• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 94.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Qadimgi Farg'ona tarixi

boylar yashardi. 1913 – yilda shahar aholisi 14 ming kishiga yetdi. Shundan o‘zbeklar atigi 3216 kishini tashkil etdi. 1917 – yil 6 – 7 dekabrda Skobelevda hokimiyatni sho‘rolar egalladi. 1921 – yilda O‘rta Osiyo ipakchilik sanoatining dastlabki korxonasi – pillakashlik fabrikasi foydalanishga topshirildi. 1917 – yilgacha shaharda, quvvati 700 kVt bo‘lgan xususiy ( Lipinskiyga qarashli ) elektr stansiyasi bo‘lgan. O‘sha yildan keyin Farg‘ona vodiysida yagona bo‘lgan issiqlik elektr stansiyasi faoliyat ko‘rsata boshlagandan keyin ular yagona energiya sistemasiga birlashtirildi. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari – paxtachilik, g‘allachilik, pillachilik, bog‘dorchilik va chorvachilik. Haydaladigan yerlarda, asosan, obikor dehqonchilik bilan shug‘ullaniladi. Paxta, bug‘doy, sholi, sabzavot va poliz maxsulotlari yetishtiriladi. Sug‘oriladigan yerlar viloyat hududidan o‘tuvchi Katta Farg‘ona va Andijon kanallari, Janubiy Farg‘ona kanali, Shohimardonsoy, Marg‘ilonsoy, So‘x, Isfayramsoy, shuningdek, Karkidon, Qo‘rg‘ontepa suv omborlari yordamida sug‘oriladi. Farg‘ona zamini ko‘p iste’dodlar beshigi bo‘lgan. Qo‘qon tarixiga oid ba’zi manbalarda x asrda Farg‘onada yozma adabiyot namunalari bo‘lganligi qayd etilgan. Abu Tayyi Ho‘qandiy ( X-XI asrlar ) ijodi haqidagi ma’lumotlar buning yaqqol dalilidir. Biroq, o‘rta asrlar Farg‘ona viloyati adabiyoti haqidagi manbalar juda kam. XVIII asrdan boshlab Farg‘ona vodiysi, xususan, Qo‘qonda fan, adabiyot va san’at rivoj topganligini ko‘rish mumkin. Ushbu davrda, Qoriy, Muqimiy, Muhayyir, Furqat, Zavqiy, G‘urbat, Rojiy, Muhsiniy, Hazniy, Yoriy, Ibrohim Davron, Mirzoi Ho‘qandiy, Nasimiy Xo‘qandiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy va boshqalar samarali ijod qildilar. Bu davr adabiyotining yorqin namoyandalaridan Muqimiy ijodidagi xalqona lirika bilan hajviy yo‘nalish o‘ziga xos maktabni yaratgan bo‘lsa, Furqat ijodidagi serohang misralar va ma’rifatparvarlik ruhidagi she’rlar, Haziniy ijodidagi sufiyona istilohlarga boy, purhikmat she’rlar, Qoriy lirikasidagi jozibadorlik, Hamza ijodidagi ijtimoiy ruh bu davr adabiyotining ravnaqidan dalolat beradi. Ayol ijodkorlardan Dilshod Barno, Anbar Otin, Samarbonu kabi shoirlarning ijodi ham samarali 12 oqibatida qurshovdan qutilib chiqib ketadi. Lekin, xunlardan mag‘lub bo‘lganligini tan olishga majbur bo‘lgan 19 . II – BOB. Qadimda Farg’onda Dovon davlati. 2.1 Dovon davlatining tashkil topishi Davan davlati mil. avv. Ill - milodiy III asrlarda mavjud bo'lgan bo'lib, boshqaruv tizimiga ko'ra podsholik hisoblangan. Aholining ko'pchiligi shaharlarda istiqom at qilgan. Buyuk Ipak yo'lining paydo bo'lishi ham ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to'g'ri keladi 20 . Xitoydan boshlangan O'rta yer dengizigacha cho'zilgan bu yo'ldagi yirik savdoda Sharqiy Sug'diyona chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy im periyasigacha bo'lgan yo'lning xavsizligini ta ’m inlashda, oziq-ovqat, yo'l ko'rsatuvchilar va tarjim onlar yetkazib berishda Davan davlati asosiy rol o'ynagan. Podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an'analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi m uam m olari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir. Xitoy elchisi Chjan Syan Farg'ona davlatida bo'lib, davlatni podsho va ikkita maslahatchisi hamda Oqsoqollar kengashi yordamida boshqaradi deb yozadi, o'zining Xitoy imperatoriga yozgan maktubida. Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an’analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi 19 Si Machyan. Xunlar tazkirasi. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989. -B.404. 20 Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.23. 17 manbalarini o‘rganuvchilarni ko‘pdan beri qiziqtirib kelgan masalalardan biridir. Xitoy manbalarida – Farg‘ona otlari qaddi – qomati kelishgan, chiroyli va chopqir bo‘lganligidan “tulpor ot” deb ulug‘lanadi. Xatto, Xan sulolasining hoqoni Udi (miloddan avvalgi 140 – 87 – yil) Farg‘ona “tulpor” lariga ega bo‘lib, xitoy tarixida mashhur Muvong (Mutayzi, miloddan avvalgi 1001 – 947 – yillari hukmronlik qilgan Xitoy podshohi) kabi tulpor otlarga minib, g‘arbga sayohat qilishni orzu qiladi. Tadqiqotchilarning tahliliga ko‘ra, “Shivongmu” Shimoliy Hindiston bilan Janubiy Turkiston zaminida 4 – 5 ming yillar muqaddam vujudga kelgan afsonaviy naql bo‘lib, Hindistonda “Umay” deb nomlangan, boqiy hayot ramzi, ilohiylashgan ayol yoki ona obrazi ekanligini tasdiqlashadi. Umay onani ziyorat qilish uchun “tulporot” lar (ba’zida ajdarho deb ham tasvirlanadi) yordamida, qushday uchib, bulutlarni yorib o‘tib, tuman chaqirim yo‘llarini bosib, u turgan manzilga yetib borishi mumkin edi 18 . Sababi Xun hokimligi Xitoyda markazlashgan kuchli bir davlat vujudga kelishiga qarshi turadigan Osiyodagi birdan bir qudlartli mamlakat edi. Ular miloddan avvalgi III asrda tashqi va ichki sharoitlarning pishib yetilishi bilan Botur tangriqutning (miloddan avvalgi 209 – 174 – yil) rahbarligida kuchli bir davlat bo‘lib birlashgan. Aynan o‘sha paytda Xitoyda hokimiyat tepasiga chiqqan Xan sulolasi hukmdori Gavdining (miloddan avvalgi 206 – 195 – yil) hunlar tazyiqiga tushib qolishi xavfi tug‘iladi. Xan sulolasining xoqoni o‘z mustaqilligini saqlab qolish maqsadida xunlarga qarshi katta qo‘shin bilan yurish qiladi. Ammo, miloddan avvalgi 200 yili 320 ming qo‘shin bilan xunlarning saqlangan 400 ming qo‘shnining qurshoviga tushib qoladi. 7 kundan so‘ng oziq – ovqattan qiynalib, tor – mor bo‘lish arafasida turgan bir paytda harbiy qo‘mondonning ishlatgan hiylasi 18 Qurbon Vali. “Shivongmu” rivoyati haqida yangi mulohaza // Bizning tarixiy yozuvlarimiz. Urumchi, 1986, -B.37. 16 noto‘g‘ri bo‘ladi. Chunki hozirgi kunga qadar yirik karvonsaroylar bino – inshootlari va qoldiqlari saqlanib qolgan. Keyinchalik Farg‘ona Markziy Osiyo tarixida yangi ahamiyat kasb etdi. Agar Somoniylar davrida u iqtisodiy va madaniy hayotda o‘z rolini ma’qullagan bo‘lsa, unda Qoraxoniylar davrida ( X – XII asrlar ) muhim siyosiy markaz bo‘lib xizmat qilgan. O‘zgan Farg‘ona poytaxti sifatida o‘z o‘rnini saqlab qoldi va ehtimol mustahkamlashdi. Bu tarixiy ma’lumotlar , shuningdek, arxitektura yodgorliklari bilan tasdiqlangan. Ushbu davr me’morchilikning saqlanib qolgan yodgorliklari – O‘zgan majmuasi ( 1152, 1187 va XII asr minoralari, maqbaralari ) va Safedbulon qishlog‘idagi Qirg‘iziston Respublikasi Jalolobod viloyati hududida joylashgan Shoh Fozil maqbarasi me’moriy kompozitsiyalarni shakllantirish va Qoraxoniylar davrining badiiy – dekorativ san’atini rivojlantirish jaroyanini yaqqol kuzatib borish imkonini beradi. Keyinchalik Farg‘ona vodiysida Qoraxoniylar hukmronligidan Xorazmshohlar imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Farg‘ona va uning qo‘shni viloyatlarining mazkur davrga oid manbalar kam o‘rganilgan. O‘rta Osiyoga mo‘g‘ullar bosqini davomida Farg‘ona vodiysida “Dovon”, “Farg‘ona ixshidligi”, “So‘g‘d”, “Turk hoqonligi”, “Qoraxoniylar” davrida qurilgan bino, ibodatxona, bozor, madrasa va masjidlar, yirik kutubxonalar vayron qilindi. Aholining ziyoli qatlam vakillar Chingizxon bosqini yetib bormagan hududlarga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi. Farg‘onadagi qurilish faoliyati to‘xtatildi, shuning uchun bu davrga oid sanoqli me’morchilik yodgorliklari saqlanib qolingan. Amir Temur Farg‘onani o‘z imperiyasiga qo‘shib oladi, dastlab o‘z noibi sifatida Mironshohni tayinladi, Mironshohdan Zahiriddin Muhammad Boburga qadar to‘rt avlod temuriyzodalar boshqardi. Umarshayh va Bobur Mirzo davrida Farg‘ona yana mustaqil ulus sifatida yuksaldi va taraqqiy etdi. Bu borada 1494 – 1504 – yillarda hukmronlik qilgan Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida Farg‘ona vodiysining shahar va qishloqlarini ta’riflagan. Uning eslatmalaridan o‘sha davrdagi shaharlar, saroylar, shahar atrofidagi binolar va bog‘lar, davr madaniyati 8 mukammal binolar qurilish ishlarini olib borishdi. Bunga Qo‘qon shahridagi Xudoyorxon o‘rdasi, Andijon, Namangan, Shahrixondagi madrasalari misol bo‘la oladi. XIX – asrning 60 – yillarida O‘rta Osiyoni Rossiya tomon bosib olish boshlandi va 1876 - yilda Farg‘ona vodiysi hududida Chor Rossiyaning protektorati o‘rnatildi. Qo‘qon xonligi shaharlari bu davrda eski feodal qiyofasini saqlab qolishdi. Markaz odatda bozor maydoni ( chorsu ) bo‘lib, undan radiuslar bo‘ylab asosiy ko‘chalarni tarkil etgan. Ular orasida “Turkiston muxtoriyati” fojeasi ( 1917- 1918- yil ) ga guvoh bo‘lgan son – sanoqsiz hiyobonlar va yer to‘ladagi o‘liklarning labirinti hozirgi kunga qadar topilmoqda. Shahar tashqarisida bog‘lar va uzumzorlar bor edi. Qo‘qon va Andijondagi to‘rtdan daha, har birida o‘z ma’muriy shaxslari – bitta qozi ( sudya ), bir mingboshi ( ming kishi) bor edi. Daha mahallalarga bo‘lingan – mahallaguzar, uning boshida mahalla oqsoqollari turgan edi. Shaharning har bir choragida masjid bor edi. Farg‘ona vodiysida ko‘plab masjid va imoratlar saqlanib qolgan, bu davrda o‘ziga xos tartib va noyob bo‘yalgan shiftlar ( Namangan tumanidagi sirli masjidi, Shahrixon “Pansot”, Qo‘qondagi “Jome” masjidi, Quvadagi Zayniddin boy uyi va boshqalar ) mavjud. Qo‘qon xonligining bozor va savdo aylanmasi O‘rta Osiyoda Buxorodan keyin ikkinchi o‘rinni egallagan edi, bozor hajmi va savdo aylanmasi jihatidan taraqqiy etgan davlatga aylandi. Qo‘qon xonligi va Chor Rossiyasi Farg‘ona general gubernatorligi davrida ham savdo burjuaziyaning qatlami sezilarli darajada o‘sib, o‘rta va yirik