Pulga talabning Keynscha konsepsiyasi, foiz stavkasi, Fisher tenglamasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	847.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	23 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Komronbek Fayziyev

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2024

28 Sotish

Pulga talabning Keynscha konsepsiyasi, foiz stavkasi, Fisher tenglamasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
PULGA TALABNING KEYNSCHA KONSEPSIYASI. FOIZ
STAVKASI,FESHIR TENGLAMSI VA PULGA TALAB
mavzusidagi
KURS ISHI

Guliston-2024«Himoyadan o’tdi»
Baholandi __________________
«____» _____________ 2024 Y.
Qabul qildi:
_____________________________
_____________________________ Bajardi:
II-kurs, 43-22 gurux talabasi
A.A.Toshmuradov
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R.Mahmudova

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB PUL NAZARIYASI ................................................................................................................................. 6
1.1 Pulga talabning klassik nazariyasi ...................................................................................................... 6
1.2 Pulga talabning keynscha nazariyasi va Fisher mezoni ...................................................................... 9
1.3 Pulning miqdoriy nazariyasi va muammolari ................................................................................... 19
II BOB. PUL KREDIT TIZIMI VA UNING ASOSIY ELEMENTLARI ..................................................................... 22
2.1 Rivojlangan davlatlar pul tizimi ........................................................................................................ 22
2.2 O`zbekistonda naqd pul massasini taxlili ......................................................................................... 27
2.3. O'zbekistonda pul tizimini rivojlantirish istiqbollari ........................................................................ 34
XULOSA ...................................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 38
2

KIRISH
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirishning dastlabki davrlaridan boshlab, hukumat pul-kredi munosabatlariga
katta e'tibor berib kelmoqda, chunki biror davlat pul sohasidagi munosabatlarni
yo'lga qo`ymasdan iqtisodiyotni to‘laqonli rivojlantira olmaydi.Tashqi iqtisodiy
munosabatlar va ichki aloqalarning Respublikamiz tanlagan bozor iqtisodiyoti
yo‘liga mos ravishda rivojlanishining pul munosabatlarining rivojlanish darajasiga
bog‘liqligini alohida ta ’kidlab o ‘tish zarur.
Shu sababli ushbu masalaning dolzarbiigiga alohida e’tibor berib: «Bugun
dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz,jahon moliyaviy va iqtisodiy
inqirozi hali-beri nihoyasiga yetgani yo‘q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor.
Bugungi kunda bozorni pul resurslari bilan zo‘r berib to ‘ldirish davom etayotgani
fond va xom ashyo bozorlarida sun’iy ravishda oshirib borilgan spekulativ
narxlarning yanada ko‘tarilib ketishiga, tad’bir joiz bo‘lsa, moliyaviy
ko‘priklarning battar avj olishiga, inflatsiyaning jilovlab bo`lmas darajada o'sish
xavfining ko‘payishiga olib kelmoqda. Jahon miqyosida konvertatsiya qilinadigan
asosiy valutalarning beqarorligi jiddiy xavotir uyg‘otmasdan qolmaydi. Bu birinchi
navbatda, rivojlanayotgan davlatlarning ushbu valutalarga bolgan ishonchiga jiddiy
putur yetkazmoqda.
Biz bugun 2022-yil yakunlarini baholar ekanmiz, avalo, mamlakatimiz
iqtisodiyotining yuqori barqaror o'sish sur’atlari va makroiq tisodiy mutanosibligi
saqlanib qolayotganini qayd etishim iz zarur.
Iqtisodiyotimizda 2023-yili yuqori o'sish sur’atlari ta’minlanib, aholining
real daromadlari 123,5 foizga oshdi, o‘tgan yilda inflatsiya darajasi 2022-yildagi
7,4 foiz
o ‘rniga 7,3 foizni tashkil etdi.
Bu avalam bor qat’iy, shu bilan birga, puxta o‘ylangan pul-kredit siyosati va
inqirozga qarshi ko‘rilgan samarali chora-tadbirlarimizning natijasidir» deb ta
’kidladi.
3

Kurs ishining dolzarbligi. Pul sohasidagi munosabatlarni rivojlantirish
uchun ular to‘g‘risidagi turli nazariyalami o'rganish, umumlashtirish va ulardan
0‘zbekistonning iqtisodi taraqqiyotga erishishini ta’minlash yo‘lida foydalanish
zarurdir. Shu bilan birga Respublikada pul munosabatlarining ilmiy asosda
rivojlanishi Iqtisodiy tashkilotlar va Xalqaro moliya institutlari bilan o‘matiladigan
munosabatlarning keng qamrovliligini belgilashda katta ahamiyatga egadir.
«Zamonaviy ikki pog‘onali bank tizimini yaratish orqali mustaqil pul-kredit
siyosatni yuritish, budjet va pul siyosatining mas’uliyat doirasini aniq belgilab
qo‘yish, ularning o ‘zaro samarali munosabatini ta ’minlash imkoniyati paydo
bo‘ldi.
Buning natijasida iqtisodiyotimiz manfaatlarini barqaror va ishonchli
tarzda qondirib borishga erishildi».
Kurs ishining maqsadi. Pul sohasidagi munosabatlarning shakllanishi
hamda moliya bozorining rivojlanishi respublika tijorat banklari tomonidan
o‘tkazilayotgan pul operatsiyalari ko‘lami va turlarining ko‘payishiga hamda
iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xo'jalik subyektlari uchun
respublikamizdan tashqaridagi hamkorlar bilan aloqalarni kengaytirishga zamin
yaratish . «Pul nazariyasi» bo'yicha ushbu o`quv qo‘lanma bozor iqtisodiyoti va
jahon moliya munosabatlarining negizini tashkil etuvchi pulning mazmunini
o’rganish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Pul to‘g‘risidagi tushunchalar,
nazariyalari, uning qonun-qoidalarini o‘rgatadi mamlakatimizda yashayotgan
insonlarning turmush darajasi ko‘pdan-ko‘p pul sohasidagi masalalarning to`g‘ri
hal qilinishiga, milliy pul barqarorligining ta’minlanishiga ham bog`iqligini
o‘rgatadi va milliy istiqlol mafkurasining odamlar ongida shakllanishida, ulaming
intellektual kamolotga erishuvidagi xususiyatlari
Uning harakatlarini, undan foydalanish to ‘g‘risidagi nazariyalami o‘rganish
va ulardan 0‘zbekiston Respublikasi uchun zarur bogan amaliy jihatlarini ham
tadqiq qilishga bag‘ishlangan dolzarb o ‘quv qo‘lianma hisobianadi. Shu va boshqa
m uhim iqtisodiy masalalarni tezroq hal qilish, ularning yechim ini topish pul va
4

pul sohasidagi munosabatlarining mazmunini, ularning talablari hamda
xususiyatiarini, qonun-qoidalarini amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming
maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir.
Kurs ishining ilmiy va uslubiy asoslari. Kurs ishining ilmiy asoslari pul
nazariyasining iqtisodiy mazmuni bilan tanishish, pulga talabning klassik,
keynscha nazariyalari va Fisher mezonini o’rganishdan iborat. Kurs ishining
uslubiy asoslari esa pulga bo’lgan talabning kelib chiqish sabablari va ularning
namoyon bo’lish sabablarini tahlillar orqali o’rganishdan va hozirgi kunda
O’zbekistonda pulga bo’lgan talabning barqarorlashligini ta’minlashdan iborat.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, xulosa
va foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bob “Pul nazariyasi”.
Bu bob o’z ichiga pulga bo’lgan talabning klassik nazariyasi, pulga talabning
keynscha nazariyasi va pulning miqdoriy nazaruyasi va muammolarini oladi.
Ikkinchi bob “Pul kredit tizimi va uning asosiy elementlari”. Bu bobda rivojlangan
mamlakatlarda pul kredit tizii va uning o’ziga xos xususiyatlari, O’zbekistonda
narx pul massasining tahlili va O’zbekistonda pul kredit tizimini yaxshilash chora-
tadbirlaridan iborat.
Kurs ishi 38 varaq bosma matnda taqdim etilgan va xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi.
5

I BOB PUL NAZARIYASI
1.1 Pulga talabning klassik nazariyasi
Pul — bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy
ekvivalent vazifasini bajaradi. Pul umumiy tovarlarni ayrboshlashda asosiy
vazifasini bajaradi. Qadimda pul vazifasini turli xil tovarlar bajargan, masalan,
chorva mollari, mol terilari, bolta va hokazo. Keyinchalik pul vazifasini
qimmatbaho metallar bajargan, chunki ular o zini sifatini yo qotmaydi va pulʻ ʻ
o rnini bosishda juda qo l kelgan. Pul oddiy mahsulot bo lib qolmay, u ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
qiymatga ega, ya ni hamma tovarlarni xarid etish vositasi bo lib hizmat qiladi.
ʼ ʻ
Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bolgan talabni almashinuv tenglamasi
yordamida aniqlaydi:
M · V = P · Y
Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi; P –
baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YaIM.
Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror
bolganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul qilinadi. Ammo bank tizimiga
hisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u ozgarishi
mumkin.V doimiy bolgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha boladi:
M · V* = P · Y
Fisher tenglamasi),bundan:
P · Y M= V*P · Y – nominal YaIM miqdorini bildirishini va doimiy
miqdorligini hisobga olsak, muomala uchun zarur bolgan pul miqdori ishlab
chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning bahosi ozgarishlariga,
boshqacha aytganda, nominal YaIM ozgarishiga bogliq. Muomaladagi pul
massasining ozgarishi, klassik nazariyaga kora, Y sekin ozgarishi tufayli asosan
baholar darajasiga ta‘sir korsatadi. Bu holat ―pulning neytralligi nomini olgan.
‖
Monetaristlar qoidasiga kora hukumat pul massasining osish sur‘atini, real
YaIMning ortacha osish sur‘ati darajasida ta‘minlab tursalar iqtisodiyotda baholar
darajasi barqaror boladi.
6

