Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 69.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 30 Сентябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Shohruh

Дата регистрации 02 Март 2024

9 Продаж

Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi

Купить
Mavzu: Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi. MUNDARIJA: Kirish I.BOB. Pul mohiyati va mazmuni 1.1 Pul va uning kelib chiqishi 1.2 Pulning vazifalari va mohiyati 1.3 O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi va hozirgi zamon pulining tavsifi II.BOB.Pul tizimi mazmuni va bosqichlari 2.1 Pul nazariyasi va pul tizimining mazmuni 2.2 Pul tizimining rivojlanish bosqichlari va ularga tavsifi. 2.3 O’zbekistonda pul tizimining tashkil etilishi bugungi kundagi holati va tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishib iqtis о diy isl о h о tlarni amalga о shiradigan davrdan b о shlab hukumat pul-kr е dit mun о sabatlariga katta e’tib о r b е rib k е lm о qda , chunki bir о n-bir davlat pul s о hasidagi mun о sabatlarni yo’lga qo’ymasdan iqtis о diyotni to’laq о nli riv о jlantira о lmaydi. Tashqi iqtis о diy mun о sabatlar va ichki al о qalarning R е spublikamiz tanlagan b о z о r iqtis о diyoti yo’liga m о s ravishda riv о jlanishi pul mun о sabatlarining riv о jlanish darajasiga b о g’liqligini al о hida ta’kidlab o’tish zarur. Shu sababli birinchi Pr е zid е ntimiz I.A.Karim о v ushbu masalaning d о lzarbligiga al о hida e’tib о r b е rib: “Hech kimga sir emaski , bugun keng ko’lamda tarqalib borayotgan jahon moliyaviy inqirozining asosiy sabablaridan biri – bu banklar likvidligi , ya’ni to’lov qobiliyatining zaifligi bilan bog’liq muammoning keskinlashuvi , kredit bozoridagi tanglik , sodda qilib aytganda , pul mablag’larining yetishmasligi bilan izohlanadi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ushbu masala tog’risida “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida aytib o’tadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi. Yetakchi olimlarning keng ilmiy izlanishlari va metadologik uslublariga tayanib. Pul tog’risidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tavsifi haqda toliq o’rganish. Kurs ishi mavzusining vazifasi. Iqtisodiyotdagi ijobiy va salbiy holatlarni yaxshilash va bartaraf etish uchun har qanday mamlakat hukumati har doim iqtisodiyotni barqarorlashtirishda aniq maqsadlarga yo’naltirilgan chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish. Buning uchun hukumat pul-kredit va soliq-byudjet siyosatini davlat makroiqtisodiy siyosatida belgilangan aniq maqsadlardan kelib chiqqan holda muvofiqlashtirish. 2 I-BOB. PUL MOHIYATI VA MAZMUNI. 1.1.Pul va uning kelib chiqishi. Pul-bozor tizimining universal va eng likvidli iqtisodiy vositasi sifatida iqtisodiy o‘lchov, muomala va jamg‘arish funksiyalarini bajaradi. Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan Tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog’liq holda tushuntiriladi. Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud bo’lib, ular orasida ratsionalistik va evolutsion konsepsiyalar muhim o’rin tutadi. Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasidagi bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro kelishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi mazkur g’oya XV ΙΙΙ asrning oxirigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga subyekyiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab turadi. Masalan, P.Samuelson pulni sun’iy ijtimoiy shartlilik sifatida belgilaydi. Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt pulning vazifasini qimmatbaho metallar va boshqa predmetlarga biriktirib qo’yilishi-kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsuli, deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz iqtisodchisi J.Xiks tomonidan quyidagi shaklda ta’riflangan: “Pul-bu pul sifatida foydalanuvchi barcha narsalardir” shunday qilib, ularning fikricha , pul-kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsulidir. Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko’ra, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. 3 Pul inson kashfiyoti bo’lib, u juda qadimdan ma`lum. Pulning taqdiri ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim kashfiyoti bo’lgan ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan. Pul birdaniga hozirgi shakliga aylangani yo’q. Bu uzoq davom etgan taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar bevosita tovarga almashilgan. Bu jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati tug’iladi, uning oddiy shakllari murakkablashib, pulning va uning hozirgi holatining paydo bo’lishiga olib keladi. Pulning paydo bo’lishidagi keyingi davr metall pullar bulib, bunda kumush va oltin yetakchilik qilgan. Aytaylik , Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo’lagi, bo’lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta kumush tangalar degan ma`noni beradi. Pulning eng keyingi ko’rinishi qog’oz pullar bulib, buning ham tarixi katta. Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu metall pullar bo’lagi bo’lib, mis, bronza, kumush, oltin monetalar bosilib chiqarilgan. Moneta so’zi yunonlarning monastir nomidan kelib chiqib, bunda tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga- monetaning paydo bo’lishi savdoda mayda pul zarurligidan kelib chikadi. Moneta — ogirligi belgilangan, kadri muhrlangan metall bo’lagidir. Har bir mamlakat o’zining puliga egadir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha mamlakatlarning puli bo’lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi. Shuningdek, O’zbekiston va Qirg’iziston so’mlari ham bir xil emas. Pul birliklari paydo bo’lganda ma`lum miqdorga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi , boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o’zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko’p tomonlar, hatto siyosiy o’zgarishlar, mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir. Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi, uning qadri, ya’ni xarid qurbi mavjud. Pul birligining xarid qurbini kerakli tovarlarni ko‘paytirish yo‘li bilan ta’minlanadi. Milliy pul muayyan mamlakatga tegishli bo‘lib, shu yerda 4 muomalada bo‘ladi, uni himoyalovchi belgilari bor, bir pul boshqasidan ko‘rinishi bilan farqlanadi, o‘ziga xos kupura , tanga va chaqa pullardan iborat bo‘ladi, pul birligining xarid qobiliyati bir xil bo‘ladi. Milliy pul naqd va naqd bo‘lmagan pul shakliga ega, bu faol va sust pullardan iborat, uning ma’lum massasi (miqdori) muomalada yuradi. Iqtisodiyotning pul bilan ta’minlanishini uning monetizatsiya darajasini bildiradi. Bu darajaning qandayligini pul muomalasi qonuni belgilab beradiki, unga binoan muayyan vaqtda muomalada bo‘ladigan pul miqdori jami sotiladigan tovarlar narxining summasi va pul aylanmasining (harakatining) tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Qancha pul zarurligi, bu pulga talab bo‘lib, buni oldi- sotdi ko‘lami, olibsotarlik ishlari miqyosi, har ehtimolga qarshi pulga ega bo‘lish ishtiyoqi va pulning naqadar tez qo‘ldan-qo‘lga o‘tib aylanib turishini yuzaga keltiradi. Pulga talabni hamma subyektlar bildirsa-da , biroq ularning taklifi davlat nomidan ishlovchi Markaziy bank qo‘lida bo‘ladi. Pul muomalasi   –   bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tusidagi   to‘lovlar va   hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar , to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati, deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‘lgan pul massasi ularni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagilarga bog‘liq: 1. Muayyan davrda, aytaylik, bir yil davomida sotilishi lozim bo‘lgan tovarlar summasiga. Tovarlar qancha ko‘p bo‘lsa va narxi baland bo‘lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko‘p pul birligi talab qilinadi. 2.Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo‘lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu 5 ko‘p omillarga, jumladan ular xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog‘liq. 3. Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori puldan to‘lov vositasi sifatida foydalanishga ham bog‘liq. Ko‘pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to‘lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to‘lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko‘paytiradi. Muomalada bo‘lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo‘lishi pulning qadrsizlanishi , ya’ni inflatsiyani bildiradi. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko‘pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar, plastik kartochkalar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo‘lgan pul miqdorini hisoblash uchun M1...Mn pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: Mo – naqd pullar; M1 = Mo + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy budjetlar mablag‘lari, budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari; M2 = M1 + xalq (jamg‘arma) banklaridagi muddat omonatlar; M3 = M2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Barcha pul agregatlari yig‘indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi. Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog‘oz pullardan iborat bo‘ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy pul massasining 5–7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan Mustaqil Hamdo‘stlik Davlatlarida 30–35 foizni tashkil qiladi. Pulga talab – bu bitimlar uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o‘z ichiga oladi. 6 Aholi o‘zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha , kundalik ehtiyojlari uchun qo‘llarida yetarli pulga ega bo‘lishi zarur. Korxonalarga ish haqi to‘lash, material, yoqilg‘i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo‘ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo‘lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim uchun zarur bo‘lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot (YAMM) hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YAMMga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko‘proq pul talab qilinadi: narxlar o‘sganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda. 1.2.Pulning vazifalari va mohiyati Kishilar o‘zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo‘ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda, pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko‘payadi. Shunday qilib , pulga bo‘lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo‘lgan talab va bitim uchun pulga bo‘lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. 1.Pul quyidagi vazifalarni bajaradi:qiymat o‘lchovi. Bunda pul umumiy ekvivalent bo‘lgan tovar bo‘lib, o‘zida mehnatni mujassamlashtiradi va shu sabab tovar qiymatini o‘lchay oladi;muomala vositasi. Bunda pul oldi-sotdida ishlatiladi. Pul yordamida tovarni xarid etish, pulga tovar ayirboshlash yuz beradi; 2.jamg‘arma vositasi – bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib , o‘z egasi uchun kerak bo‘lganda xarid etish vositasi bo‘lib xizmat qila olishidir. Hozirgi kunda elektron pullar o‘tkazmalari keng rivojlanmoqda. Sanoqli soniyalarda jo‘natmalar dunyoning ko‘rsatilgan manzillariga yetkazilmoqda. Bu aholi uchun qulayliklar tug‘diradi. 7 Pul islohoti o‘tkazish yo‘llari: deflyatsiya-muomaladagi pul miqdorini ortiqcha pul belgilarini iste’moldan chiqarish yo‘li orqali kamaytirish; denominatsiya – pul belgilari qiymatining o‘zgarishi va ma’lum nisbatda yangi yirik pul birligiga almashtirilishi;nullifikatsiya – eski pul belgilarini muomaladan olish va ozroq miqdorda yangilarini chiqarish; revalvatsiya – milliy pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el ; devalvatsiya-mamlakat savdo va to‘lov balansining keskin yomonlashuvi, valuta rezervining holdan toyishi, xalqaro valuta bozorlarida milliy valuta kursining pasayishi bilan bog‘liq holda pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el valutasi yoki qimmatbaho metallga nisbatan pasaytirilishi. Pul bozorida makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda Markaziy bank muhim o‘rin tutadi. Shu bois o‘quvchilarga bu borada to‘laqonli axborotga ega bo‘lishlari uchun 1995-yil 21-dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunidan misollar keltirishni lozim topdik. 