• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 105.4KB
Покупки 1
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati

A.Asqarovning fikricha, mil.avv. I ming yillikning o‘rtalaridan oldingi davrdagi Farg‘ona haqida so‘z yuritilganda odatda faqat «chifdom» (voha) shaklidagi qadimgi davlat asoslarining paydo bo‘lishi anglashiladi. Olimning fikricha, mana shu holatni hisobga olib Farg‘onada davlatchilik, aftidan, mil. avv V-IV asrlarda paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin. B.Matboboevning fikricha, A. Asqarovning bu xulosasi ikkita tarixiy dalilga asoslangan. Birinchisi, aynan mana shu davrga oid arxeologik topilmalar (SHo‘rabashot madaniyati) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganligi (mahsulot ishlab chiqarish va savdo sotiqning o‘sishi) haqidagi taxminlarni ilgari surish imkonini beradi. Ikkinchisi, mil.avv. II asrdayoq Farg‘onada ko‘p sonli Shaharlar mavjudligi haqida ma’lumotlar bor. Mil. avv II asrdan boshlab Qashg‘ardan Dovonga Shimoliy yo‘ldan karvon yo‘li harakati boshlanadi. Bu yo‘ldan ipak va boshqa mahsulotlarning xalqaro tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Dovon aholisi ko‘paya boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo bo‘ladi. Savdo yo‘lida Dovon muhim ahamiyatga ega bo‘lib boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Yassa va Qoradaryo vohalarida ko‘pgina qal’alar savdo yo‘lini qo‘riqlash maqsadida barpo etiladi 15 . Dovon davlati ma’lum bir siyosiy uyushmani tashkil etgan bo‘lib, davlatni boshqaruvchihukmdor manbalarda «Van» (podsho) unvoni bilan ish yuritgani eslatiladi. Manbalarda «Van» unvoniga ega bo‘lgan Motsay, CHan Fin, Mug‘ua, YAn’lyu kabi hukmdorlarning nomlari saqlanib qolgan. YAgona hukmdor bo‘lgan podsho, Ya’ni, «Van» davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan ishlarni oqsoqollar kengashiga suyangan holda olib borgan. Manbalarning ma’lumot berishicha, podshoga Yaqin kishilar (odatda uning qarindoshlari) orasidan yordamchilar – bita katta yordamchi (Fu van) va bitta kichik yordamchi (Fu-go- van), tayinlangan. 15 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.78. 16 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016. 2 . Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. 2. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. 3. Асқаров А . А . Ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари . I жилд. Фарғона, 2000 4. Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004. 5. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье (система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис… канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988. 6. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. 7. Shoniyozov K. Dovon davlati va Dovonliklar. – Toshkent, 1995. 8. Хўжаев А . Фарғона тарихига оид маълумотлар ( Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар ). Фарғона , 2013. 31 Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga kelishimiz mumkin. Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. 30 qirib tashlaydi. Buni eshitgan Xitoy qo‘shini yana orqaga qaytib, O‘zganni qattiq jang bilai qo‘lga kiritadi. Dovon davlatiga qochib ketgan shahar hokimi xitoyliklarga topshirishni talab qiladi va uni qo‘lga kiritgach boshini tanasidan judo etadi. Biroq bu tadbirlar еrli aholini tinchitmaydi. Xitoy armiyasi Dovondan chiqib ketishi bilanoq aholi Mosayni taxtdan tushi rib, Muguaning inisini, hukmdor qilib ko‘taradi. O‘rta Osiyo hududlarida Dovonitlar davlati qaror topgach, qadimgi Farg‘ona davlati o‘z mustaqilligini yo‘qotgan. Atoqli olim K. Shoniyozovning fikricha, Dovon davlati sharqda Farg‘ona (Dovon, Dayyuan), shimoli-sharqda Usun(Uyshun) davlatlari, shimoli-g‘arbda Sirdaryoning quyi oqimi bilan chegaralangan. Xitoy manbalariga ko‘ra, Dovon davlati hududiga Toshkent vohasi, Talas va Chu daryolari vodiysi kirgan. Ayrim davrlarda hozirgi Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Urganch shahri va atroflari ham qaragan bo‘lib, chegarasi Amudaryogacha borgan. Aholisi esa taxminan 120 ming oila yoki 600 ming kishidan iborat bo‘lgan. Ba’zi manbalarda u Kengaras davlati ham deb qayd etilgan. Ammo olimlar bu so‘z “Dovonar-as”, ya’ni Dovon davlati ahli degan ma’noni bildiradi, deydilar. O‘zbek urug‘lari ichidagi “kenagas”lar nomi o‘sha qabila nomi bilan bog‘liq, degan taxminlar bor. Ko‘k tangriga e’tiqod qilgan bu davlat aholisini asosan qangli, kengaras, qipchoq, bajnoq urug‘lari tashkil etgan. Shuningdek, bu hududda qarluq va o‘g‘uz qabilalari ham yashagan. Turkiy yozuv amalda bo‘lgan. Kushon podsholigi tashkil topishi va uning hududi kengayishi munosabati bilan Dovon davlatining janubiy chegaralari o‘zgargan. Uning qitttki poytaxt shaharlari Xitoy solnomalarida Bityan va Sushie deb ko‘rsatilgan. K.Shoniyozovning fikricha, Bityan qadimgi sharq manbalarida uchraydigan Qanxa shahri bo‘lib, u Sirdaryoning o‘ng irmoqlaridan biri - Ohangaron(hozirgi Angren) daryosining quyi oqimida joylashgan. Mo‘g‘ullar davridagi manbalarda bu daryo Ilek deb atalgan. Sushie esa hozirgi Parkent tumanidagi So‘qoq (Sukeeke) o‘rnida bo‘lgan degan taxminlar bor. Davlatning yozgi qarorgohlari Issiqko‘l sohilida, hozirgi Qoraqo‘l (Prjevalsk) yonida bo‘lgan. 19 ozod bo‘lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari makеdoniyalik Aleksandrga ham tobе bo‘lmagan. 2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlari Farg‘ona vodiysining qadimda salavkiylar davlati tarkibida bo‘lganligi haqida ham hеch qanday ma’lumot yo‘q. Bundan chiqadiki, Farg‘ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar hukmronligi davrida siyosiy erkini o‘z qo‘lida saqlab qola olgan. Yunon manbalarida salavkiylarning lashkarboshisi Dеmodam 22 Dovon 60 ming qo‘shinga ega edi. Piyoda askarlar oddiy qurollangan, otliq qo‘shin harbiy mahoratda tengi yo‘q bo‘lgan. Ularning chopar ot ustida turib, orqaga qayrilib kamondan uzgan o‘qlari dushmanni dog‘da qoldirardi. Ularning ayollari ham kamondan o‘q uzishda erlaridan qolishmagan. Xitoy yilnomalarida tilga olingan shaharlarning o‘rni qaerda bo‘lganligi va uning poytaxti masalasi uzoq yillar davomida tarixchi arxeolog olimlar o‘rtasida ko‘plab baxslarga sabab bo‘lgan. Bugungi kunda bu masallarga oydinlik kiritilgan bo‘lsa, ba’zi tarixiy asarlarda ularning turli xil talqini uchraydi. X. Matboboev ularning chuqur taxlil qilgan. Shaxarlarning joylashuvini ham arxeologik ham yozma manbalarni solishtirgan holda isbotlab bergan. Dovon davlati poytaxti masalasi o‘zoq yillar davomida bahslarga sabab bo‘lgan . Manbalarda biron bir shahar poytaxt deb tilga olinmagan. Sababi xitoyliklar poytaxt deganda faqat o‘z poytaxtini tushunganlar 10 . Qolgan davlatlarni poytaxtlarini du – qarorgoh (rezidensiya) deb ataganlar degan fikrni qoldirgan Bichurin. Bichurin yozma manbalar asosida uni Guyshan deb yozgan. Guyshan shahrining o‘rni haqida ham bir fikr yo‘q. Ya’ni u Mug‘qala (hozirgi Kosonsoy) (Bernshtam A.N., Zadneprovskiy Y.A.), O‘ratepa (Tojikiston), O‘sh (Qirg‘iziston) shaharlari (Borovkova L.A.), Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Munchoqtepa (Matboboev B.) va Axsiket (Anarboev A.) bilan taqqoslanadi. Ushbu tadqiqotchilar keltirayotgan dalil-isbotlarning kuchli tomonlari ham bo‘sh tomonlari ham mavjud. Ammo, bir narsa aniqki, Guyshan vodiy shimoliy hududida joylashgan bo‘lishi va miloddan avvalgi birinchi asrda bosh shahar bo‘lgan. Sharqshunos A.Xo‘jaev yaqinda e’lon etilgan maqolasida poytaxt shahar deb Yuan-cheng degan shahar nomini keltiradi. 