Fisher tenglamasidan tashqari bu tenglamaning boshqa bir shakli Kembrij
tenglamasidan ham keng foydalaniladi:
M=k*PY
Bu yerda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari miqdor. k -
koeffitsientni nominal pul miqdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini
korsatadi.
Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bolgan turlicha moliyaviy
aktivlar mavjudligini va daromadni ularning qaysi biri korinishida saqlashni
tanlash imkoniyati mavjudligini kozda tutadi.
Pulga real talab quyidagi korinishda hisoblanadi:
(M/P) D = k Y
Bu yerda: M/R – ―real pul qoldigi , ―pul mablag`larining real zahirasi deb‖ ‖
nomlanadi.
O‘zbekistonda pul agregatlari va pul massasi tarkibi Mamlakatda valyuta
bozorining erkinlashtirilishi hamda aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining naqd
pulga bo‘lgan ehtiyojini qondirish borasida amalga oshirilgan ishlar savdo va
pullik xizmat ko‘rsatish sohasidagi sub’ektlar tomonidan naqd pullarni bank
kassalariga topshirishilishini rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Natijada, 2021- yil davomida banklar kassalariga qabul qilingan naqd pul
tushumlari hajmi 2022- yilga nisbatan 2,1 barobarga ortib, 700.3 trln. so‘mni
tashkil qildi 1
. 2021- yil davomida bank kassalariga naqd pul tushumini topshirish
ko‘lamining oshishi bilan bir qatorda, naqd puldagi chiqimlar hajmi ham 2022-
yilga nisbatan 1,9 barobarga oshib, 356.4 trln. so‘mni tashkil etdi. 2022 yilda naqd
pul chiqimi hajmining keskin oshib ketishiga asosan ushbu davrda: -tijorat
banklarining valyuta ayirboshlash shaxobchalari orqali chet el valyutalarini sotib
olishga yo‘naltirilgan naqd pullar hajmining 2021- yilga nisbatan 95.1 trln. so‘mga
ko‘payganligi;-aholi daromadining oshishi, shu jumladan ish haqi, pensiya,
stipendiya va ijtimoiy nafaqalar miqdorining oshirilishi natijasida mazkur
1
Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-Moliya» : Darslik. T.: Toshkent nashriyoti,
2019.
7

to‘lovlarga yo‘naltirilgan naqd pul hajmining 149.5 trln. so‘mga oshganligi o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi 1
.
Shuningdek, aholiga bank kartalaridagi mablag‘larni istalgan paytda va
miqdorda banklar va bankomatlar orqali naqd pul shaklida yechib olish
imkoniyatlari kengaytirilganligi, shu jumladan banklar tomonidan bozorlar, yirik
savdo majmualari va xizmat ko‘rsatish ob’ektlarida bankomatlar tarmog‘ini
ko‘paytirilishi natijasida bank kartasidagi mablag‘larni naqd ko‘rinishida yechib
olishga bank kassalaridan yo‘naltirilgan naqd pul hajmi 2021- yildagi 95.1 trln.
so‘mdan 2022- yilda 149.5 trln. so‘mgacha oshdi. Bank kartalaridan jami yechib
olinayotgan naqd pullarda bankomatlardan olingan mablag‘lar ulushi 2020- yilda
34% foizni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2021- yilda 37 foizga yetdi. 2022-
yilda bank kassalaridan chiqim qilingan naqd pullarning to‘lov maqsadlari
bo‘yicha tahlili jami chiqimning 23 foizi ijtimoiy to‘lovlarga, 24 foizi ish haqi
to‘lovlariga, 25 foizi naqd chet el valyutasini sotib olishga, 7 foizi aholining
banklardagi omonat hisobvaraqlaridan naqd pullar berishga, 14 foizi bank
kartalaridagi mablag‘larni naqdlashtirishga va 7 foizi boshqa naqd puldagi
chiqimlar hissasiga to‘g‘ri kelganligini ko‘rsatmoqda.
O‘z navbatida, 2022- yil davomida tijorat banklari tomonidan aholidan sotib
olingan xorijiy valyuta hajmining 2021- yilga nisbatan 3.1 barobarga (854 mln.
AQSH dollaridan 2 695 mln. AQSH dollarigacha) oshganligi, naqd pulga bo‘lgan
jami 14,9 trln. so‘mlik yoki o‘rtacha bir oyda 1.2 trln. so‘m miqdordagi
qo‘shimcha talabni yuzaga keltirdi.
Yuqoridagi omillar ta’sirida 2022 yilda muomaladagi naqd pullar hajmi
o‘zgaruvchan dinamikaga ega bo‘ldi. Jumladan, muomaladagi naqd pullar hajmi
2022- yilning yanvar-mart oylarida mavsumiy omillar ta’sirida kamayib borish
tendensiyasiga ega bo‘lgan bo‘lsa, aprel-sentyabr oylari mobaynida o‘sib bordi.
2022- yilning IV choragida muomaladagi naqd pul hajmi nisbatan barqarorlashib,
2023- yilning 1 yanvar holatiga 669 trln. so‘mni tashkil qildi. Iqtisodiyotda naqd
pul muomalasini tashkil qilish va muomalaga chiqarilgan banknotlar tarkibini
optimallashtirib borish borasidagi ishlar bilan bir qatorda, 2018- yilda xo‘jalik
8

yurituvchi sub’ektlar tomonidan naqd pul tushumlarini bank kassalariga topshirish
borasidagi mavjud tartibni soddalashtirish va inkassatsiya xizmati faoliyatini
yanada samarali tashkil etish yuzasidan ham muayyan ishlar amalga oshirildi.
Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022- yil 30- oktabrdagi
PF-5564-sonli "Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni qabul qilinib, mazkur Farmon
bilan: -eng kam oylik ish haqining 20 barobaridan ortiq miqdorda kunlik o‘rtacha
naqd pul tushumi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga naqd pulni bank
kassalariga inkassatsiya xizmatlari orqali yoki mustaqil ravishda kunlik topshirish;
-ushbu belgilangan miqdordan kam bo‘lgan kunlik o‘rtacha naqd pul tushumiga
ega xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga esa naqd pulni bank kassalariga inkassatsiya
xizmatlari orqali o‘zlari belgilagan davrlarda yoki mustaqil ravishda topshirish
imkoniyati berildi. Shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda muqobil
inkassatsiya xizmatlarini tashkil etgan holda naqd pul tushumini faqat O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining inkassatsiya xizmati orqali topshirish tartibi
bekor qilindi.
1 . 2 Pulga talabning keynscha nazariyasi va Fisher mezoni
Klassik maktab namoyondalari bozorlar va baholarning umumiy muvozanati
nazariyasini yaratdilar. Ularning umumiy muvozanat konsepsiyasiga ko‘ra
iqtisodiyotda faqatgina to‘liq bandlilik sharoitidagi muvozanat mavjud bo‘lishi
mumkin. Bunday xulosa J.B.Seyning bozorlar qonuniga tayanadi. Bu qonunga
ko‘ra mehnat taqsimotiga asoslangan iqtisodiyotda har bir sub’ektning ishlab
chiqarishi bir vaqtning o‘zida boshqa sub’ektlarning ishlab chiqarish natijalariga
talab hisoblanadi. Oxir-oqibat yalpi talab yalpi taklifga teng bo‘ladi. Klassik
iqtisodchilar fikriga ko‘ra AD ≠ AS holati ro‘y bermaydi, umumiy xarajatlar
miqdori etishmay qolgan, ya’ni AD< AS holati ro‘y bergan sharoitda ham baho,
ish haqi va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar
miqdorining kamayishi ishlab chiqarishning real hajmi, bandlik va real daromadlar
miqdorining kamayishiga olib kelmaydi. Makroiqtisodiy muvozanatning klassik
modeli ishlab chiqarish hajmi resurslarning bandliligi va ishlab chiqarish
9

texnologiyalarining funksiyasi hisoblanadi, va egiluvchan baholar mexanizmi
tomonidan potensial darajada tutib turiladi degan shartlarga tayanadi. Egiluvchan
baholar mexanizmi hisobiga bozor iqtisodiyoti barcha mavjud resurslarning to‘liq
bandlilgini ta’minlab turadi. Klassik makroiqtisodiy muvozanat modelining o‘ziga
xos xususiyati pulning neytralligi prinsipini ko‘zda tutishidir. Bu model pul
massasi real ishlab chiqarishga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi degan prinsipga
asoslanib tuziladi. Klassiklar modelida pul bozor agentlariga faqatgina bitimlarga
xizmat qilishi, ya’ni oldi-sotti jarayonida sof texnik vazifalarni bajarishi uchungina
kerak. Bu asosga ko‘ra klassiklar tomonidan klassik dixotomiya konsepsiyasi
shakllantirilgan. Klassik dixotomiya konsepsiyasida – ikki parallel bozor, real va
pul bozori alohida-alohida amal qiladi, ular o‘rtasidagi muvozanat avtomatik
barqarorlashtirgichlar orqali ta’minlab turadi deb hisoblanadi.Pul bozori
investitsiya va jamg‘armalar tengligini hamda to‘liq bandlik sharoitini ta’minlaydi.
Faqatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo‘lishi mumkin,
deb hisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va AS 129 ning muvozanat nuqtasida
ishlab chiqarish hajmi (Y) uning potensial hajmiga esa (Y*) teng. Iqtisodiyotda
yaratilgan daromadlaning bir qismi jamg‘arilishi yalpi talabning yalpi taklifni
qoplashi uchun etishmasligiga olib kelmaydi, chunki har bir jamg‘arilgan so‘m
tadbirkorlar tomonidan investitsiyalanadi, deb ta’kidlashadi.Agarda, tadbirkorlar
uy xo‘jaliklarining jamg‘armalari miqdorida investitsiya qilishsa, ishlab chiqarish
hamda bandlik darajalari doimiy bo‘lib qoladi. Klassik iqtisodchilar
ta’kidlashlaricha, kapitalizmning o‘ziga xos pul bozori mavjud va bu bozor
jamg‘arma va investitsiyalarning tengligini ta’minlaydi. Bunda tenglashtiruvchi
omil rolini foiz stavkasi o‘taydShuning uchun ham to‘liq bandlik mavjud bo‘ladi.
Bu iqtisodchilar davlatning iqtisodiyotga aralashuvi qisqa muddatli samara
bersada, uzoq muddatga, oxir-oqibat bozor iqtisodiyotining tabiiy harakat
mexanizmiga notabiiy aralashilganligi uchun, salbiy oqibatlarga olib keladi deb
hisoblashadi.1936-yili ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm
iqtisodiyotiga yangi, ish bilan bandlik nazariyasini kiritadi. U o‘zining «Pul, foiz
va ish bilan bandlikning umumiy nazariyasi» asarida yangicha iqtisodiy muvozanat
10

