to‘lovlar banknot yoki
tangalar orqali amalga oshiriladi.
Naqd pullar harakati bankdan boshlanadi, ular bankdan chiqib korxona va
tashkilotlarning kassalariga kelib tushadi. Korxona va tashkilotlar esa bu pullarni
ish xaqi, stipendiya, nafaqa va boshqa to‘lovlar sifatida kishilarga to‘laydilar.
Kishilar o‘z navbatida bu pullarga tovarlar sotib oladilar, o‘zlariga ko‘rsatilgan
xizmatlar haqini to‘laydilar. Bu pullar yana savdo va xizmat ko‘rsatuvchi
korxonalar kassalariga kelib tushadi. Ular esa naqd pul tushumlarini o‘zlariga
xizmat ko‘rsatuvchi bankka topshiradilar. Naqd pullar harakati ana shu tarzda
yakunlanadi va yangidan boshlanadi. Bu hol to‘xtovsiz takrorlanaveradi, ya’ni:

Naqd pul aylanishi quyidagi hollarda ro‘y beradi:
Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar bilan aholi o‘rtasida ish haqi, mukofotlar va
boshqa to‘lovlarni to‘lash, tovarlar sotib olish, hamda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun
haq to‘lash jarayonida:

Bank

Korxona Korxona

korxona aholi

Davlat muassasalari bilan aholi o‘rtasida pensiya, nafaqa, stipendiya, yutuqlar,
soliqlar va boshqalarni to‘lash jarayonida:

davlat aholi

Bank tizimi bilan aholi o‘rtasida qarz olish va uni qaytarish, qarz foizini to‘lash,
omonatlar qo‘yish va olish jarayonida:

bank aholi

Aholining turli qatlamlari o‘rtasida bozorda turli mahsulotlar sotib olish,
ko‘rsatilgan xizmatlarga haq to‘lash jarayonida:

aholi aholi

Naqd pul aylanishi pul aylanishi ishtirokchilaridan biri albatta, aholi vakili
bo‘lishini taqozo etadi.
Naqd pullar cheklangan miqdorda muomalaga chiqariladi va buning ustidan
banklar nazorat olib boradilar. Bankka topshirilgan naqd pul osonlikcha pul
topshiruvchining hisob–raqamidagi yozuvga aylanadi. Hisob raqamidagi yozuvlar

esa o‘z navbatida naqd pulga aylanishi mumkin. Mamlakat Markaziy banki
muomaladagi naqd pul massasini quyidagicha aniqlaydi va boshqarib boradi:

Aholi qo‘lidagi naqd pullar

Korxonalar kassa qoldiplari Muomaladagi

Banklararo kassalardagi naqd pullar naqd pullar

Muomaladagi naqd pul massasining asosiy qismini aholi qo‘lidagi pul tashkil
etadi. Ularni hisoblash va tartibga solish nihoyatda qiyin jarayondir. Ana shu
sababli aholi qo‘lida haddan tashqari ko‘p miqdorda naqd pul to‘planib qolishi
salbiy oqibatlarga olib keladi.
Aholi qo‘lidagi naqd pullarni quyidagicha tartibga solish mumkin:
aholi ehtiyojlarini to‘liq qondirish uchun sifatli tovarlar ishlab chiqarish va
xizmatlar ko‘rsatish;
tovarlar va xizmatlarga xaq to‘lashda cheklar, kredit va plastik kartochkalar hamda
boshqalarni joriy etish;
aholi mablag‘larini turli - tuman omonatlar va jamg‘armalar sifatida banklarga jalb
qilish;
aholiga qiymatli qog‘ozlarni sotish, ularning mablag‘larini iqtisodiyotni
rivojlantirishga sarflash va boshqalar.
Mustaqillik yillarida pul muomalasini tartibga solish mexanizmlari
takomilashtirildi, savdo va xizmat ko‘rsatish faoliyatidan tushadigan naqd pul
tushumini to‘liq inkassatsiya qilish hamda korxonalar va aholining naqd pulga
bo‘lgan talabini ularning birinchi murojatiga ko‘ra ta’minlash borasidagi
qonunchilik talablari kuchaytirildi. Ushbu jarayonlarni monitoring qilish agar
muammo yuzaga kelganda uni tezkor hal qilishning samarali tizimi shakillantirildi.
Xususan, pul muomalasini boshqarishning bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lmagan
usullari va mexanizmlari bekor qilindi.

Amalga oshirilgan tadbirlar natijasida inflyatsiya darajasining keskin pasayishiga
erishildi.

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Naqd pulsiz hisob-kitoblar
to‘g‘risida”gi Nizomi mamlakatimiz bank va xo‘jalik amaliyotida naqd pulsiz
hisob-kitob shakllaridan foydalanish tartibini belgilab beradi. Mazkur Nizom
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik
kodeksiga muvofiq ravishda ishlab chiqilgan.
Nizomda naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi mustaqil shakllaridan
foydalanishga ruxsat etilgan:
to‘lov talabnomalari;
to‘lov topshiriqnomalari;
cheklar;
hujjatlashtirilgan akkreditivlar; – inkasso.
To‘lov talabnomalari orqali yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar
uchun to‘lovlar undiriladi. Bunda to‘lovni amalga oshirishga asos bo‘lib, mol
yetkazib beruvchi va to‘lovchi o‘rtasidagi qarzdorlikni tasdiqlovchi solishtirish
dalolatnomasining mavjudligi hisoblanadi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning to‘lov talabnomasi shaklidan keng ko‘lamda
foydalanish xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik
miqdorini oshishiga xizmat qiladi. Chunki ushbu shakl vositasida to‘lovi amalga
oshirilmasdan olingan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha hisob-kitoblar
amalga oshiriladi.
Xalqaro amaliyotda haqi to‘lanmasdan olingan tovarlar kreditga sotilgan
hisoblanadi va ular tijorat veksellari bilan rasmiylashtiriladi. Respublikamiz
amaliyotida veksellar muomalasi mavjud emas. Buning ustiga, haqi to‘lanmasdan
olingan tovarlar kreditga sotilgan deb hisoblanmaydi.
To‘lov topshiriqnomasi - bu sotib oluvchining yetkazib berilgan tovarlar va
ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan to‘lovlarni amalga oshirish to‘g‘risida o‘z
bankiga bergan yozma topshirig‘idir.

1.2.1-rasm. To‘lov topshiriqnomasi orqali hisob-kitoblarni amalga oshirish
tartibi
Bu yerda:
– oldi-sotdi shartnomasini imzolash;
– mol yetkazib beruvchi oldi-sotdi shartnomasiga muvofiq tovarlarni hamda
tovarlar bilan bog‘liq hujjatlarni jo‘natadi;
– sotib oluvchi to‘lovni amalga oshirish maqsadida o‘z bankiga to‘lov
topshiriqnomasi yozadi;
– sotib oluvchining banki sotib oluvchining to‘lov topshiriqnomasiga asosan
to‘lovni amalga oshiradi;
– to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi xabar mol yetkazib beruvchining
bankiga yetkaziladi;
– mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining
joriy schyotiga o‘tkazadi;
– mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma.
2.1-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, to‘lov topshiriqnomalari orqali
hisoblashishlar sotib oluvchiga yetkazib beriladigan tovarlarning sifatini nazorat
qilish imkonini beradi, chunki sotib oluvchi tovarlarning sifatini tekshirgandan
keyingina to‘lov topshiriqnomasi yozadi. Shu jihatdan olganda, to‘lov Mol yetkazib
beruvchining banki
(6)
(5)

Sotib oluvchining
banki (4)

(7) (3)
(2)

Mol yetkazib
beruvchi

(1)

Sotib oluvchi

topshiriqnomasi sotib oluvchi uchun qulay bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitob shakli
hisoblanadi.
Ayni vaqtda, naqd pulsiz hisob-kitoblarning to‘lov topshiriqnomasi shakliga xos
bo‘lgan ayrim kamchiliklarning mavjudligini e’tirof etish joiz. Fikrimizcha,
ulardan asosiylari quyidagilardir:
yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lov
kafolatlanmagan;
yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lov summasining
asosiy qismi (50 foizdan ortiq qismi) oldindan to‘langanda sifatsiz tovarlar
yetkazib berish, tovarlarni o‘z vaqtida yetkazib bermaslik, xizmatlarni sifatli tarzda
ko‘rsatmaslik yoki tovarlarni umuman yetkazib bermaslik (xizmatlarni
ko‘rsatmaslik) xavfi saqlanib qoladi.
To‘lov topshiriqnomalarida to‘lovning kafolatlanmaganligi xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirish nuqtai-
nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki ko‘pchilik o‘tish iqtisodiyoti
mamlakatlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning pul oqimi barqarorligini
ta’minlash muammosi mavjud. Bunday sharoitda yetkazib berilgan tovarlar va
ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovning kafolatlanganligini ta’minlash, uni o‘z
vaqtida amalga oshirilishiga erishish to‘lovsizlik muammosini hal qilish jihatidan
muhim amaiy ahamiyat kasb etadi.
Quyidagi rasm ma’lumotlari orqali respublikamiz bank amaliyotida
hujjatlashtirilgan akkreditivlarning asosiy shakli sifatida keng qo‘llanilayotgan
ta’minlangan akkreditivlar vositaisda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
tartibini ko‘rib chiqamiz.