33-modda. Markaziy bankning pul belgilarini chiqarishdagi vakolatlari. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to‘lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarishda mutlaq huquqqa ega. Ularni qalbakilashtirish va noqonuniy tarzda tayyorlash qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Muomalada bo‘lgan banknotlar va tangalar Markaziy bankning qat’iy majburiyatlari hisoblanadi va uning jamiki aktivlari bilan ta’minlanadi. Markaziy bank yo‘q qilib yuborilgan, yo‘qotilgan, qalbaki, yasama va qonuniy kuchini yo‘qotgan banknotlar va tangalarning o‘rnini qoplamaydi. Markaziy bank banknotlar va tangalarning namunalarini , shuningdek ularning dizaynini Oliy Majlis Senatining Kengashi bilan kelishgan holda tasdiqlaydi. Banknot va tangalarning dizayni Markaziy bankning mulki hisoblanadi. Markaziy bank yangi namunalardagi banknot va tangalar muomalaga chiqarilishi to‘g‘risidagi axborotni, shuningdek ularning tavsifini ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi. Markaziy bank va u vakolat bergan banklar talabga ko‘ra bir nominal qiymatdagi banknot va tangalarni boshqasiga hech qanday to‘lovsiz yoki vositachilik haqisiz ayirboshlab 8 beradi. 35-modda. Muomaladagi pul belgilaridan foydalanishga qo‘yiladigan talablar. Markaziy bank muomalaga chiqargan banknot va tangalar O‘zbekiston Respublikasining butun hududida to‘lovlarning barcha turlarida yozilgan qiymati bo‘yicha qabul qilinishi, shuningdek hisobvaraqqa, omonatga o‘tkazish va jo‘natma sifatida o‘tkazish uchun qabul qilinishi Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida har qanday banknot va tangalarni muomaladan qaytarib olishga haqli. Bunga Markaziy bankning ayirboshlash tartibi va muddati ko‘rsatilgan normativ hujjat asos bo‘lib xizmat qilishi kerak , ayirboshlash muddati bir yildan kam bo‘lishi mumkin emas. Markaziy bank ayirboshlash uchun belgilagan muddat tugaganida ayirboshlanishi kerak bo‘lgan banknot va tangalar qonuniy to‘lov vositasi sifatidagi o‘z kuchini yo‘qotadi. O‘zbekiston Respublikasida 1994-yilning 1-iyunidan boshlab respublika milliy valutasi «so‘m» muomalaga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so‘ngra 200, 500 va 1000 so‘mlik kupuralar hamda 1, 3, 5, 10, 20 va 50 «tiyin»lar va 5, 10, 25, 50, 100 so‘mlik tangalar chiqardi. O‘zbekiston Respublikasining barcha hududlarida hisob-kitoblar, to‘lovlar, respublika rezidentlari va norezidentlari, yuridik va xususiy shaxslar o‘rtasidagi muomalalar, albatta, milliy valuta – so‘mda amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Iqtisodiyotda pulning likvidligi muhim o‘rin tutadi. Pulning likvidligi uning muomala sifatida hamma narsaga tez va hech bir to‘siqsiz ayirboshlanishidir. Puldan boshqa likvidli aktivlar ham bor , lekin ular likvidlik jihatdan pulga tenglasha olmaydi. Sababi pul hech bir xarajatsiz xohlagan paytda xohlagan narsaga ayirboshlanishi mumkin. Bino, javohir yoki transport vositasi boshqa narsaga ayirboshlanishi uchun u sotilishi kerak, bu ko‘p vaqt. Milliy pul – bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to‘lov vositasi deb qabul qilingan puldir. Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo‘llanilmaydi deyish mumkin. Ularning o‘rniga qog‘oz va elektron pullar qo‘llaniladi. Qog‘oz pullar dekretlangan. Yuqoridagi 39-moddaga muvofiq, davlat 9 tomonidan pul deb e’lon qilingan maxsus belgilari bor qog‘ozlardir. Qog‘oz pullar kupura shaklida hamda tangalar sifatida chiqarilishini yuqoridagi ma’lumotlardan bilib oldik. Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi. U 12 ta himoya belgilariga ega. Himoya belgilari uni qalbakilashtirishning oldini oladi. Pullar muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo‘lmagan pullarga ajraladi. Naqd pullar – bu aholi qo‘lida aniq moddiy shakldagi qog‘oz va tanga pullar bo‘lib, ular qo‘ldan qo‘lga o‘tib yuradi. Bu eng ko‘p tarqalgan to‘lov vositasidir. Naqd bo‘lmagan pullar bu bankdagi ayrim fuqarolar (jismoniy shaxslar), firmalar yoki davlat tashkilotlari (yuridik shaxslar) nomiga yozilgan puldir. Naqd bo‘lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o‘sib boradi. Naqd bo‘lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham to‘lovlarda qo‘llaniladi. Pullar bankda saqlanganda xavfsiz bo‘ladi. Bugun dunyo mamlakatlarida plastik kartochkalardan ham keng foydalanilmoqda. Biroq ularning o‘zini pul deb bo‘lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Pul aktiv va passiv pulga bo‘linadi. Aktiv pul amalda harakatda bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to‘lov vositasi sifatida harakat qiladi. Passiv pul bu iqtisodiy aylanmada ishtirok etmay turgan puldir. U jamg‘arma, pul rezervlari va kassa qoldiqlaridan iborat bo‘ladi. Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham bo‘ladi. Bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi puldir. Ilgarilari jahon puli vazifasini oltin quyilmalari , ya’ni yombilari tashkil etgan. Hozir maxsus chiqarilgan jahon puli yo‘q. Bu pul vazifasini qadri barqaror, ya’ni qattiq valutalar tashkil etadi (AQSh dollari, Angliya funt sterlingi,Yaponiya iyenasi, Yevropa Ittifoqining yevrosi, qisman Xitoy yuani). Pul muomalasi deganda , bu pulning qo‘ldan qo‘lga o‘tib, doimo harakatda bo‘lishidir. Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlari kassasiga kelib tushadi. Iqtisodiyotda pul yetarli bo‘lib, uning yetishmay qolishi yoki ortiqcha bo‘lib ketishi kabi holler yuz bermasligi kerak. Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi deb yuritiladi. Pul muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining 10 muhim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo‘lishini belgilab beradi. 1.3.O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi Faxr-iftixorimiz, ozod yurtimizning ramzlaridan biri bo‘lgan milliy valutamiz so‘mning muomalaga kiritilgani mustaqilligimizni mustahkamlash yo‘lidagi g‘oyat muhim qadam bo‘ldi. So‘m hayotimizdan o‘rin egallagan kundan boshlab o‘tgan 14 yillik muddat mustaqil pul tizimini yaratish haqidagi qaror strategik jihatdan to‘g‘ri tanlanganligini va mustaqilligimizning iqtisodiy poydevorini mustahkamlashga yo‘naltirilganligini hayotning o‘zi isbotladi. Davlatimiz rahbari Islom Karimovning 1994 yil 16 iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining milliy valutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq, 1994 yil 1 iyuldan so‘m muomalaga kiritildi-mamlakatimiz mustaqil valuta siyosatini yuritish imkoniga ega bo‘ldi. Bu mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan davlatimizning oyoqqa turib olishida, siyosatu iqtisodda erkinligini ta’minlashda muhim omil bo‘ldi. O‘zbekistonning bank sektori rubl hududining tarkibiy qismiga kirgan, uning iqtisodiyoti esa markazlashtirilgan rejalashtirish tartibiga tobe bo‘lgan vaqtlarda biz bugungidek tub o‘zgarishlarni, iqtisodiy yuksalishlarni xayolimizga ham keltira olmas edik. Sobiq markazning respublikalar bilan kelishmay pulni emissiya qilishi natijasida pul muomalasi izdan chiqqan o‘sha paytda mamlakatimizda narx-navo keskin oshib ketgani, iste’mol mollarining surunkali taqchilligi avj olganini eslasak , milliy valutamizning joriy etilgani hayotimizda qanchalik muhim ahamiyat kasb etganin yanada chuqurroq anglaymiz. So‘mning muomalaga kiritilishi iqtisodiy mustaqillik yo‘lidagi dadil qadamlardan biri bo‘ldi. Mamlakatimiz o‘z milliy valutasining barqarorligi va mustahkamligiga kimlardandir qarz olish evaziga emas, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, shuningdek , mavjud zahiralardan oqilona foydalanish bilan erishdi. 11 Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan milliy valutani mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan qator dasturlar izchil amalga oshirildi. Bu dasturlar so‘mning xarid narxini oshirish uchun bozorlarimizni o‘zimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan to‘ldirish, mamlakatimizning eksport salohiyatini yuksaltirish, pul-kredit siyosatining izchilligini , ichki bozordagi iste’mol mollari bilan naqd pul mutanosibligini ta’minlashga qaratildi. Faol investitsiya siyosatini yuritish, tarkibiy islohotlarni amalga oshirish va valuta resurslaridan butun iqtisodiyot taraqqiyoti uchun poydevor bo‘lib xizmat qiluvchi hamda import o‘rnini bosadigan mahsulotlar hajmini oshiruvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish salohiyatini shakllantirish yo‘lida foydalanilishi qisqa muddatlarda mashinasozlik, gaz va neftni qayta ishlash sohalarida, kimyo sanoatida yangi, yirik ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish imkonini berdi. Transport infratuzilmasini rivojlantirish borasida qator yirik loyihalar amalga oshirildi. Ko‘rilgan bunday chora-tadbirlar natijasida yurtimiz g‘alla va neft mustaqilligiga erishdi. Ilgarilari mamlakatimizda yetishtirilgan paxta hosilini sotishdan tushgan mablag‘ning yarmidan ko‘piga don va neft mahsulotlari sotib olingan bo‘lsa (so‘m muomalaga kiritilishidan oldin O‘zbekiston chetdan yiliga 680 million AQSH dollarigacha neft mahsulotlari , 430 million dollargacha g‘alla sotib olar edi), hozir bunday mahsulotlarni eksport qilmoqda. Natijada har yili bir necha milliardlab valuta resurslari tejalmoqda. Mamlakatning eksport salohiyati oshgani sayin so‘mning qadri ham mustahkamlanmoqda. 2003 yilning 15 oktabridan O‘zbekistonda Xalqaro valuta jamg‘armasi Nizomining VIII moddasi talablari kuchga kirdi. Mana, qariyb besh yildirki, so‘mning joriy xalqaro operatsiyalar bo‘yicha erkin almashinuvi amalda. Milliy valutamizning joriy xalqaro operatsiyalar bo‘yicha almashtirilishi mamlakatimizda erishilgan makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish, xorijiy investorlarni jalb qilish borasida yangi imkoniyatlarni yaratdi. O‘tgan vaqt so‘mimizning barqaror valutalardan biriga 12 aylanib borayotganini tasdiqladi. Xususan, inflatsiyani jilovlashga muvaffaq bo‘lingani tufayli 2001 yilda uning yillik darajasi 26,6 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2007 yilda 6,8 foizdan oshmadi. Keyingi yillarda mamlakatimiz oltin-valuta zahirasi sezilarli darajada oshdi. Jumladan , 2007 yilda eksport hajmi 40,7 foizga ortib , importga nisbatan ancha yuqori bo ‘ lgani sababli oltin - valuta zahiramiz 1,5 barobar ko ‘ paydi . Ayni chog‘da tijorat banklariga qo‘yilgan depozitlar miqdori kundan-kunga ortmoqda. Joriy yil boshidagi ma’lumotlarga qaraganda, 2000 yildan beri aholining tijorat banklaridagi mablag‘lari 55 baravar o‘sgan. Prezidentimiz Islom Karimovning 2008 yil 20 fevralda qabul qilingan “Tijorat banklarida aholi omonatlari shartlarini liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni bu borada yangi imkoniyat va qulayliklar yaratdi. E’tiborga molik yana bir jihati shundaki, hozir qattiq valuta hisob raqamlardagi mablag‘larning so‘mdagi hisob-raqamlarga faol o‘tishi kuzatilmoqda. Bu qadamlar yurtdoshlarimizning milliy valutaga bo‘lgan ishonchi tobora ortib borayotganidan dalolatdir.So‘m davlatimizning Bayroq, Gerb, Madhiya kabi ramzlari qatori milliy iftixorimiz timsollaridandir. So‘m biz uchun nafaqat to‘lov vositasi , balki xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bunyodkorlik salohiyatini o‘zida aks ettirgan ma’naviy vosita sifatida ham qadrlidir. Samarqanddagi Registon maydoni, Tillakori, Sherdor madrasalari , Go‘ri Amir maqbarasi, Buxorodagi Chashmai Ayyub ansambli kabi tarixiy obidalar, poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Davlat akademik katta teatri, “Istiqlol” san’at saroyi, shuningdek, shavkatli sohibqiron bobomiz Amir Temurga o‘rnatilgan muazzam haykal tasviri tushirilgan kupuralar nafaqat mamlakatimizning iqtisodiy qudrati, balki xalqimiz ma’naviy salohiyatining yanada yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Qo‘liga o‘zbek so‘mini olgan har bir yurtdoshimizning qalbida unda aks etgan tasvirlar ta’sirida Vatani, bunyodkor xalqi, ajdodlar merosi bilan faxr-iftixor tuyg‘ulari jo‘sh urishi shubhasiz. 13 Respublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning harid quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar hosil qilish orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirish milliy ishlab chiqarishni imkoni boricha kengaytirib boorish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishning umumiy hajmida milliy mahsulotlar hissasi oshib boradi. Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish zarurki, milliy ishlab chiqarishni kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chetdan mahsulot keltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan ta’minlash maqsadida import ham rag’batlantirib boriladi. So’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashilishi yetarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha sub’yekylarning, jahon bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish alohida ahamiyatga ega. So’mning barqarorligini ta’minlashda undan oqilona va tejab tergab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara berishiga , olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin tutadi. Taqoslash uchun tarixiy inflyatsiya darajasi Yillar O’zbekiston ØYevropa ØAQSH Ø World 2022 11.45 % 9.22 % 8.00 % 8.31 % 2021 10.85 % 2.55 % 4.70 % 3.48 % 2020 12.87 % 0.50 % 1.23 % 1.92 % 14 2019 14.53 % 1.63 % 1.81 % 2.19 % 2018 17.52 % 1.74 % 2.44 % 2.44 % 2017 13.88 % 1.43 % 2.13 % 2.19 % 2016 8.13 % 0.18 % 1.26 % 1.55 % 2015 8.75 % -0.06 % 0.12 % 1.43 % Inflyatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish darajasi ustidan qat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishida maqbul sur’atni tanlashga erishiladi. Pulning kapital sifatida roli ularning vazifalari orqali namoyon bo'ladi. Shunday qilib , korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymati pul bilan ifodalanadi. Shu bilan birga , pul ham qiymat va pul kapitalining o'lchovidir. Agar mahsulot naqd pulga sotilsa va pul ishlab chiqarish vositalari sotib olinsa, pul ham aylanma vositasi , ham kapital sifatida xizmat qiladi. Agar mahsulot kreditga sotilsa va kredit muddati tugagandan so'ng qarz majburiyatlari pul bilan to'lansa, bu erda ular kapital va to'lov vositasi sifatida xizmat qiladi. Pulning mohiyati aylanma mablag'lar va jamg'arish vositalarining qiymatini o'lchash funksiyalarini bajarishdir. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar va xizmatlarni sotib olish, shuningdek qarzlarni to'lash uchun ishlatiladi. Pul 15 qiymatini o'lchash va tovarlar va xizmatlar qiymatini solishtirish uchun qo'llaniladi sifatida. Jamg'arma vositasi tovarlar va xizmatlarni sotishdan keyin pulni sotib olish qobiliyatini saqlab qolish va kelajakda uni ta'minlash qobiliyatini anglatadi. Shunday qilib, pul boshqa mablag'larni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy vositadir. Shunday qilib, bizning davrimizda ko'pchilik uchun pul hayotning mazmuniga aylandi. Ko'p odamlar o'z vaqtlarini pul topish , oilalarini, qarindoshlarini , shaxsiy hayotini qurbon qilish uchun sarflashadi. Ko'pincha pul ularni qulga aylantiradi, ya'ni ularning tabiatini iqtisodiy tizimda bajaradigan vazifalar bilan belgilaydi. Funksional nuqtai nazardan , pul biz foydalanadigan pullarga qaraganda, ya'ni tangalar va qog'oz pullar shaklida ko'proq umumiy shaklda ishlaydi. 16 II.BOB.Pul tizimi mazmuni va bosqichlari. 2.1 Pul nazariyasi va pul tizimining mazmuni. Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish usuligacha bo’lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli davrida , pul-tovar munosabatlari xo’jalik sohasining hamma tarmoqlarini qamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarqaldi. Pul va uning sotib olish quvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo’lib elgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funksiyalari va pul muomalasiga bo’lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi. Ilk tarixiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini keltirishi mumkin. Kapitalizm taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o’zgarib yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Hozirgi kunda monetarizm va iqtisodni pul-kredit munosobatlari orqali tartiblashtirish nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall , nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda. Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqarishning taraqqiy etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma’lum darajada oqsashini oldini olish va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi. Qo’l mehnatidan manafakturaga, manafakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o’tilishi bilan xalq xo’jaligida mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi. Buning natijasida xo’jalik yurituvchi subyektlar orasidagi pullik munosabatlar ham murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bo’lgan naqd pullik munosobatlar bu davr talablariga javob bera olmay qoldi. Buni biz Yevropadagi XV asrdagi «pul ocharchiligi» dan ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari to’g’risidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o’sha davrdagi muammolarini echishdagi roli beqiyos bo’ldi. Ilk bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi. Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi. Moneta tarkibini buzish (monetaning og’irlik miqdorini kamaytirish) ga qarshi 17 kurashda progressiv rol o’ynadi. Bu nazariyalar o’sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya ‘ehtiyojlarini aks ettirib , merkantilistlar baquvvat metall pullari tarfdori bolib chiqdilar. Bu nazariya o’sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U. Stefford (1554-1612y.) edi. U o’z qarashlarini o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada T. Men (1571-1641y.), D. Nors (1641- 1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni A. Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F. Tamani (1728- 1787y.) va boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’milaydi. Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib , ular pulning hamma funktsiyalarini bajaradi deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat edi: -ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi Maqsadga muvofiq kelishini tushunib yetmadilar ; -ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga Siqib chiqarish samarasi qanday amal qiladi? Soliq stavkalarini oshirshida b е vosita х arid kuchini aholidan olib qo’yish ro’y b е radi. Agar bu mablag’lar qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan joylashtirilmasa , umumiy talab qisqaradi. D е fitsitni qoplash uchun zayomlarni joylashtirishga k е ladigan bo’lsak, pul bozorida ssuda fondlari ch е klangan sharoitlarda bu foiz m е ’yorining k е skin o’sishiga olib k е ladi, bu esa yana х o’jalik faolligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Avvalo foizning o’sishi х ususiy kompaniyalarni tashqi manbalardan moliyalashtirishni qiyinlashtiradi , chunki qimmatli qog’ozlar kurs qiymati foiz stavkalari balandligiga t е skari nisbatda o’zgaradi. Boshqa salbiy holatlar ham vujudga k е ladi, masalan, 18 mablag’larning davlat obligatsiyalari bozoriga kuchli oqimi ist е ’mol х arajatlarining qisqarishiga olib k е lishi muqarrar. Faqat markaziy bank tomonidan kuchaytirilgan pul emissiyasigina kapital bozoriga davlat moliyalashtirishi ta’sirini n е ytrallashi va foiz darajasini pasaytirishi mumkin. Bundan kеlib chiqadiki , «sof» fiskal siyosatning o’zi nеytral. U yaratuvchi ikki qarama-qarshi samara bir-birini so’ndirishi mumkin. IS egri chizig’ining holati tovarlar bozoridagi , LM egri chizig’i esa – pul bozoridagi muvozanat shartlarini aks ettiradi. Davlat х arajatlarining o’sishi (rasm. a) IS egri chizig’ini o’ng tomonga, IS1 holatiga olib k е ladi, bu YAMMning gorizontal o’qda o’sishiga mos k е ladi. LM egri chizig’i k е skin (l е kin v е rtikal emas) o’sishida bu umumiy daromadning kichik ( y1 dan y2 ga) o’sishida pul bozorida foizning k е skin ( r1 dan r2 ga) o’sishiga olib k е ladi. Bunday o’sish foiz stavkasining o’sishi sababli х ususiy inv е stitsiyalarni «siqib chiqarish»ni aks ettiradi. Agar bunda markaziy bank pul massasini oshirsa, grafikdagi LM egri chizig’i o’ngga LM1 tomon ko’chadi, foiz m е ’yori r1, gacha pasayadi, daromad y3. gacha o’sadi. Diagramma siqib chiqarish samarasi tufayli byudj е t multiplikatori hajmidagi jiddiy ch е klovlarni aks ettiradi. Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy qadriyatlar yig’indisi ekanligini tushuna olmadilar. Ilk metallik nazariyasi targ’ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar. XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariyasi o’z mavqesini yo’qotdi. Ammo XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili K. Knis (1821-1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu g’oyaning qayta tiklanishiga 1871-1873 y. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab bo’ldi. K. Knis targ’iboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida faqatgina metallni emas, balki markaziy bank banknotalari ham e’tirof etdi. Bu paytga kelib xo’jalikda asosiy rolni kredit o’ynay boshladi va bu oltin monetalar bilan birga muomalada bo’lgan va ularga almashtiriladigan 19 banknota emissiyasining asosini tashkil etdi. K. Knis banknotalarni tan olgan holda hech nima bilan ta’minlanmagan qog’oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha pul muomalasi metall bilan ta’minlangan banknotalar va metall monetalarga asoslanishi shart. Qog’oz pullar uning fikricha, xuddi «qog’oz bulka» kabi ma’nosiz narsadir. Birinchi jahon urushidan so’ng metallizm tarafdorlari oltin moneta standartni qayta tiklash mumkin emasligini tan olib o’z nazariyalarini himoya qilish maqsadida oltin quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota ishlab chiqarishini yoqlab chiqdilar. Pulning nominallik nazariyasi. Nominalizm quldorlik tizimi davridagi faylasuflar ta’limotida yuzaga kelgan bo’lib, bu ilk nominalizmdir. Birinchi nominalistlar tanga tarkibini buzish (tanganing og’irlik miqdorini kamaytirish) ni ko’r-ko’rona madh etuvchilar bo’lganlar. Yemirilib ketgan tangalarni teng qiymatli tangalar bilan muomalada bir xilda yurganligiga asoslanib, ular pulning metall miqdori emas, balki uning nominali muhimdir deb da’vo qilib chiqdilar. Nominalizm XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalar bilan to’lgan davrda shakllandi. Xuddi shu to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalar (qog’oz pullar emas) ilk nominalizmning asosida yotar edi. Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ham Angliyadan chiqdi. Bular episkop, faylasuf-idealist Dj. Berkli (1683-1753y.) va iqtisodchi Dj. Styuart (1712-1780 y.) lardir. Nominalistlar quyidagicha xulosaga keldilar: -pulni davlat yaratadi ; -pulning qiymati unda ko’rsatilgan nominali bilan aniqlanadi. Xuddi shu bilan bu nazariya nominalizm deb atala boshlandi. Nominalizmning asosiy xatosi shundaki, bu nazariya bo yicha pulning qiymati davlat tomonidan aniqlanar emish. Dj. Berkli pul aslini olganda marka, uning qanday materialdan yasalganligining va nimani aks ettirishining qanaqa ahamiyati 20 bor degan g’oyani oldinga surdi. Xuddi shu bilan u mehnat qiymat nazariyasini va pulning tovarlik tabiatini rad etdi. Pulning umumiy qiymat ekvivalenti sifatida obyektiv ravishda paydo bo’lish mohiyatini tushunmay, nominalistlar uning qiymati davlatning subyektiv xohishi va irodasiga bog’liq dedilar. Nominalistlar pulning qiymat o’lchovini va baholar masshtabini aralashtirib yubordilar. Dj. Styuart pulni teng bo’lgan bo’laklardan iborat masshtab deb aniqladi. Shu bilan birgalikda geografik masshtabni tushunish va ishlatish mumkin agar, buning asosida masofa mavjud bo’lsa, mahsulot og’irligini o’lchash mumkin, agar u qandaydir og’irlikka ega bo’lsa, shu kabi pul ham qiymat o’lchovi funksiyasini bajaradi, agar u tovar bilan qandaydir hamjinslikka ega bo’lsa, deb uqtirdi. Nominalizmning keyingi rivojlanishi (asosan Germaniyada) XIX asrning oxiri va XX asrning boshiga to’g’ri keladi. Bu davr nominalistlarning asosiy namoyondalaridan biri G. Knap (18421926y.) edi. G. Knap o’zining «Davlat pul nazariyasi» (1905) asarida aytishicha pulning davlat tomonidan belgilanadigan sotib olish qobiliyati mavjud. Shu sababli ham pul davlat tomonidan yaratiladi. Bu nazariyani esa u davlat pul nazariyasi deba taydi. Knapp va uning izdoshlari oldingi noministlardan farqli o’laroq o’z nazariyalarni to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalarga emas, balki qog’oz pullarga asoslagan edilar. Knapp pul massasini tahlil qilishda davlat xazina biletlari va almashinadigan tangalarnigina e’tiborga oldi. Kredit pullari (veksel, chek, banknota) ni u alohida kategoriya deb qarab, o’z izlanishlaridan ularni chiqarib tashlaydi. Bu uning katta xatosi edi. Nominalistlarning asosiyk amchiligi shundaki, ular pulning mohiyatini uning huquqiy asosidan izladilar. Pulning miqdoriy nazariyasi. Miqdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda merkantilistlarning konseptsiyasiga reaktsiya sifatida paydo bo’ldi. Bu nazariyaning boshlovchisi fransuz iqtisodchisi J. Boden (1530-1596) edi. U birinchi bo’lib Yevropada o’sha davrda yuzbergan «baholar revolyutsiyasi»ni ochib berishga harakat qildi. 