nazariyasini izohlab berdi. Keyns makroiqtisodiy muvozanatga to‘liq bo‘lmagan
bandlik sharoitida ham erishish mumkinligini, to‘la ish bilan bandlik qonuniy holat
emasligini, balki tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy ro‘y berishigina
mumkinligini isbotlab berdi. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyotdagi
tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi 130 vaziyatlargagina bog‘liq
emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan
kelib chiqishi mumkinligi asoslagan. Ishsizlik va inflatsiyaning kelib chiqishi
investitsiya va jamg‘armalarga bevosita bog‘liq.
Narxlarning oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan
birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Bunday nomutonosibliklar
rejalashtirilgan investitsiyalar va jamg‘armalarning bir-biriga mos kelmasligi
tufayli ro‘y beradi
Bunga sabab birinchidan, jamg‘arish va investitsiyalash to‘g‘risidagi
qarorlarni har xil guruhlardagi odamlar turli maqsadlarda qabul qilishi bo‘lsa.
ikkinchidan, jamg‘aruvchilar va investorlarni jamg‘arish va investitsiyalashga
turlicha sabablar undaydi. Keynschilar fikricha, jamg‘arma va investitsiyalar bitta
omilga bog‘liq bo‘lmagan holda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan,
kishilar qiymati o‘zining ish haqi miqdoridan ortiq bo‘lgan mahsulotlarni sotib
olish uchun, masalan avtomobil yoki televizor xarid qilish uchun jamg‘arishadi.
Jamg‘armalar biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste’molini qondirish
maqsadida, ya’ni, uy xo‘jaliklari oila boshlig‘ining nafaqaga chiqqandan keyingi
hayotini yoki bolalari kelajagini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Bundan
tashqari jamg‘armalar tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maqsadida ham amalga
oshiriladi. Investorlarni investitsiya qilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi
bilan birga kutilayotgan sof foyda normasi hamdir. Klassiklar nazariyasi bo‘yicha
jamg‘arma va investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi
hisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo‘jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko‘proq
jamg‘arishga harakat qilishadi. Uy xo‘jaliklarida jamg‘armalarning ko‘payishi
kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o‘z vaqtida investitsiyaning
o‘sishini ta’minlaydi. Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining
11

ixtiyoridagi daromadi iste’mol va jamg‘arish dinamikasini belgilab beradi.
Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan holda Keyns o‘zining makroiqtisodiy
muvozant modelini ishlab chiqdi. Neo klassiklaming yondashuvi kapitalistik
voqelikka zid keldi va bu hol 1929—1933-yillardagi «Buyuk depressiya»
jarayonida alohidanamoyon bo‘ldi. Ahvolni tuzatish ishi J.M. Keynsning
zimmasiga tushdi. U «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asarida (1936-
y.) pullarning aylanishdan chiqib kelishi sabablarini aniqlashga urinadi, chunki,
uning fikricha, buning natijasida yalpi to‘lovga qobiliyatli talab hajmi qisqaradiki,
bu ishlab chiqarish rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. J.M. Keynsning fikricha,
pullarning chiqib ketishining bosh sabablari «uchta fundamental psixologik
omillar»: iste’molga moyillik, likvidlikni afzal ko‘rish va kapital aktivlardan
keladigan bo‘lg‘usi daromad taxmini bilan bog‘liq.
Bu nazariya akademik tadqiqotlar va ta’limda ham, siyosatni ifoda- lashda
ham qo‘llanadigan ustunlik qiluvchi makroiqtisodiy modelga aylandi, biroq bu
nazariyaning rivojlanishidagi bosqichlami farqlash lozim:
Eski keyns modeli bu-keyns nazariyasini Xiks va Xansen tomonidan
interpretatsiya qilish bo‘lib, ko‘pincha uni Xiks-Xansen modeli deb atashadi; uning
rivojlanishiga, shuningdek, Kleyn, Samuelson va Modilyani ham munosib hissa
qo'shishgan; yangi keyns modeli - XX asr 60-yillarining ikkinchi yarmidan boshlab
Klauer, Leyonxuvud, Berrou va Grosman tomonidan ishlab chiqilgan.Biroq Keyns
yondashuvi umumiy bo‘lib qolaverdi, u o‘z vazifasini to‘liq bandlikda muvozanat
umumiy holat emasligini ko‘rsatishda deb bildi. Umumiy holat bu - ishsizlik
mavjudligidagi muvozanat, to‘liq bandlik —o‘ziga xos holat. ToMiq bandlik
holatiga erishish uchun davlat maxsus siyosat yuritishi lozim, chunki avtomatik
amal qiluvchi bozor kuchlari unga erishishni kafolatlamaydi.
Keyns modeli makroiqtisodiy agregatlar yordamida ifodalanadi.
Bunda agregatsiyalashning ikki turidan foydalaniladi:
1)model xususiy sektordagi firmalar va individlarning xulq-atvori va davlat
sektorining xulq-atvorini aks ettiradi (keyns modeli xorijiy sektorni ham qamrab
oladi, biroq bunga hali qaytiladi);
12

2) modelda ma’lum bir tovar turlari va o‘zgaruvchilar tarkibiy qismlarga
birlashadi, shuning uchun iste’mol tovariga belgilangan umumiy talab (aytaylik
Xt ) emas, balki barcha iste’mol tovarlariga umumiy talab tahlil qilinadi;
Eski keyns modelida investitsion tovarlar iste’mol tovarlaridan prinsipial
farq qilmaydigan tovarlar bozori mavjudligi ko'zda tutilgan. Model barcha turdagi
bozorlarni bitta bozorga birlashtiradi. Bundan tashqari, alohida pul bozori va
obligatsiyalar bozori ham mavjud.Obligatsiyalar bozori barcha turdagi
obligatsiyalar va pulsiz moliyaviy aktivlarni birlashtirishni ifodalaydi. Va nihoyat,
modeldagi to'rtinchi bozor bu —ishchi kuchi bozori. Modelda bu bozorlarning har
biri faoliyati va ular o‘rtasidagi aloqalari belgilab berilgan.
Ishchi kuchi bozorini tahlil qilar ekan, Keyns shunday xulosaga keldiki,
garchi real ish haqi - istalgan yo‘nalishda o'zgarishi mumkin bo‘lsada, biroq ish
haqi (yoki ish haqi stavkasi) belgilangan darajadan pasayishi mumkin emas (bu
eng kam ish haqi to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa institutsional omillar bilan,
shuningdek, kishilarning kamroq ish haqi uchun ishlamaslik istagi bilan
belgilanadi) va shu sababli ish haqi moslashuvchan hisoblanmaydi va bozorni
muvozanatga keltira olmaydi.
Pulga talabning Keynscha nazariyasi quyidagi sxema bo`yicha tuziladi:
1. Boylikning muqobil shakllarini aniqlash - bu pullar yoki obligatsiyalar
bo‘ladi. Aksiyalar va g‘azna veksellari obligatsiyalarning substitutlari sifatida
ko‘rib chiqiladi va alohida hisobga olinmaydi.
2. Pullar barcha tomonidan muomala vositasi sifatida qabul qilinadigan va
foiz ko‘rinishida foydakeltirmaydigan aktiv sifatida izohlanadi; oblikatsiyalar
hukumatning muddatsiz qarz majburiyatlari, ulaming kupon stavkasi qatiy
belgilanadi.
3. Individ pul shaklida saqlashga moyil bo‘lgan boylik ulishini aniqlash.
4. Individning eng kam risk bilan o‘z aktivlar portfelidan daromadni
maksimallashga intilishi.
13

5. Pulga talabning Keynscha nazariyasi pulni jamg‘arishning uch motivini
nazarda tutadi —transaksion, spekulativ va kutilmagan maqsadlarga (yoki
ehtiyotkorlik motivi).
Pulga talabning Keynscha modeli ikki qismdan tarkib topadi:
MD=MXD+ M2d = kpy +L2(r) = L(Y) +L1(r) 2
.
Keyns nazariyasining rivojlanishi uni shunday talqin qilishga olib keldiki,
bunda u neoklassik pul nazariyasi (mikroiqtisodiyot) va neoklassik miqdoriy
nazariyaga juda o'xshab ketdi. Bu model keyns-neoklassik sintez deb atala
boshlandi. Avalo bu sintez iste’mol funksiyasi nazariya- siga Pigu samarasini (yoki
boylik samarasini) kiritish bilan tavsiflanadi. Pigu samarasini unga muvofiq
umumiy rejadagi iste’mol xarajatlari xususiy sektor real sof boyligining funksiyasi
hisoblanadigan nazariyasi sifatida izohlash mumkin. Bu tovarlar bozorida real
kassa qoldiqlari samarasining boshqacha varianti bo‘lib, bu yerda puldan tashqari
boylikning boshqa shakllari ham moliyaviy aktivlar (masalan, obligatsiya) va
tabiiy aktivlar (asbob-uskunalar, turar-joylar) shaklida tahlil qilinadi.
Mikrodarajada Pigu samarasi nazariyasi hozirgi kun va kelajak o ‘rtasida iste’mol
xarajatlarini taqsim lashda foydalilikni m aksimal- lashtirishga yo‘naltirilgan
individ strategiyasidan kelib chiqadi, bundan xulosa chiqarish mumkinki, iste’mol
to ‘p!angan boylik summasining funksiyasi hisoblanadi. Boshqa barcha shartlar bir
xil bo'lganda real boylikning o‘sishi real iste’molning o‘sishiga olib keladi.
Piguning ta’kidlashicha, aktivlarga ega bo‘lishning o‘zi xuddi insonning jam iyatda
egallagan o‘rni kabi o‘zidan-o‘zi foydalilik keltirmaydi. Foiz stavkasi hattoki nolga
teng bolganda ham jam g‘arm alar musbat qiymatga ega boladi, degan fikrni
bildiruvchi Keyns gipotezasining negizi aynan shu yerda, chunki IS egri chizig‘i
gorizontal o ‘qni kesib o ‘tadi. Piguning fikriga ko‘ra, boylikdan olinadigan
qoniqish pasayuvchi eng yuqori foydalilik qoidasiga bo ‘ysunadi: individ
boyligining real qiym ati qanchalik yuqori bo‘lsa, bu boylikning o ‘sishidan
olinadigan foyda, jam g‘armalarning foydalilik darajasi shunchalik past bo‘ladi.
Demak, boshqa shartlar bir xi! bo‘lganda, real boylikning o‘sishi individni ko‘proq
2
Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik.-T.: Fan va
texnologiyalar. 2014.
14