kapitalistlarga yuzaga keldi. Savdogarlar bank, idoralar, do‘konlar, ishlab chiqarish korxonasi, omborlar qurishdi, o‘zlari uchun yangi uylar qurishdi, shuningdek, masjid va madrasalarni qurish yoki qayta qurishni moliyalashtirdilar. “Oq poshsho” davrida oddiy kichik loy ishlamali, “feym”, yoki xom binolar o‘rniga temir tomlari bilan pishgan g‘ishtdan katta imoratlar solina boshlandi. Endilikda binolar tez – tez ikki qavatli, sirlangan derazalar, Ovrupa shaklidagi eshiklar, metal va quyma qismlari bilan, tashqi qaragan jabhalar jihozlangan holda 10 Ulug‘janubi g‘arbida Baqtriya shimoli sharqida Ustun, sharqda Dandan o‘yliq 9 , Udun 10 bor ekan…” – deb dastlab habar beradi. Xitoy manbalarida “Xannoma” da: “Farg‘ona davlati markazi Go‘yshan, bu joydan Chang anga 12550 li, aholisini 60 ming oila, 300 ming kishi, lashkarlikka yaraydigani 60 ming nafar, bir nafar noibxon 11 , bir yordamchi xoni 12 bor… shimolidan Qangqatning Beytyan 13 shahariga 1510 li, janubi – g‘arbdan Ulug‘yuejilar xonliklari bilan tutashgan. Farg‘ona davlatining yeri, iqlimi, boyligi, urf – odatlari Ulug‘yuejilar va Arshak 14 bilan o‘xshash. Farg‘onadan uzum sharobi chiqadi. Boylari 10 ming kubdan 15 ko‘p miqdori sharob saqlaydi. Bu sharoblar bir necha o‘n yil tursa – da buzilmaydi. Rus olimlari xitoyliklar Farg‘onaga 2 marta (Miloddan avvalgi 104 va 102 – yillari) yurishi oqibatida “Farg‘ona tulporlari” ga ega bo‘lganligi, lekin mazkur urush natijasida ularning G‘arbga qilgan yurishlarining to‘la – to‘kis mag‘lubiyat bilan tamomlaganligini ta’kidlashadi 16 . Xatto, O‘zbekistonda xitoyliklarning Farg‘onaga yurishiga oid badiiy asar ham yozilgan 17 . Ammo, mazkur masala yuzasidan xitoy manbalaridagi ma’lumotlar juda kam o‘rganilgan. Xitoyning Farg‘onaga harbiy yurish qilishining asosiy sababini tadqiqotchilarning ko‘pchiligi Farg‘ona hukmdorining Xitoyga asl zotli “tulpor ot” larni bermaganligi oqibatida bo‘lganligini aytishadi. Qadimda Farg‘onada asl zotli otlarning bo‘lganligi haqidagi ma’lumot xitoy 9 Dandan o‘ylik (Kemo) xonligi Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklarning (shahar xonliklari, ya’ni bekliklarning) biri. Hududi hozirgi SHUMO‘ dagi Kiriya daryosining sharqi, Chiriya tumanining shimolidagi qumlik xarobalari to‘g‘ri keladi. Manbalarda Uzun Tetir, Jumi, Yomi, Ningmi kabi nomlar bilan uchraydi (Si Machyani, tarixiy xotiralar,519-bet). 10 Udun (Xo‘tan) xonligi Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklarning (shahar xonliklari, ya’ni bekliklarining) biri. Hududi hozirgi SHUMO‘ dagi Xo‘tan shahar atrofiga to‘g‘ri keladi. Aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Manbalarda Kustona, Gustona, Qarosyamoka, Udyana deb yozilgan. 11 Noibxon – Fu vang (fu wang), xonning o‘rinbosari, vaziri. 12 Yordamchi xon – Fu guo vang (fu guo wang), davlat ishlarida yordamchi xon. Chin sulolasi davrida mazkur amalni xonning eng yaqin qarindoshlari egallagan. 13 Beytyan shahri – Beyt chu cheng (Bei [Bi] qu cheng - Bey styuy chen) Qangqatning markaziy shaharlaridan bo‘lib, Janubiy Qozog‘istondagi qadimiy shaharlarning biri. 14 Arshak – Arsak, Parfiya – xitoycha Anshi (An xi). Miloddan avvalgi 250 yili saklarning dahosi bo‘lib, Eronga bosib kirib, sluyukuslarning hukmronligini ag‘dargan. Arshak qurgan davlat (miloddan avvalgi 250 milodiy 224 yillari) uning nomi vilan atalgan (T. Olmos. Ulug‘ yozuvchilar. “Yengi hayat” gazetasi 1994 – yil 6 – avgust sonida “Shinjong yoshlari” jurnalidan olingan). 