21 Baholarning sakrashiga sabab Yevropaga Amerika qit’asidan oqib kelgan qimmatbaho metallar bo’lganligini tushuntirdi. XVI-XVIII asrlarda Yevropada oltin miqdori 1500-yilda bo’lgan oltin miqdoridan 16 marta ko’payib ketgan edi. J. Boden baholarning o’zgarishi muomaladagi pul miqdori bilan aniqlandi deb tushuntirdi. Shu sababli ham bu nazariya miqdoriy nazariya deb nom oldi. Ammo ilk miqdoriy nazariya tarafdorlari pul miqdorining bahoga bo’ladigan ta’sirini va buni qanday yo’llar bilan va qaysi hollarda bo’lishligini aniq ochib bera olmadilar. XVIII asrga kelib bu nazariyani inglizlar D. Yum (1711-1726) va Dj. Mill (1773- 1836) hamda frantsuz Sharl Monaskyo (1689-1755) rivojlantirdilar. Ingliz iqtisodchisi, faylasuf, psixolog va tarixchi D. Yum o’zining subyektiv idealistik qarashlari bilan qiymat substantsiyasi tushunchasini rad etdi. Amerikadan qimmatbaho metallarning oqib kelishi va baholarning oshishi orasidagi to’g’ri proporsional bog’lanishni ko’rsatmoqchi bo’lib, u: «pul qiymatini uning miqdori belgilaydi» degan fikrini ilgari surdi. Yum fikricha, tovarlarning bahosi va pulning qiymati muomalada bo’lgan tovar va pul hajmi bilan aniqlanadi. Muomalada pulning ko’payishi oldin bir tovar bahosining oshishiga , keyin ikkinchi tovarning va oxir oqibatda barcha tovarlarning bahosining muomaladagi pul miqdoriga proporsional ravishda oshishiga olib keladi. Mana shu pulning miqdoriy nazariyadagi pul massasi o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi va munosabat "Baholar darajasining o’sish sur’atlari = Pul massasi o’sish sur’atlari". Demak, tovarlar bahosi hamisha pul miqdoriga to’g’ri proporsional bo’ladi. Shunday qilib, miqdoriy nazariya vakillarining fikrlari shunda ediki: -pulning sotib olish qobiliyati xuddi baho kabi (yangi tovar bahosi kabi) bozorda aniqlanadi; -muomalada barcha chiqarilgan pullar bo’ladi; -pulning sotib olish qobiliyati pul miqdoriga teskari proporsional va baholar o’zgarishi pul miqdoriga to’g’ri proporsional. 22 Miqdoriy nazariya pulning faqat muomala vositasi ekanligini ko’ra oldi, xalos. Ular ta’kidlashicha pul va tovar massalarining to’qnashishi natijasida baholar belgilanadi va pulning qiymati aniqlanadi. K. Marks Yumni tadnqid qilib, uning asosiy xatosi shundaki, u «pul muomalaga kirayotganda qiymatga ega emas, tovar esa bahoga ega emas» degan noto’g’ri taxminda edi» deb yozgan edi. Ularning ikkinchi xatosi shunda ediki, ular hamma pul massasi faqat muomalada bo’ladi deb qarashgan. Aslida qiymat qonuniga muvofiq muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlovchi iqtisodiy qonun mavjud. Muomalada bo’lgan haqiqiy naqd pulga, har qanday pul miqdori emas balki, shu davr uchun zarur bo’lgan, to’lov muddati uzaytirilgan, hisob-kitoblar va pul biriklarining aylanishida band bo’lgan pullar kiradi. Miqdoriy nazariya xazinaning metall pul muomalasida stixiyali regulyator ekanligini rad etadi. Zamonaviy miqdoriy nazariya qog’oz pullar muomalasiga asoslanadi. Bu nazariya A. Marshall, amerikalik I. Fisher, shvedlar G. Nassel va B. Xansen, iqtisodchi A. Pigu, monetarist M. Fridmen tadqiqotlarida o’z aksini topdi. Amerikalik iqtisodchi, statistik va matematik I. Fisher (1867-1942yy) pulning miqdori nazariyasiga yangi sifat kiritdi. U pulning mehnat qiymatini rad etdi va pulning «sotib olish quvvati»ga asoslandi. Miqdoriy nazariyani matematik yo’l bilan isbotlamoqchi , bo’lgan I. Fisher pulning «sotib olish quvvatiga» ta’sir etuvchi olti faktorni ko’rsatdi: 1.(M)-muomaladagi naqd pul massasi; 2.(V)-pulning aylanish tezligi; 3.(R)-o’rta (tortilgan) baho; 4.(Q)-tovarlar miqdori; 5.(MI)-bank depozitlari yig’indisi; 6.(VI)-depozit-chek muomalasi tezligi. 23 Muomaladagi pulning miqdori bilan mamlakat doirasida sotilgan tovar va xizmatlarning umumiy miqdori o’rtasidagi bog’liqlik Irving Fisherning "ayirboshlash tenglamasi"da ifodalanadi: MV = PQ, bu yerda M – pul massasi; V-muomaladagi pulning aylanish tezligi; P-narxlar darajasi; q. ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning miqdori Tenglamaning chap tomonidagi MV jami ishlab chiqarilgan tovarni sotib olishga ketgan xaridorlarning umumiy sarflarini va pulning aylanish tezligini bildirsa, o’ng tomonidagi PQ esa, ushbu ayirboshlanadigan tovarlar miqdori va baholar darajasini bildirdi. Agar MV bir yilda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga sarflangan umumiy xarajatlar bo’lsa, unda u nominal sof milliy mahsulotga (SMM) teng bo’lishi kerak, ya’ni SMM = PQ. Monetarizm pul nazariyasi 1950-yillar o’rtasida paydo bo’lgan. Bu oqimning ko’zga ko’ringan namoyondasi M. Fridman hisoblanadi, u Chikago universitetining professori, iqtisodsohasidagi Nobel mukofoti laureati. Bu oqimga M. Fridmandan tashqari K. Brunner, A. Moltser, D. Leydler, F. Keygen va boshqa iqtisodchilar kiradi. Pul nazariyada katta muvaffaqiyat qozongan g’oya - Fridmanning pulning miqdoriy nazariyasi bo’lib, u muomaladagi pul miqdori o’zgarishi bilan tovar baholari o’zgarishi o’rtasidagi bog’liqlikni, monetar siyosat nazariyasi, ya’ni jamiyat holda bo’lgan iqtisodiy tebranishlar pul massasining o’zgarish tufayli bo’lishi, pulning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri kabilarni yoqlab chiqadi. Hozirgi zamon monetarizmiga bir guruh iqtisodchilar qalamiga mansub «Pulning miqdoriy nazariyasiga oid tadqiqotlar» (1956yil) deb nomlangan asar bilan asos solindi. Monetaristlar ilgaridan ma’lum bo’lgan pulning miqdoriy nazariyasiga borib 24 tutashadigan «barqaror pul» nazariyasini olg’a suradilar. Ular pul va iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy bog’lanish borligini qayd qilib , iqtisodiy krizislarning sababini pul muomalasidagi buzilishlardan axtardilar: Pulning yetishmay qolishi iqtisodiy o’sishini susaytirib, turg’unlik holatini keltirib chiqaradi, bu esa avval yuzaroq tanglikka, so’ngra esa chuqur iqtisodiy tanglikka olib keladi. Binobarin, iqtisodiy sikl pul miqdoriga bog’liq, bu o’z navbatida Markaziy bank faoliyatiga bog’liq. Pulkredit siyosatini o‘zgartirib tanglikdan chiqish va iqtisodni rivojlantirish mumkin. Monetaristlar iqtisodiyotda bosh masala ishlab chiqarish va pul massasining tengligi bo’lib, shu orqali makroiqtisodiy muvozanat hosil etish mumkin deb hisobladilar. Pulning asosiy xususiyati uning likvidligida. Pulni xohlagan paytda almashtirish, unga har qanday tovarni sotib olish mumkin. Pul massasining o’sish sur’atining tezlashuvi yoki sekinlashuvi faol ish yuritishda, ishlab chiqarishning tsiklik tebranishida aks etiladi. Gap shundaki, pul massasidagi o’zgarishlar natijasi asosiy iqtisodiy parametrlarda birdan aks ettirilmaydi, balki biroz vaqtdan keyin ta’siri bilinadi. Odatda, vaqtincha uzilish bir necha oyni tashkil etadi. U shu narsani bildiradiki, pul massasidagi o’zgarishlar yalpi ichki mahsulotga birdan emas, balki bir oz vaqtdan (oydan) keyin ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun pul siyosati joriy tartibdagi samaraga va qisqa muddatli o’zgarishlarga mo’ljallangan bo’lmay, balki uzoq muddatli xarakterga ega. M.Fridmen konsepsiyasi garchi o’ziga xosligi bilan ajralib tursa ham, u pulning miqdoriy nazariyasiga asoslanadi. Pul massasi ko’paysa, baholar o’sadi, va aksincha , pul massasi kamaysa, narxlar pasayadi, ya’ni boshqa barcha sharoitlar bir xil bo’lganda tovarlarning baholari pul miqdoriga mutanosib tarzda o’zgaradi. Mamlakatda har doim pul muomalasi qonuni bilan tartibga solinadigan ma’lum miqdordagi pul birligi massasi mavjud bo’lishi zarur. Umumiy holda pul muomalasi qonuni quyidagicha shakllantirilishi mumkin: tovar aylanishiga xizmat qiladigan pul miqdori tovar massasi va narxlar darajasiga to’g’ridan – to’g’ri, pulning aylanish tezligiga teskari mutanosiblikda joylashadi. 25 Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va evolyutsion yondashuv mavjud. Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu subyektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llab quvvatlanadi. Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi. Pul obyektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan. Odatda pulni valyuta deb atashadi. Iqtisodiy jihatdan har bir hukumat o'z pul tizimiga ega. Pul - bu operatsiyalarni amalga oshirishda ishlatiladigan likvid aktiv. U o'z qiymatini hukumat iqtisodiyotida va xalqaro miqyosda valyuta orqali umumiy qabul qilishga asoslangan. Ayirboshlash funksiyasi uchun iqtisodiy pul tizimlari rivojlana boshladi. Pulni valyuta sifatida ishlatish bozorda sotib olish va sotish uchun markazlashgan vositani taqdim etadi. Bu birinchi navbatda barterni almashtirish uchun tashkil etilgan. Agar barcha tomonlar kelishilgan pul birligidan foydalansa va uni qabul qilganda, ular bu muammodan qochishlari mumkin. Iqtisodiy jihatdan har bir hukumat markaziy organ tomonidan belgilanadigan va kuzatiladigan o'z pul tizimiga ega. Iqtisodiy rivojlanish odatda kapital to'plash, texnologik taraqqiyot, ishchi kuchi sifati va malakalarining oshishi kabi real omillarning o'sishiga bog'liq deb ishoniladi. Ushbu qarash iqtisodiy rivojlanish jarayonida pulning rolini yetarlicha ta'kidlamaydi. Aytishlaricha, pul shunchaki parda va o'zgacha ahamiyatga ega emas. Biroq, pulning ahamiyatsizligi haqidagi bu haddan tashqari qarashga endi ishonilmaydi. Zamonaviy kompleks iqtisodiy tashkil etish imkonsiz bo'lgan pul nafaqat muhim omil, balki u iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantiruvchi muhim omil hamdir. Biz quyida iqtisodiy rivojlanish jarayonida pulning ahamiyatini muhokama qilamiz. Iqtisodiyotda bugungi kunda pul bir nechta funksiyalarni bajaradi. Pul boshqa qiymatlar o'lchanadigan qiymat standarti bo'lib xizmat qiladi. Pul - bu qiymat 26 ombori, ya'ni boylikni saqlash vositasi. Bu kechiktirilgan to'lovlar uchun standart bo'lib xizmat qiladi. Biroq, pulni boshqa tovarlardan ajratib turadigan eng muhim vazifasi ayirboshlash vositasi bo'lib xizmat qilishidir. Ya'ni, pul tovarlar va xizmatlar uchun to'lov vositasidir. Aynan shu puldan foydalanish pul iqtisodiyotini barter iqtisodiyotidan ajratib turadi. Monetar iqtisodiyot - bu tovarlar pulga sotiladigan va pul tovarlarni sotib olishga sarflanadigan iqtisodiyotdir. Pul samaradorlik va iqtisodiy o'sishga yordam beradi Barter tizimi jismoniy shaxslar o'rtasida tovar va xizmatlarni almashtirishda qiyinchiliklarga to'la edi. Tovarlar va xizmatlarning oson almashinuvi bo'lmagan taqdirda, barter tizimi mehnat unumdorligini oshirish va iqtisodiy o'sish uchun muhim omil bo'lgan shaxslar o'rtasida mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga to'siq bo'lib xizmat qildi. Bundan tashqari , iqtisodiy o'sish jarayoni mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning kengayishiga va natijada odamlar daromadlarining o'sishiga olib keladi. Natijada rivojlanayotgan iqtisodiyotda bitimlar hajmi oshadi. Bu iqtisodiy faoliyatning kengaytirilgan darajasida olib boriladigan operatsiyalarni moliyalashtirish uchun pulga talabni oshiradi. Shunday qilib, iqtisodiy o'sish jarayoni iqtisodiy faoliyat darajasining oshishi talablariga javob beradigan yetarli miqdordagi pul mablag'lari kelmasa tekshiruvda ushlab turiladi. Pul sarmoyani targ'ib qiladi: Rivojlanish nuqtai nazaridan pulning yana bir muhim roli investitsiyalar hajmini hozirgi tejash darajasidan mustaqil bo'lishida. Barter tizimida iste'mol qilinmagan tovarlar mablag'larni tejash bilan bir qatorda sarmoyani ham tashkil etadi. Ya'ni investitsiyalar joriy tejashdan farq qilmaydi. Hozirgi tejamkorlik qancha ko'p bo'lsa, sarmoyalar shuncha ko'p bo'ladi. Biroq, zamonaviy iqtisodiyotda bu shunday