iste’mol qilish va kamroq jam g‘arishga m ajbur qiladi. Shunday ekan, iste’mol
boylikka nisbatan yomonroq ne’mat emas.
Keyns-neoklassik sintezning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat:
Makroiqtisodiy xulq-atvor funksional aloqalar individual maksimallash
qarorlaridan kelib chiqadi. Keyns tahliliy usuli makroiqtisodiy tuzilmalaniing
mikroiqtisodiy asoslarini detalli ishlab chiqishga imkon bermaydi.
Tovar bozorida muvozanatning keyncha grafigi.
1. Makroiqtisodiy muvozanatni tahlil qilishda bazis asoslar sifatida narx
elastikligi haqidagi qoidadan foydalaniladi. Narx muvozanatsizlikning vujudga
keiishiga tovar tabiiy hajmiga qaraganda tezroq javob qaytaradi. Keynsning ishida
narxning nisbiy elastiksizligiga asosiy e’tibor qaratilgan.
2. Pul xo‘jaligi va barter o ‘rtasidagi farqqa e’tibor qaratilmaydi. Bu yerdan
pulning neytralligi haqidagi pozitsiya kelib chiqadi. Keynsning ishlarida pul
neytral hisoblanmaydi.
3. Pul, obligatsiya, tovar va ishchi kuchi bozorlarini bir-biriga bog‘laydigan
asosiy tamoyil sifatida Valras qonunidan foydalaniladi. Valras qonuniga muvofiq
ishsizlik ortiqcha ishchi kuchi sifatida taiqin qilinadi, unga bironta boshqa
bozordagi ortiqcha taiab qarshi qo‘yi!adi (masalan, tovar yoki pul bozorida).
Valras qonunidan foydalanish rejalashtiriladigan talab va taklif tushunchalari bilan
bogliq. Biroq bu tushunchalar narx elastikligi sharoitlarida foydalilikni
maksimallashtiruvchi xulq-atvor modeli bilan bog‘liq bo‘lib, neoklassik narx
nazariyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Keyns bu tushunchalarni qo‘lIamagan.
Bu pozitsiyaiar bo‘yicha keyns-neoklassik sintez yangi keynschilar tanqidi
obyektiga aylandi.
Birinchidan, korxonalarning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘lari. Bu
mablag‘lar kapitalning doiraviy aylanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ma’lum muddat
uning bir qismi bo‘sh turadi. Jumladan amortizatsiya ajratmalari, asosiy kapitalni
yangilash vaqti kelguncha bo‘sh bo‘lib, bankdagi hisob raqamlarida jamlanib
boradi. “jadallashtirilgan” amortizatsiya siyosati tufayli bu mablag‘lar o‘sib borish
tamoyiliga ega bo‘ladi. Mahsulot sotishdan keladigan pul tushumlari ham
15

xomashyo, materiallar sotib olish, xodimlar mehnatiga haq to‘lash vaqti kelguncha
bo‘sh turadi. Кorxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish
fondlari, moddiy rag‘batlantirish fondlari ham jamlanib borib, belgilangan maqsad
bo‘yicha ishlatilguncha bo‘sh turadi. Кorxonalar foydasi davlat budjeti va kredit
tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, bankdagi hisoblarda saqlanadi.
Ikkinchidan, moliya-kredit muassasalarining pul mablag‘lari. Ularning
daromadlari bilan xarajatlari o‘rtasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini tashkil etadi.
Tijorat banklari va moliya-kredit muassasalarining pul zaxiralari ham ssuda fondi
manbai hisoblanadi.
Uchinchidan, davlat ixtiyoridagi zaxira pul mablag‘lari. Markaziy va
mahalliy boshqaruv bo‘g‘inlarining xarajatlari bilan soliq tushumlari o‘rtasidagi
farq tarzida bo‘sh pullar mavjud bo‘ladi. Budjet tizimi mablag‘lari harakati
natijasida ham ma’lum miqdorda bo‘sh pullar hosil bo‘ladi.
To‘rtinchidan, turli maxsus (pensiya, sug‘urta, xayriya) va ijtimoiy
fondlarning mablag‘lari. Bu fondlarda pullarning hosil bo‘lishi va ishlatilishi har
xil vaqtda yuz beradi. Bu ma’lum miqdorda pul mablag‘larining bo‘sh qolib, qarz
fondiga aylanishi uchun imkon beradi.
Beshinchidan, aholi pul daromadlari va jamg‘armalari. Aholining
iste’molchi sifatida qimmatbaho tovarlar olish, uy qurish va marosimlar o‘tkazish
maqsadidagi pullari ishlatilgunga qadar bo‘sh turadi.
Oltinchidan, tadbirkorlar qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘lari. Bulardan tashqari
davlat budjetidan uzoq muddatli qarz berish uchun maxsus mablag‘ ajratiladi.
Markaziy bank ham qo‘shimcha emissiya tufayli moliya-kredit
muassasalariga kreditlar berishi mumkin. Ma’lum vaqt mobaynida bo‘sh pullar
uning egalariga hech qanday daromad keltirmaydilar, shuning uchun kam
miqdordagi foiz bilan ham qarz berish foydali bo‘lib qoladi. Natijada ana shu
bo‘sh pullar ssuda kapitaliga aylantiriladi. Bunda banklar yuqori foiz bilan muhtoj
bo‘lgan tadbirkorlar va boshqa subyektlarga o‘z maqsadlarini amalga oshirish
uchun qarz beradi. Hozirgi sharoitda xo‘jalik faoliyatini moliyalashtirishda qarz
mablag‘lari ulushi oshib borishi tamoyili kuzatiladi. Ularning ulushi ayniqsa
16

kapital qo’yilmalar hajmida ortib boradi. Bunday tamoyil Yaponiya, Italiya,
Fransiyada yaqqol ko‘zga tashlandi. Masalan: Yaponiya firmalari ishlab
chiqarishni kengaytirish uchun sarflangan mablag‘larning 4/5 qismini chetdan jalb
qilingan, ya’ni qarz olingan mablag‘lar tashkil qiladi.
Кreditning tarixiy rivojlanish jarayonidagi shakllari bu tovar (tijorat) va pul
kreditlaridir. Tovar krediti – bu korxonalar, tadbirkorlar va boshqa xo‘jalik
subyektlarining bir-biriga tovar shaklida beradigan kreditdir. Bunda tovar qarzga
beriladi. Кo‘pincha bunday kredit veksel (qarz majburiyatnomasi) bilan
hujjatlashtiriladi. Кreditning mazkur shakli cheklangan tarzda qo‘llaniladi. Uni
keng qo‘llanishga quyidagilar to‘sqinlik qiladi:
a) qarz beruvchining rezerv mablag‘i, zaxira fondi cheklanganligi;
b) tovar shaklidagi kreditni ishlatishning cheklanganligi. Masalan, korxona
to‘ldiruvchi material yoki xomashyo qarz olgan bo‘lsa, uni faqat ishlab chiqarish
jarayonida ishlatishi mumkin, undan ish haqi tarzida foydalana olmaydi;
Fisher mezoni - Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, xalqaro
iqtisodiy jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931 -1933)
Irving Fisher (1867-1947) pullaming miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga
katta hissa qo‘shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit,
foizlar va tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar
narxlari darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar
uchun to‘langan puilar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo‘lgani
uchun buni I. Fisher tarozi bilan o'xshatmoqchi bo‘ladi.
Ayirboshlash tenglamasini matematik ko‘rinishida ifodalash mumkin:
M V = p Q
bunda: - (Expenditure) - pul muomalasining umumiy hajmi, ya’ni mazkur
jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar
summasi;M (Money) — ushbu jamiyatda yil davomida m uom alada yurgan
pullarning o ‘rtacha miqdori:
17

bunda V (Velocity) — ne’matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining
o‘rtacha soni; P (Price) - ushbu jam iyatda sotib olinadigan har qanday alohida
tovam ing o‘rtacha sotish narxi; Q (Quanlity) — tovarlarning jami xarid qilingan
soni. Fisher formulas! oltin tangaii standart sh aro itid a to ‘g ‘ri boMmaydi, chunki
u pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan
qog‘oz pullar m uom ala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadi.
3
Bunday sharoitda pul massasining o‘zgarishi, garchi I. Fisher tovarlar narxlarining
m utloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizminim a’lum m a’noda
ideallashtirsada, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta’sir ko‘rsatadi 3
. Boshqa
neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o
‘zxulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan hamda narxlar oldingi
elastikligini jiddiy yo‘qotgan jam iyatga tegishli deb biladi.
Ko‘pgina hozirgi iqtisodchilar ayirboshlash tenglamasini bir xillik, ya’ni
M V = PQ
sifatida ifodalashadi. Gap shundaki, bu tenglama P —T
ayirboshlash harakatini tovarlarning jami massasiga daxldor deb ifodalashga
urinadi, ya’ni tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari
summasiga teng (bir xil). Bu tavtologiyadir vashuning uchun ayirboshlash
formulasi narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila
olmaydi. Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash
formulasi m utloq kattalik EQ ni (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi undan
nisbiy tebranishlarni) izohlaydi. I. Fisher va uning izdoshlari shunday nuqtayi
nazarga amal qilishgan. Ular pullarning aylanish tezligi (V) va ishlab chiqarish
darajasi ( Q) muomalada yurgan pullar miqdoriga (A/) va narxlar darajasiga (P)
bog‘Iiq bo‘Imasligini asoslashga urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi aw
alo demografik (aholining zichligi va hokazo) parametrlarga bog‘liq bo‘ladi, deb
3
Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A. Makroiqtisodiyot.-T.: “O‘zbekiston
yozuvchilar uyushmasining Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti”, 2004.
18

faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa asosan mehnat bozorida yuzaga
kelayotgan shart-sharoitlar bilan belgilanib, narxlar darajasi va muomalada yurgan
pullar soniga bog‘liq bo'lmaydi. Shubhasiz, bozor xo‘jaligi hukm ronlik qiladigan
sharoitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus kasb etadi.
1.3 Pulning miqdoriy nazariyasi va muammolari
Erkin raqobat kapitalizmi davrida ustunlik qilgan «qadriyatli to‘r»
konsepsiyasi pulning miqdoriy nazariyasida eng yorqin ifodasini topgan. Bu
nazariyaga ko‘ra muomaladagi to‘lov vositalari miqdorining o‘zgarishi tovarlar
narxi darajasiga bcvosita va proporsional ta’sir ko‘rsatadi. Pul munosabatlari real
(moddiy-buyum) jarayonlar uchun «to‘r» bo‘lib xizmat ko‘rsatadi va iqtisodiy
rivojlanishga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Keyinchalik pulning miqdoriy
nazariyasi bozor iqtisodiyotining ichkikoordinatsiyasi, uning narx dinamikasi va
raqobat mexanizmi asosida o‘zini-o‘zi samaraii tartibga solish qobiliyati haqidagi
g'oya tarafdori bo‘lgan neoklassik konsepsiyaning muhim bir qismiga aylandi.
Miqdoriy nazariya pulning qiymati va mos ravishda tovar narxlari darajasini pul
miqdorining o'lchami bilan izohlaydi: muomalada pul qanchalik ko‘p bo‘lsa, narx
shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha. Bu qonuniyat qog‘oz pullarga ham, metall
pullarga ham taalluqli. Bu nazariyaning ilk namoyondalari Sp.L. Monteske va
D.Yum qonuniyatlarni. Yevropa boshidan kechirgan «narx inqi!obi»dan ozod
qildi. Bu nazariyadan oltin va ku- mush to‘plash millatni boy qiladi degan fikr
tarafdori bo‘lgan m erkan- tilistlarni tanqid qilish uchun foydalanilgan. Pulning
miqdoriy nazariyasi tarafdorlarining fikriga ko‘ra bunday jam g‘arish natijasida
qimmatbaho metall qadrsizlanadi va tovarlar narxi o ‘sadi. Millatning haqiqiy
boyligi oltin va kumushning jonsiz to‘plamida emas, balki manufakturalar yaratish
va ularda jonli mehnatni qo‘llashdan iborat. Miqdoriy pul nazariyasining yorqin
namoyondasi D. Rikardodir. Shuni ta’kidlash lozimki, uning qarashlari ikki
tomonlama tavsifga ega bo‘ldi: bir tomondan, u pulning qiymati ularni ishlab
chiqarishga mehnat sarilari bilan aniqlanishini tan olgan, ikkinchi tomondan esa
alohida davrlarda pul birligining qiymati pul miqdori o‘zgarishlariga bog‘liq
ravishda o‘zgaradi, deb hisoblagan. D. Rikardo pul ham tovar hisoblanadi va o‘z
19