(6)

(1)
1.2.2-rasm. Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlar orkali
hisobkitoblarni amalga oshirish tartibi
Bu yerda:
– oldi-sotdi shartnomasini imzolash;
– sotib oluvchi akkreditiv ochish to‘g‘risida o‘z bankiga ariza beradi;
– sotib oluvchining banki sotib oluvchining joriy schyotidan to‘lov summasini
olib, uni alohida schyotda (22602-schyotda) deponentlaydi;
– sotib oluvchining banki mol yetkazib beruvchining bankini akkreditiv
ochilganligi to‘g‘risida yozma ravishda xabardor qiladi;
– mol yetkazib beruvchining banki mol yetkazib beruvchiga
hujjatlashtirilgan akkreditiv ochilganligi to‘g‘risidagi xabarni yetkazadi;
– mol yetkazib beruvchi tovarlarni jo‘natadi;
Mol yetkazib
beruvchining
(13)banki (8)
(9)

(4)

(12)
Sotib oluvchining
banki (3) (10)

() (11) 7) (5) (14
(2)
Mol yetkazib
beruvchi Sotib oluvchi

– mol yetkazib beruvchi tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zining bankiga
uzatadi;
– mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni
tekshiradi va qabul qilib oladi (agar hujjatlarda xatoliklar mavjud bo‘lsa, u holda
hujjatlar to‘g‘rilash uchun mol yetkazib beruvchiga qaytariladi);
– mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib
oluvchining bankiga jo‘natadi;
– sotib oluvchining banki deponent schyotidagi mablag‘lar hisobidan to‘lovni
amalga oshiradi;
– sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga
beradi;
– mol yetkazib beruvchining bankiga to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi
xabar yetkaziladi;
– mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining
joriy schyotiga o‘tkazadi;
– mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma.
1.2.2-rasmdan ko‘rinadiki, ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda yetkazib
berilgan tovarlar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar to‘liq
kafolatlangan. Bu esa, o‘z navbatida, to‘lovsizlik muammosini hal qilish, xo‘jaik
yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirish
nuqtai-nazaridan ijobiy holat hisoblanadi.
Ayni vaqtda, ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarga xos bo‘lgan qator
kamchiliklar mavjud deb hisoblaymiz. Fikrimizcha, ulardan asosiylari sifatida
quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar pul mablag‘larining ma’lum qismi ularning xo‘jalik
aylanmasidan chiqib qoladi. Deponentlangan pul mablag‘laridan sotib oluvchi
o‘zining xo‘jalik faoliyatida foydalana olmaydi, tijorat banki esa deponentlangan
mablag‘ga foiz hisoblamaydi.
Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda to‘lovni amalga oshirish davri
cho‘zilib ketadi, hujjatlar nisbatan uzoq aylanadi. Natijada tovarlarni sotish
jarayoni ham cho‘zilib ketadi.

Ta’minlangan hujjatlashtirilgan akkreditivlarda deponent qilingan pul
mablag‘larining real qiymatini pasayish xavfi saqlanib qoladi. Mazkur xavf
inflyatsiya va vayutalarning almashuv kurslarini o‘zgarishi bilan bog‘liq.
Inflyatsiyaning kuchayishi natijasida milliy valyutada deponent qilingan
mablag‘larning real qiymati pasayadi, valyuta riski ta’sirida esa, milliy va xorijiy
valyutalarda deponent qilingan mablag‘larning real qiymati pasayishi mumkin.
Quyidagi rasm ma’lumotlari orqali hujjatli inkasso vositasidagi naqd pulsiz hisob-
kitoblarni amaga oshirish tartibini ko‘ramiz.

( 1 3) ( 3) (7) (8)
(10) (2)

1.2.3-rasm. Hujjatli inkasso orqali hisob-kitoblarni amalga oshirishi tartibi

Bu yerda:
– oldi-sotdi shartnomasini imzolash;
– mol yetkazibberuvchi tovarlarni jo‘natadi;
– mol yetkazib beruvchi tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zining bankiga
uzatadi;
Mol yetkazib
beruvchining
banki (4) (12)

(5)

Sotib oluvchining
banki (6) (9)
(11)

Mol yetkazib
beruvchi

(1)

Sotib oluvchi

– mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni
tekshiradi va qabul qilib oladi (agar hujjatlarda xatoliklar mavjud bo‘lsa, u holda
hujjatlar to‘g‘rilash uchun mol yetkazib beruvchiga qaytariladi);
– mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib
oluvchining bankiga inkasso uchun jo‘natadi;
– sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni inkassoga qabul
qiladi;
– sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni kelib
tushganligi to‘g‘risida sotib oluvchini xabardor qiladi;
– sotib oluvchi to‘lov topshiriqnomasi yozadi;
– sotib oluvchining banki to‘lov topshiriqnomasiga asosan to‘lovni amalga
oshiradi;
– sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga
beradi;
– mol yetkazib beruvchining bankiga to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi
xabar yetkaziladi;
– mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining
joriy schyotiga o‘tkazadi;
– mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma.
1.2.3-rasmdan ko‘rinadiki, hujjatli inkassoda sotib oluvchini to‘lovni o‘z vaqtida
amalga oshirishga undovchi o‘ziga xos bosim o‘tkazish imkoniyati mavjud. Ya’ni,
sotib oluvchining banki to‘lov amalga oshirilmasdan turib, tovarlar bilan bog‘liq
bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga bermaydi. Sotib oluvchi esa, hujjatlarni olmasa
tovarni ola olmaydi. Tovarni o‘z vaqtida olmaslik, birinchidan, sotib oluvchining
ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; ikkinchidan,
ortiqcha harajat qilishiga sabab bo‘ladi. Chunki tovarni omborxonalarda yoki tovar
stansiyalarida turib qolganligi uchun sezilarli miqdorda penya to‘lashga to‘g‘ri
keladi.
Fikrimizcha, hujjatli inkasso vositasida amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-
kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik – bu to‘lovning

kafolatlanmaganligidir. Shu sababli, bir-birini yaxshi bilgan va doimiy aloqada
bo‘lgan hamkor korxonalar o‘rtasida hujjatli inkassodan foydalanishni maqsadga
muvofiq, deb hisoblaymiz.
Respublikamiz xo‘jalik amaliyotida tijorat veksellari muomalasi mavjud emas. Bu
esa, naqd pulsiz hisob-kitoblarning sof inkasso shaklidan foydalanish imkonini
bermaydi. O‘z navbatida, sof inkassoning mavjud emasligi naqd pusiz hisob-kitob
shakllaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirishga sabiy ta’sir ko‘rsatadi.
Tijorat veksellarini indossament orqali boshqa shaxslarga uzatishning mumkinligi
ularning korxonalar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni kamaytirishdagi
ahamiyatini oshiradi. Shu sababli, sof inkasso ham debitorkreditor qarzdorlikni
kamaytirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi 1