emas. Pulni tejaydigan uy xo'jaliklari bo'lsa, pulni asosiy vositalarga sarflaydigan firmalar. Shuning uchun investitsiya mablag'larni tejashdan farq qilishi mumkin , chunki investitsiya faoliyati tejash 27 harakatlaridan ajralib turadi. Bundan ham muhimi, pul iqtisodiyotiga sarmoya joriy tejash darajasidan oshib ketishi mumkin. Sarmoyalarning tejamkorlikdan oshib ketishi mumkin, chunki yangi pullar hukumat tomonidan valyuta ko'rinishida yoki banklar tomonidan bank depozitlari shaklida yaratilishi mumkin va bu iqtisodiy rivojlanish maqsadi uchun muhimdir. Rivojlangan mamlakatlarda bo'sh ishlab chiqarish quvvati mavjud bo'lgan depressiya davrida hukumat yoki banklar tomonidan yangi pul mablag'larini yaratish orqali investitsiyalarning ko'payishi tovarlar va xizmatlarga umumiy talabning oshishiga olib keladi. Bunday paytlarda ortiqcha imkoniyatlar mavjudligi sababli tovar va xizmatlar taklifi elastik bo'ladi. Shunday qilib, yaratilgan pul mablag'lari hisobidan investitsiyalar natijasida hosil bo'lgan yalpi talabning ko'payishi tovar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining kengayishiga olib keladi va shu bilan bandlik darajasining oshishiga olib keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda yaratilgan pullar iqtisodiy rivojlanishni rivojlantirishda foydali rol o'ynashi mumkin. Investitsiyalarni tezlashtirish yoki kapitalni shakllantirish orqali tez iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Ammo investitsiya stavkasini oshirish uchun qo'shimcha resurslar talab qilinadi. Davlat qarzlari o'z-o'zidan rivojlanish uchun yetarli investitsiya manbalarini ta'minlay olmaydi. Shuning uchun hukumat yangi pul yaratish orqali investitsiya qilinadigan resurslar hajmini hozirgi tejash darajasi asosida mumkin bo'lgan hajmdan oshirishga harakat qilmoqda. Yangi yaratilgan mablag'lar sanoat, shuningdek qishloq xo'jaligi sohalarida ishlab chiqarish, daromad va ish bilan bandlikni ko'payishiga olib keladigan investitsiya loyihalariga sarflanishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pul taklifining har qanday o'sishi narxlarning ko'tarilishiga yoki inflyatsiya bosimining paydo bo'lishiga olib keladi degan fikr keng tarqalgan. Biroq, bu har doim ham to'g'ri emas. Yangi yaratilgan pulning oqilona miqdori investitsiyalar darajasini oshirish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi. Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ko'plab tabiiy va inson resurslari ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilishi mumkin bo'lgan to'liq foydalanilmagan va ishlatilmagan. Agar yangi yaratilgan mablag'lar kichik sug'orish ishlari, melioratsiya sxemalari, 28 toshqinlarga qarshi kurash va tuproq eroziyasiga qarshi choralar, tezkor daromad keltiradigan dachalar ishlab chiqarish kabi loyihalarga sarmoya kiritishga sarflansa, inflyatsiya xavfi bo'lmaydi. Ushbu tezkor loyihalar qisqa vaqt ichida eng muhim iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni ko'paytiradi va shuning uchun narxlarning ko'tarilishiga yo'l qo'ymaydi. Bundan tashqari, agar rivojlanish strategiyasi qishloq xo'jaligi va boshqa ish haqi tovarlari ishlab chiqarish sohalariga ustuvor ahamiyat berilsa va barcha fermerlarni sug'orish inshootlari, o'g'itlar va serhosil navlar bilan ta'minlash bo'yicha tashkiliy va institutsional islohotlar amalga oshirilsa, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini oshirish mumkin. Ushbu doirada, narxlarga katta salbiy ta'sir ko'rsatmasdan investitsiyalar darajasini oshirish uchun yangi pullar yaratish mumkin. Monetizatsiya va iqtisodiy o'sish: Bundan tashqari, ma'lumki, kam rivojlangan mamlakatlarning aksariyati monetizatsiya qilinmagan (ya'ni barter) katta sektorga ega, bu yerda ishlab chiqarish faqat yashash uchun mo'ljallangan. Iqtisodiy faoliyatning yashash xususiyatini buzish va shu tariqa iqtisodiy o'sish uchun yangi kuchlarni yaratish uchun uni monetizatsiya qilish zarur. Pulni joriy etish uni zamonaviy sektor bilan aloqada bo'lishiga yordam beradi. Yashash sektorining zamonaviy sektor bilan bu aloqasi uning ishlab chiqarish hajmining kengayishiga olib keladi. Zamonaviy sanoat sektori mahsulotlarini olish uchun, tirikchilik bilan shug'ullanadigan odamlar o'z mahsulotlarini oshirishga harakat qilishadi. Shunday qilib, mahsulotning o'z-o'zini iste'mol qilishdan ortig'i shu tarzda hosil bo'ladi, bu oxir-oqibat ularning yashash xususiyatini buzadi. Uni rivojlanayotgan mamlakatlarning o'tmish tarixi qo'llab-quvvatlaydi. Mustamlakachilik davrida dehqonlar sektorining monetizatsiyasi import qilinadigan sanoat mahsulotlari evaziga eksportning kengayishiga olib keldi. Bu ularning qishloq xo'jaligini rivojlanishini sezilarli darajada tezlashtirdi. Eksport uchun ishlab chiqarish hajmining o'sishiga o'xshab, qishloq xo'jaligining yordamchi tarmog'iga pulni kiritish va uning zamonaviy sektor bilan aloqasi, oziq- ovqat donlari va boshqa qishloq xo'jaligi mahsulotlarining xaridorgir bo’lib 29 ketishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy rivojlanishning muhim omili hisoblanadi. Agar qishloq xo'jaligi mahsulotlarida narxlarning ko'tarilishi, ehtimol, xuddi shunday bo'lganidek, yaratilgan pul mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan investitsiyalarning ko'payishi natijasida yuzaga kelsa, bu ko'proq oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va uni bozorga yetkazib berish uchun turtki bo'lib xizmat qiladi. Qishloq xo'jaligi daromadlarining o'sishi sanoat mahsulotlariga talabni oshiradi va shuning uchun ularning o'sishini tezlashtiradi. Bundan tashqari, tirikchilik sektorining monetizatsiyasi ham jamg'arma hajmini oshirishga yordam beradi. Monetizatsiya ushbu sektorni tijorat va kooperativ banklari va sug'urta kompaniyalari kabi moliya institutlari bilan aloqada bo'lishiga olib keladi. Jamg'arma foizlari evaziga ko'proq daromad olish imkoniyatlari, hozirgi kundagi tirikchilik sohasidagi odamlarning mablag'larini tejashga moyilligini oshiradi. Agar tegishli pul-kredit siyosati olib borilsa, unda barcha daromadlarini iste'mol qilish yoki to'plash o'rniga, ular o'zlarining bir qismini moliyaviy vositachilarga topshirishlari mumkin. Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomalasini qonuniy va mutonosib ravishda tashkil qilishda qo'llaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi. Tarixan Pul tizimining metall pul muomalasi va pul belgilari (qog oz pullar)ʻ muomalasi ko rinishlari bor. O z navbatida metall pul muomalasi tizimi ʻ ʻ bimetallizm va monometallizmta bo linadi. ʻ Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi: Pul birligi - so'm, rubl va boshqalar. Baho masshtabi- dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati.Pulning turlari. Qiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga haqiqiy va haqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi. Haqiqiy pullar nominal qiymatini o'zida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Qog'oz pullar 30 haqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomala funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Umuman pullar quyidagi turlarga bo’linadi. 1.Qog'oz pullar 2.Kredit pullar. Kredit pullar qog'oz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlar veksel , banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi. Tangalar. Asosan nikel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga ko'ra birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda hozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb qilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb qilingan. Qog'oz pullar tarixiy manbalarga ko'ra XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar Buxoro davlatida qog'oz puldan foydalanilgan. Amerika va Yevropada qog'oz pullar XVII-XVIII asrlarda chiqarilgan. Emissiya tizimi - Bu muomaladagi bank biletlari, xazina biletlari, qog'oz pullar va qimmatli qog'ozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Qimmatli qog'ozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, hissadorlik jamiyatlari chiqaradi. Muomaladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank. Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud: 1.Metall pullar tizimi. 2.Kredit va qog'oz pullar tizimi. Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (faqat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bo’linadi. Muomaladagi pullarning asosiy qismini qog'oz pullar tashkil qiladi. Qog'oz pullardan foydalanilishiga sabab: 31 -Qimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan. -Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’g'ri bo’lmagan qalbaki tangalarni chiqarilishi. -Metal pullarni buzilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. Qog'oz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi. Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi: 1.Pul birligi. 2.Valyuta kursini belgilovchi qoidalar. 3.Baho masshtabi. 4.Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qog'oz pul va tanga. 5.Emissiya tizimi. 6.Davlat yoki kredit apparati. Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega:  Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qog'oz pul aylanadigan , kredit pullarga o’tish.  Pulni muomalaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.  Pul muomalasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi  Pul muomalasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi. Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega. 2.2Pul tizimining rivojlanish bosqichlari va ularga tavsifi. 32 Pul kashf etilguniga qadar odamlar (ya’ni turli jamiyat vakillari) mahsulotga mahsulot ayirboshlash usuli (barter)dan foydalanishgan va bu jamiyatdagi o’zaro almashinuvga asoslangan savdoning eng birinchi va sodda shakli hisoblanadi. Lekin ikki tomonning istak va ehtiyojlar bir-biriga mos kelmasa , bu savdo usuli ish bermaydi. Pul ana shu cheklovni yengib o’tish maqsadida muomalaga kiritilgan. Avvaliga odamlar ayirboshlash uchun bozorda xaridorgir bo’lgan arpa, kakao donlari, makkajo’xori, guruch va shunga o’xshash boshqa oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalanishgan. Keyinchalik savdoga oltin va kumush to’lov birligi («bimetallizm») sifatida kirib kelgan va keng tarqalgan. Odatda ushbu ikki metall tangalar shaklida qo’yilgan. Oltin ham, kumush ham uzoq muddat muomalada bo’la olgani, ixcham va kamroq miqdorga osongina taqsimlanish xususiyatiga ega bo’lganligi uchun jamiyatda juda ommalashgan. Shu xususiyatlari sabab, asrlar davomida oltin qiymat jamg’aruvchi sifatida boylikni saqlashning qulay vositasi ham hisoblangan. Oltin miqdori cheklangan bo’lib tabiiy ravishda qimmat, kumush esa oltindan arzon va miqdori ko’p bo’lgani uchun «likvid» (ya’ni doimiy ravishda sotiluvchi va sotib olinuvchi, ya’ni qisqa muddatda ko’p marta qo’ldan qo’lga o’tuvchi) pul birligi sanalgan va odatda kundalik savdo uchun foydalanilgan. Qiymati va hajmi sabab ko’pchilik foydalanuvchilar oltin tangalarini saqlashda zargarlarga ishonishgan, chunki eng xavfsiz saqlash tizimi zargarlarda bo’lgan. Shunday qilib, bu xavfsiz joylar «pul omborlari»ga aylangan. Oltindan foydanuvchilar o’rtasidagi o’tkazmalarni osonlashtirish maqsadida zargarlar tomonidan oltin tilxatlari muomalaga kiritilgan. Vaqt o’tishi bilan jamiyatda zargarlar tomonidan taqdim qilingan oltin guvohnomalar (sertifikatlar) oltin kabi qiymatga ega deya tan olingan. Shunday qilib, ushbu “ramziy pullar” pul rivojlanishining ikkinchi bosqichi sifatida namoyon bo’lgan. Daromadlarini oshirish maqsadida zargarlar ularga saqlashga berilgan va vaqtincha foydalanilmayotgan oltinlarni odamlarga qarzga berishni boshlashgan va ular (ya’ni zargarlar) asta sekin omonatchilar va qarzdorlar o’rtasidagi vositachiga 33 aylanishgan. Zargarlar qarzdorlardan foiz undirishar va o’z omonatchilariga oltinlarini saqlashda davom etganliklari uchun kamroq foiz (omonat foizi) to’lashardi. Har yili oltinning ozgina qismigina (hisob-kitoblarga ko’ra, 15 foizga yaqini) omonatchilar tarafidan qaytarib olingan, katta qismi esa omborxonalarda saqlanishda davom etgan. Zargarlar esa yanada ko’proq daromad olish maqsadida, o’zlarida saqlanayotgan oltin miqdoridan ko’ra ko’proq miqdordagi oltin uchun qarz tilxatlari shaklidagi pattalar (kvitansiyalar) berishni