qiymatiga ega bo ‘ladi, pulning qiymati uni ishlab chiqarish uchun sarflangan
mehnatning m iqdori bilan aniqlanadi, deb to‘g‘ri fikr bildiradi. Biroq u pulning
alohida tovar ekanligini ko‘ra bilmaydi. U pulning nisbiy qiymati talab va taklif
ta’sirida istalgan tovaming nisbiy qiymati singari o‘zgaradi, deb hisoblaydi. Pul
alohida umumiy tovar bo‘lgani uchun talab buyumi ham, taklif buyumi ham bo‘la
olmasligini tushunmaydi. Rikardo pulni faqat muomala vositasi sifatidagi
vazifasida ko‘radi, boylik to‘plash vositasi sifatidagi vazifasini esa yo‘qqa
chiqaradi. Uning fikricha, pul muomalasi sohasining pul bilan ortiqcha to'ldirilishi
tufayli uning qadrsizlanishi imkoniyati vujudga keladi.U qog‘oz pul muomalasi
qonuni bilan metall pul muomalasi qonunlarining farqiga bormaydi. Pulning
miqdoriy nazariyasi tarafdorlari nafaqat pulning qiymat o ‘lchovi sifatidagi
funksiyalarini, balki metall muomaladagi pul miqdorini tartibga soluvchi xazina
sifatidagi funksiyasini ham inkor qiladilar. Pulning miqdoriy nazariyasi nafaqat
metall, balki qog‘oz pullarga nisbatan ham asossiz, chunki ularning muomalada
bo‘lish qonuniyatlari faqat ular qiymatining mehnat nazariyasi asosida ochib
berilishi mumkin. Yuqoridagi nazariyalarni umumlashtirgan holda shuni aytish
mumkinki, pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi bilan
vujudga kelgan. Yuqorida keltirilgan nazariyalaming kamchiliklarini qisqa qilib
tushuntiradigan bo‘lsak, pulning aloliida tovar sifatidagi mohiyatini hech bir
nazariya to‘g‘ri va batafsil yoritmaganligini ta’kidlab ko'rsatish mum- kin. Natijada
metallistlar pulning nima uchun qimmatbaho boylik ekanligini, uning tub negizida
nima yotishini tushunib yetishmagan, pulning mohiyatini yuzaki namoyon bo‘lish
shakllarida ko‘rishgan. Nominalistlar bo'Lsa, qog‘oz pullarni inkor etmagani holda
nima uchun ularning qimmatli ekanligini izohlab bera olmadilar, ular ham
metallistlar kabi pulni yuzaki tushunib, davlat tomonidan chiqarilgan pul faqat
shartli belgi va hisob birliklarinigina ifodalaydi, deb ko'rsatishadi. Yuqorida
ko‘rsatganimizdek, klassiklar ham pulning alohida tovar ekanligini va boshqa
tovarlardan uning ana shu maxsus xususiyati ajratib turishini tushuntirib bera
olmadi. Hozirgi davrda, shu kunlarda ham oltin pul mazmuni bilan qog'oz pul
mazmunini bir xil deb qarovchilar juda ko‘pdir. Zamonaviy sharoitlarda pulning
20

miqdoriy nazariyasi juda keng qo‘llanilmoqda. G’arb mamlakatlarinmg
iqtisodchilari va ishbilarmon doiralar vakillari uni davlatning iqtisodivotga
aralashuvi, pul muomalasi va butun sanoat sikliga ta’sir uchun kolrsatma sifatida
ko'rib chiqadilar. Aynan pul massasini tartibga solishda tovarlar narx darajasi va
xo'jalik faolligi holatiga ta’sir usuli ko‘zda tutiladi. Ushbu ta'sir usullarini ishlab
chiqqan Dj.M. Keyns pulning miqdoriy nazariyasini konyunktura nazariyasi bilan
bog‘lash zarurligini ko'rsatgan. Muomala sohasi orqali sanoat sikli harakatiga
ta'sirini Keyns va uning izdoshiari quyidagi tarz- da belgilagan 4
.
Muomaladagi pul massasi va kredit resurslari hajmining o ‘sishi ortidan
iqtisodiyotning jonlanishi, foyda va bandlikning o'sishi keladi. Bunday jonlanishga
bank foizining pasayishi xizmat qilishi mumkin, u kreditga talab va
investitsiyalarni, shuningdek, taqchillikni moliyalash- tirishni, ya’ni u yoki bu
tovarlarga hukumat talabini kengaytirishni rag‘batlantiradi. Hukumat xarajatlari,
pul muomalasi hajmini oshirib, iqtisodiyotning jonlanishiga xizmat qilishi ko‘zda
tutilgan. Keyns nazariyasi tarafdorlari miqdoriy nazariyaning yangi variantini —
ortiqcha talab nazariyasini ilgari surdilar, unga muvofiq inflatsiya sababi pul
massasi va hukumat xarajatlarining o ‘sishida emas, balki aholining ortiqcha talabi
o‘sishida («ortiqcha talab»ning paydo bo‘li- shida) yotadi. Ular shu ortiqcha
talabni soliqlarni oshirish, zayomlar chiqarish, ish haqini muzlatib qo‘yish,
shuningdek, majburiy jam g'ar- malar yordamida qisqartirishni taklif qiladilar.
Ortiqcha talabga qarshi kurash g'arb mamlakatlarida keng qo‘lla- nilgan. Ortiqcha
talabni yo‘qotishning turli usullari keng qo‘Hangan, masalan, Buyuk Britaniyada
1967-yilning kuzida funt sterling deval- vatsiyasidan so‘ng o‘tkazilgan.
4
Abdullayeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. T.: “Iqtisod-Moliya”, 2017.
21

II BOB. PUL KREDIT TIZIMI VA UNING ASOSIY ELEMENTLARI
2.1 Rivojlangan davlatlar pul tizimi
Rivojlangan mamlakatlarda bank biletlarining emissiyasi Markaziy banklar
tomonidan, xazina biletlari va tangalar qonunda belgilangan emissiya huquqiga
asosan xazina muassasalari tomonidan chiqariladi. Bu mamlakatlarda pul
emissiyasining asosiy kanali - depozit chek emissiyasidir. Mijoz schyotlaridagi
depozitlarga muvofiq tarzda to’lov oborotini ta’minlaydigan chek massasini
ko’paytiriladi. Unda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari ishtirok etadi.
Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda 70-yillardan monetarlashtirish siyosati
kiritilgan. Bu siyosatga asosan Markaziy banklar muomaladagi pul massasining
o’sishi va kreditlarni tartibga solishda maqsadli mo’ljallarni o’rnatishi lozim 5
.
1975- yildan boshlab Germaniya Markaziy banki (davlat banki) kelasi 12 oyga
rejalashtirayotgan muomaladagi pul massasining o’sish yoki qisqarish su’ratlari
to’g’risida kongressga hisobot beradi.
Zamonaviy pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi:
1) pul birligi;
2) valyuta kursini o’rnatish qoidalari,
3) baholar masshtabi;
4) pul ko’rinishlari;
5) emissiya tizimi;
6) davlat yoki kredit apparati.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush)
umumiy ekvivalent va pul muomalasining asosi bo'lib xizmat qiladi. Amal
qilayotgan tanga va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallarga
almashiniladi. Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852-yillarda,
Gollandiyada - 1847-1875-yillarda mavjud bo'lgan. Ilk bor oltin monometalizmi
(standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada 18-asr oxirida qaror topgan.
5
https://prezi.com/ppzyqogoct_l/mavzupul-tizimi
22

vaqonun bilan 1816-yilda tasdiqlangan ko'pchilik boshqa davlatlarda bu tizim
XIX asrning oxirlarida joriy qilingan:
M . YP = У ( NP, NP,-)d
lp p bunda: M /NPp — aholi jon boshiga real kassa qoldiqlari; Pp — doimiy
narx darajasi; N ~ aholi; Yp /N Pp — aholi jon boshiga real doimiy daromadi.
Dunyo bo‘ylab pul-kredit siyosati rejimlari 4 xil. Hozirgi paytga kelib
dunyoning 40dan ortiq rivojlanayotgan va rivojlangan davlatlari inflyatsion
targetlash rejimiga o‘tgan. Bu haqida 26 noyabr kuni Markaziy bankda bo‘lib
o‘tgan matbuot anjumanida ma'lumot berildi.
Dunyo bo‘ylab 4 ta pul-kredit siyosati rejimlari mavjud. Bular:
• inflyatsion targetlash rejimidagi davlatlar;
• monetar targetlash rejimidagi davlatlar;
• almashuv kursini targetlash rejimidagi davlatlar;
• boshqa (aralash – yuqoridagi ikkita rejim instrumentlari aralash qo‘llanadi)
Xalqaro valuta jamg‘armasi hisobotlariga qaraladigan bo‘lsa, inflyatsion
targetlash rejimiga o‘tgan davlatlar soni tobora ortib borayotganini ko‘rish
mumkin. Hozirgi paytga kelib dunyoning 40dan ortiq rivojlanayotgan va
rivojlangan davlatlari inflyatsion targetlash rejimiga o‘tgan.
Xususan, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Armaniston, Ukraina singari
MDH davlatlari ham inflyatsion targetlash rejimiga o‘tgan davlatlardan
hisoblanadi.
Pul-kredit siyosati rejimlarining bir-biridan farqi nimada?
«Valuta almashuv kursini targetlash rejimida valuta kursi makroiqtisodiy, tashqi
savdo, iqtisodiy o‘sishdagi hech bir o‘zgarishlar inobatga olinmasdan ana shu
holatda qoladi, deb e'lon qilinadi. Bu oxir-oqibatda yo davlat valuta zaxirasi
kamayib ketishi yoki iqtisodiy o‘sishdagi ma'lum bir disbalanslarga olib kelishi
23