15 Million jing (500 ming kg). 16 Istoriya Vostoka (v shestom tomax). Tom 1. M. 2000, C.448. 17 M. Egamberdiyev. Sariq, ajdar hamlasi (Tarixiy roman). Toshkent, 1988. 15 o‘tadi. Ushbu jangda eronliklarni Farg‘ona vodiysiga o‘tmasligi muqarrar bo‘lib, ular o‘zining sharqdagi eng oxirgi qal’asini shu yerda qurdilar. Bu qal’a Kiresxata nomi bilan tarixdan ma’lum. Keyinroq uning o‘rnida Aleksandriya Esxata qad ko‘tardi. Taajubki, yunonlar ham Farg‘onaga kirolmagan edi. Arxeologiya qazilmalari natijalariga ko‘ra, miloddan avvalgi VII – IV asrlarda Farg‘ona uchun uch turdagi turar – joylar aniqlangan. Qishloq xo‘jaligi ekinlari maydoni, shahar tashqi va ichki devorlari, ark – qal ‘asi hamda yaxshi mustahkamlangan mudofaa devorlari bo‘lgan ( masalan, Farg‘ona davlatining qadimiy poytaxti Ershi, Qubo ). O‘sha paytda shaharlar parallel bir necha qator devorlar bilan ham o‘ralib, katta maydonlarni egallagan. Ular aholi yashaydigan, savdo va hunarmandchilik qiladigan joy hamda yirik binolardan holi, asosan, chorva hayvonlari saqlab turadigan hududdan iborat edi. Eramizdan avvalgi II – I asrarda Farg‘ona vodiysi qisman Yunon – Baqtriya ta’siridagi mustaqil davlat edi. Katta Farg‘ona kanali qurilishi davrida ( 1939 – yil ) olib borilgan qazish ishlari davomida Baqtriya mis tangasi topilgan bo‘lib, u Farg‘onani Yunon – Baqtriya va Parfiya bilan aloqalaridan dalolat beradi. Miloddan avvalgi III asrda Farg‘ona vodiysi hududida sodir bo‘lgan voqealar haqidagi ma’lumotlar juda kam. Yunon – Baqtriya shohligining qulashi oqibatida Markaziy Osiyo hududida yangi davlat tuzilmalari paydo bo‘ldi. Ular orasida “ Dovon “ Farg‘ona nomi ostida paydo bo‘adi. Manbalarga, asosan, Dovonning aholisi 60 000 oilalaridan iborat, 300 ming jon, 60 000 nafar mohir qurollangan otliq jangchilardan iborat bo‘lgan. O‘sha davrda Farg‘ona vodiysida 70 dan ortiq shaharlar mavjud edi. Qadimgi yodgorliklar bizning davrimizning era boshlariga mansub manzilgohlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Farg‘ona vodiysidagi “Munchoqtepa”, “Mug‘ qal’a”, “Teshiktepa”, “Simtepa”, “Kalamushtepa”, “Zangushtepa” va boshqa joylar yaxshi o‘rganilgan. Ilk O‘rta asrlarda shaharlar sifatida O‘zgan, Quva, Axsikent, Haqqulobod, Mingtepa va boshqa shaharlani ko‘rsatish mumkin. Ular orasida qal’a va ibodatxona ham uchraydi. Ijtimoiy tizimdagi o‘zgarishlar 5 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………… 2-3 I – BOB. Qadimgi Farg’ona vodiysi tarixi manbalarda. 1.1 Tarixiy manbalarda Farg’ona toponimi…………………………………4-13 1.2 Xitoy manbalarida Farg‘ona haqidagi ilk ma’lumotlar ……………..14-17 II – BOB. Qadimda Farg’onda Dovon davlati. 2.1 Dovon davlatining tashkil topishi………………………..