1.2 Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga xos xususiyatlari 10 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.73. 10 Miloddan avvalgi II-I asrlarda, Xitoy manbalarida qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra, Dovonda dehqonchilik madaniyati avj olgan, yilqichilik rivojlangan. Chjan Syanning ma’lumoticha, Dovonda 70 ga yaqin katta va kichik shaharlar bo‘lgan. Ularning har biri mustaqil o‘z xukmdoriga ega. Dovonda 60 ming (300 ming kishi) oila yashaydi, ulardan 60 ming yaxshi qurollangan otliq askar to‘planadi. Ular otda turib kamon otishda, nayza sanchishda mohir jangchi bo‘lishgan. Qadimgi Farg‘onada qishloq xo‘jaligi taraqqiy qilgan. Shaharlar sug‘orish sistemasi mavjud xududlarda shakllangan va rivojlangan. Farg‘ona aholisi eroniy tilda so‘zlashgan 9 . Dovon aholisi sug‘orma dehqonchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Ular savdoda mohir va uddaburon, yilqichilikda "qanotli" arg‘umoqlar еtishtirishga katta e’tibor beradilar. Marhamat yaqinida joylashgan Aravon yaqinida xitoylar ta’rif bergan «uchqur (samoviy) otlar» tasviri solingan qoya tosh suratlari topilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra esa bunday uchqur tulporlar aynan Dovon podsholigida еtishtirilgan. Bog‘dorchilik, birinchi navbatda uzumchilik keng rivojlangan. Uzumdan sharbat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boy еr egalarining еrto‘lalarida bir necha 10 yillar avval tayyorlangan vinolar saqlanadi, deydi Chjan Syan. Biroq ularda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, So‘g‘dda bo‘lgani singari tanga pullar zarb etish bo‘lmagan. Savdoda pulsiz mol ayirboshlash keng yo‘lga qo‘yilgan. Antik davrda Farg‘onada hunarmandchilik keng rivojlangan. To‘qimachilik va kulolchilik rivojlangan. Ijtimoiy va siyosiy hayotda ayollarning o‘rni katta bo‘lgan. Ularga nisbatan hurmat kuchli bo‘lgan. Xitoy tarix chilarining yozishicha, agar ayol eriga biror topshiriq qilsa, er topshiriqni bajarmaslikni xayoliga ham kelti ra olmagan. Xitoy tarixchilari qadimgi Farg‘ona aholi sini tashqi qiyofada Dovonarlarga o‘xshab ketadi. Ular cho‘ziq yuzli va qalin soqolli bo‘lganlar, deb tariflay di. Chjan Syan Dovondan (Farg‘onadan) to An’se (Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovshi aholining tili xar xil bo‘lsa-da, ammo ular bir- birlarini tushunishini, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o‘xshash bo‘lganligini ta’kidlaydi. 9 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.39. 9 I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi. 1.1 Dovon davlatining tashkil topishi Farg‘ona qadimiy tarixga ega bo‘lib, o‘ziga xos sivilizatsiyani shakllantirgan. Farg‘onaning qadimgi davrdagi tarixi keyingi yillarda ayniqsa, mustaqillik yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijada yanada oydinlashgan. Qadimgi Farg‘onaning tarixini yoritishda Y.A.Zadneprovskiy, G.Gorbunova, X.Matboboyev, A.Anarboevlar ishlari diqqatga sazavordir. Farg‘ona haqida dastlabki yozma manba Gerodotning "Tarix" asarida uchraydi. Unda Sug‘diyonaning shimoli-sharqida "parikaniylar yurti" bo‘lganligini eslatib o‘tiladi. Geradot malumotlariga ko‘ra, Xaumavarka saklari parikaniylarning ajdodi bo‘lib, «parikaniylar yurti» paxlaviy tekstlarida «Parkan davlati» deb yuritilgan» 5 . Farg‘ona so‘zi so‘g‘d manbalarida “Fraganik” shaklida yozilib, “tog‘lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik” ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida “Dayyuan, ya’ni Dovon” deb yuritilgan. Dayyuan ham “tog‘lar orasidagi vodiy”ma’nosini beradi. Farg‘ona haqida ko‘plab ma’lumotlar Xitoy manbalarida uchraydi. Xitoyda yilnomalar tuzish an’anasi miloddan avvalgi III asrdan keyin ya’ni Xitoydagi mayda davlatchalar birlashgandan keyin shakllanadi. Unga ko‘ra har bir imperator devonxonasida maxsus bo‘lim bo‘lib, uni xodimlari davlat boshqaruvi bo‘yicha hujjat-materiallarni to‘plashgan. Keyinchalik ular har bir imperatorning hukmronlik davri yilnomasiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ulardan birortasi hali xitoy tilidan boshqa tillarga to‘liq tarjima etilmagan. Yevropa tillaridan tashqari rus tiliga N.Y.Bichurin, N.V.Kyuner, V.S.Taskin, A.G.Malyavkin kabi xitoyshunoslar (sinologlar) tarjimalari ma’lum va mashhur. Mamlakatimizda keyingi paytlarda A.Xo‘jaev, A.Abdurasul o‘g‘li tarjimalari va izohlaridan foydalanilmoqda. 5 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36. 5 va etnografiyasiga oid. Uning Turon xalq-lari qad. tarixiga bag‘ishlangan «Qadimgi davrda O‘rta Osiyoda yashagan xalklar haqida ma’lumotlar to‘plami» nom-li uch qismdan iborat asari katta ilmiy qimmatga ega. Bugungi kunda O‘zbekistonda ham xitoy manbalari tarjimasi bilan shug‘ullanayotgan olimlarimiz bor. Ular A.Xo‘jaev va Abdurasul o‘g‘lidir. Ular «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga tegishli barcha boblarini «Qadimgi Farg‘ona tarixidan» risolasida tarjima qilib chop etishgan. Ana shu «24 tarix»ning 1-3 jildlaridagi Markaziy Osiyoga tegishli qismlari 1987 yildan boshlab uyg‘ur tiliga tarjima qilina boshlandi. Natijada Farg‘ona-Xitoy munosabatlariga doir yangi malumotlar olish imkoniyati tug‘ilgan. Xitoy manbalarida Farg‘ona Dovon-Dayuan (Da-Van-katta Van) tarzda berilgan. 1756-1758 yillarda fransuz xitoyshunos olimi M. Degin dastlab Dovonining Farg‘ona ekanligini isbotlab bergan. Keyingi davrlardagi tadqiqotlar ham buni tasdiqlagan. Xitoy manbalarida Farg‘ona turli davrlarda turlicha nomlangan. Milodiy 5 asrda –Lona yoki Polona, 6-7 asrlarda Baxon, VII-VIII asrlarda Ninyuan. Tadqiqotlar davomida bu nomlarlarning barchasi Farg‘ona bilan bog‘liq ekanligini isbotlangan. Milodiy VII asrga oid xitoy manbasi Bey-shida qadimgi Farg‘ona – “Pakanna”, “Boxan”, "Feyxan" nomlari bilan tilga olinadi. Bey-shida Feyxan bekligi poytaxtining aylanasi 4 li (1 li 576 m.ga teng) deyilgan. Bey-shida "xukmdor taxti oltin qo‘chqor qiyofasida ishlangan" deb tarif beriladi. Boshqa bir xitoy manbasi Tan- shuda (X asr) "Mamlakatni milodiy III asrdan to VII asrgacha bir sulola boshqargan"ligi qayd qilinadi. Demak, oltin qiyofasida ishlangan taxtda o‘tirgan xukmdor mahalliy dehqonzodalardan biri bo‘lib, to‘rt asr davomida Farg‘ona mulkini boshqarib kelgan va nihoyat VII asrdan boshlab Farg‘ona mulki turk sulolalari tomonidan boshqarila boshlagan 7 . Arab tarixchilari Yaqut va Kudamolarning xabar berishiga qaraganda ilk o‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona mulki, balki uning bosh shahri ham Fraganik deb yuritilgan, aniqrog‘i viloyat uning bosh shahri nomi bilan yuritilgan. Dovon 7 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.18. 