mumkin. Bu rejim asosan neft va gaz eksporti bilan shug‘ullanadigan arab
davlatlarida bugungi kungacha saqlanib qolgan, Qozog‘istonda 2020 yilgacha,
Rossiyada 2021 yilgacha qo‘llangan. Jahon iqtisodiy inqirozlari valuta [almashuv]
kursini targetlash rejimi zamon talabiga javob bermasligi, yo o‘z-o‘zidan
belgilangan inflatsiya darajasiga erishish uchun ham kerakli sharoitni yaratib
berolmasligini ko‘rsatdi», - deya tushuntirdi Markaziy bank raisi Mamarizo
Nurmuratov.
Markaziy bank raisi pul-kredit siyosati rejimining yana bir turi monetar
targetlash rejimiga to‘xtalar ekan, bunda kredit sohasidagi ko‘rsatkichlar ma'lum
bir maqsadda belgilab olinishini aytib o‘tdi.
«Masalan, pul massasi, rezervda shuncha bo‘lishi kerak deb, asosiy xatti-
harakatni shunga qaratadi. 2020 yillargacha bo‘lgan naqd pul olishdagi
muammolar haqida hammaning xabari bor. Chunki naqd pul bo‘yicha maqsadli
ko‘rsatkich bor
Hozirgi kunda pul-kredit siyosatini yuritishning eng samarali usullaridan biri
bu – inflyatsion targetlash rejimi ekanligini ko‘rsatyapti. Bugungi kunda
dunyodagi 40dan ortiq davlatda pul-kredit siyosati inflatsiyani targetlash rejimiga
asoslangan. Bundan foydalanuvchilar soni yildan yilga ko‘payib boryapti.
Xususan, Rossiya 2014 yil, Qozog‘iston 2015 yil, Qirg‘iziston 2013 yil,
Armaniston, Ukraina singari MDH davlatlari ham so‘nggi 5-6 yilda inflatsiyani
targetlash rejimiga o‘tishdi», - deya qo‘shimcha qildi Mamarizo Nurmuratov.
Biz bugun 2022-yil yakunlarini baholar ekanmiz, avalo, mamlakatimiz
iqtisodiyotining yuqori barqaror o'sish sur’atlari va makroiq tisodiy mutanosibligi
saqlanib qolayotganini qayd etishim iz zarur. Tashqi iqtisodiy sharoitlarning
rivojlanish istiqbollari.
2024 yil uchun global iqtisodiy o‘sish AQSh iqtisodiyoti, bir qator yirik
rivojlanayotgan davlatlar, jumladan, Xitoy iqtisodiyoti bo‘yicha ijobiy kutilmalar
fonida 3,1 foizni tashkil etishi prognoz qilingan. (2.1.1-rasm.2024 yilga YIM
o`sish pirognazlari,foizda)
24

2.1.1- rasm. 2024 yilga YaIM o’sish prognozlari (foizda) 6
Rasmdan ko’rinib turibdiki, 2024-yil uchun global iqtisodiy o‘sish AQSh
iqtisodiyoti, bir qator yirik rivojlanayotgan davlatlar, jumladan, Xitoy iqtisodiyoti
bo‘yicha ijobiy kutilmalar fonida 3,1 foizni tashkil etishi prognoz qilingan.
Asosiy savdo hamkorlar orasida ham joriy yilda nisbatan pastroq iqtisodiy
o‘sish prognozlari mavjud.
Asosiy xatar sifatida Xitoy iqtisodiyoti o‘sishining sekinlashishi keltirilgan.
Bu asosan, zaif iste’mol talabi, ko‘chmas mulk va qurilish sektorlaridagi mavjud
muammolar, investitsiya faolligi pasayishi va korporativ sektordagi yuqori
qarzdorlik bilan izohlangan.
Rossiya iqtisodiyoti bo‘yicha prognozlar aksincha yuqorilash tomonga
to‘g‘irlangan. Mudofaa sanoati va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqarish sektorlaridagi o‘sish ijobiy kutilmalarni qo‘llab-quvvatlovchi asosiy
omillardan bo‘lgan.
«Qat’iy pul-kredit siyosati bilan birgalikda nisbatan barqaror shakllangan
rubl kursi inflatsiyaning birinchi yarim yillikda muvozanatda bo‘lishiga xizmat
qiladi», deyiladi MB sharhida.
Qozog‘iston iqtisodiyoti o‘sishi bo‘yicha kutilmalar biroz salbiy tomonga
qayta ko‘rib chiqilgan. Bu o‘zgarish, OPEK guruhi kelishuvi asosida 2024 yilda
6
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
25

vaqtinchalik neft ishlab chiqarish hajmlari qisqartirilishi bilan bog‘liq. Joriy yilda
qat’iy pul-kredit siyosati yuritilishi oqibatida Turkiya iqtisodiyotining kutilganidan
pastroq o‘sishi ham prognoz qilinmoqda.
2024 yilda AQSh Federal zaxira tizimi(FZT) foiz stavkasining 4,6 foizgacha
(2.1.3-rasim OFRR chizmasi) pasayishi ta’sirida jahon moliya bozorlarida
moliyalashtirish qiymati uchun etalon bo‘lgan forvard SOFR stavkasi ham yil
oxiriga kelib 5,3 foizdan 4 foizgacha, 2025 yil oxiriga kelib esa 3,3 foizgacha
pasayishi kutilmoqda (2.1.3-rasm).
2.1.3-rasm. 2024 yilda AQSh Federal zaxira tizimi(FZT) foiz stavkasi 7
Mis oltin va neft narxi bo‘yicha kutilmalar Brent markali neftning o‘rtacha
narxi 2024 yilda bir barreli 82 AQSh dollari va 2025 yilda 79 AQSh dollarigacha
pasayishi mumkin. Biroq geosiyosiy vaziyat keskinlashuvi va tovar yetkazishdagi
uzilishlar sodir bo‘lgan taqdirda, narxlar ancha yuqori va yuqori tebranuvchan
bo‘lishi taxmin qilingan.
Misning yirik iste’molchisi sanalgan Xitoy iqtisodiyotining sust fundamental
ko‘rsatkichlari fonida joriy yilda mis narxi biroz pasayishi kutilmoqda. Biroq
dollarning zaiflashuvi va Panama kanali orqali ta’minot muammolari, jahon
bozorida mis taklifiga ta’sir qilib, mis narxlarining o‘sishiga olib kelishi ham
mumkin.
Jahon oltin uyushmasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilda dunyoda mavjud
geosiyosiy holat hamda markaziy banklar tomonidan oltinga bo‘lgan talab
yuqoriligi oltin narxining oshiruvchi omillari bo‘ladi. Oltinning o‘rtacha narxi 1
7
Chatham Financial/https;/www.chathamfinancial.com/technology
26

unsiyasi uchun 2 ming dollar atrofida shakllanishi prognoz qilinmoqda (2.1.4-
rasm).
2.1.4-rasm. Neft narxi piroknazi oltin narx prognozi 8
Jahon oziq-ovqat narxlari,jahon banki prognozlariga ko‘ra, oziq-ovqat
narxlari 2024 yilda don mahsulotlari, xususan, makkajo‘xori va bug‘doy narxlari
tushishi tufayli qo‘shimcha 1 foizga pasayadi. Bug‘doy ta’minoti joriy yilda
avvalgi yil darajasiga yaqin va barqaror bo‘lishi kutilmoqda. Prognozlar bug‘doy
bahosi 2024 yilda 3 foiz, 2025 yilda 5 foizga pasayishiga ishora qilmoqda.
2 .2 O`zbekistonda naqd pul massasini taxlili
Taraqqiy etgan mamlakatlaming tajribalarini o’rganish natijalari shuni
ko’rsatdiki, pul taklifini tartibga solish tizimining samaradorligini ta'minlash,
milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash va inflyatsiyani jilovlash imkonini
beradi.
O’zbekistonda mavjud pul massasi keng ma’nodagi pul massasi (M2)
Xalqaro valyuta jamg’armasining (XVJ) “Pul-kredit va moliyaviy statistikani
shakllantirish qo’llanmasi”dagi (PMSShQ 2022) konsepsiya va tasniflarga
muvofiq Markaziy bank va boshqa depozit tashkilotlarining (tijorat banklari)
majburiyatlari bo’yicha olingan ma’lumotlari asosida hisoblangan. M2 o’z ichiga
muomaladagi naqd pullarni (bank tizimidan tashqaridagi) hamda boshqa moliyaviy
tashkilotlar, davlat nomoliyaviy tashkilotlar, xususiy sektor hamda uy
xo’jaliklarining (aholi)
Milliy va chet el valyutasidagi talab qilib olinguncha, jamg’arma va
8
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
27

muddatli depozitlarni oladi (PMSShQ 2016 muvofiq pul massasi tarkibiga
kiritilmaydiganndepozitlardan tashqari). Shuningdek, M2 boshqa depozit
tashkilotlari tomonidan chiqarilgan qarz qimmatli qog’ozlarni ham o’z ichiga
oladi. Ushbu qarz qimmatli qog’ozlar boshqa moliyaviy tashkilotlar, davlat
nomoliyaviy tashkilotlar, xususiy sektor hamda uy xo’jaliklarining tomonidan
saqlanadigan jamg’arma va depozit sertifikatlarini aks ettiradi (2.2.1-jadval).
2.2.1-jadval
Sana Keng
ma’noda
gi pul
massasi
(M2) shu jumladan:
Milliy
valyutadagi
pul massasi shundan:
Chet el
valyutas
idagi
depozitl
ar,
milliy
valyuta
ekvivale
ntidaPul
massasi
(M1) shundan:
Milliy
valyutadagi
boshqa
depozitlarMuomaladagi
naqd pullar
(M0) Milliy
valyutagadi
talab qilib
olinguncha
depozitlar
1
2=3+8 3=4+7 4=5+6 5 6 7 8
01.02.201 5 23 669 18 137 12 589 5 766 6 823 5 548 5 532
01.01.201 6 28 376 22 594 15 870 7 424 8 447 6 723 5 782
01.01.201 7 32 698 26 862 19 818 9 058 10 760 7 045 5 836
01.01.201 8 40 642 34 576 23 644 10 655 12 989 10 932 6 067
01.01.201 9 50 227 41 470 27 955 13 209 14 746 13 515 8 758
01.01.20 20 70 816 45 117 33 142 19 449 13 694 11 974 25 699
01.01.20 21 80 165 54 896 38 593 22 164 16 429 16 303 25 269
01.01.202 2 91 266 62 786 42 670 24 246 18 424 20 116 28 480
01.03.202 3 88 491 61 020 40 042 22 227 17 815 20 978 27 471
Pul agregatlari (mlrd. so’m) 9
2.2.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki muamaladagi pul massasi
2015 yildan 2023 yil 1 yanvar holatiga qadar o’sish halotida bo’lgan. 2023 yil 1
yanvar holatiga keng ma’nodagi pul massasi miqdori (M2) 91,3 trln. so’mni tashkil
9
https://cbu.uz/uz/statistics/dks/134767
28