Garchi naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish to‘g‘risidagi me’yoriyhuquqiy
hujjatlarda, avvalo Nizomda hisob-kitob cheklaridan foydalanishga ruxsat etilgan
bo‘lsada, mamlakatimiz xo‘jaik amaliyotida yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-
kitoblarda qo‘laniladigan hisob-kitob cheklari mavjud emas.
1996 yilga qadar yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblarda qo‘laniladigan
hisob-kitob cheklari mavjud edi. Ushbu cheklar limitlashtirilgan chek daftarchalari
ko‘rinishida bo‘lib, bunda cheklar summasi alohida schyotda deponent qilinar edi.
Chek mol yetkazib beruvchining bankiga taqdim etilishi bilan to‘lanar edi. To‘lov
amalga oshirilgandan keyin mol yetkazib beruvchining banki chekni debetli avizo
bilan sotib oluvchining bankiga jo‘natar edi. Sotib oluvchining banki chek
summasini deponent qilingan mablag‘lar hisobidan to‘lab berardi. Ammo 1996
yilga kelib deponentlangan mablag‘lar miqdoridan sezilarli darajada katta bo‘lgan
summaga yozilgan hisob-kitob cheklari muomalada paydo bo‘ldi. Fikrimizcha,
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisob-kitob cheklari
muomalasining vaqtinchalik to‘xtatilishi ana shu sabab bilan izohlanadi.
Shuni tan olish kerakki, limitlashtirilgan chek daftarchalariga asoslangan naqd
pulsiz hisob-kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik shundan iborat ediki, unda
sotib oluvchiga tegishli mablag‘larini uning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi
yuz beradi. Buning sababi shundaki, deponentlangan pul mablag‘idan sotib oluvchi
1

korxona foydalana olmaydi, tijorat banki esa, deponentlangan mablag‘ga foiz
to‘lamaydi. Ammo mazkur hisob-kitob cheklarida to‘lov kafolatlangan edi. Bu esa,
hisob-kitob cheklarining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitorkreditor
qarzdorlik hajmini qisqartirishdagi ahamiyatini oshiradi.
1-paragraf bo‘yicha xulosalar:
respublikamiz amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining sof inkasso,
hisob-kitob cheklari, banklarning orderli cheklari kabi mustaqil shaklari mavjud
emas;
respublikamiz amaliyotida qo‘llanilayotgan to‘lov topshiriqnomalari vositasidagi
hisob-kitoblar qator kamchiliklarga ega;
ta’minlangan hujjatlashtiirlgan akkreditivlarda sotib oluvchilarga tegishil pul
mablag‘larining xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi yuz bermoqda.
Naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish amaliyotini tahlil qilish va
baholashni har bir naqd pulsiz hisob-kitob shaklining umumiy to‘lov
aylanmasidagi ulushini aniqlashdan boshlaymiz. Buning sababi shundaki, har bir
shakl o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, ulardan foydalanish
ko‘lamining o‘zgarishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, to‘lov talabnomasi vositasidagi
hisobkitoblar hajmining oshishi mol yetkazib beruvchi xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning faoliyatiga, pul oqimiga nisbatan salbiy ta’sirning mavjud
ekanligidan dalolat beradi. Chunki to‘lov talabnomalari mahsulot yetkazib
berilgandan keyin uning summasini undirish maqsadida qo‘yiladi. Mahsulot
summasining o‘z vaqtida undirilmasligi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor
qarzdorligining oshishiga olib keladi va shuning asosida ularning moliyaviy
holatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida debitor-kreditor qarzdorlik muammosi
mavjud bo‘lgan sharoitda hujjatlashtirilgan akkreditivlar vositasidagi naqd pulsi
hisob-kitoblar hajmining oshishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki
akkreditivlarda yetkazib berilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan
to‘lov kafolatlangan bo‘ladi.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni qisqartirish
muammosi mavjud bo‘lgan sharoitda to‘lovlarni kafolatlash imkonini beradigan
naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanishga ustuvor darajada ahamiyat
berish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining umumiy
to‘lov aylanmasidagi ulushining holati va dinamikasini ko‘rib chiqamiz.
1.2.1-jadval Naqd pulsiz hisob kitob shakllarining umumiy naqd pulsiz to‘lov
aylanmasidagi ulushi dinamikasi 2

(foizda)
Naqd pulsiz
hisob-kitob
shakllari 2004 2005 2006 2007 2008 2008 yilda
2004
yilga
nisbatan
o‘zgarishi
, f.p.
To‘lov
topshiriqnomasi 57,02 55,06 50,71 51,81 52,18 - 4,84
Inkasso 1,13 0,95 0,93 0,82 0,61 - 0,52
To‘lov talabnomasi 0,82 0,70 0,74 0,39 0,37 - 0,45
Hujjatlashtirilgan
akkreditiv
0,10 0,02 0,04 0,03 0,02 - 0,08
1.2.1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, 2008 yilda to‘lov
topshiriqnomasi vositasida amalga oshirilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarning
umumiy to‘lov aylanmasidagi salmog‘i sezilarli darajada pasaygan. Ushbu
pasayish boshqa naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov aylanmasidagi
ulushlarining oshishi hisobiga yuz berganda edi, u holda mazkur pasayishni ijobiy
holat sifatida baholasak bo‘lar edi. Ammo amalda to‘lov topshiriqnomalari
2

ulushining pasayishi memorial order vositasida o‘tkazilgan to‘lovlar miqdorining
va umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushining oshganligi bilan izohlanadi. Memorial
order orqali amalga oshirilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy to‘lov
aylanmasidagi ulushi 2008 yilda 45,41 foizni tashkil qildi. Bu esa, 2004 yilga
nisbatan 5,23 foizli punktga yuqori demakdir.
1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda naqd pulsiz
hisobkitoblarning inkasso, to‘lov talabnomasi, hujjatlashtirilgan akkreditivlar
shakllarining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushi juda pastligicha qolgan. Bu esa,
naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazkur shakllari vositasidagi naqd pulsiz
hisobkitoblar amaliyotini takomillashtirish borasida dolzarb muammolarning
mavjud ekanligidan dalolat beradi.
Shuningdek, yuqorida keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, yuridik
shaxslar o‘rtasida qo‘llaniladigan hisob-kitob cheklari vositasidagi naqd pulsiz
hisob-kitob shakli mavjud emas. Buning sababi shundaki, mazkur naqd pulsiz
hisob-kitob shakli vosiatsidagi hisob-kitoblar respublikamiz amaliyotida 1996
yilda vaqtinchalik to‘xtatilgan. Buning asosiy sababi shundaki, deponentlangan
chek summalari bilan yozilgan chek summalari o‘rtasida tafovut yuzaga keldi,
ya’ni ta’minlanmagan cheklar muomalada paydo bo‘ldi.
1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, tahlil qilingan davr mobaynida
hujjatlashtirilgan akkreditivlar vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning umumiy
to‘lov aylanmasidagi ulushining pasayishi va past darajadaligi kuzatildi. Bu esa,
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik miqdorini
kamaytirish nuqtai-nazaridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki hujjatlashtirilgan
akkreditivlarda to‘lov kafolatlangan bo‘ladi. Ularning har bir shaklida yetkazib
berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha to‘lov summasi kafolatlangan
bo‘ladi. Ta’minlangan akkreditivlarda to‘lov summasi alohida schyotda
(respublikamiz banklarida 22602-schyotda) deponent qilinadi. Ta’minlanmagan
akkreditivlarda esa to‘lov yuzasidan kafolat tijorat banki tomonidan beriladi.
Bunda akkreditiv bo‘yicha tovar hujjatlari kelib tushganda sotib oluvchining joriy
schyotida pul mablag‘lari bo‘lmasa, to‘lov tijorat banki tomonidan amalga
oshiriladi.

Tijorat banklari tomonidan akkreditiv bo‘yicha to‘lovlar muddatli kreditlar yoki
overdraft kreditlari hisobidan amalga oshiriladi. Kreditlashning aynan qaysi
shaklidan foydalanib, akkreditiv bo‘yicha to‘lovni amalga oshirish masalasi tijorat
banki va mijoz o‘rtasidagi kelishuvga asosan hal qilinadi. Mijoz uchun kredit bilan
bog‘liq bo‘lgan foiz to‘lovlarini tejash nuqtai-nazaridan overdraft kreditidan
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Endi biz naqd pulsiz hisob-kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblarning umumiy
hajmida har bir naqd pulsiz hisob-kitob shaklining ulushi va dinamikasiga baho
beramiz.
1.2.2-jadval Naqd pulsiz hisob kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblarning
umumiy hajmida har bir shaklning ulushi darajasi va dinamikasi
(foizda)
Naqd pulsiz hisob-
kitob
shakllari 2004 2005 2006 2007 2008 2008 yilda
2004 yilga
nisbatan
o‘zgarishi,
f.p.
To‘lov topshiriqnomasi 96,51 97,05 96,74 97,66 98,09 1,58
Inkasso 1,91 1,68 1,77 1,54 1,15 - 0,76
To‘lov talabnomasi 1,39 1,23 1,41 0,74 0,70 - 0,69
Hujjatlashtirilgan akkreditiv
0,19 0,04 0,08 0,06 0,06 - 0,13
Jami naqd pulsiz hisobkitob
shakllari vositasidagi
to‘lovlar
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 x