……………..18-23 2.2 Dovon davlatining boshqaruv tizimi va xo’jalik hayoti………………..24-30 III. Xulosa …………………………………………………………………….31 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………32 1 haqida ma’lumot olishimiz mumkin. “Eng yirik shaharlar – Boburning ta’kidlashicha, Andijon, O‘sh, Marg‘ilon, Isfara, Xo‘jand, kichikroq shaharchalar sifatida Koson, Quva, So‘x va Hushyorni sanab o‘tgan edi”. Vodiyning shimolida u “Andijondan keyin Farg‘ona shahrining boshqa shaharlaridan kattaroq Koson va Ahsikent” ni eslatib o‘tadi. Hozirgi kunda Osh, Jalolobod, Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida Boburmirzo “Bobur uy – muzeyi”, yozgi “Bobur Mirzo” qarorgohi, “Bozor maydon” dam olish uyi saqlanib qolgan. XVI asrda Markaziy Osiyoda Shayboniylar sulolasi o‘rnatilib, ular Buxoroni poytaxt qilib, uning tarkibiga Farg‘ona vodiysini qo‘shib oldilar. Bu davrda Farg‘ona qurilishida binolar hajmi biroz qisqarib, bezaklari soddalshtirild 5 i. Ustalarning me’moriy ijodkorligi, asosan, qurilish materiallari va texnikasini mukammal bilish uchun katta ixtirochilik ko‘rsatgan binolarning tonozi qatlamlarida konstruktiv shakllarni yanada rivojlantirishga qaratilgan edi. Shu payt Qo‘qon yaqinida saqlanib qolgan “Bastombuva”, “podsho Pirim’ ikki kamerali monumental maqbaralar yaratilgan edi. Bugungi kungacha saqlanib qolgan XVI – XVII asr yodgorliklari. Farg‘ona qurilish san’ati shayboniy davlatining uzoq chekkasida bo‘lgan davrda ham yo‘q bo‘lib ketmadi. 1710 – yilda Shayboniylar zaiflashganidan so‘ng Farg‘ona vodiysi hududida Qo‘qon xonligi paydo bo‘ldi. Qo‘qon xonlari Farg‘ona dehqonlari, hunarmandlari va savdogarlar joylashgan qal’alar va shaharlar qurilishi bilan o‘z davlatlari sarhadlarini mustahkamlashdi 6 . Qo‘qon xonligida hukmronligi davrida parchalanib ketgan hududni yagona davlatga birlashtirish tendensiyasi kuzatildi. Amir Olimxon ( 1798 – 1809 – yil ) davrida Xonlikda davlat va jamiyat vazifalari juda aniq belgilab beriladi, u nafaqat Farg‘ona vodiysini hukmronligi ostida birlashishga, balki Toshkent, Sirdaryo, hozirgi So‘g‘d, Chimkent va tog‘li Badaxshonga qadar bo‘lgan yerlarni ham Qo‘qonga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Qo‘qon hukmdorlari poytaxtda va boshqa yirik shaharlarda boy dekorativ qoplamali 5 Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1998. B .124. 6 Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. C .57. 9 Ma’lumki, bugun mamlakatimizni modernizasiya qilish, faol demokratik yangilanishlarni amalga oshirish borasida keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ana shu buyuk o'zgarishlar jarayonida xalqimizning boy tarixi, betakror milliy qadriyatlari, bebaho ilmiy, madaniy merosi qayta tiklanib, butun bashariyatning noyob mulkiga aylandi. Ayniqsa, bugungi globallashuv davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma'naviyatini asrash va yanada yuksaltirish, yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g'oya va mafkuralar ta'siridan saqlash va himoya qilishda Vatanimiz tarixini birlamchi manbalarga tayanib, har tomonlama va chuqur tadqiq etish, yosh avlodga haqiqiy tariximizni o'qitish orqali ularni yuksak ma'naviyatli shaxslar etib tarbiyalash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida vatan tarixini, jumladan, davlatchilik tarixini xolisona, turli manbalar asosida munozarali tarzda aniqlik kiritib o'rganishga harakat boshlandi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Farg'ona vodiysi hududidagi yirik davlatlardan biri