boshlashgan. Buni, qog’oz va kredit pullar yaratishning ilk namunasi deyish mumkin. Iqtisodiyotning qon tomiri hisoblanuvchi pul , doimiy muhokamalarning dolzarb mavzusi bo’lib kelgan. Charxpalak suvsiz ishlamagani kabi iqtisodiyot ham pulsiz ishlamaydi. Pul deganda mahsulot va xizmatlari uchun to’lov vositasi sifatida qabul qilingan narsa tushuniladi. Bugungi kunga kelib qog’oz pullar butun dunyoda keng tarqalgan to’lov vositasi. Pulning eng muhim hisoblanuvchi uchta asosiy vazifasini tushunib olishga harakat qilamiz: Ayirboshlash (almashuv) vositasi (bu vazifasi mavjud bo’lmaganida barcha operatsiyalar barter ko’rinishida o’tkazilardi); Qiymat jamg’aruvchi (ya’ni boshqa ko’plab aktivlar singari u ham vaqt o’tishi bilan o’z qiymatini saqlab turadi, biroq pul boshqa aktivlarga qaraganda ko’proq likvidlikka ega); Qiymat o’lchovi (barcha mahsulot va xizmatlarning qiymati pulda aks etadi. U mahsulot va xizmatlarning pulda aks etishida umumiy muvofiqlashtiruvchi birlik bo’lib xizmat qiladi). Pulning bugungi kundagi holatga yetgunicha bo’lgan rivojlanish taraqqiyot bosqichlari (evolyutsiyasi): Mahsulot (ko’rinishidagi) bosqichi: pul, qachonlardir mo’yna, arpa, guruch va keyinchalik oltin va kumush kabi qimmatli mahsulot buyumlar ko’rinishida mavjud bo’lgan; Savdo mahsuloti pullari bosqichi: pul, bu bosqichda qog’oz pullarga aylangan, biroq bu pullar oltin bilan ta’minlangan va haqiqatan ham ularni istalgan vaqtda oltinga almashtirib olish mumkin bo’lgan; Qog’oz pul bosqichi: qog’oz va elektron 34 pullar hamma joyda tarqalgan, biroq bu pullar haddan tashqari qadsizlanib ketmasligi uchun ularni o’ta ko’p miqdorda bosib chiqarmaslik haqidagi hukumat va’dasidan tashqari hech narsa bilan mustahkamlanmagan. Qog’oz pullar. Qog’oz pullar yuzaga kelishining quyidagi bosqichlarini keltirish mumkin: 1-bosqich — tangalarning uzoq vaqt muomalada bo’lishi, qo’ldan qo’lga o’tishi natijasida yemirilishi; 2-bosqich — tanganing metall tarkibining buzilishi. Davlat tomonidan ongli ravishda davlat xazinasiga tushumni oshirish maqsadida tangalarning metall (oltin, kumush) miqdorining kamaytirilishi. Bu bosqichda tanga tarkibining buzilishiga oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarishning qiyinligi, ular zaxiralarining kamligi ham sabab bo’lgan; 3-bosqich — davlat tomonidan emission daromad olish maqsadida xazina biletlarining chiqarilishi. Xitoyda bizning davrimizning 800-yillarida paydo bo’lgan. Metall tangalarni uzoq masofalarga tashish juda qiyin edi, shuning uchun hukumat qog’oz pullarni muomalaga chiqaradi. Savdogarlar tangalar bilan emas, balki "qattiq" pulga oson almashtirilgan maxsus sertifikatlar bilan to’lashni boshlashdi. Ushbu guvohnomalarda odamlar, daraxtlar, mansabdor shaxslar o’z imzolari va muhrlarini qo’yishgan. Qog’oz pullardan foydalanish juda oson. Tangalar bilan taqqoslaganda , ularni saqlash oson va hisob-kitoblar uchun qulay. Qog’oz pullar maxsus belgilar bilan himoyalangan, masalan, suv belgilari, turli xil ranglar sxemalari va boshqalar. Bu davlat pullarini himoya qilishdir. Bunday pulni soxtalashtirish juda qiyin. Qog’oz pullar ikkita funksiyaga ega: almashinuv vositasi va to’lov vositasi. Ularni oltinga almashtirish mumkin emas, shuning uchun ular muomaladan chiqmaydi. Ba’zida davlat naqd pul yetishmasligini boshdan kechirayotgani sababli qog’oz pullarni ko’proq chiqaradi. Ammo, agar siz mamlakatda tovar aylanishini hisobga olmasangiz, bu xavfli bo’lishi mumkin. 35 Natijada qog’oz pul muomalada "qotib qoladi" va ularning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. Shunday qilib, qog’oz pullarning mohiyati shundaki, ular davlat tomonidan chiqarilgan, oltinga almashtirilmagan va ma’lum qiymatga ega. Qadimgi qog’oz pullar qirralari yigirma-o’ttiz santimetr bo’lgan katta to’rtburchaklar shaklidagi choyshablar bo’lgan. Qog’oz pullarni G’arbga Xitoydan qaytayotgan sayohatchilar olib kelishgan. Kredit pulning bozordagi qadri faqat to’lov kafolati va qisman likvidlik va spekulyatsiya komponentlaridan tashkil topib, u tub qiymatga ega emas. Odatda kredit pulni bir bo’lak qog’oz yoki elektron kiritilgan yozuv ko’rinishida uchratish mumkin va ushbu qog’oz yoki elektron yozuv faqatgina va’da beruvchining kelajakda tovar yoki xizmat yetkazib berish uchun yozilgan kafolatini ifodalaydi xolos. Misol uchun bozor ishtirokchilaridan biri bozorga xaltalab bug’doy ko’tarib borishga erinib, bir tanishining qo’liga kelasi yili senga 50 kg bug’doy beraman degan ma’nodagi kafolat xatini tutqazadi va undan bitta toychoq sotib oladi. Kafolat xatini bergan odamni orolda hamma yaxshi tanigani va u qarzlarini hamma vaqt o’z vaqtida qaytarishiga hamma ishonganligi sababli, bozorning boshqa ishtirokchilari bilan ham o’zining kafolat xati vositasida savdo amalga oshira boshlaydi. Buning qulayligini ko’rgan orolning boshqa obro’li fuqarolari ham kafolat xatlari orqali savdo qilishni boshlashadi. Shu tariqa bozorda qog’oz pullar (kafolat xatlari) bilan savdo qilish urfga aylanadi. Ko’rib turganingizdek kredit pul tub qiymatga ega emas. Agarda kafolat xatining egasi qarzini to’lashdan bosh tortadigan bo’lsa, kredit pulning qadri faqat bir bo’lak qog’ozga teng bolib qoladi. Ishlab chiqarish va tovar aylanmaning rivojlanishi , metall pullarning yetishmasligi kredit munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Tovar va to’lov aylanmaning ehtiyojini qoplash maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda, kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan. Kredit pullar deb, kredit munosabatlar asosida yuzaga keluvchi, to’lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi. Kredit pullar o’zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat 36 sarflanmaydi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarning asosiy turlaridan biri vekseldir. Veksel - bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning (o’tkazma veksel - tratta) ko’rsatilgan summani, ko’rsatilgan vaqtda va joyda to’lash to’g’risidagi yozma majburiyati hisoblanadi. Tijorat veksellarning oddiy va o’tkazma turlari mavjud. Undan tashqari, ma’lum summani qarzga berish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy veksellar mavjud. Moliyaviy vekselning bir turi xazina veksellari bo’lib, ularda davlat qarzdor sifatida ishtirok qiladi. Yana veksellarning o’rtoqlik, bronza veksel turlari mavjud. Banknota — kredit pullarning yetakchi vakillaridan bo’lib, Markaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo’li bilan chiqariladi. O’tmishda banknota muddatsiz majburiyat bo’lib, xohlagan vaqtda uni bankka topshirib, o’rniga unda ko’rsatilgan summaga oltin yoki kumush olish mumkin bo’lgan. Veksel banknotadan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: -Veksel ma’lum muddatni o’zida ifodalaydi (3—6 oy muddatga ega bo’lgan veksel), Banknota ma’lum muddat bilan chegaralanmaydi; -Veksel bo’yicha vekselni bergan tomon uni to’lashni kafolatlasa, banknotada uni to’lashni davlat (davlat banki) kafolatlaydi. Banknota qog’oz pullardan quyidagilar bilan farq qiladi: -kelib chiqishi bo’yicha qog’oz pullar, asosan, muomala vositasi funksiyasini bajarish asosida , banknotalar to’lov vositasi funksiyasi asosida kelib chiqqan; -almashinuvi bo’yicha, banknotalar oldin oltin va kumushga almashtirilgan, qog’oz pullar esa metallarga hech qachon almashtirilmagan; -emissiya qilinishi bo’yicha, qog’oz pullarning banknotalardan farqi bo’lgan (xazina biletlarini Moliya vazirligi, banknotalarni Markaziy bank chiqargan) va 37 hokazo. Hozirgi zamon banknotalari, albatta, oltinga almashilmaydi. Lekin ular quyidagi yo’llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi: -xo’jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kreditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi; -davlatni kreditlash. Ya’ni banknotalar davlatning qarz majburiyati sifatida muomalaga chiqadi; -aktiv to’lov balansiga ega bo’lgan davlatlarda rasmiy valuta zaxiralarining o’sishi orqali va boshqalar. Chek - veksel va banknotadan keyin paydo bo’lgan kredit vositasi hisoblanib, to’lovchining o’z bankiga uning schotidan mablag’ni oluvchining schotiga o’tkazib qo’yish to’g’risidagi buyrug’i. Birinchi cheklar taxminan 1683- yilda Angliyada qo’llanila boshlagan. Chekning quyidagi turlari mavjud: l. Ismi yozilgan chek — bu chek bir kishi nomiga yoziladi va uni boshqaga berish mumkin emas. 2.Orderli chek — bir kishi nomiga yozilgan va uni indossament bo’yicha boshqa shaxsga berish mumkin. 3.Ko’rsatilganda to’lanishi lozim bo’lgan chek. 4.Hisob cheki — naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo’llaniladigan chek. 5.Akseptlangan chek — bank chekni to’lash bo’yicha rozilik beradi va boshqalar. Chek yordamida bankdan naqd pul olish mumkin, u bilan to’lovlarni va boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin. Elektron pullar - bu bank kartadagi yoki elektron hamyondagi pullar. Elektron hamyonlardan bank kartasiga osongina pul o’tkazishingiz mumkin va naqd pul berishingiz mumkin va aksincha, uni elektron hamyondan boshqa elektron hamyonga joylashtirish mumkin. Bugungi kunda elektron to’lov tizimlarining mutlaq yetakchilari uchta to’lov tizimidir: 38 -WebMoney; -RBK Money; -Yandex Money. Virtual pul va kriptovalyutalar – hozirgi kunda paydo bo’lib, shakllanib borayotgan ushbu bosqich , pul doim ham bir shakl va ko’rinishda bo’lmasligini ko’rsatadi va bu jarayon aynan siz va bizning ko’z o’ngimizda yuz berayotganligi e’tiborlidir. Qog’oz pullar bu – ichki qiymatga ega bo’lmagan har qanday pul birligi (valyuta). U faqatgina hukumatning bosib chiqaralayotgan (qog’oz) pul birligi qonuniy to’lov vositasi ekani haqidagi hujjat bayonoti bilan ta’minlangan bo’ladi va uning (pulning) qiymati ushbu hukumatga bo’lgan ishonchga asoslanadi. Pul birligining qadri yo’qolmasligi uchun hukumat uni qalbakilashtirilishidan himoya qilishi va bosib chiqarilgan pul hajmini nazorat qilishi va mas’uliyat bilan boshqarishi lozim. Qog’oz pullar bosib chiqarish bo’yicha nazorat, hamda qisman zaxira to’plash bilan bog’liq bank amaliyotlari asosan ushbu vakolatga ega bo’lgan Markaziy banklar tomonidan amalga oshiriladi. Har qanday iqtisodiyotdagi pullarning katta qismi banklar tomonidan bank omonatlari ko’rinishida yaratilishini o’qib hayron qolsangiz kerak. Gap shundaki, banklar har safar kredit berganida yangi pullar hosil bo’ladi. 2014 yilning mart oyida Angliya banki “Zamonaviy iqtsodiyotda pullarning yaratilishi” nomli hisobotini chiqardi. Unda quyidagi fikr bayon etilgan: “Har safar, yirik tijorat banklari yangi kredit (qarz) berganida bank omonatlari ko’rinishidagi pullarni yaratadi”. Agar hukumat ko’proq pul bosib chiqarishga qaror qilsa, iqtisodiyotda pul ko’payadi. Bunda mahsulotning bozordagi qiymati o’zgarmaydi, ammo pul birligining xarid qobiliyati pasayadi, ya’ni bozordagi o’sha-o’sha mahsulot uchun ko’proq pul to’lash kerak bo’ladi, bu esa pulning qadrsizlanishi (inflyatsiya)ni keltirib chiqaradi. 39 Oddiy iqtisodiy sharoitda pul hajmi mahsulot ishlab chiqarishga qaraganda tezroq o’sganida pul qadrsizlanadi, ammo bu biroz sodda tasavvur. Pul hajmi asosan yangi qarzlar paydo bo’lishi hisobiga o’sadi, bu esa oxir oqibat aktivlarning narxi pufak kabi shishishiga olib boradi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi Vengriyada yuz bergan kuchli pul qadrsizlanishini misli ko’rilmagan giperinflyatsiya deyish mumkin. O’shanda (1946 yilning iyul oyi) 41,9% pul qadrsizlanish ko’rsatkichi qayd etilgan, bu esa narxlar har 15,3 soatda ikki baravar oshgan degani (istasangiz, Zimbabvedagi 500 milliard foizlik haddan tashqari kuchli inflyatsiya haqida ham o’qishingiz mumkin). Agar qog’oz pul birliklari hech qanday qadrga va ichki qiymatga ega bo’lmasa, unda nima uchun ular butun dunyoda qabul qilingan? Qog’oz pul birliklari halihanuz asosiy ikki sabab bilan muomalada qolmoqda:  pulning qiymati uni muomalaga chiqaruvchi davlat (emitent)ga bo’lgan ishonchgagina bog’liq, bu esa davlatdan biror bir qo’shimcha xarajat yoki majburiyat talab qilmaydi;  qog’oz pullarni muomalaga chiqarish oson va qulay. Ma’lumki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bosqichlari pullik munosabatlar orqali amalga oshadi. Ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslarni sotib olish, ularni ishlab chiqarish jarayonida foydalanish va yetishtirilgan mahsulotlarni sotish jarayoni odatda korxona va tashkilotlar o’rtasida olib boriladigan pullik munosabatlarga bog'liq. Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar o’rtasidagi va xo’jaliklarni o’z xodimlari bilan bo’ladigan hisob – kitob munosabatlari naqd pullik va naqd pulsiz shaklda olib boriladi. Naqd pullik hisob – kitoblarga kelganda naqd pulning harakati bankdan boshlanadi. Naqd pul bankdan chiqgach korxona va tashkilotlar kassasi orqali aholi qo'liga o'tadi. Oldi – sotdi va to’lov harakatlari bajarilgach u yana bankga qaytadi. 21-asrga kelib pulning ikki ilg’or ko’rinishi ommalashdi: mobil to’lovlar va 40 kriptavalyutalar. Mobil to’lovlar orqali odatda smartfon yoki planshetdagi ilovalar orqali mahsulot va xizmatlar uchun pul to’lash yoki boshqa odamlarga pul o’tkazmalarini osonlik bilan amalga oshirish mumkin. Dunyoda Apple Pay, AliPay kabi xizmatlar, O’zbekistonda esa PayMe , Click kabi mobil to’lov ilovalari tadbirkor va xaridorlar o’rtasidagi muhim bo’g’inga aylanib bormoqda. Elektron pullar kompyuterlarda yozilgan raqamlardir. Dunyodagi eng yirik pul amaliyotlari shu raqamlarni bir hisobdan boshqa bir hisobga ko’chirish orqali amalga oshiriladi. Virtual valyutalar orasida eng mashhuri 2009 yilda Satoshi Nakamoto taxallusli odam yaratgan deya hisoblanadigan Bitkoindir. Kriptovalyutalar jismoniy shaklga ega emas. Moliyachi mutaxassislar, kriptovalyutalarni quyidagi jihatlariga ko’ra boshqa pullardan afzal deb hisoblashadi: - ular bilan turli amaliyotlarni bajarish arzonroq;  xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash osonroq;  moliyaviy mustaqillik talablariga javob beradi;  amaliyotlarni tezroq o’tkazish mumkin;  xalqaro to’lovlarni amalga oshirish yengilroq (davlatlararo to’lovlar tez va arzonroq amalga oshiriladi);  davlatlar emissiya qilgan milliy valyutalardan farqli ravishda markazlashmagan holda ishlaydi. Umuman, pul o’z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga ega bo’lgan: -Tovar shaklida - “qo’yma” asrimizdan oldingi VII asrgacha -Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX asrlar -Qog’oz pullar – “banknota” XIX-XX asrlar -Elektron pullar – “kartochka” XX asr o’rtalaridan Shuni ta’kidlash lozimki uzoq yillar davomida qimmatli metallar pul vazifasini bajargan va uning asosiy sabablari bo’lib: 41 -Ularni qiymati yuqori, hajmi kichik. -Ular bo’linuvchan, ular bo’linganda sifatini yo’qotmaydi. -Ularning yaxshi saqlanishi (masalan, ko’mganda ham). -Ularni olib yurish qulay Bir og’irlikdagi oltin bir-biridan deyarli farq qilmaydi (bir turdagi mo’yna birbiridan nimasi bilandir farq qilinadi) va boshqalar. Ayrim manbalarga ko’ra (“Ekonomicheskaya teoriya” pod. red. V. I. Vilyapina, Dobrinina A.I. Moskva. 2001 y str.141-166) dastlabki qog’oz pullar XII-asrda Xitoyda, 1571 yilda Fransiyada , 1690 yilda AQSh da, XVIII- asrda Yekaterina IIdavrida Rossiyada paydo bo’lgan. Qog’oz pullar muomalasini tashkil etishda Djon Lo (Fransiya 1710-1720 yillar), Dubasov I.I (1897-1987 yillar Rossiya) kabi ayrim shaxslar faoliyatini qayd etish lozim. Djon Lo duelda qatnashgani uchun London turmasidan qochib Gollandiyada, keyin Italiyada yashab ancha boylik ortirgan va 1710 yilda Fransiya davlat byudjeti daromadini oshirish bo’yicha hukumatga qog’oz pullar chiqarish bo’yicha taklif bilan chiqqan. O’sha paytda Fransiya Moliya Vaziri bo’lgan Djon Lo 1720 yilda pulni qadrsizlangani tufayli Fransiyani tark etadi. 1716-1720 yillardagi qog’oz pullar bo’yicha Djon Loni “Mashinnik i proroka” deyilsada, u Yevropa xalqini qog’oz pullarni ajoyib imkoniyatlaridan voqif etdi. Pul aylanishi – bu naqd pullik va naqd pulsizlik olib boriladigan hisob – kitoblarning yig'indisidir. Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq holda pul aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan bog'liq aylanishga, hamda tovar va ularning harakati bilan bog'liq bo’lmagan aylanishga bo’linadi. Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga ishlab chiqarishga tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni sotish, tegishli tashkilotlar bilan hisob - kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni harakati bilan bog'liq bo’lmagan aylanishga milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog'liq to’lovlar va boshqa tovar harakati bilan bog'liq bo’lmagan 42 to’lovlar kiradi. Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz aylanishga bo’linadi. Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari bo’yicha guruhlanadi: 1.Pullik munosabatlarning turiga ko’ra: -Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul aylanishi -Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi 2. To’lov usuliga ko’ra: -Naqd pullik -Naqd pulsiz 3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining hududiy joylashishiga ko’ra: -Bir xudud miqyosidagi pul aylanishi -pul aylanishi 4. Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra: -Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi -Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok etmayotgan pul massasi (jamg'armadagi, hisob – varaqlardagi bo’sh pul mablag'lari). Pul aylanishi holatini tartibga solish bo’yicha hukumat organlari tegishli tartibda monetar va fiskal siyosatini olib boradi. Monetar siyosat – mamlakatda pul massasi va pul bozorini tartibga solishdir. Monetar siyosatning bosh g'oyasi – iqtisodiy o’sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi. Bu mexanizmning asosiy vositasi - pul. Davlat yalpi talabga muomaladagi pul miqdorini tartibga solish bilan ta’sir etishi kerak. Bunga ko’ra muomaladagi pul miqdori = Yalpi milliy mahsulot Monetar siyosat: Harakatdagi pul miqdorini belgilash, uni qat’iy nazorat qilish; tijorat banklari faoliyatini ko’zatib borish: kredit emissiyasini bajarib borish; 43 Davlat oltin – valyuta zaxirasini yaratish va foydalanishni ko’zda tutadi. Davlat xarajatlari va soliqqa tortish bo’yicha chora – tadbirlar ko’rish orqali mamlakatdagi ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni yechishga qaratilgan siyosat fiskal siyosat deyiladi. Fiskal siyosatning asosiy vazifasi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun davlat pul fondlarini markazlashgan tarzda tashkil etish va ishlatish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash. Fiskal siyosat avtomatik va diskresion siyosatga bo’linadi. Avtomatik deganda hukumat tomonidan qo’shimcha chora – tabirlar belgilamay mavjud iqtisodiy mexanizm orqali iqtisodiy o’zgarishlarga moslashuvchan siyosat tushuniladi. Soliq tuzilmalarini iqtisodiy konyuktura o’zgarishiga bog'liqligi va boshqalar. Diskression (lotincha dissrecio – o’z qaroriga qarab amal qiluvchi) siyosat davlat tomonidan yalpi milliy mahsulotning real hajmiga, bandlik, inflyatsiya va iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatish maqsadida davlat tomonidan aniq chora – tadbirlarni belgilash tushuniladi. Doimiy amal qiluvchi qonunlar , qoidalar, me’yorlarga qo'shimcha ravishda yoki ularni o’zgartirish bo’yicha tezkor tarzda majburiy chora – tadbirlar ko’riladi (soliq reformasi va boshqalar). 44 2.3O’zbekistonda pul tizimining tashkil etilishi bugungi kundagi holati va tahlili. Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustaqil pul tizimiga ega. Respublikamizda mustaqil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-kupon» larni muomlaga chiqarilishi hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan muomalagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir. O’zbekiston Respublikasining pul tizimining elementlari: -Pul birligi - so’m -Pul birligining turlari - qog'oz va metal pullar -Ularni muomalaga chiqarish qoidalari. -Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari. -Naqd pulsiz to'lov aylanishi va kredit pullar muomalasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar. -Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari. -Xalqaro hisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari. -Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi. O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov – « Bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obro'li valyutaga aylantirishdir, u-yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi. 45 Har bir davlatning o’z milliy valyutasi bo'lgani kabi O'zbekistonda ham milliy valyuta-so’m mavjud. O’zbekistonning amaldagi milliy valyutasi so’m- O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi №952-XII qaroriga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyundagi PF-870 sonli farmoniga binoan, 1994 yilning 1 iyulida so’m muomalaga kiritilgan. So’m qadri tushib borishi bilan past nominaldagi qog’oz pullar muomalada ko’proq ushlab turilishi uchun tanga ko’rinishidagi so’mlarga almashtirib borilgan. Jumladan, 1997 yilda ilk marta 1, 5 va 10 so’mlik tangalar muomalaga kiritilgan. Bunday ko’rinishdagi tanga so’mlar 1998, 1999 yillarda ham ishlab chiqarilgan. 2000 va 2001 yillarda 1, 5 va 10 so’mlik tangalarning hajmi kichraytirilgan va dizayni o’zgartirilgan. Bundan tashqari, po’lat, mis va nikel qotishmali 50 so’mlik (2001) va 100 so’mlik (2004) tangalar ham muomalaga kiritilgan. Markaziy bank 2018 yilda mayda kupyuralarni 50, 100, 500 so’mlik yangi namunadagi tangalarga almashtirdi hamda 200 so’mlik tangalarni chiqardi. Tangalarda Toshkentdagi Alisher Navoiy haykali, Toshkentdagi Amir Temur haykali, Toshkent kuranti , Samarqanddagi Registon maydoni, Oq saroy, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi muzeyi, Toshkentdagi Mustaqillik maydonidagi monument, Toshkent tennis korti fonidagi tennischi, Milliy kurash tushayotgan polvonlar, futbol maydoni fonidagi futbolchi, Olimpiya shonshuhrati muzeyi fonida mash'ala ushlagan sportchi tasvirlangan. So’m dizaynida qadimiy naqshlarga, yurtimizdagi osori atiqalar tasviriga katta e'tibor berilgan. 1 so‘mlikning orqa tarafida Toshkent shahridagi Alisher Navoiy nomidagi davlat akademik Katta teatri , 3 so‘mlikda-Buxorodagi Chashmai Ayyub maqbarasi, 5 so‘mlikda-O‘zbekiston milliy bog‘idagi Alisher Navoiy sharafiga o‘rnatilgan haykal va me'moriy kompozitsiya, 10 so‘mlikda- Samarqanddagi Go‘ri Amir maqbarasi, 25 so‘mlikda-Samarqanddagi «Shohi Zinda» tarixiy-me'moriy ansambli, 50 so‘mlikda Samarqanddagi Registon tarixiy- me'moriy ansambli, 100 so‘mlikda - Istiqlol saroyi (sobiq Xalqlar do‘stligi saroyi) tasvirlangan. Keyinchalik, Toshkentda 144 x 78 mm o’lchamda chop etilgan katta 46 kupyuralarning dizayni o’zgartirilgan. Old qismida O’zbekiston Respublikasining kattalashtirilgan gerbi, orqa qismida asosan mustaqillik yillarida barpo etilgan inshootlar tasvirlangan. 200 so’mlikda Samarqanddagi Registon ansamblining Sherdor madrasasida tasvirlangan, quyosh orqalagan sherning ramziy tasviri, 500 so’mlikda Toshkentda Amir Temurga o’rnatilgan haykal, 1000 so’mlikda Toshkentdagi Temuriylar tarixi muzeyi binosi , 5000 so’mlikda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi binosi, 10000 so’mlikda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi senati binosi tasvirlangan. O’zbekistonda 2019-yilning 25-fevraldan boshlab qiymati 100 000 so’m bo’lgan banknot ko’rinishidagi yangi pul belgisi muomalaga chiqarildi. Qiymati 100 000 so’m bo’lgan banknotning mavzusi (tematikasi) buyuk o’zbek olimi Mirzo Ulug’bek faoliyati va uning astronomiya fanidagi yutuqlariga bag’ishlangan. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g'risidagi qonunning 3- moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh maqsadi–milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul massasi, narx–navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z ichiga oladi. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi. Monetor siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish. O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil qilish va ta’minlash. Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zaxirasini saqlash va ularni boshqarish. Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish.Markaziy bank pul muomalasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda quyidagi usullarda ham tayyorlanadi. 1. Nullifikatsiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomalaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul inflatsiya darajasi o’ta yuqorilab ketgan hollarda qo'llaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961 47 yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida qo'llanilgan. 2. Revolvatsiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$= 1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada qo'llanilgan. 3. Devolvatsiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni rag'batlantirish, to’lov muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib inflyatsiyani kuchayishi va mamlakat to'lov balansning salbiy qoldiqga ega bo’lishidir. Bu usul AQSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini pasaytirish bilan qo'llanilgan. 4. Denominatsiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomaladagi pul hajmi oshganda qo'llaniladi. Bu usul Rossiya federatsiyasida 1921-1922 yillardagi pul islohatida 1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro Shòro Xalq Respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda 1000:1 holida qo'llanilgan. O’zbekistonda pul muomalasi bilan asosan Markaziy bank shug’ullanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Pul muomalasi, kredit berish, mablag’ bilan ta’minlash, hisob-kitob qilish va tashqi iqtisodiy aloqa sohalarida respublika iqtisodiy va valyuta siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; Hisobga olishning , hisob berishning, hisob-kitob-ssuda va 48 valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va normalarini belgilash; Ssuda-depozit operatsiyalarini tartibga solish va umumiy pul muomalasini boshqarishning normativlarini o’rnatish; Barcha banklar va kredit muassasalari, pul-kredit va valyuta operatsiyalariga doir O’zbekiston Respublikasi qonunlari va qoidalariga rioya etishlari ustidan nazorat qilish; Barqaror pul muomalasini va O’zbekiston Respublikasi hududida muomalada bo’lgan pulning xarid qobiliyatini saqlash; Bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar berish. Respublika pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish; Milliy valyutani joriy qilish va u bilan respublika xalq xo’jaligini ta’minlash; O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida” qonuniga muvofiq Markaziy bankning bosh maqsadi milliy Valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat va davlat monetar siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish hamda Markaziy bank to’lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko’rinishdagi naqd pul belgilarini muomalaga chiqarish va muomaladan qaytarib olish bo’yicha mutloq huquqga ega.Shunga muvofiq, muomalaga naqd pul chiqarish, ularni saqlash, muomaladan qaytarib olish va muomala uchun yaroqsiz holatga kelgan pul belgilarini yangi pul belgilariga almashtirish vazifalarini bajaradi. Shuningdek, muomalaga chiqarilmagan pul belgilarini saqlash maqsadida Markaziy bank Rezerv fondlarini tashkil etadi va ular bo’yicha pul mablag’larining tarkibiy qismlarini , ya’ni banknot va tangalar ko’rinishidagi qoldiq limitlarini belgilaydi. Tijorat banklari aylanma kassalarining qoldiq limitlari ham Markaziy bank tomonidan o’rnatiladi. Markaziy bank Respublika banklarida pul muomalasini va kassa ishlarini tashkil etish hamda ularning buxgalteriya hisobini yuritish bilan bog’liq barcha me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi. Markaziy bank o’zining asosiy maqsadini to’laqonli bajarish, ya’ni pul muomalasini barqaror saqlab turishga hamda milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun pul muomalasi holatini muttasil o’rganadi va tahlil qiladi hamda 49 uni mustahkamlash uchun amaliy choralar ko’radi. Asosiy naqd pul oqimlari tijorat banklari kassalari orqali o’tganligi sababli, Respublikada faoliyat yuritayotgan tijorat banklarining naqd pul muomalasi bilan bog’liq faoliyatini tartibga soladi va nazorat qiladi. Markaziy bank tomonidan naqd pul muomalasini tartibga solish maqsadida tijorat banklari va ularning mijozlari uchun majburiy bo’lgan quyidagi talablar o’rnatilgan: Kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibi; Tijorat banklari kassalariga naqd pullarni topshirish va olish tartibi; Tijorat banklari aylanma kassalariga limit o’rnatish tartibi; Tijorat banklari aylanma kassalari mustahkamlash uchun zaxira pullarini tashkil qilish tartibi; Tijorat banklari kassa aylanmalarini hom cho’t qilish tartibi; Xo’jalik subyektlari naqd pul tushumlarini inkassatsiya xizmati tomonidan tijorat banklari kassalariga topshirish tartibi; Banknotlar va monetalarni to’lovga yaroqlilik qobiliyatini aniqlash tartibi; Xo’jalik subyektlari kassalari qoldig’iga limit o’rnatish tartibi; Naqd pul bilan hisob – kitob qilish tartibi; Kassa operatsiyalarining buxgalteriya hisobi; Chakana savdo korxonalariga naqd pulsiz hisob – kitob qilish tartibi. Markaziy bank va uning Hududiy Bosh Boshqarmalari (HBB) zimmasiga Qoraqalpog’iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahrida pul muomalasini tashkil etish, tijorat banklari naqd pul bilan bog’liq faoliyatini muvofiqlashtiradi va monitoring yuritadi. Bank muassasalariga kelib tushgan pul birliklari va tangalarning qayta sanalishi, to’lovga yaroqli, eskirgan hamda yaroqsiz, ya’ni to’lov qobiliyatini yo’qotgan pul birliklarini toifalarga ajratilgan holda saralash, taxlash, tegishli ravishda o’rab bog’lash va qayta muomalaga chiqarilishi kabi ishlarning sifatini 50 yanada oshirish yuzasidan Markaziy bankning barcha muassasalari va tijorat bank bo’limlariga doimiy ravishda tegishli ko’rsatmalar berib boriladi. Pul birliklarining «yaroqli», «eskirgan»va «to’lovga yaroqsiz» toifalar bo’yicha mezonlarini ishlab chiqadi. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy qadamlar bo’ldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq. Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 51 faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo’ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. Qayd etish lozimki , iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul qilinishi va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. 52 Xulosa Pulning vujudga kelishi tarixiy jarayon, u tovar ayirboshlashning rivojlanishiga asoslanadi, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ziddiyatlarining keskinlashuvi natijasidir. Oltin (yoki kumush) pul umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi maxsus tovar bo‘lgan. Odamlar pul uchun deyarli hamma narsaga tayyor va pul odamlarga deyarli barcha narsani berishi mumkin. Pul – bu hamma tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan, umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi maxsus tovardir. Hozirgi zamon puli tovarlarni ayirboshlashda umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi, umumko‘pchilik tomonidan tan olingan va davlat tomonidan qonunlashtirilgan vositadir. Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga: ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi subyektiv psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa pul jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi. Pul bozor iqtisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib, qiymat o’lchovi, muomala, jamg’arish funksiyasini bajaradi. Hozirgi paytda kredit va elektron pullar keng qo’llanila boshladi. Kredit pullar sifatida rivojlangan davlatlarda to’lov va muomala vositasi sifatida keng qo’llaniladigan cheklar, depozitlar, veksellar, sertifikatlar ishlatiladi. Elektron pullar esa kompyuter va boshqa informatsion tizimlar orqali har qanday ayirboshlash operatsiyasi uchun to‘lanadigan pullar hisoblanadi.Ya’ni, hozirgi zamon pullari har qanday tovarni ayirboshlash yoki qarz to‘lashga qabulqilinadigan davlat tomonidan belgilangan ekvivalentlikning umumiy vositasi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va naqd bo’lmagan, «kvazi» pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi. Pul iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan munosabatlarning kuchli regulyatori hisoblanadi. Kreditlash va boshqa operatsiyalar pul yordamida amalga oshiriladi. 53 Pul, pul nazariyasi va tizimining nazariy asoslarini , pul va naqdsiz hisob- kitoblarni ko'rib chiqib, iqtisodiyotda pulning rolini aniqlash uchun quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin: pul milliy bozor doirasida xo'jalik yurituvchi subyektlarning haqiqiy aloqasi sifatida faoliyat yuritadigan universal ekvivalentdir. Ularning evolyutsiyasi tashqi ko'rinishdagi bozor munosabatlarining evolyutsiyasi bilan belgilanadigan universal ekvivalentdan boshqasiga o'tish shaklida namoyon bo'ladi. Eng muhim iqtisodiy kategoriya sifatida pul bozorning barcha subyektlarini yagona reproduktiv jarayonga bog'laydi. Pulni ko'p tomonlama ishlatish va ularning jamiyat rivojlanishiga ta'siri, asosan, mahsulot bozor subyektlari tomonidan o'z iste'moli uchun emas, balki pul uchun sotiladigan boshqa iste'molchilar uchun ishlab chiqarilganiga asoslanadi. Pul tovar ishlab chiqarishning qarama-qarshiligiga yo'l qo'ydi: iste'mol qiymati va qiymati, ya'ni bir kishi uchun bir xil mahsulot iste'mol xarajatlari va qiymatiga ega bo'lmaydi. Pul kelishi bilan tovar dunyosi ikki qismga bo'lingan-bu mol va boshqa barcha tovarlar kabi pul. Iste'mol qiymati barcha tovarlar tomoniga qaratilgan va xarajat pul tomonida. Pul bozor iqtisodiyotida muhim rol o'ynashi mumkin degan xulosaga kelish mumkin. Bu quyidagilarda namoyon bo'ladi: 1. Pulning ijtimoiy roli, ularning iqtisodiy tizimdagi vazifasi, ular tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasida bog'lovchi sifatida harakat qilishidir. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy sharti, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy iqtisodiy aloqalarining "vositasi", tovar xo'jaliklarida ijtimoiy mehnatni o'z-o'zidan hisobga olish vositasi. 2. Pul sifat jihatidan rol o'ynaydi - ular kapital yoki o'z-o'zidan o'sib borayotgan qiymatga aylanadi. Pul, ularning ishlashi sanoat kapitalining aylanmasiga kiritilganligi sababli, yakka tartibdagi kapitalni ko'paytirishda pul kapitaliga aylanadi va ular boshlang'ich nuqtani va uning aylanishining natijasini ifodalaydi: 54 Pulning kapital sifatida roli ularning vazifalari orqali namoyon bo'ladi. Shunday qilib, korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymati pul bilan ifodalanadi. Shu bilan birga, pul ham qiymat va pul kapitalining o'lchovidir. Agar mahsulot naqd pulga sotilsa va pul ishlab chiqarish vositalari sotib olinsa, pul ham aylanma vositasi , ham kapital sifatida xizmat qiladi. Agar mahsulot kreditga sotilsa va kredit muddati tugagandan so'ng qarz majburiyatlari pul bilan to'lansa, bu erda ular kapital va to'lov vositasi sifatida xizmat qiladi. Pulning mohiyati aylanma mablag'lar va jamg'arish vositalarining qiymatini o'lchash funksiyalarini bajarishdir. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar va xizmatlarni sotib olish, shuningdek qarzlarni to'lash uchun ishlatiladi. Pul qiymatini o'lchash va tovarlar va xizmatlar qiymatini solishtirish uchun qo'llaniladi sifatida. Jamg'arma vositasi tovarlar va xizmatlarni sotishdan keyin pulni sotib olish qobiliyatini saqlab qolish va kelajakda uni ta'minlash qobiliyatini anglatadi. Shunday qilib, pul boshqa mablag'larni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy vositadir. 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati. 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7 fevraldagi PF4947-sonli Farmoni. 2. O’zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Plastik kartоchkalar asоsida hisоb – kitоb qilish tizimini yanada rivоjlantirish chоra-tadbirlari to’g’risida”gi 2004 yil 24 sеntyabrdagi qarоri. 3. Rashidоv О.Yu., Alimоv I.I., Tоymuхamеdоv I.R., Tоjiеv.R.R.Pul, krеdit va banklar.Darslik.-T.,TDIU, 2008 4. Shоdmоnоv Sh.Sh.,Yaxshiyeva M.T., Yusupov R.A. Pul nazariyasi , ma’ruza matnlari. Toshkent-2009. 5. Shоdmоnоv Sh. Bоzоr iqtisоdiyotiga o’tishda pulning yangi mazmuni va rоli. Bоzоr, pul va krеdit. Maхsus nashr , 2001. 6. O’zb е kist о n R е spublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zb е kist о n R е spublikasining 2008 yil statistik a х b о r о tn о masi , T., 2009. 7. www.cbu.uz 8. www.bank.uz 9. www.thebanker.com 10. www.lex.uz 11. www.stat.uz 12. www.gov. 56

Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi

Купить