etgan 10

2021 yilda umumiy pul massasi 13,8 foizga oshib, 91,3 trln. so’mni tashkil
etdi. Bunda, milliy valyutadagi pul massasi esa 14,4 foizga ortdi (62,8 trln. so’m).
Muomaladagi naqd pullar miqdorining o’sish sur'ati umumiy pul massasi
o’sishiga nisbatan past bo’lib, 9,4 foizni tashkil etdi. Natijada, umumiy pul
massasidagi naqd pullar ulushi 2023 yil boshidagi 27,6 foizdan 26,6 foizgacha
pasaydi (2.2.1- rasm ).
2.2.1- rasm. Pul massasi va uning tarkibi dinamikasi (trln. so’m va foizda) 11
Ushbu tendensiyaning saqlanib qolishi bank tizimida likvidlikni tartibga
solish samaradorligini oshirish zaruriyatini yaratadi.
2023 yilda milliy valyutadagi muddatli omonatlar 43 foizga, shu jumladan,
jismoniy shaxslar depozitlari 54 foizga oshdi. Jami depozitlarda aholi
omonatlarining ulushi 25 foizdan 31 foizgacha o’sdi 12
.
Umuman olganda, bu ko’rsatkichlar bank tizimiga bo’lgan ishonchning
bosqichma-bosqich ortib borayotganligidan, shuningdek, pul-kredit siyosati
kanalining iqtisodiyotdagi jamg’arish faolligiga ijobiy ta'sir ko’rsatayotganligidan
dalolat beradi. Ushbu transmission kanalning samarali ishlashi pul-kredit siyosati
asoslarini yaratish uchun zaruriy shart hisoblanadi.
Milliy valyuta kursining barqarorligi (avgust oyidan tashqari), banklar
10
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
11
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
12
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
29

o’rtasida uzoq muddatli depozitlarni jalb etish bo’yicha raqobatning kuchayganligi,
shuningdek, Markaziy bank tomonidan inflyasion kutilmalar va bank tizimida
bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar bo’yicha ochiq kommunikatsiya siyosatining
yuritilishi jamg’arish faolligining o’sishiga ta'sir ko’rsatgan asosiy omillardan
bo’ldi.
Shu bilan birga, o’tgan yilda bank tizimidagi depozitlarning dollarlashuv
darajasining pasayishi va so’mdagi depozitlar o’sishining tezlashishi kuzatildi.
2021 yil davomida milliy valyutadagi depozitlarning umumiy pul massasidagi
ulushi 38,6 foizdan 42,2 foizgacha ko’paydi. Xorijiy valyutadagi depozitlarning
ulushi esa dastlabki ikki oyda 34,8 foizgacha oshgan bo’lsa, yil yakuniga qadar
31,2 foizgacha pasaydi.
Biroq, 2021 yil avgustda milliy valyuta kursining keskin qadrsizlanishi
(9,0%) aholining jamg’arish kayfiyatiga ta'sir o’tkazdi va natijada milliy
valyutadagi depozitlarning yillik o’sishi 4,3 foiz bandga sekinlashdi (62,5 foizdan
58,2 foizgacha).
Milliy valyuta kursining barqarorligi (avgust oyidan tashqari), banklar
o’rtasida uzoq muddatli depozitlarni jalb etish bo’yicha raqobatning kuchayganligi,
shuningdek, Markaziy bank tomonidan inflyasion kutilmalar va bank tizimida
bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar bo’yicha ochiq kommunikatsiya siyosatining
yuritilishi jamg’arish faolligining o’sishiga ta'sir ko’rsatgan asosiy omillardan
bo’ldi. Shu bilan birga, o’tgan yilda bank tizimidagi depozitlarning dollarlashuv
darajasining pasayishi va so’mdagi depozitlar o’sishining tezlashishi kuzatildi.
2023 yil davomida milliy valyutadagi depozitlarning umumiy pul massasidagi
ulushi 38,6 foizdan 42,2 foizgacha ko’paydi. Xorijiy valyutadagi depozitlarning
ulushi esa dastlabki ikki oyda 34,8 foizgacha oshgan bo’lsa, yil yakuniga qadar
31,2 foizgacha pasaydi. Biroq, 2023 yil avgustda milliy valyuta kursining keskin
qadrsizlanishi (9,0%) aholining jamg’arish kayfiyatiga ta'sir o’tkazdi va natijada
milliy valyutadagi depozitlarning yillik o’sishi 4,3 foiz bandga sekinlashdi
62,5foizdan 58,2 foizgacha (2.2.2- rasm).
30

2.2.2- rasm. Muddatli depozitlari o’sishi dinamikasi (o’tgan yilga nisbatan,
foizda) 13
Ayni paytda, avgust oyida xorijiy valyutadagi muddatli depozitlar o’sish
sur'ati 5,1 foiz bandga tezlashdi (31,8 foizdan 36,9 foizgacha). Sentyabr-dekabr
davomida milliy valyuta kursining barqaror bo’lishi xorijiy valyutadagi muddatli
depozitlar o’sish sur'atining ikki barobarga (36,9 foizdan 18,4 foizgacha)
pasayishiga xizmat qildi.
2023 yil IV chorakda jismoniy shaxslarning depozitlari bo’yicha o’rtacha
tortilgan foiz stavkasi sentyabr oyidagi 17 foizdan, dekabr oyiga kelib 14 foizgacha
pasaydi.
2023 yil dekabr oyida jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari bo’yicha
real foiz stavkasi (joriy inflyasiyaga asosan hisoblangan) 5,6 foizni tashkil etgan
bo’lsa, yuridik shaxslar depozitlari uchun ushbu ko’rsatkich 1,3 foizga teng bo’ldi.
Milliy valyutadagi muddatli depozitlarning tarkibi va daromadliligi tahlili,
depozitlarning muddati ortishi bilan o’rtacha tortilgan foiz stavkalari ham oshib
borayotganligi ko’rsatmoqda. Bu, o’z navbatida, uzoqroq muddatli pul resurslariga
bo’lgan talabning yuqoriligi bilan izohlanib, banklar o’rtasida uzoq muddatli
omonatlarni jalb qilish bo’yicha raqobatning kuchayayotganligidan dalolat beradi.
Bunda, aholi muddatli depozitlari bo’yicha daromadlilik egri chizig’i 2023
yilning IV choragida 2022 yilning mos davridagi nisbatan 2-2,5 foiz bandga yuqori
tomonga ko’tarildi.
Shuningdek, yuridik shaxslarning uzoq muddatli depozitlari bo’yicha ham
foiz stavkalarida o’sish (2023 yil IV choragida 14 foizgacha) kuzatildi.
13
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
31

O’z navbatida, depozitlar bo’yicha foiz stavkalarning o’sishi, bir tomondan,
inflyasion kutilmalarning yuqori daraja ekanligini, boshqa tomondan, so’mdagi
resurslar bozorida raqobatning kuchayganligini o’zida aks ettiradi. Bundan
tashqari, chakana kreditlash segmentining rivojlanishi va ushbu segmentdagi
yuqori foiz stavkalari ham ma'lum darajada depozitlar bo’yicha foiz stavkalarning
o’sishiga ta'sir qilishi mumkin.
Umuman olganda, inflyasiyaning prognoz traektoriyasi hamda banklardagi
depozitlar va kreditlar bo’yicha daromadlilik egri chizig’i o’rtasidagi tafovut pul-
kredit siyosati oldiga ularning yo’nalish muvofiqligini ta'minlash vazifasini
qo’ymoqda.
2023 yilning so’nggi choragida pul bozorida foiz stavkalar turli omillar va
bozor tendensiyalari ta'siri asosida shakllandi. Ularning o’zgarish xarakteri yilning
oldingi choraklaridan keskin farq qildi.
Xususan, o’rtacha tortilgan foiz stavkalar 2023 yil oktyabr oyidagi 17.9
foizdan noyabr oyida 23.8 foizgacha va dekabr oyida 22.3 foizgacha o’sdi. Shu
bilan birga, depozitlarning o’rtacha muddatlarida o’sish kuzatildi.
2022 yilning oktyabr-dekabr oylarida banklararo depozit operatsiyalari
hajmi oldingi choraklar o’rtacha ko’rsatkichlariga nisbatan 2 barobardan ko’proqqa
oshdi (2.2.3-rasm).
2.2.3- rasm. Bank tizimi likvidligi va banklararo pul bozoridagi depozitlar
foiz stavkalari hamda hajmlari (mlrd so’m va foizda) 14
Shuningdek, inflyasion kutilmalarda va inflyasiyaning prognoz dinamikasida
barqaror o’sish sur'atlarining mavjud emasligiga qaramay, 1 oydan 3 oygacha
bo’lgan depozit operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari 18-18.1 foizgacha o’sdi. Bu,
14
https://cbu.uz/oz/monetary-policy/reviews/119884
32

o’z navbatida, so’mdagi uzoq muddatli likvid resurslarning yetishmasligi hamda
banklarning likvidlik bo’yicha tegishli ko’rsatkichlariga erishishga bo’lgan
harakatlari bilan bog’liq.
Markaziy bank va Moliya vazirligi tomonidan obligatsiyalarning muomalaga
chiqarilishi va ichki moliya bozorining to’yintirib borilishi hamda banklar
tomonidan likvidlilik holatini yaxshilash bo’yicha ko’rilayotgan choralar likvidlilik
boshqarishda banklarga qulaylik tug’diradi va umuman inflyasiyaning prognoz
traektoriyasiga mos keladigan daromadlar egri chizig’ining shakllanishiga olib
keladi.
Kreditlar ajratishning bozor mexanizmlariga bosqichma- bosqich o’tilishi
bozorda segmentansiyani pasaytirish hamda kreditlar bozorida foiz stavkalari
o’rtasidagi tafovutni qisqartirishga xizmat qiladi
Mamlakatda keng ma’nodagi pul massasi 205,6 trln so‘mga etdi . Yil
boshidan beri 8,7 foizlik o‘sish qayd etilgan. Bu davrda o‘zbek so‘mi 8,2 foizga
qadrsizlangan.
Avgust oyida muomaladagi naqd pullar yana o‘sishni boshlagan — oy
davomida 2,2 trln so‘mga va umumiy 48,8 trln so‘m. Rossiya va Ukraina o‘rtasida
urush boshlangandan beri O‘zbekistondagi naqd pullar 88,4 foizga ko‘paygan.
Oy davomida pul agregatlarining barcha tarkibiy qismlarida o‘sish kuzatildi.
Jumladan, so‘mdagi talab qilib olunguncha depozitlar 4,1 trln so‘mga ko‘payib,
43,9 trln so‘mga yetdi.
Milliy va chet el valyutasidagi boshqa depozitlar ham o‘sishda davom
etmoqda.
Bundan tashqari, ichki valyuta bozoridagi oldi-sotdi amaliyotlari bo‘yicha
hisob kitoblar xalqaro standartlarga muvofiqlashtirildi hamda «O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 2021–2025 yillarga mo‘ljallangan valyuta
interventsiyalari strategiyasi»tasdiqlandi.
Keng ma’nodagi pul massasi mamlakat hududidagi naqd pullar, talab qilib
olinguncha va boshqa depozitlarni o‘z ichiga oladi.
33