1.2.2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda to‘lov
topshiriqnomalari vositasidagi hisob-kitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblarning
umumiy hajmidagi salmog‘i yuqori darajada saqlanib qolgan. Buning ustiga, 2006-
2008 yillarda ushbu ko‘rsatkichning amaldagi darajasi o‘sish sur’atlariga ega

bo‘lgan. Mazkur holatlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor
qarzdorlik hajmini qisqartirish nuqtai-nazaridan hamda korxonalarning pul oqimi
barqarorligini ta’minlash jihatidan salbiy holat hisoblanadi. Buning sababi
shundaki, birinchidan, to‘lov topshiriqnomalarida to‘lov kafolatlanmagan;
ikkinchidan, naqd pulsiz hisob-kitoblarning ushbu shaklida ko‘pchilik holatlarda
oldindan to‘lash qo‘llaniladi, bu esa, o‘z navbatida, korxonalar pul mablag‘larini
ularning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishiga, sifatsiz tovarlar yetkazilishiga,
tovarlar yetkazib berishning kechiktirilishiga yoki tovarlarning umuman
yetkazilmasligiga zamin yaratadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, to‘lov talabnomasi vositasidagi hisobkitoblarning
naqd pulsiz hisob-kitoblar umumiy hajmidagi salmog‘ini kichik bo‘lishi ijobiy
holat hisoblanadi. Chunki bunda asosan to‘lov amalga oshirilmasdan realizatsiya
qilingan tovarlar summasi to‘lanadi.
Shuningdek, inkasso vositasidagi hisob-kitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblar
umumiy hajmidagi salmog‘ining kichikligini salbiy holat sifatida baholash
mumkin. Buning sababi shundaki, inkassoda tovarlarning summasini to‘latishda
bank tomonidan to‘lovchiga ma’lum darajada bosim o‘tkazish imkoniyati yuzaga
keladi. Ya’ni, tovarning summasi haqiqatda to‘langandan keyingina tijorat banki
inkassoga qabul qilingan tovar hujjatlarini to‘lovchiga beradi. To‘lovchi tovar
hujjatlarisiz tovarni omborxonalardan yoki yuk bekatlaridan ola olmaydi. Shu
sababli, taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida naqd pulsiz
hisobkitoblarning inkasso shaklidan keng foydalaniladi. Ammo bizning
respublikamizda inkasso vositasida to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarning miqdori katta. Ko‘pchilik hollarda soliq xizmati xodimlari tomonidan
kelgusi davrda to‘lanadigan soliq to‘lovlari bo‘yicha inkasso qo‘yiladi. Buning
natijasida korxonalarg pul oqimining barqarorligiga nisbatan salbiy ta’sir yuzaga
keladi. Shu sababli, naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmida Davlat byudjetiga to‘lovlar
bilan bog‘liq bo‘lgan inkasso vositasidagi hisob-kitoblar ulushining ortishini ijobiy
holat sifatida baholab bo‘lmaydi.

Quyidagi rasmlarning ma’lumotlari orqali respublikamiz amaliyotida mavjud
bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllari vositasidagi hisob-kitoblar miqdorining
dinamikasini ko‘rib chiqamiz.

1.2.4-rasm. To‘lov topshiriqnomasi vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar
dinamikasi, mln.so‘m 4
.
4-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2004-2008 yillarda to‘lov topshiriqnomalari
vositasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar miqdori o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
Bu esa, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘liq
o‘tkazishni ta’minlash, tovarlarni o‘z vaqtida va sifatli qilib yetkazib berish
jihatidan salbiy holat hisoblanadi. Chunki to‘lov topshiriqnomalari vositasida
hisoblashilganda sifatsiz tovarlar tekazib berish, tovarlar yetkazib berishni
kechiktirish yoki yetkazib bermaslik xavfi saqlanib qoladi. Buning ustiga, to‘lov
topshiriqnomalarida yetkazib berilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan
amalga oshiriladigan to‘lovlar kafolatlanmagan. Taraqqiy etgan mamlakatlarda,
jumladan, Markaziy va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining bank amaliyotida
yetkazib beriladigan tovarlarning sifati bo‘yicha tijorat banklari tomonidan
beriladigan kafolatlardan foydalaniladi. Bunda sifatsiz tovar mol yetkazib beruvchi
tomonidan yetkazib berilgan taqdirda, kafolat
bergan bank oldi-sotdi shartnomaisda ko‘zda tutilgan jarima summasini
to‘lovchiga to‘lab beradi va oldindan to‘langan summani qaytarib beradi. Lekin 65888334
48633104
20942476 26891305 35806406
010000000200000003000000040000000500000006000000070000000
2004 2005 2006 2007 2008

O‘zbekiston Respublikasi amaliyotida tovarlarning sifati yuzasidan bank
kafolatlarini berish qo‘llanilmaydi. Fikrimizcha, bank kafolatining mazkur turini
qo‘llash zaruriyati mamlakatimizning xo‘jalik amaliyotida mavjud. Chunki xorijiy
mamlakatlardan import qilingan ayrim asbob-uskunalarning moddiy va ma’naviy
jihatdan eskirganligi va buning natijasida investitsion loyihalarning
samaradorligini ta’minlada muammolarning yuzaga kelganligi kuzatildi. Agar
ushbu sifatsiz uskunalarning sifati bo‘yicha xorijiy banklarning sifat yuzasidan
berilgan kafolatlari mavjud bo‘lganda edi, tashqi savdo shartnomasida ko‘rsatilgan
jarima summalarini xorijiy banklardan undirish, oldindan to‘langan valyuta
mablag‘larini qaytarib olish imkoni yuzaga kelgan bo‘lar edi.
1.3.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida pul aylanishining tartibi.
Taraqqiy etgan mamlakatlarning tajribalarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatdiki,
pul taklifini tartibga solish tizimining samaradorligini ta’minlash, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash va inflyatsiyani jilovlash imkonini beradi.
Xususan, AQShda XX asrning 70-yillarida pul massasining barqaror o‘sish
sur’atlarini ta’minlashga erishilganligi inflyatsiya darajasini keskin pasaytirish
imkonini berdi.
Klassik iqtisodchi olimlar – J.M.Keyns va M.Fridmen pul massasini tartibga solish
masalasining barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb
etishini isbotlab berishgan. Jumladan, M.Fridmenning fikricha, pul massasining
ishlab chiqarish hajmiga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sishi inflyatsiyani yuzaga
keltiradi. Shu sababli, pul massasini tartibga solish yo‘li bilan inflyatsiyani
jilovlash mumkin.
Respublikamizda pul massasining o‘sish sur’atlari va multiplikativ kengyishining
barqarorligini ta’minlash maqsadida majburiy zixira siyosatining
moslashuvchanlik darajasini oshirish, tijorat banklari aktivlari va resurslari
o‘rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali muddatli
depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘ini oshirish mumkin.

Markaziy bankning pul bazasi orqali pullar taklifiga kuchli darajada ta’sir eta olishi
xalqaro amaliyotda isbotlangan. 2009 yil sentyabr oyidan boshlab O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira stavkalarini depozitlarning
muddatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilganligi pul massasining multiplikativ
kengayishini ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bankning ochiq bozor
va qayta moliyalash operatsiyalari hajmini oshirish, valyuta va depozit siyosatining
moslashuvchanligiga erishish pullar taklifining barqarorligini ta’minlashda muhim
o‘rin tutadi.
Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari hajmini oshirish ushbu
operatsiyalarning ob’ektivi bo‘ladigan qimmatli qog‘ozlarning sonini oshirishni
talab etadi. Masalan, O‘zbekistonda davlat qisqa muddatli obligatsiyalari Markaziy
bankning ochiq bozor operatsiyalari ob’ekti hisoblanadi.
Majburiy zahira stavkalarining tabaqalanishi natijasida ularning amaldagi darajasi
muddatli depozitlar uchun pasaygan. Bu esa, pul massasining multiplikativ
kengayishiga xizmat qiladi. Ammo 2011 yilda davlatning qisqa muddatli
obligatsiyalari emissiya qilinmadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011
yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozlari va Davlat byudjeti parametrlari
to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq, muomaladagi davlat qimmatli qog‘ozlari 2012
yilning oxiriga qadar to‘liq so‘ndirilgan. Natijada mamlakat Markaziy bankining
ochiq bozor operatsiyalarining ob’ektlarini o‘zgartirish zaruriyati yuzaga keladi.