7 XULOSA O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi, ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga intilmoqda”. Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Dovon davlati mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib o‘tdik. Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan qadimgi davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab va Xitoy tarixchi olimlarining ahamiyati beqiyosdir. Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga ega bo‘lamiz. 29 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy istiqlolga erishganimizdan keyin o‘zbek xalqining etnologiyasi, etnik tarixini o‘rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining muhim va dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi o‘sdi. Farzandlarimiz tarix ijodkori bo‘lgan o‘z ajdodlari kimlar bo‘lganligini, o‘zbek xalqi qachon va qanday shakllanganligini chuqur anglashni, bilishni xohlaydi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» asarida ta’kidlanganidek: «Har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan savollarni o‘ziga berishi tabiydir… Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi» 1 . Ko‘plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha xalqlarning etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, murakkab tarixiy shartsharoitlar va omillar ta’sirida sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi. O‘zbek xalqining shakllanishi ham uzoq tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, uning o‘q tomirlari shu yurt zaminida azal- azaldan yashab, uni o‘ziga makon tutib, chuqur ildiz otib, muttasil moddiy va ma’naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy urug‘, qabila va elatlarga borib qadaladi. Shu o‘rinda urug‘, qabila, xalq tushunchalari to‘g‘risida ham bir qadar to‘xtalib o‘tmoqlik joiz bo‘ladi. Negaki, ular haqida aniq tasavvur hosil qilish, nazarimizda, etnik jarayonlar o‘zgarishining mazmun-mohiyatini to‘g‘ri tushunishda g‘oyatda muhimdir. Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan bog‘langan, bir tomirga borib taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil bir necha oilalar birikuvidan urug‘lar hosil bo‘lgan. Urug‘ jamoasining o‘z etakchisi - oqsoqoli bo‘lgan. Urug‘ jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y- harakatlarda oqsoqolning izmida bo‘lgan. 1 Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998 . – B.26. 2 mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo‘llanma va adabiyotlarda Farg‘ona vodiysining qadimgi davri tarixi haqida maxsus so‘z yuritilmagan. Akadеmik A.Asqarov «O‘zbеkiston tarixi» kitobida bu kamchilikni tuzatish bo‘yicha dastlabki qadamni qo‘ygan 13 . Qadimgi Farg‘onaning tarixi haqida Xitoy manbalarida Dovon davlati bo‘lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo‘lganligi va inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida hеch narsa dеyilmagan. Biz bu davlatning miloddan avvalgi II–I asrlarda qudratli davlat uyushmasi bo‘l- ganligini bilamiz, xolos. Akadеmik A.Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI–IV asrlarda O‘rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, Sug‘d, Xorazm kabi o‘lkalari Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg‘ona bunday tobеlikdan ozod bo‘lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari makеdoniyalik Aleksandrga ham tobе bo‘lmagan. II BOB. Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy – siyosiy munosabatlari. 13 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45. 14 Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga kirgan. Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Toshkent, Qashqadaryo va boshqa viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi. Dovon davlati davriga oid yodgorliklar Xorazm vohasidagi Jonbosqal’a, Qo‘yqirilgan qal’a, Kichik Qirqqiz, Qo‘narli qal’a, Oq tepa va boshqa qal’alar qazilmalaridan topilgan. Davlatchilik tarixi bo‘yicha hali kashf qilinmagan masalalar anchagina. Qadimgi Farg‘ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o‘lka Dovon nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. (Bu haqda keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar uchun muhim bo‘lgan uning tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, taxminan miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo‘lib, Farg‘ona vodiysida joylashgan. Bundan ko‘rinib turibdiki Farg‘ona vodiysining qadimgi davr tarixi yеtarli darajada o‘rganilmagan. Tarixiy yozma manbalarda ham bu haqda dеyarli hech qanday ma’lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba’zi bir qisqa, uzuq-yuluq ma’lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg‘ona vodiysining Xitoy bilan hududiy jihatdan chеgaradosh va qo‘shni bo‘lganligida dеb tasavvur qilish mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo‘llanma va adabiyotlarda Farg‘ona vodiysining qadimgi davri tarixi haqida maxsus so‘z yuritilmagan. Akadеmik A.Asqarov «O‘zbеkiston tarixi» kitobida bu kamchilikni tuzatish bo‘yicha dastlabki qadamni qo‘ygan 19 . Qadimgi Farg‘onaning tarixi haqida Xitoy manbalarida Dovon davlati bo‘lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo‘lganligi va inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida hеch narsa dеyilmagan. Biz bu davlatning miloddan avvalgi II–I asrlarda qudratli davlat uyushmasi bo‘l- ganligini bilamiz, xolos. Akadеmik A.Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI–IV asrlarda O‘rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, Sug‘d, Xorazm kabi o‘lkalari Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg‘ona bunday tobеlikdan 19 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45. 21 Yilnomalar ichida : 1. Sima Syanning “Tarixiy xotiralar”- Shi-szi (afsonaviy davrlardan to miloddan avvalgi II asr oxirigacha voqealar tafsiloti), 2. Ban Gu (Min Gyan)ning “Ilk Xannoma” – Xan shu (miloddan avvalgi I asrdan to eramizning 25 yilgacha voqealar bayoni) 3. Fan Ye (Yuy-Szun)ning “Keyingi Xannoma” – Xouxan shu (milodiy 25 yildan to 220 yilgacha tarixiy jarayonlar tafsiloti) 4. Ilk o‘rta asrlar tarixi Bey-shu ( 7 asr) va Tan-shu (10 asr) yilnomalarida yozilgan. Bular ichida Sima Syanning “Tarixiy xotiralar” asari katta ahamiyatga ega 6 . Ushbu asarning 123-bobi Markaziy Osiyoga ikki marta (miloddan avvalgi 136-128 va 115 yillari) tashrif buyurgan elchi Chjan Szyanni hisoboti asosida bitilgan. Aynan shu shaxsning Xitoydan Farg‘ona orqali Markaziy Osiyoga tashrifi paytidan e’tiboran – mil. avv. II asrdan Buyuk ipak yo‘liga rasman asos solinadi. Chjan Szyan o‘z hisobotida “g‘arbiy o‘lkalar” – Ustrushona, Sug‘d, Baqtriya, Choch va b. to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Xitoylik sayyoh Farg‘ona vodiysi haqida ham yozib qoldirgan. U ma’lumotlarda Dovon yoki Dayuan yuksak rivojlangan dehqonchilik va hunarmandchilik mamlakati ekanligini, Farg‘ona vodiysida 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar mavjudligi va ulardan Ershi, Yuchen, Guyshuan (Guyshan) muhim markazlar bo‘lganligi ta’kidlanadi. Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘o na xalqi bilan, uning xulq-atvori, urf-odatlari, kuch va qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi yoritilgan. Xitoy manbalarini o‘rganishda Bichurinning tarjimasi muxim ahamiyatga ega. Ko‘pgina tadqiqotchilar qadimgi davr tarixini yortishda uning asaridan keng foydalanadilar. Bichurin Nikita Yakovlevich (Iakinf) 1777 - 1853, hoz. RFning Chuvashiya muxtor respublikasi Chebok-sari tumani —1853.11.5, Peterburg) — xitoyshunos. Peterburg FA muxbir a’zosi (1828 y.dan), 14 yil (1807—21) Pekindagi rus liniy missiyasini boshqargan. Rossiya Tashki ishlar vazir-ligida tarjimon bo‘lib ishlagan. B. ning ilmiy ishlari mo‘g‘ul va turkiy-zabon xalklar tarixi, geografiyasi 6 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.72. 6 Davlat hukmdori yoki podsho mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu jarayonda oqsoqollar kengashining ham ahamiyati kam bo‘lmagan. Tadqiqotchilarning fikricha, Dovon davlati mil.avv. III – milodiy III asrlarda mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqaruv tizimiga ko‘ra podsholik hisoblangan. Aholining ko‘pchiligi Shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk Ipak yo‘lining paydo bo‘lishi ham ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to‘g‘ri keladi. Xitoydan O‘rta er dengizigacha cho‘zilgan bu yo‘ldagi qit’alararo savdoda Sharqiy Sug‘diyona chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy imperiyasigacha bo‘lgan yo‘lning xavsizligini ta’minlashda, oziq- ovqat, yo‘l ko‘rsatuvchilar va tarjimonlar etkazib berishda Dovon davlati asosiy rol o‘ynagan 16 . Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Dovon davlati – o‘z davrida qadimgi o‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an’analarini davom ettirgan davlat bo‘lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Dovon davlati tarixi muammolari bilan bog‘liq ko‘pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir. Farg‘onaliklar tomonidan Xitoy fuqarosi She Linning o‘ldirilishi ularga Dovonga qo‘shin tortib borishga bahona bo‘ldi. Qo‘shinga bosh qo‘mondon qilib Li Guangli tayinlangan. Xitoyliklar Dovon ustiga birinchi bor harbiy urushi, mag‘lubiyatga uchrab, miloddan avvalgi 102 yilda Xitoyga qaytadilar. Birinchi yurishda Xitoy istilochilari Ershi shahrigaga еtmasdanoq qo‘shinlarining anchasidan ayrilgan. Yo‘lda charchagan, och qolgan qo‘shin O‘zgan shaxriga bo‘lgan xujumda katta talafot ko‘rgan. Li Guangli qolgan kuchlari b-n Dungxuangga qaytib kelgan. Xitoy qo‘shinining Fargonaga 1-yurishi 2 yil da-vom etgan. l-hujum Xitoy askarlari-ning mag‘lubiyati b-n tamom bo‘lgan. U-dining farmoniga binoan, zudlik b-n qaytadan urush tayyorgarligi kurilib, bir yildan so‘ng, miloddan avvalgi 101 yilda 60 ming kishilik qo‘shin bilan Farg‘ona yurtiga ikkinchi marta xarbiy yurish uyushtiradi. Bu safar urushga maxsus tayyorgarlik ko‘rildi. Bu yurishda xitoyliklar 60 ming askar, hamda ularni 16 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. –B.21. 17 yaylovlardan makon topadi.Uchinchi qismi esa Orol dengizining janubi sharqiy sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar. XII - XIII asrlarda Dovonlilar Xorazmning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaganlar. Shu davrda Talas va Chu vodiylarida yashovchi Dovonlilardan 60 ming kishi Xorazmga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda Dovonlilardan tuzilgan qo‘shinning soni 90 minggga etgan. Xorazmshoh Tekesh Dovonli beklaridan birining qizi - Turkon xotunga uylanadi. Keyinchalik bu ayolning mamlakat siyosiy hayotiga aralashuvi, kaltabinligi mo‘g‘ul bosqiniga qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan. Qanglilarning bir guruhi XII - XIII asrlarda Sibir erlariga borib o‘rnashadi hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir qismi Zarafshon vodiysiga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar hujumi arafasida Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan. Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga kirgan. Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Toshkent, Qashqadaryo va boshqa viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi. Dovon davlati davriga oid yodgorliklar Xorazm vohasidagi Jonbosqal’a, Qo‘yqirilgan qal’a, Kichik Qirqqiz, Qo‘narli qal’a, Oq tepa va boshqa qal’alar qazilmalaridan topilgan. Davlatchilik tarixi bo‘yicha hali kashf qilinmagan masalalar anchagina. Qadimgi Farg‘ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o‘lka Dovon nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. (Bu haqda keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar uchun muhim bo‘lgan uning tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, taxminan miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo‘lib, Farg‘ona vodiysida joylashgan. Bundan ko‘rinib turibdiki Farg‘ona vodiysining qadimgi davr tarixi yеtarli darajada o‘rganilmagan. Tarixiy yozma manbalarda ham bu haqda dеyarli hech qanday ma’lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba’zi bir qisqa, uzuq-yuluq ma’lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg‘ona vodiysining Xitoy bilan hududiy jihatdan chеgaradosh va qo‘shni bo‘lganligida dеb tasavvur qilish 13 jangchi qatnashgan bo‘lsa, orqaga (miloddan avvalgi 101-y.) 10 ming kishi, 30 ming otdan faqat mintaga yaqini qaytgan edi. Xitoyliklarning Dovonga o‘z ta’sirini o‘tkazish rеjasi barbod bo‘ladi. Farg‘onaliklar, xususan, ularning markaziy shahri Guishan aholisi o‘z ona yerlarini qattiq turib himoya qiladilar. Ularning bu kurashlari Farg‘ona bilan do‘stona aloqada bo‘lib kеlgan qang‘arlar uchun ham ayni muddao edi. 28 2.1 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining shakillanishi O‘rta Osiyoning Sharqida, Sirdaryoning Yuqori havzasida joylashgan qadimgi Farg‘ona antik davr o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. Farg‘ona haqida Yunon-rim mualliflari ma’lumotlar bermaydilar. Bu davlat haqidagi Yozma ma’lumotlar asosan Xitoy manbalarida – CHjan Syan ma’lumotlarida, Sima Syanning «Tarixiy xotiralar», Ban Gunning «Birinchi xan sulolasitarixi» asarlarida beriladi. Bu manbalarda ushbu davlat «Dayuan» yoki «Dovon» nomi ostida eslatiladi. Farg‘ona so‘zi Sug‘d manbalarida «Fragonik» shaklida yozilib «tog‘lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik» ma’nosini beradi. Xitoy manbalaridagi Dayyuan ham «tog‘lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi 14 . Qadimgi Farg‘ona aholisi bronza davridayoq buloq suvlari birlashuvidan paydo bo‘lgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida o‘ziga xos sug‘orma dehqonchilik madaniyatini yaratadilar. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil.avv. III asrdan boshlab butun Farg‘ona vodiysida Shaharsozlik madaniyati keng yoyiladi. Aynan mana shu davrda Farg‘ona vodiysi orqali o‘tgan Buyuk ipak yo‘li tarmoqlari bo‘ylab Axsikent, Marhamat, Kubo, Marg‘ilon, Bob (Pop) kabi ko‘hna Shaharlar paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham mil.avv. II asrga oid Xitoy manbalari Farg‘onada 70 ta katta- kichik Shaharlar borligi haqida ma’lumot beradi. Sima Syanning «Tarixiy xotiralar» asarida Dovonning ikkita poytaxti – Ershi va Yuchen bo‘lganligi haqida xabar beriladi. Bu Shaharlarning joylashuvi masalasida olimlar orasida yagona fikr yo‘q. Ular O‘zgan, Mingtepa (Marhamat), Qo‘qon, Koson, Axsikent, O‘ratepa yoki Jizzax o‘rnida joylashtiriladi. Eng qadimgi Yozma manbalar O‘rta Osiyodagi ayrim ilk davlat uyushmalari haqida ma’lumotlar bersada, Farg‘ona haqida bunday ma’lumotlar uchramaydi. Shunga qaramasdan Y.A.Zadneprovskiy Qadimgi Farg‘ona (Dovon) podsholigining mavjud bo‘lganligini taxmin qiladi. 14 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.40. 15 Dovon davlatining qo‘shini 80-90 ming jangchidan iborat bo‘lgan. Bu davlat aholisining urf-odatlari hunlarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Dovon davlati hukmdori va Hun hoqonligi tangriquti o‘rtasida qudachilik munosabatlari o‘rnatilgan. Shu tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni o‘z joyidan siqib chiqarganida, hun hoqoni o‘z avlodi bilan Dovon davlatiga ko‘chib kelgan. Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida yashagan o‘troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan 18 . Milodiy V asrning 2-yarmida Dovon davlati parchalanib, uning hududida Shosh (Xitoy manbalarida Shi), Samarqand (Kan), Maymurg‘ (Mi), Shahrisabz (Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona (Tsao) kabi kichik davlatlar tashkil topgan. Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan. VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida Dovonli qabila ittifoqi batamom emirilib, bir necha qismga bo‘linib ketadi. Bir qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi qismi Kaspiy dengizining shimolidagi Yoyiq (Ural) daryosi atrofidagi yaylovlardan makon topadi.Uchinchi qismi esa Orol dengizining janubi sharqiy sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar. XII - XIII asrlarda Dovonlilar Xorazmning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaganlar. Shu davrda Talas va Chu vodiylarida yashovchi Dovonlilardan 60 ming kishi Xorazmga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda Dovonlilardan tuzilgan qo‘shinning soni 90 minggga etgan. Xorazmshoh Tekesh Dovonli beklaridan birining qizi - Turkon xotunga uylanadi. Keyinchalik bu ayolning mamlakat siyosiy hayotiga aralashuvi, kaltabinligi mo‘g‘ul bosqiniga qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan. Qanglilarning bir guruhi XII - XIII asrlarda Sibir erlariga borib o‘rnashadi hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir qismi Zarafshon vodiysiga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar hujumi arafasida Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan. 18 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.80. 20 xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv tizimi faktik matеriallar asosida tahlil qilingan. Ayniqsa, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimlari va bu davlatlardagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot taraqqiyoti umumlashtirilgan. Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo‘yicha so‘nggi yillarda nashr qilingan ilmiy adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan kеng foydalangan. Qo‘llanmada ilk davlatlar paydo bo‘lishi va rivojlanishining davrlarga bo‘linishi, davlat boshqaruvida siyosiy, mulkchilik va harbiy tizim, shuningdеk, boshqaruvda mansablar va xizmatlar chizma (sxema)lar orqali kеng ko‘lamda yoritilgan. Xitoy bilan Qang‘uy (Qang‘) o‘rtasidagi adovat miloddan avvalgi II–I asr boshlarida boshlangan edi. Xitoy ma’murlari qang‘uylarning (qang‘arlarning) ashaddiy dushmanlari — usunlar bilan do‘stona aloqa o‘rnatib, g‘arbda miloddan avvalgi 104-yili Dovonga birinchi bor harbiy yurish boshlaydilar. Ammo bu yurish uncha muvaffaqqiyatli chiqmaydi. Ular hozirgi O‘zgan shahrini egallagach, juda ko‘p jangjilardan ajralib orqaga chekinadilar 21 . Miloddan avvalgi 102-yilda Xitoy qo‘shinlari Farg‘onaga ikkinchi marotaba yurish qiladilar. Bu yurishda qurol-aslaha va oziq- ovqat bilan yaxshilab ta’minlangan 60 minglik qo‘shin ishtirok etadi. Oziq-ovqat, qurol-aslaha va boshqalar 100 ming ho‘kizga, 30 ming otga va 10 ming eshakka yuklangan. Xitoy qo‘shinining Dovonga ikkinchi marta yurishidan maqsad, bu viloyatning markaziy shahri bo‘lgan Guyshanni (Kosonni) zabt etish, so‘ngra boshqa shahar va qishloqlarni egallab, g‘arbga Sug‘diyonaga yo‘l ochish edi. Bosqinchilarning Guyshanga yaqin- lashib kеlayotganligidan xabar topgan guyshanliklar qang‘arlar- ga chopar yuborib, ularni voqeadan xabardor qiladilar va ulardan yordam so‘raydilar. Guyshanliklar Xitoy qo‘shini bilan to‘qnashadilar va yеngilib, chеkinadilar. Ular qo‘rg‘onga (Guyshanga) kirib, uni mudofaa qiladilar. Xitoy qo‘shini qo‘rg‘onni qamal qiladi. Ular qo‘rg‘onni osonlik bilan ololmasliklariga ko‘zlari yеtgandan kеyin shaharni suv bilan ta’minlaydigan to‘g‘onni buzadilar. Natijada 21 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.34. 26 qilishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni yoritishda tarixiylik, ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Qadimgi davan davlatining tashkil topishi va Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy, siyosiy munosabatlar tarixini o’rgangan tarixchi olimlarni biz ikki guruhga bo’lamiz. Birinchi guruhga rus tarixchilarining olib borgan tadqiqotlari kiradi. Ushbu davrni o’rgangan tarixchi olimlardan B.A. Litvinskiy, G. Ivanov, A.N. Bernshtam, N.G. Gorbunova, N.V. Kyuner, L.A. Borovkovya, N.Y. Bichurin lardir 3 . Ikkinchi guruhga esa mahalliy tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratilgan tadqiqotlar, monografiyalar, maqolalar to’plamlari kiradi. Qadimgi Davan va Xitoy munosabatlari tarixini o’rgangan olimlardan А . Анарбаев , А . Асқаров , A. Хўжаев , Б . Абдулгазиева , K. Shoniyozov, B. Eshov, Azamat Ziyo, M. Rahimovlardir. Xususan Qadimgi Davan va Xitoy o’rtasida olib borilgan munosabatlar tarixini Proffessor A. Xo’jayev tadqiqot ishlarini olib borgan. Uning tadqiqot ishida Davan davlatining vujudga kelishi, Xitoy bilan olib borilgan siyosiy jarayonlar, o’zaro urushlar haqida ham bayon etilgan. K. Shoniyozov tomonidan yozilgan ilmiy monografiyada esa Davan davlatining vujudga kelishi, boshqaruv taritiblari, etnik holati haqida ham manbalar uchraydi 4 . Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 Бичурин Н.Я. (Иакннф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Аэии в древние времена. В 3- х томах. Алматм, 1998-1999. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва, 1961. Боровковя Л.А. Залад Центральной Азии. Москва, 1989. Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972. Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970. Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). – Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (Некоторые итоги исследования) // СА. № 3. 1977. 4 Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. Асқаров А.А. Ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. I жилд. Фарғона, 2000 Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье (система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис… канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. Shoniyozov K. Dovon davlati va Dovonli k lar. – Toshkent, 1995. 4 Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” – deb ta’kidlaydi 2 . Kurs ishida Dovon davlatining Xiyoy bilan aloqlari to‘grisida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar to‘liq shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz qiyinchiliklarga duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida yozilgan, ularni hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan. Kurs ishining predmeti Davan davlatining tashkil topishi va Xitoy bilan munosabatlarining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi. Kurs ishining obyekti. Davan davlatining tashkil topishi va Xitoy bilan munosabatlarining tashkil etilishidir. Kurs ishining maqsadi Davan davlatining Xitoy bilan munosabatlarini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi. Kurs ishining vazifalari esa quyidagicha - Dovon davlatining tashkil topishini o’rganish; - Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib berish; - Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining shakillanishini o’rganish; - Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlarini tahlil 2 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.464. 3 Ilovalar Qadimgi Davan Davlatiga tegishli ot haykalcha Davan davlatiga kelgan Xitoylik elchilar 32 oziq-ovqat va qurol-yaroq bilan ta’minlab turish, shuningdek, urushda ko‘maklashish uchun yana 130 ming kishi jalb qilingan edi. Qo‘shinga 50dan ortiq tajribali lashkarboshilar boshchilik qilgan. Armiyaga shaharlar qamal holatga o‘tganda suvsizlikdan taslim etish choralarini ko‘ruvchi mutaxassislar arg‘umoq otlarni tanlay oladigan mutaxassislar jalb etildi, otlar uchun quruq еm-xashak g‘amlandi. Birinchi jangdayoq xitoyliklarning qo‘li baland kelib, Dovonliklar chekinadilar. Yerli aholi ko‘p sonli Xitoy askarlari bilan ochiq maydonda jang qilishdan qochib, mayda-mayda guruhlarga bo‘linib qal’alarga yashirinadilar. Tashqi shaharni bosib olgach, ichki shaharga bostirib kira boshlaydilar. Nihoyat Xitoy qo‘shinlari Ershini qamal qiladilar. 40 kuncha davom etgan qamaldan so‘ng dushman shahar tashqi devorini buzib, shahar ichiga kiradi va uning bir qismini egallaydi. Ammo mudofaachilar ham bo‘sh kelmaydilar. Dovon podsholigining oqsoqollar Kengashi o‘z vakillarini xitoyliklar huzuriga yuborib, dushman oldiga o‘z shartlarini qo‘yadilar. Ular, agar Xitoy armiyasi xarbiy harakatni to‘xtatsa o‘z hukmdori qaysar Muguani o‘ldirishni hamda bir necha “samoviy otlarni” va Xitoy armiyasi uchun еtarli oziq-ovqat berishlarini va’da qiladilar. Agar bu shartlarga ko‘nmasa mudofaachilar qarshilik ko‘rsatishni davom qildirishini va oldindan kelishuvga ko‘ra, ularga Dovonuy qo‘shinlari yordamiga yaqin kunlar ichida kelishini xabar qiladilar 17 . Xitoy qo‘shini, o‘zlariga eng yaqin hisoblangan Usun xonligidan yordam kelmagandan so‘ng, Dovon davlati qo‘shini Farg‘onaga yordamga ke lib qolishidan xavotirlanib, farg‘onaliklar qo‘ygan shart b-n sulh tuzishga majbur bo‘lganlar. Holdan ketib, tinkasi qurigan xitoyliklar bunga rozi bo‘lib, bir necha arg‘umoq otlar va 3ming boshqa turdagi otlar olib qaytadilar. Xitoy tarixchisi Sima Syanning xabariga ko‘ra, Mugua o‘ldirilib, uning o‘rniga Farg‘ona davlatining sobiq keksa hukmdori Mosay taxtga o‘tqaziladi. Shundan so‘ng ikki oradagi urush tuxtaydi va Xitoyning qoldiq askarlari yo‘l-yo‘lakay kutilmagan to‘sqinliklarga uchrab, Sharqiy Turkistonga yo‘l oladilar. O‘zgan aholisi xitoyliklar qoldirib ketgan qo‘shinni oziq-ovqat va еm-xashak bilan ta’minlashdan bosh tortib, butun otryadni 17 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.43. 18 miloddan avvalgi 280-yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o‘tib, yunon xudosi Appolon shaniga altar (mеhrob) (olovxona) o‘rnatdi, dеgan xabardan bo‘lak hеch narsani qoldirmagan. Bundan tashqari, antik tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholaridan biri Sharqiy Turkistonga Farg‘ona orqali bir marta qo‘shin tortib borganligini qayd qilish bilan chеklanadi. Bu fikr-mulohazalar asosida xulosa qiladigan bo‘lsak qadimgi Farg‘ona davlati — Dovon miloddan avvalgi II asrda emas, balki ancha ilgariroq, taxminan IV yoki III asrlardayoq tarix sahnasida bo‘lganligi ma’lum bo‘ladi. U paytda bu davlat Parkan dеb atalgan. Dovon nomi esa xitoyliklar tomonidan berilgan nomdir. Ba’zi bir xitoy yozma manbalarining guvohlik berishicha, miloddan avvalgi II– I asrlarda Dovon aholisi ko‘p, dеhqonchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklari yuksak darajada rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo‘shinga ega bo‘lgan mamlakat edi. Buni boy arxеologiyaga oid topilmalar ham tasdiqlaydi. Dovon tarixining bu davri Sho‘rabashad bosqichi dеb ham ataladi. Sho‘rabashad O‘zgan yaqinida joylashgan bo‘lib, vodiyning yirik shaharlaridan biri bo‘lgan, uning yer maydoni 70 gеktarga tеngdir. Dovonda miloddan avvalgi II asrda bo‘lgan Xitoy e’lchisi Chjan Syan bеrgan ma’lumotlarga qaraganda bu davlat kuchli siyosiy tizimga e’ga bo‘lgan. Davlat tеpasida mahalliy aholining aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Manbalarda ularning nomlari xitoycha Mugua, Chan Fin, Yanlyu dеb tilga olinadi. Hukmdor o‘zining yonida eng yaqin ikkita qarindoshini yordamchi sifatida tutib davlatni boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda oqsoqollar kеngashiga suyangan. Bu kеngash hukmdor bilan birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy muammolar bilan shug‘ullangan va ularni hal etgan. Ayni paytda oqsoqollar kеngashi hukmdor faoliyatini ba’zi bir muhim masalalarda nazorat ham qilib turgan. Bu oqsoqollar kеngashi oldida hukmdor huquqi cheklanganligini ko‘rsatadi. Xususan, urush, tinchlik e’lchilik masalalarida hal e’tuvchi kuch va huquq bu kеngash qo‘lida bo‘lgan. Oliy kеngash zarur bo‘lsa hukmdorni hokimyatdan chetlatishi, uning o‘rniga yangisini saylashi ham mumkin. Hatto o‘zga davlatlar bilan bo‘lgan janglarda Dovonliklarning mag‘lubiyati uchun oliy 23 qamaldagilar suvsizlikdan qiynaladilar, shunga qaramay urush qirq kun davom etadi. Xitoy qo‘shinlari tashqi dеvorni buzib, shaharga kiradilar, shahar amaldorlaridan bir nеchasini asir oladilar. Qamal paytida qahramonlik namunalarini ko‘rsatgan guyshanlik