2.3. O'zbekistonda pul tizimini rivojlantirish istiqbollari
2024 yilda O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish 5,5-6 foiz atrofida bo‘lishi
kutilmoqda. Bu haqda Markaziy bank tomonidan e’lon qilingan «2023 yilning IV
choragi uchun pul-kredit siyosati sharhi»da ma’lum qilindi .
O‘zbekiston bo‘yicha makroiqtisodiy prognozlar yangilangan prognozlarga
ko‘ra, 2024 yilda iqtisodiy o‘sish 5,5-6 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda, bu
avvalgi natijalarga nisbatan biroz yuqori hisoblandi.
2024 yilda eksport (oltinsiz) hajmi jahon bozorlarida shakllanayotgan
narxlar, xususan, paxta va uran narxlari hamda metallurgiya sanoatida mis va rux
ishlab chiqarish hajmining kutilayotgan oshishi hisobiga 10-12 foiz atrofida o‘sishi
prognoz qilinmoqda.
Import hajmi o‘sishi so‘nggi yillardagi yuqori darajasiga nisbatan pasayishi
va joriy yilda 10-12 foiz atrofida shakllanishi kutilmoqda. Jumladan, yuqori baza
effekti tufayli mashina va uskunalar importi 2023 yilga nisbatan pastroq
shakllanishi bo‘yicha kutilmalar mavjud.
Biroq import narxlariga energiya resurslarining narxi va ularni dengiz orqali
tashish xarajatlari oshishi borasidagi xatarlar oshiruvchi bosim yaratishi mumkin.
Inflatsiya
Fiskal intizomning kuchaytirilishi orqali budjet taqchilligini 2024 yilda 4
foizdan oshirmaslik choralari iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimni kamaytirishga
xizmat qilishi kutilmoqda.
Yangilangan prognozlarga ko‘ra, inflatsiyaning 2024 yilda yillik 8-9 foiz
atrofida, 2025 yil yakunida 5 foizlik target ko‘rsatkichi doirasida shakllanishi
prognoz qilinmoqda.
Bundan tashqari, soliq tizimidagi o‘zgarishlar ham narxlarga o‘z ta’sirini
ko‘rsatishi mumkin. Xususan, joriy yil aprel oyidan sovuq suv va issiqlik
ta’minoti, chiqindi yig‘ish va kanalizatsiya xizmatlari hamda dori vositalari va
tibbiy xizmatlarni qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortilishi e’lon qilindi. Shuningdek,
ehtimoliy energiya resurslari qimmatlashishi inflatsiyaning yangi to‘lqinini paydo
34

bo‘lish xatarini kuchaytiradi.
Kelgusi choraklarda ham meva va sabzavot narxlariga taklif omillari
tomonidan oshiruvchi bosim davom etadi. Bunda iqlim o‘zgarishi ta’siri, suv
tanqisligi va issiqxonalarning energiya bilan ta’minlanganlik holati bo‘yicha
noaniqliklar saqlanib qolmoqda.
Pul o‘tkazmalari hajmi 2024 yilda xorijdagi ishchi kuchiga yuqori talab
natijasida 6-8 foiz atrofida o‘sishi mumkin. Joriy yilda pul o‘tkazmalarining kirib
kelishi bo‘yicha ijobiy kutilmalar, iqtisodiyotdagi ish haqi miqdorlarining oshib
borishi aholi daromadlari real o‘sishining 5-7 foiz atrofida shakllanishiga xizmat
qiladi.
35

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, bank tizimi va pul-kredit siyosati mamlakatga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Mamlakat iqtisodiy o’sishiga, ishsizlik darajasiga, aholi
qashshoqlik darajasiga, inflyatsiya va boshqalarga ijobiy va salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bank tizimi, pul kreditlari berish va qabul qilishning o'rni va usullarini
shakllantirgan tizimdir. Pul kredit siyosati, bank tomonidan kreditni beruvchi va
oluvchi o'rtasidagi mablag'lar, shartlar va shartlar bo'yicha belgilangan qonunlar va
qarorlarga asoslangan kurashni ta'minlash maqsadida tayinlanadi. Kredit siyosati
bankning kredit portfeli va risk darajasi, moliyaviy natijalar, mijozlarni himoya
qilish, huquqiy muammolar va boshqa amaliyotlarga ta'sirini belgilaydi. Banklar
o'zlarining mahsulotlari uchun moliyalashtirish uchun xizmat ko'rsatishga
imkoniyat yaratish uchun kredit siyosatini rivojlantiradilar.
Kredit siyosati tuzilishi va amalga oshirilishi bankning faoliyatining
mustahkamligi, mijozlarning ishonchining saqlanishi va moliyalashtirish
jarayonlaridagi risklarni kamaytirishi uchun juda muhimdir. Shuningdek, bankning
daromadini oshirish, xalqaro standartlarga mos ravishda faoliyat ko'rsatish hamda
bankning turli xil ishlab chiqaruvchi sohasida rivojlanishi uchun ham kredit
siyosati juda muhimdir.
Pul kredit siyosati, kredit tashqi valyutalarni o‘z ichiga olgan maxsus
ishonchli qog‘ozlar orqali pulni borish vaqti kelgachida uzatishga imkon beradi.
Bu siyosat, moliyaviy istiqbollarni mustahkamlash va valyuta kurslarini
barqarorlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Pul kredit siyosati yordamida
mamlakatning valyuta bozorini nazorat qilinib, pulning qimmatlanishi yoki
arzonlashishi uchun kerakli maslahatlarni olib boradi. Bu arizalardan tashqari, pul
kredit siyosati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini ta'minlaydi va valyuta
bozorining barqarorligini saqlab turadi.
Kurs ishi mavzusidan kelib chiqib mamlakatda bank tizimi va pul-kredit
siyosatini rivojlantirishda quyidagi takliflarni berish mumkun.
1. Kengaytirilgan ma lumotlarni to plash:Pul massasining to'liq ko'rinishiniʼ ʻ
36

olish uchun ma'lumotlarni yig'ish mexanizmlarini takomillashtirish. Nafaqat
pulning an'anaviy shakllarini (masalan, valyuta va talab qilib olinmaguncha
depozitlar), balki pul bozori qimmatli qog'ozlari va investitsiya fondlari kabi yangi
moliyaviy vositalarga ham e’tibor berish.
2. Ko z sikaneri amalga oshiriladigan kodlardan foydalanish – kartalargaʻ
yokida foydalanayotgan Fintech xizmatlariga (Click, PayMe, Uzum Bank va
boshqalar) pul o’tkazish payti keladigan kodlar o’rniga ko z sikaneridan foydalish
ʻ
orqali to lov va muomalalarini hal qilish.
ʻ
3. O qishdi tugallayotgan talabalarga mamlakatka foydali loyha
ʻ
tuzgandagina qo liga deplomni berish kerak, yaxshi loyha bo`lsa davlat tamonidan
ʻ
investitsiya qilinish kerak, mamlakat ichida ishlab chiqarish ko`payadi,ishlab
chiqarish ko`p bo`lgan mamlakatda tezroq ruvojlanadi va pul aylanmasi ham
ko`payadi.
4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini moliyaviy
qo’llab-quvvatlash, aholini bandligini oshirish uchun birinchi navbatda, yoshlar va
ayollar bandligini oshirishga qaratilgan biznes loyihalarni moliyalashtirishga
kreditlar hajmini kengaytirish.
5.Bank bilan bog’liq jarayonlarni to’liq avtomatlashtirish va buni barcha
turdagi banklarda joriy etish.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.: “O’zbekiston”, 2023.
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
2. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari Toshkent “Iqtisod-
Moliya”, 2005.
3. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar . Darslik.T.: “Moliya”, 2000.
4. Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-Moliya» :
Darslik. T.: Toshkent nashriyoti, 2019.
5. Omonov A.A, Qoraliev T.M. ”Pul va banklar” .Darslik.”Iqtisod-
moliya”,2018.
6. Rashidov.O.Yu, Alimov.I.I, Toymuhamedov. I.R, Tojiyev. R.R.Pul, kredit
va banklar. Darslik. T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011.
7. Toymuxamedov I.R,Tojiyev R.R, Azlarova A.A,Bazarova. N.R, Sattorova
N.G‘ “Pul va banklar” Darslik. T.: 2021.
8. O lmasov.A. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000.ʻ ʻ
9. Shodmonov SH.SH, Yaxshiyeva M.T, Yusupov R.A. Pul nazariyasi:
Darslik. T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011.
10. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. T.: Toshkent nashriyoti,
2020.
III. Maqolalar va internet saytlari
11. https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept
12. https://cbu.uz/uz/banknotes-coins/gold-bars/prices
13. https://cyberleninka.ru/article/n/davlat-moliyasi-barqarorligini-ta-minlashda-pul-
kredit-siyosatining-ahamiyati
14. https://lex.uz/docs/264548
15. https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1Z Р 23
16. https://images.app.goo.gl/3KT5YynBWda1ZHi27
17. www.kun.uz
18. www.stat.uz
38

Pulga talabning Keynscha konsepsiyasi, foiz stavkasi, Fisher tenglamasi

Sotib olish