1.3.1.Jadval. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxira
stavkalari.
Tijorat banklari depozitlari Majburiy zaxira stavkasi,%
2009y. 1
sentyabrgach
a 2009y.1
sentyabrda
n
Bir yilgacha muddatga jalb qilingan 13,0 15,0
Bir yildan uch yilgacha muddatga jalb
qilingan 15,0 12,0
Uch yildan ortiq muddatga jalb qilingan
depozitlar 15,0 10,5
Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarini tabaqalashtirish uchun asos –
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166-sonli
“Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan
uzoq muddatli kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi Qarori hisoblanadi.*
Xalqaro amaliyotda pul bazasi asosan quyidagi elementlardan tashkil topadi:
Markaziy bank tomonidan emissiya qilingan naqd pullar; tijorat banklarining
Markaziy bankning balansida ochilgan “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi pul
mablag‘lari; tijorat banklarining Markaziy bankka o‘tkazilgan majburiy zahira
ajratmalari.
Respublikamizda pul massasining o‘sish sur’atlari va multiplikativ kengayishining
barqarorligini ta’minlash maqsadida majburiy zaxira siyosatining
moslashuvchanlik darajasini oshirish, tijorat banklari aktivlari va resurslari
o‘rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali muddatli
depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘ini oshirish lozim.
2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozi taraqqiy etgan mamlakatlarda
Markaziy banklarning ochiq bozor ob’ektlari sonini oshirish zaruriyatini yuzaga

keltirdi. Bir qator korporativ qimmatli qog‘ozlar, ipoteka obligatsiyalari ochiq
bozor operatsiyalarining ob’ekti sifatida oldi-sotdi ob’ektiga aylandi.
Taraqqiy etgan mamlakatlarning bank amaliyotida ochiq bozor operatsiyalaridan
bank tizimining likvidligiga ta’sir maqsadida foydalanish keng tarqalgan. AQSH
Federal zaxira tizimida ham, Yevropa Markaziy bankining faoliyatida ham ochiq
bozor operatsiyalaridan bank tizimining likvidligiga ta’sir etish maqsadida
foydalanilayotganini kuzatish mumkin.
Pullar taklifini tartibga solishda Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati
muhim o‘rin tutadi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda Markaziy banklar tijorat
banklarini trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan kreditlash usulidan keng
foydalanadi. Ammo ko‘pchilik o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida trattalar
muomalasi mavjud bo‘lmaganligi sababli, Markaziy banklar trattalarni qayta
hisobga olishga asoslangan diskontli kreditlar berish imkoniyatiga ega emas.
Aytish kerakki, trattalarni Markaziy bankda qayta hisobga olish har bir tijorat
bankiga beriladigan qayta hisobga olish limiti asosida amalga oshiriladi. Bund har
bir tijorat banki uchun qayta hisobga olish limitini belgilashda qayta hisobga olish
kontingenti mamlakat tijorat banklarining soniga bo‘linadi. Limit belgilashning
umumiy tenglik asosida amalga oshirilishi, banklararo raqobat muhitiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, tijorat banklariga nisbatan limitning ularning umumiy
kapitali yoki birinchi darajali kapitaliga qarab belgilanishi kapital miqdori katta
bo‘lgan tijorat banklariga nisbatan barobar bo‘lmagan raqobat muhitini
ta’minlaydi.
Pullar taklifini tartibga solishning dolzarb masalalaridan biri – inflyatsiyani
jilovlash hisoblanadi. Masalaning dolzarbliligi shundaki, pullar taklifining
ko‘payishi inflyatsiya darajasining oshishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday
sharoitda pul massasining o‘sishini cheklashga qaratilgan restriksion pul-kredit
siyosatining amalga oshirilishi makroiqtisodiy o‘sish sur’atlarining sekinlashishiga
olib kelishi mumkin. Shu sababli, pul massasini tartibga solish maqsadida amalga
oishirilayotgan tadbirlarning makroiqtisodiy o‘sish sur’atlariga ta’siri Markaziy
banklar uchun doimiy tahlil va monitoring ob’ekti bo‘lib qolmoqda.

Ahamiyatli jihati shundaki, respublikamizda inflyatsiyaning belgilangan prognoz
ko‘rsatkichlari doirasida jilovlashga muvaffaq bo‘linmoqda. 2011 yil uchun
inflyatsiyaning yillik prognoz ko‘rsatkichi 7-9 foiz qilib belgilangani holda, uning
amaldagi darajasi 7,6 foizni tashkil etdi.
Respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni keng ko‘lamda jalb qilinayotganligi
inflyatsiya va devalvatsiya sur’atlarining yo‘l qo‘ymaslikni dolzarb masalaga
aylantiradi. Buning sababi shundaki, inflyatsiya va devalvatsiya sur’atlarining
yuqori bo‘lishi investitsiya loyihalarini moliyalashtirish jarayoniga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Pullar taklifini tartibga solish tizimining samaradorligini ta’minlash
bevosita Markaziy bankning monetar siyosati instrumentlaridan foydalanish
amaliyotining takomillashganligiga bog‘liqdir.

II-bob. Pul tizimi va pul muomalasi.
2.1Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va
mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining
yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim elementlari
bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi.
Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon
pullariga nisbati.
Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va
xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan
metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šo ђ oz pullar xaqiqiy
pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga
kelgan.
Umuman pullar qo’yidagi turlarga bo’linadi
1. Šo ђ oz pullar
2. Kredit pullar. Kredit pullar qo ђ oz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida
qiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi
iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel,
banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi.
3. Tangalar asosan nekel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura
birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi
Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab
tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb kilingan.
Šo ђ oz pullar tarixiy manbalarga kura XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush
tangalar chiqarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan foydalanilgan.
Amerika va Yevropada qo ђ oz pullar XVII-XVIII asrlarda chiqarilgan

Emissiya tizimi - Bu muomiladagi bank biletlari , xazina biletlari, qo ђ oz pular va
qimmatli qo ђ ozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Šimmatli
qo ђ ozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chiqaradi.
5.Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank.
Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud.
Metall pullar tizimi.
Kredit va kogoz pullar tizimi.
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy
ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi)
turlariga bo’linadi.
Muomiladagi pullarning asosiy qismini qo ђ oz pullar tashkil qiladi. Šo ђ oz
pullardan foydalanilishiga sabab:
a) Šimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal qiymatlari
o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga faydalanilishi
tufayli 7 grammga kelgan.
b) Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’ ђ ri bo’lmagan qalbaki
tangalarni chiqarilishi.
v) Metal pullarni bo’zilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. Šo ђ oz
pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi.
Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.
Pul birligi.
Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
Baho masshtabi.
Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qo ђ oz pul va tanga.
Emissiya tizimi
Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega.
- Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qo ђ oz pul aylanadigan, kredit pullarga
o’tish.

- pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat
xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
- pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
- pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi
o’ziga xos xususiyatlarga ega.
2.2.O’zbekiston Respublikasining pul tizimi va uning rivojlanish tarixi
Ќ ar bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustakil pul
tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi
1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi hisoblanadi.
Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan muomilagacha milliy
valyuta «so’m»ni chiqarilishidir.
Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan
belgilangan valyuta kursi.
Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda davlat
tomonidan belgilangan shartlar.
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:
Pul birligi - so’m
Pul birligining turlari - qo ђ oz va metal pullar
Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos
ravishda rivojlantirishga qaratishi , bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning
o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini
taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan

mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Prezidenti
I.A.Karimov – « bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda
obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» -
degan edi. Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15
oktyabridan joriy
xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga
erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan,
uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada
tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli «Banklardagi
depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash to’ ђ risida» gi
qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi natijasida 2005 yil
yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari
344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul qilingandan so’ng
avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil qildi yoki 49,7 %
ga oshdi.
Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 80-93
foiz orali ђ ida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil etdi.
Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan 38,6
foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.
Inflyasiya, uni kelib chiqish sabablari, shakllari, oqibatlari va undan chiqish
yo’llari
Inflyasiya lotincha infeotio so’zidan olingan bo’lib shish, burtish, ko’pchish
ma’nosini anglatadi.
Inflyasiya so’zi XIX asr o’rtasidan boshlab iqtisodiy termin sifatida
qo’llana boshlagan, ungacha tibbiyotda xafli usma kasalini ifodalashda qullanilgan.
Lekin xaqiqatda ham xavfli, u umumiqtisod uchun xavfli.
Inflyasiya so’zining iqtisodiy ma’nosi-muomilada mavjud bo’lgan tovarlar va
ularning bahosiga va miqdoriga nisbatan ko’p pul chiqarish demakdir.