sarkardalarni va shahar himoyasini boshqarib turgan Dovon podshosi Muguanni qatl etadilar. Xitoy qo‘shinlari qamal qilish bilan bir vaqtda yaqin oradagi qishloqlarni va chorvador aholini ham talar edilar 22 . Chorasiz qolgan Guyshan oqsoqollari yig‘ilib, maslahat qiladilar. Ularning fikricha, Dovon podshosi Muguan tomonidan birinchi yurish davrida Xitoy elchisining o‘ldirilishi va Dovon otlarini bosqinchilarga bermasdan yashirib qo‘yilishi Xitoy qo‘shinlarining ikkinchi marta bostirib kеlishiga sabab bo‘lgan. Endi «Dovon arg‘umoqlari ularga taqdim etilsa, xitoyliklar urushni to‘xtatishlari mumkin», dеydilar. Agar xitoyliklar bosqinchilik urushini to‘xtatishmasa, o‘lguncha kurashishni asosiy maqsad qilib qo‘yadilar. Xitoy qo‘mondonligi bilan muzokara olib borish uchun Guyshanning obro‘li oqsoqollaridan birini elchi qilib yuboradilar. Elchi Xitoy sarkardasi Li Guanli huzuriga borib, oqsoqollar yig‘inida bo‘lgan gaplarni unga aytib «...arg‘umoqlardan tashqari farg‘onaliklar Xitoy qo‘shinini yеtarli darajada oziq-ovqat bilan ham ta’minlaydi. Agar bu shartlar qabul qilinmasa, Dovonliklar barcha arg‘umoqlarni o‘ldiradilar, shu orada qang‘uylardan kutilayotgan yordamchi kuch ham yеtib kеladi», dеb Xitoy armiyasining qurshovda qolganligini bildiradi. Ayni shu vaqtda qang‘uylarning shaharga yaqinlashib kеlayotganligidan xabar topgan Xitoy qo‘mondonligi tеzlikda harbiy maslahat chaqiradi Li Guan-li Guyshan elchisining qo‘ygan shartlarini ma’lum qiladi va qurshovni davom ettirish foydasiz, dеb topadi. Xitoy qo‘shinlari shaharni qamal qilishni to‘xtatib, orqaga chеkinadilar. Shunday qilib, xitoyliklarning Farg‘onaga qilgan navbatdagi yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Bu yurish Xan imperatorligi saroyiga juda qimmatga tushadi. Harbiy yurishga otlanganda (miloddan avvalgi 102-y.) 60 ming 22 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.54. 27 asosan pulsiz mol ayiriboshlash yo‘li bilan olib borilgan. Antik Farg‘onada hunarmandchilkning qator tarmoqlari kеng rivoj topgan. To‘qimachilik va kulolchilik sohalari bundan mustasno emas. Qadimgi Farg‘onaning ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollarning o‘rni salmoqli edi. Ayollarga nisbatan hurmat, tavozе kuchli bo‘lgan. Yozma manbalarning guvohlik berishicha, agar ayol eriga biror topshiriq buyursa, er topshnriqni so‘zsiz bajarishi lozim bo‘lgan. Antik Farg‘ona aholisinnig tashqi qiyofasi qang‘arlarga o‘xshab kеtishi Xitoy manbalarida ko‘rsatiladi. Ular chuqur ko‘zli va qalin soqolli bo‘lganlar. Chjan Syan Dovondan (Farg‘onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovchi aholi til jihatdan har xil bo‘lsada, ular bir-birlarini tushunganlar, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o‘xshash bo‘lgan, dеb ta’kidlaydi. Chjan Syanning Dovon davlatining harbiy qudrati haqidagi ma’lumotlari ham e’tiborlidir. Bu davlat 60 ming qo‘shinga ega bo‘lgan. Piyoda askarlar oddiy qurollar bilan qurollangan, otliq qo‘shinning harbiy mahoratda tеngi bo‘lmagan. Dovon suvoriy- larining chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan o‘qlari har qanday dushmanni ham dog‘da qoldirgan. Vodiyning, hatto ayollari ham kamondan o‘q uzish va mohirlikda erkaklardan qolishmagan. Qadimgi Dovon davlatini milodning dastlabki yuz yilliklari davomida mahalliy aslzodalar sulolasi boshqargan. Buni Xitoy manbalari tasdiqlaydi. Bu manbalarda ko‘rsatilishicha, qadimgi Farg‘onani 419-yilgacha bir sulola vakillari uzluksiz idora qilganlar. O‘rta Osiyo hududlarida Dovoniylar davlati qaror topgach, qadimgi Farg‘ona davlati ham o‘z mustaqilligini yo‘qotib, ana shu Dovoniylar davlati tarkibiga kirgan edi. B.Eshovning «O‘zbеkiston davlatchiligi tarixi. I qism» o‘quv qo‘llanmasida O‘zbеkistondagi eng qadimgi davlatlarning shakllanish va rivojlanish bosqichlari, davlatchilik tushunchasi, qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug‘diyona, O‘rta Osiyodagi ahamoniylar davridagi boshqaruv, Qang‘, Dovon, Kushon davlatlari, antik davr shaharsozlik an’analari, Avеsto davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim manba masalalari o‘z aksini topgan. Shuningdеk, asarda Dovoniylar, Turk 25 davlatning chegaralari to‘liq aniqlangan emas. Chjan Szyanning ko‘rsatmasiga binoan, uning shimoli g‘arbida Qangyuy bilan, janubda yuechjilar bilan, shimolda usunlar bilan chegaradosh bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Dovon Xitoy poytaxtidan 10 000 li uzoqda joylashgan. 1 li 576 m.ga teng Farg‘ona xududida ilk davlatchilikning shakllangan davrni mil.avv. V-IV asrlar bilan bog‘lashadi. Chunki xuddi shu davrga oid arxeologik yodgorlik – Shurabashatda ilk davlatchilik elementlari topilgan. Shurabashad O‘zgan shahri yaqinida joylashgan. 70 gektar maydonni egallagan. Chust madaniyatining oxirgi bosqichida esa, ilk davlatchilik elementlari - Chifdom shakllangan 8 . Dovon haqida ilk ma’lumot mil.avv.II asrga oid bo‘lsa, oxirgi ma’lumot mil. III asrga oid. Mil. 280-289 yillarda Xitoy elchisi Farg‘onaga kelgan. Shundan keiyn ma’lumotlar uchramaydi. Faqatgina imperator Vey Du Van 436 yilda Polonaga elchisini yuborganligi qayd etilgan. Bu davrda qadimgi Farg‘onada siyosiy vaziyat o‘zgargan. Dovon davlati 400-500 yil davomida mavjud bo‘lgan. yozma manbalarga qaraganda aholisining 25 % shaharlarda iste’qomat qilgan.Qadimgi Farg‘ona podshosini –Van deb atashgan. Bir necha hukmdorning ismlari saqlanib qolgan- Mosay, Chan Fin, Mugua, Yanlyu. Davlatni boshqarishda oqsoqollar kengashi muxim o‘rin egallagan. Oqsoqollar Kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat qilib borgan. Oliy Kengash oldida hukmdorning huquqi cheklangan. Ayniqsa, urush va tinchlik, diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch va huquqiy oliy Kengash qo‘lida edi. Oliy Kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning urniga yangisini saylashi mumkin bo‘lgan.Hattoki hukmdorning taqdirini ham hal etishgan. Urushdagi mag‘lubiyati uchun van Mosay aybdor deb topilib, qatl etilgan. X itoy elchisi ham jahl ustida oltin ot halkalini otib yuborganda oqsoqollarning jahlini chiqaradi. Uni ham o‘limga mahkum etadilar. Dovon davlatining siyosiy tuzumi shahar-davlat yoki. voha-davlatlarning erkin ittifoqidan tashkil topgan konfederatsiya edi. Har bir shaxarni mustaqil faoliyat yurituvchi hokim boshqargan. 8 Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36. 8 hokimiyat egasi — hukmdor oqsoqollar kеngashi qarori bilan o‘lim jazosiga tortilganligi ham manbalarda qayd etiladi. Dovon davlatining siyosiy tuzumi ilk shahar-davlat yoki voha-davlatlarining e’rkin ittifoqiga tayanardi. Bunday davlat tizimining shakllanishida ilk temir davrida (miloddan avvalgi XI—VIII asrlarda) qaror topgan dеhqonchilik vohalari va ular nеgizida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo‘lgan edi. Bunday dеhqonchilik vohalarining soni arxеologiyaga oid izlanishlar ma’lumotlariga qaraganda 10 dan ortiq bo‘lgan. Bular Aravonsoy, Akbura, Sultonobod, Qo‘rg‘ontеpa, Andijonsoy, Qorabosh, Tеntaksoy, Maylisoy, Ulug‘nor, Shahrixonsoy, Akman, Yilg‘insoy va boshqalardir. Ularning har birida o‘nlab antik davr yodgorliklari mavjud. Bu vohalar asosan so‘nggi bronza davrida o‘zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV–I asrlarga kelganda esa ular zamirida shaharlar qad rostlaganini ko‘ramiz. Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syanning ta’kidlashicha, qadimgi Farg‘ona bilan Xitoy o‘rtasida doimiy suratda siyosiy, iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalar bo‘lib kеlgan. Xitoy hukmdorlari doimo Farg‘ona vodiysi boyliklariga, uning samoviy uchar otlariga hasad bilan qaraganlar va shu nеgizda ikki o‘rtada tеz-tеz urushlar ham kеlib chiqqan. Ularning ba’zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr yuritilgan edi. Dovonliklar o‘z erki va ozodliklari uchun hamisha dushmanlarga qarshi shafqatsiz kurashib kelganla 20 r. Xitoy manbalarida qoldirilgan ma’lumotlarga qaraganda mi- loddan avvalgi II–I asrlarda Dovonda dеhqonchilik madaniyati va yilqichilik yuksak darajada rivojlangan. Chjan Syan bu davrda hammasi bo‘lib 70 ta obod shaharlar bo‘lganligini, unda bir nеcha yuz ming aholi yashaganligini yozadi. Voha aholisi yerga ishlov berishda o‘ta mirishkor bo‘lgan. Ular sholi, bug‘doy va boshqa ekinlarni ekib dеhqonchilik qilganlar. Farg‘ona vodiysida qadimdan uzumchilik kеng rivoj topgan, undan sharbat tayyorlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boylarning yerto‘lalarida o‘n yillab saqlangan sharoblar bo‘lgan. Ammo bu yerda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, Sug‘dda bo‘lgani singari tanga pullar zarb etilmagan. Savdo 20 Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. –B.31. 24 XX asrning 70-80-yillarida Sankt-Peterburglik farg‘onashunos Y.A. Zadneprovskiy yozma manbalarni diqqat bilan o‘rganib, Dovonda xuddi qo‘shni Kanguy davlatiga o‘xshab ikkita poytaxt mavjud edi va ulardan biri qarorgoh (rezidensiya) bo‘lishi kerak degan fikrni bildirgan (Zadneprovskiy Y.A., 2000). Kanguyda yozgi va qishki qarorgohlar mavjudligi tarixiy fakt. Shu nazardan qaraganda Yuan-cheng qarorgoh bo‘lishi mumkin. Chunki, tadqiqotchilar N.Y.Bichurin tarjimalarida Yuan-cheng toponimi “rezidensiya Dovonskoy” yoki “Dovonskaya rezidensiya” deb olinganini ta’kid etadilar (Xo‘jaev A., 2011. S.26). Yuan-cheng shahri haqida qiziqarli g‘oyani ilgari surayotgan A. Xo‘jaev uni Andijon o‘rnida bo‘lishi mumkin degan fikrni bildiradi. Eski shahar qismidan aniqlanayotgan arxeologik topilmalar buni tasdiqlaydi. Hozirda Andijon shahrining100 sm.gacha va undan ziyod qalinlikdagi quyi qatlamlaridan 2400- 2600 yillik arxeologik kompleks topib o‘rganildi (Matbabaev B.X, Mashrabov Z.Z., 2011). Qadimgi davrda Dovonning poytaxti Ershi shahri bo‘lgan 11 . Ershi bu Andijon viloyatining Marhamat shahri yonida joylashgan Mingtepa yodgorligidir. 1. Mingtepa arxeologik kompleksi (mudofaa devorlari, ichki va tashqi shahar, sopol buyumlari) davriy jihatdan Xitoy yilnomalarida keltirilgan vaqt (mil. avv. II) – miloddan avv. 136-115 yillarga to‘g‘ri keladi va ular salmog‘i ham еtarlicha. 2. Xitoy manbalari xabar bergan Ershining «o‘rta shahri» qoldiqlari (bu haqda qarang: Bichurin N.Ya., 1950. S. 165) faqat Mingtepada saqlangan (maydoni yangi ma’lumotlarga ko‘ra40 gektar). O‘rta shahar ikki qator kuchli mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, ular arxeologik jihatdan qayd etilgan (Bernshtam A.N., 1948. S. 155-161, ris. 2). 3. Ershi xitoyliklarni vodiyga kirib kelishdagi Yu (Yuchen)dan keyingi shahar edi. Yodgorlikning yana bir muhim jihati uni geostrategik muhim nuqtada joylashgan . Hozirda bu shaharning faqat 15-20 foizigina saqlanib еtib kelgan, xolos. 2011 yildagi samodan olingan surat va o‘tgan asrdagi ma’lumotlar solishtirilganda 11 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.76. 11 yodgorlikning maydoni 150-160 gektar bo‘lgan. Ichki qal’a 40 gektarni egallagan. To‘rtburchak shaklidagi burjlar bilan mustahkamlangan mahobatli mudofaa devorlari bilan o‘ralgan edi. Ichki shahar markazida hukmdor qarorgohi bo‘lmish ark qad ko‘targan edi. 1985-1986 yillardagi arkdagi qazishmalarga ko‘ra unda mahobatli binolar qoldig‘i aniqlangan. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda u miloddan avvalgi III asrda bunyod etilgan ikki qator mudofaa devori bilan o‘ralgan ichki hamda tashqi shaharlardan iborat edi. Yodgorlik rejasini o‘rganishda yaqinda muhim yangilik qo‘lga kiritildi. 2011 yili samodan olingan suratlar tahlil etilganda Mingtepa ichki shahrini rejasi shu vaqtgacha kitoblardagi to‘g‘ri to‘rtburchakli emas, balki parallelogramma ko‘rinishdagi ekanligi ayon bo‘ldi. Uning rejasida ko‘plab belgilariga ko‘ra ilk temir davrinng eng yirik yodgorligi Eylatan bilan o‘xshash tomonlari aniqlangan. Buni keng o‘rganish yodgorlikning ko‘pgina tarixiy jihatlari yanada aniqlashtiriladi. Shu maqsadda Xitoy Farg‘ona xalqi ustiga qo‘shin tortib borishga bahona qidirardi. Miloddan avvalgi 104 yilda bahona ham topildi. Dovon davlati hukmdori va Hun hoqonligi tangriquti o‘rtasida qudachilik munosabatlari o‘rnatilgan. Shu tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni o‘z joyidan siqib chiqarganida, hun hoqoni o‘z avlodi bilan Dovon davlatiga ko‘chib kelgan. Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida yashagan o‘troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan 12 . Milodiy V asrning 2-yarmida Dovon davlati parchalanib, uning hududida Shosh (Xitoy manbalarida Shi), Samarqand (Kan), Maymurg‘ (Mi), Shahrisabz (Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona (Tsao) kabi kichik davlatlar tashkil topgan. Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan. VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida Dovonli qabila ittifoqi batamom emirilib, bir necha qismga bo‘linib ketadi. Bir qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi qismi Kaspiy dengizining shimolidagi Yoyiq (Ural) daryosi atrofidagi 12 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.80. 12 MUNDARIJA: KIRISH ........................................................................................................ ..... 2-4 I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi. 1.1 Dovon davlatining tashkil topishi ……………………………………….. 5-10 1.2 Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga xos xususiyatlari………………………………………………………………….11-14 II BOB. Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy – siyosiy munosabatlari. 2.1 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining shakillanishi…………………………………………………………………15-22 2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlari…………..23-28 XULOSA ..................................................................................................... .. .29-30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................ .. . ..31-32 ILOVALAR …………………………………………………………………33 1

Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati

Купить