Inflyasiya so’zi pul muomilasi sohasida AŠShning Shimoliy va Janubiy shtatlari
o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomilaga juda ko’p miqdorda (450 mln
grin bek) qo ђ oz dollor chiqarilgan vaqtidan boshlab qullanila boshlagan.
Ularni sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizga tushib ketgan.
Tarixga ko’ra urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarining oshib ketishi,
inflyasiya bilan o’zviy bo ђ liq. Masalan, Angliyada kuchli inflyasiya XIX asrning
boshida Napolion bilan urush davrida, Fransiyada franso’z revolyusiyasi davrida,
Rossiyada XIX asrning o’rtalarida nomoyon bo’lgan. Germaniyada juda yuqori
sur’atlardagi inflyasiya 1923 yillarda bo’lib, muomiladagi pul massasi 496
kvintillion markaga yetgan va pul birligi trillion markaga qadrsizlangan. Oldingi
inflyasiyalarning xususiyati shundagi , ular ma’lum davrda nomoyon bo’ladi.
Ќ ozirgi davr inflyasiyasi odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo’lib, xo’jalik
faoliyatining barcha sohalarini qamrab olish bilan, pul, omillaridan tashqari boshqa
iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi.
Inflyasiyaning asosiy sabablari.
a) Jam ђ arma va iste’mol o’rtasidagi.
b) Talab va taklif o’rtasidagi
v) Muomiladagi pul muassasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi
o’rtasidagi nomutonosibliklardir.
Bulardan tashqari pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomilasi
qonunning bo’zilishi, ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi natijasida tovarlar
bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi, ishlab chiqarishni
qisqarishi, ba’zan byudjet difisetini qoplash uchun qo’shimcha pul chiqarish va
boshqalar ham sabab bo’ladi.
Inflyasiyani yuzaga keltiruvchi omillarni ichki va tashqi sabablarga bo’lish
mumkin.
Ichki omillar mamlakatni monetar – pul siyosati hamda xo’jalik faoliyati bilan
bo ђ liq (nomutonosiblik, baholardagi davlatni yakka xokimligi, noto’ ђ ri kredit
siyosati, pul muomilasi qonunining bo’zilishi va boshqalar).

Tashqi omillarga jahon iqtisodida bo’lgan inqirozlar (xomashyo, yoqil ђ i, valyuta
buyicha), davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan bo’ladigan
noqonuniy operasiyalari va boshqalar kiradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib inflyasiya deb ijtimoiy ishlab chiqarish
rivojlanishida yuzaga keluvchi disproporsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar
bahosining umumiy va to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomilasi qonununing
bo’zilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga aytiladi.
Inflyasiya quyidagi shaklda nomoyon bo’ladi.
1. Tovar va xizmatlar bahosining o’zluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida
pulning qadrizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib ketishi.
2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi.
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Xalqaro amaliyotda inflyasiyaning quyidagi turlari mavjud.
Sudraluvchi inflyasiya. Baholarning o’rtacha yillik usishi 5-10
foizdan oshmaydi. Inflyasiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos
bo’lib, malakaviy iqtisodiy rivojlanish darajasiga kadar baholar oshishi 3-4 %
atrofida ham bo’lishi mumikin. Bu inflyasiya aksincha ishlab chiqarishni yanada
rivojlantirishni takomillashtiruvchi omil sifatida nomoyon bo’ladi.
So’zib yuruvchi inflyasiya. Bunda narx navo tezroq o’sa boshlaydi. Iqtisodiy
o’sish suratlari pasayadi., ishsizlik ko’paya boradi. Inflyasiya yiliga 8-12 %
atrofida bo’ladi.
Shiddatli. Bunda baholarni o’rtacha yillik o’sishi 10-100 % (ba’zida 200 % gacha)
bo’lishi mumkin. Inflyasiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarga xos.
Giperinflyasiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200 foizdan oshib ketadi. Bu
inflyasiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos keladi va u
iqtisodiyot tarkibiy qismlarini o’zgarishi bilan bo ђ liq.
Adabiyotlarda shu kabi stagflyasiya (inflyasiyani iqtisodiy tanglik bilan birgalikda
yuz berishi), loqal (bir mamlakat yoki jahon miqyosida), ichki (bir mamlakat
ichida), ochiq (qachonki baholari o’sishi sezilgan holda), yopiq (sekretiy – tovar va

xizmatlar sifatini baho o’zgarmagan holda yomonlashuvchi, tovar defiseti sodir
bo’lganda) inflyasiya tushunchalari mavjud.
Inflyasiyadan farqliroq deflyasiya narx-navo pasayishini, pul qadrini ortishini
bildiradi. U sababli inflyasiyadan yutqazishlar deflyasiya yordamida qoplanishlar
sodir bo’ladi.
Inflyasiyadan chiqish uchun: Ishlab chiqarishni rivojlantirish, uni rivojlanishini
ra ђ batlantirish (soliq tizimi, past foizli kreditlar va boshqalar bilan).
Raqobatbardosh tovar ishlab chiqarish va uni jahon bozoriga chiqarish.
Muomiladgi pul muassasini cheklash va boshqalar.
Xozirgi sharoitda inflyasiyaga qarshi kurashish choralari. Ish xaki va ijtimoiy
tulovlarni indesasiyalab borish.
Tijorat banklari kreditlari bo’yicha foizlarini kayta ko’rib chiqib turish.
Pulning bankdan tashkariga xarakat qilishiga yo’l quymaslik (kassa apparatlarini
joriy etish va boshqalar).
Šimmatli qo ђ ozlar bozorini kengaytirish va boshqalar. Inflyasiyaning iqtisodiyotga
ta’siri.
Ishlab chiqarishni stixiyaligi kuchayadi, tarmoqlar mutonosibligi bo’ziladi.
Bo’sh mabla ђ larni ishlab chiqarish sohasidan muomila (savdo) sohasiga oqib
o’tishiga sabab bo’ladi.
Tovarlarni normal xarakati bo’zilib bozordan bozorga kuchib yurishi sodir bo’ladi.
Olib sotarlikga keng yo’l ochiladi.
Iste’mol va extiyojni izdan chiqaradi. Šadrsizlangan puldan qochish uchun kerakli,
keraksiz tovarlar sotib olinadi.
Tovarlarni kreditga sotish qisqaradi.
Bank foizlari oshadi , o’zoq muddatli kredit berish barham topadi.
Aholi mabla ђ larini jam ђ armaga jalb etish qiyinlashadi.
Barter munosabatlari vujudga keladi.
Byudjet taqchilligi sodir bo’ladi, emissiyaga zo’r beriladi va u inflyasiyani yanada
kuchaytiradi.
2.3. Muomiladagi pul massasi va uni boshqarish.

Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan.
Tovar muomilasini taminlash pul miqdoriga ko’p jihatdan bo ђ liq.
Pul muomilasi qonuni - muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan,
tovar-pul munosabatlarini o’zida aks ettiradigan qonundir. Bu qonunga ko’ra
muomila davrida muomilaga zarur bo’lgan pul miqdori barcha tovarlar
so’mmasiga to’ ђ ri proporsional pul aylanishi tezligiga teskari proporsional
o’zgaradi.
Xozirgi sharoitda muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdoriga quyidagi omillar
ta’sir etadi.
Sotiladigan tovarlar miqdori (ko’p bo’lsa ko’p va aksincha)
Tovarlarni baho darajasi (yuqori bo’lsa ko’p va aksincha)
Kreditni rivojlanish darjasi (rivojlangan bo’lsa naqd pul kam talab etiladi.)
Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi
Pulni aylanish tezligi
Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini yuqoridagi omillarni hisobga olgan
holda quyidagi formulada ifodalash mumin.
Bunda: MUZBPM – muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdori
STVXM – sotiladigan tovar va xizmatlar mikdori
ShKVNPXKB – shundan kreditga va nakd pulsiz xisob – kitoblar bo’yicha
MBTM – majburiyatlar bo’yicha to’lovlar miqdori
ShBBKTM – shundan bir – birini qoplaydigan tulovlar miqdori
PMVTVSUAT – pulning muomila va tulov vositasi sifatida o’rtacha aylanish
tezligi.

Muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdorini aniqlashda kassa aylanmasi xomcho’ti
hamda aholi daromadlari va xarajatlari balansidan ham keng foydalaniladi.
Kassa aylanmasi xomcho’ti 1991 yildan boshlab mamlakatda kreditni rivojlantirish
va kassa rejalari o’rniga tuzila boshlandi. Uni to’zishdan maqsad naqd pulga
bo’lgan extiyojni butun respublika va bank muassalari buyicha aniqlash hamda pul
muomilasini barqarorlash tadbirlarini ishlab chiqishni amalga oshirishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasi MB-ning 2005 yil 20 avgustdagi yuriqnomasiga binoan
kassa aylanmasi xomcho’ti quyidagi asosiy kirim mabla ђ lari va naqd pullar
chiqimi yo’nalishari buyicha to’ziladi.
I-kirim
1. Iste’mol tovarlarini qaysi kannallar orqali sotilishidan qat’iy
nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari.
2. Temir yo’l va xavo transportdan pul tushumi
3. Mahalliy transportdan pul tushumi.
4. Komunal va turar joy tulovlari bo’yicha tushumlar
5. Tomoshagoh tashkilotlaridan tushgan tushumlar
6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum
7. Soliq yi ђ imlari, boj tulovlari va boshqa majburiy to’lovlardan tushumlar
8. Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shu ђ ullanuvchi subyektlardan
tushumlar
Omonatlardan tushgan tushumlar
Pochta aloqasi korxonalaridan tushum
Bank plastik kartochkalaridan tushumlar
Mikrokreditlar qaytarilishidan tushumlar.
Boshqa tushumlar (armiya, ichki ishlar MXX va FVV, partiya va boshqa
tashkilotlar).
Jami kirim.
Chiqimning kirimdan oshishi
II-Chiqim
Ish haqiga (shu jumladan stipendiya va xizmat safari xarajatlari) berilgan naqd
pullar

Neft mahsulotlarini sotib olish uchun berilgan naqd pullar.
Šishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan naqd pullar
Šishloq xo’jalik faoliyati bilan shu ђ ullanuvchi subyektlarga berilgan naqd pullar
Pensiya, nafaqa to’lovlari va su ђ urta tovonlarni to’lash uchun berilgan naqd pullar
Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan naqd pullar
Boshqa maqsadlar uchun berilgan naqd pullar
Mikrokreditlarga berilgan naqd pullar
Omonatlar bo’yicha berilgan naqd pullar
Pochta aloqasi korxonalariga berilgan madad pullari
Jami chiqim
Kirimning chiqimdan oshishi.
Ushbu xomcho’tni bank bo’linmalari barcha korxona va tashkilotlardan yi ђ ib
Markaziy bank topshiri ђ iga binoan kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin
yi ђ iladi.
Markaziy bank ushbu ma’lumotlarni chuqur o’rganib pulni muomilaga ko’shimcha
ravishda chiqarish yoki muomiladan olish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi.
Pul muomilasini tashkil etishda aholini daromadlari va xarajatlari balansi ham
urganiladi va u quyidagi shaklga ega.
I-Daromadlar
1. Ish xaqi
2. Jamoa xo’jaligi va shaxsiy tamorqadan daromad.
3. Pensiya, stipendiya va nafaqalar
4. Moliya-kredit tizimidan tushumlar
5. Dividendlarni olish va boshqa tushumlar
Jami.
II-Xarajatlar.
Tovarlar uchun tulovlar
Xizmatlarga tulovlar
Majburiy tulovlar va ixtiyoriy badallar
Šuyilmalarga o’tkazish
Aksiya, obligasiyalarni xarid qilish va kechiktirilayotgan to’lovlar

Boshqa xizmatlar.
Jami.
Ushbu balansda aholi daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy
guruhlari: ishchi va xizmatchilar, xodimlarning boshqa guruhlari buyicha
ko’rsatiladi.
Ushbu balansni to’zishdan maqsad aholining bo’lishi mumkin bo’lgan pulli
daromad va xarajatlarining iqtisodiy asoslangan pragnozlar qilishdan iborat.
Balansda daromadni xarajatlardan ko’prok bo’lishi aholini qo’lida naqd pul
qoldi ђ ini oshiqligini, uning aksi esa aholi qo’lidagi naqd pul qoldi ђ ining
kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chiqarish,
xizmatlar ko’rsatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab
chiqishga undaydi. Daromadlarni asosiy qismini ish xaqi, xarajatlarning asosini
tovarlar uchun tulovlar tashkil etiladi.
Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomcho’ti pul
muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan hisoblanadi. Bu ikkala reja pul
aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular o’rtasidagi quyidagi farqlar ham
mavjud.
Kassa aylanmasi xomcho’tida faqat naqd pul aylanishi ko’rsatilsa aholini
daromadlari va xarajatlari balansida aholi amalga oshiradigan naqd pullik va naqd
pulsiz aylanish to’li ђ icha ko’rsatiladi.
Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi pragnozidan
farqliroq aholining shaxsiy tomorqa xo’jaligi, xunarmandchilik va boshqa
kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiradigan
xarajatlari kursatiladi.
Aholining pul daromadlari kassa aylanmasi xomcho’tining xarajat qismida,
aholining xarajatlari kassa aylanmasi xomcho’tining daromad kismida kursatiladi
va boshqalar.
Pul muassasi pul muomilasining muhim kursatkichi hisoblanadi. Pul
massasi xo’jalik aylanishidagi naqd pulli xisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar,
tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi hajmini o’zida
ifodalaydi.

Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini
bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o’sish sur’atlarini tartibga solish
buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari)
foydalaniladi.
O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari
to’planadi) iborat.
Mo = naqd pullar
M
1= Mo + s chetlardagi pul qoldi ђ i + mahalliy byudjet mabla ђ lari+ byujet, jamoa va
boshqa tashkilot mabla ђ lari.
M
2= M
1 +x alq bankidagi muddatli jam ђ armalar
M
3= M
2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligasiyalari + davlat zayom obligasiyalari
+ xazina majburiyatlari.
Pul agregatlari M
1 + M
2 ning bir – biridan farqi M
2 ning tarkibiga yakin orada
pulga aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi pullar» ni (depozit sertifikatlari,
investisiya fondlarining aksiyalari va boshqalar) olishdadir.
1995 yilda nominal pul mussasi M
2 pul massasining 1994 yildagi o’sish
darajasidan 1,5 marta kam bo’lgan.
Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov 2003 yil 17 fevraldagi Vazirlar
Mahkamasining yi ђ ilishida «Moliyaviy pul muomilasi mutonosibligini ta’minlash
masalalarida ijobiy natijalar qo’lga kiritildi…. Pul massasining o’sish sur’ati ancha
kamaydi, uning hajmi 2001 yilda YaIM ga nisbatan 14 foizni tashkil etgan bo’lsa,
o’tgan yili bu ko’rsatkich 12,5 foizdan iborat bo’ldi» degan edi.
O’zbekiston Respublikasida pul muomilasini boshqarishda Markaziy bank
quyidagi usullardan foydalanadi.
Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash.
Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi
Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini belgilash.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 28 moddasiga
binoan majburiy rezerev miqdori tijorat bankining yi ђ ilgan resurslariga nisbatan
foizda belgilanadi. Tijorat banklari resruslarining Markaziy bankda saklanishi

lozim bo’lgan ushbu qismi jam ђ arma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan
o’rniga bo ђ liq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha.
Masalan, Yaponiyada minimal rezerv stavkasi 2,5 %, AŠSh da 12% Germaniyada
12,1%, Portugaliyada 17 %, O’zbekistonda 20 % ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu
rezerv 1.05.94 ga 30%, 1.07.96 ga 25 % ga 2006 yildan 15 % ga teng.
Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar buyicha qayta moliyalashtirish stavkasini
belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditlarning bahosini
aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Bu stavkalar markaziy bankning kredit siyosatidan kelib chiqib keyingi yillarda
quyidagicha bo’lgan: 1,01,94 dan 225 %, 1.03.95 dan 300 %., 1.07.96 dan 60 %.,
2000 yil yiliga 32.%, 2003 yil 27,1 % , 2005 yildan 16% ni tashkil etadi.
Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq bozorda
operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p qullaniladigan
monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik darajasiga tez
ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ usul hisoblanadi.
Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan
miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendeniyasiga qarab
pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obyekti davlat
qimmatli qo ђ ozlari va markaziy bank chiqargan qarz majburiyatlari bo’lishi
mumkin.
1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari (KMDO)
tijorat banklari va korxonalarning mabla ђ larini xavf-xatardan saqlash va daromad
olish imkonini beradi.
KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari
ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi bozorda uni
sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish usulidan
foydalaniladi.
Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish, uni tartibga
solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma vakolatlarga ega.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 3-moddasida
ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh maqsadi –
milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul massasi, narx
– navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z ichiga oladi.
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.
Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish
hamda amalga oshirish.
O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil qilish va
ta’minlash.
Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish.
O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash va ularni
boshqarish.
Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish.
Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda kuyidagi
usullarda ham tayyorlanadi.
1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomilaga
yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab ketgan hollarda
qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961 yillardagi pul islohati ,
O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida qullanilgan.
2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy valyutaning
chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$= 1110 so’mga
teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu usul 1922-1928
yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada qullanilgan.
3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul davlat
tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi bo’lib
u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni ra ђ batlantirish, to’lov
muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib
inflyasiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansning salbiy qoldiqga ega
bo’lishidir.

Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini
pasaytirish bilan qullanilgan.
4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi va u
pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul hajmi oshganda
qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida
1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro shuro xalq
respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda
1000:1 holida qullanilgan.

Xulosa.
Pullarning muntazam aylanishi sharoitida diqqat-e’tibor banklar va chakana savdo
korxonalarida yuqori shaffoflik, sifat va xavfsizlik, shuningdek naqd pul
muomalasini tashkil etishga harajatlarni sezilarli kamaytirish uchun naqd pullar
aylanishini optimallashtirishga qaratiladi.
Pul aylanishini ikki asosiy belgiga: jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish va
pulning funksiyalariga ko‘ra tarkibiy qismlarga bo‘lish mumkin.
Pul oboroti investitsiya bilan bog‘liq harajatlarni, sug‘urta jarayonlarini amalga
oishirishni, mulkni, hayotni, transport vositalarni, bog‘larni va boshqa buyumlarni
sug‘urta qilish va uni to‘lashni o‘z ichiga oladi.
Pul aylanishi aholi tomonidan uy-joy, kommunal xizmatlar, gaz elektr energiyasi,
aloqa xizmatlari uchun to‘lovlar, madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalariga
to‘lovlar, transport uchun va boshqa to‘lovlarni, a’zolik badallari va paylarni
to‘lashni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, pulning ayrim yo‘nalishlardagi
harakatlarini ko‘rib chiqqan xolda, pul aylanishining mohiyatini quyidagicha
ta’riflash mumkin. Pul aylanishi, bu naqd pullik va pul o‘tkazish yo‘li bilan olib
boriladigan hisob-kitoblarning yig‘indisidir.
Pul aylanish tezligi uning pul muomala vositasi va to‘lov vositasi sifatida amal
qilgandagi harakat ko‘rsatkichidir. Uning miqdorini hisoblash qiyin, shuning
uchun uni hisob-kitob qilishda bilvosita ma’lumotlardan foydalaniladi. Sanoati
rivojlangan mamlakatlarda pul aylanish tezligi quyidagi ko‘rsatkichlarga bog‘liq
bo‘ladi:
-daromadlarning aylanishida tutgan o‘rni. Bu ko‘rsatkich pul muomalasi va
iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o‘zaro aloqadorlikni ko‘rsatadi.
-to‘lov aylanishida pulning aylanuvchanlik ko‘rsatkichi. Bu ko‘rsatkich joriy bank
schyotlari bo‘yicha o‘tkazilgan mablag‘lar yig‘indisining pul massasi o‘rtacha
qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Pulning aylanish tezligining o‘zgarishi umumiqtisodiy hamda to‘la monetar
omillariga bog‘liq. Pul qadrsizlangan hollarda iste’molchilar pullarining to‘lov
qobiliyatlarini saqlab qolish uchun ko‘proq tovarlar harid qiladilar. Bu esa pul
aylanishini tezlashtiradi. Boshqa ko‘rsatkichlar o‘zgarmas bo‘lganida pul

aylanishining tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi va inflyatsiyaga olib
keluvchi bir omil sifatida maydonga chiqadi.
Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziy bank o‘zining pul-kredit sohasidagi
strategiyasini aniqlaydi. Bundan tashqari mamlakatdagi pul muomalasi hukumat
tomonidan chiqarilgan qaror va farmoyish bilan ham boshqariladi. Bunga misol
qilib korxona va tashkilotlarning kassa tushumi rejasining bajarilishi ustidan qattiq
nazorat o‘rnatish, barcha savdo shahobchalarini inkassatsiyaga tortish, aholini o‘z
daromadini davlat banklarida saqlashga targ‘ib qilish va ishontirish, qimmatli
qog‘ozlar bozorini kengaytirish, hisob cheklaridan keng foydalanish, bank tizimini
takomillashtirish, ya’ni plastik kartochkalarni joriy etish va boshqalar bularning
hammasi muomaladagi pul massasining kamayishiga, emissiya miqdorining
qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Chet el iqtisodchilarining tadqiqotlarini olib qaraydigan bo‘lsak, yuqoridagidek pul
aylanishini ikkiga bo‘lib o‘rganish yo‘q. Buning asosiy sababi, iqtisodiy jihatdan
rivojlangan mamlakatlarda hisob-kitoblar asosan naqd pulsiz olib boriladi. Hisob-
kitoblarni bu turlarda olib borish qulay va sharoitga mos keladi. Lekin, hali
rivojlangan iqtisodga ega bo‘lmasdan turib, biz xorijiy davlatlarning hozirgi hisob-
kitoblarning mavqei bilan o‘z hisob-kitob tizimimizni tenglashtira olmaymiz.
Undan tashqari bozor iqtisodiga bosqichma-bosqich o‘tish, millshiy pul birligini
barqarorlashtirish, muomaladagi pul massasini va pul emissiyasini kamaytirish
masalalari dolzarb turgan bir sharoitda pul aylanishini naqd pullik va naqd pulsiz
aylanishlarga bo‘lib o‘rganishimiz, ularning tarkibini takomillashtirishimiz,
samarali yo‘llarni qo‘llab jamiyatimizda to‘laqonli pul aylanishini yaratishimiz va
uni jamiyat rivojlanishi uchun xizmat qildirishimiz zarur. Mana shu sharoitgina
rivojlangan xorijiy davlatlarga o‘xshab pul aylanishini tarkibiy qismlarga
bo‘lmasdan tahlil qilishimiz mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, pul aylanishining
ikki qismi bir-biri bilan uzviy bog‘liq, chunki pul naqd pul aylanishidan naqd
pulsiz aylanishga o‘tadi va aksincha aylanib doimiy harakatda bo‘lib, umumiy pul
aylanishini yuzaga keltiradi.
Iqtisodiy kategoriyaga amal qiluvchi har bir mamlakat rivojlanishining asosiy
vositalaridan biri pul bo‘lib, bozor iqtisodiga o‘tish va unda ish yuritishda uning

o‘rni va ahamiyati yanada oshib boradi. Pul – “bozor tili” deb bejiz aytilmagan.
Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to‘lovlar, daromadu
harajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va mikro
darajada faqat pulda ifoda qilinadi.
Bozor munosabatlariga o‘tish iqtisodiy kategori sifatida pulning, kreditning, foiz,
soliq va boshqa kategoriyalarning mohichti va ahamiyatiga boshqacha yondashish
zarurligini taqozo etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.T.:
“O‘zbekiston”, 1995.
O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo‘yicha qonunchilik
hujjatlari to‘plami. T. “O‘zbekiston”, 2000 yil
I.Karimov “O‘zbekiston: iqtisodiy islohotlarini chuqurlashtirish yo‘lida”.
T.”O‘zbekiston” 1995 yil
I.Karimov «Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi». “Xalq so‘zi” 2010 yil. 13
noyabr
I.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf
etishning yo‘llari va choralari” Toshkent “O‘zbekiston” 2009 y.
A.O‘lmasov, M.Sharifxo‘jayev, Iqtisodiyot nazariyasi, “Mehnat”, 1995 yil
A.O‘lmasov Iqtisodiyot asoslari, T. “Mehnat”,2007 yil
YO.Abdullayev,T.Qoraliyev, Pul T. “Mehnat” 2008 yil
YO.Abdullayev,T.Boboqulov, Kredit T. “Mehnat”, 2008 yil
YO.Abdullayev, Sh.Shoha’zamiy, Qimmatli qog‘ozlar. T. “Mehnat”, 2009 yil
SH.Abdullayeva, Pul va pul tizimi. T. “O‘qituvchi”, 1997 yil
SH.Abdullayeva, Pul, Kredit va banklar T. “Moliya”, 2007 yil
F. Mullajonov «O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi» T. “O‘zbekiston” 2001 yil
Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. T.: “Moliya” nashriyoti, 2008y.
“Bozor, pul va kredit” jurnali. – 2009 y. -№3.
“Bozor, pul va kredit” jurnali. – 2012 y.-№5,10,11.
“O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi” jurnali. – 2010 y.-№8.

Pul. Pul moumalasi va uni tashkil etish asoslari

Купить