sanalgan Davan davlati, uning aholisining qadimgi, antik va o'rta asrlarga oid tarixi, xususan, etnik tarixi yangi ma’Iumotlar, ilmiy xulosalar bilan yanada boyidi. Vatanimizning shonli o'tm ishini o'rganishda yangicha yondashuvlar ayniqsa, tarixim izni asl manbalarga, qadim qo'lyozmalarga tayanib tadqiq etish va xolisona, ilmiy, haqqoniy yoritishga katta e'tibor berilmoqda. Madaniy meroslarimiz, tarixiy yodgorliklarimizni mukammal o'rganish maqsadida olimlarimiz, tadqiqotchilarimiz, shuningdek, turli chet ellik mutaxassislar izlanishlar olib bormoqdalar. Bunday muqaddas m askanlarning ahamiyatini yurtdoshlarimizga keng targ'ib etish, kelajak avlodlarga yetkazish vazifalari bugun tarixchi olimlarimiz, tadqiqotchilarim iz bilan birga shu zaminda tug'ilib yashayotgan har bir insonning fuqaroviy burchidir. Bugunga kelib Davan davlatining qadimgi va ilk o'rta asrlar tarixini yoritishda yozma manbalar, xususan Xitoy manbalaridan samarali foydalanilmoqda. So'nggi tarixiy va arxeologik manbalardan ma’lum bo'lishicha, qadimgi Davan davlati miloddan aw algi IV va milodning V asrlarida hukm surgan o'z davrining qudratli davlatlaridan biri edi. Bu davlat haqida, undagi xalqlar hayoti, turmush tarzi, urf-odatlari haqida juda kam 24 - Mavzuga tegishli bo‘lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini umumlashtirish, tizimga solish va ahamiyatini ko‘rsatish; - Qadimgi Farg‘ona ijtimoiy – siyosiy faoliyatiga oid ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirdilar. Mavzuning ob’ekti va predmeti: Mustaqillik yillarida Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbashunos tadqiqotchilarning mustaqillik yillaridagi ilmiy izlanishlarda qayd etgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to‘rtta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar. 3 III. Qo’shimcha adabiyotlar Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). – Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (Некоторые итоги исследования) // СА. № 3. 1977. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье (система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис… канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988. 27 Sultonobod, Qo'rg'ontepa, Andijonsoy, Moylisoy, Ulug'nor, Yilg'insoy, Shahrixonsoy kabi dehqonchilik m akonlari bular qatoriga kiritish mumkin, deydi etnograf olim U.Abdullayev. Shuni ham alohida ta’kidlash o'rinliki, Davan shaharlari lokalizatsiyasi mazkur masalaning eng muammoli tom onlaridan sanaladi. Ilk o'rta asrlardagi Farg'ona vodiysi haqidagi xitoy manbalarida berilgan yuqoridagi ma’lum otlarni arab manbalari ham isbotlaydi. Davan davlatining aholisi turkiylar ekanligi xitoy manbalarida bayon etilgan. Turkiylar bilan birga saklar ham yashagini ayrim manbalarda keltiriladi 22 . Qadimgi Farg'ona hududida parikanlar bilan birga turli sak qabilalari yashaganlar. Biroq, ba’zi tadqiqotchilar Farg'onada sak qabilalari joylashganligi haqidagi fikrga ham e'tiroz bildiradilar. Xususan, Yu.A. Zadneprovskiy yozma m anbalarda Farg'onada saklar yashaganligini tasdiqlovchi ma'lum otlar yo'qligini aytib, "sak qabilalarining Farg'ona hududida yashaganligi haqidagi masala ochiq qoladi”, deb yozadi. Tarixchi, arxeolog olim, akademik A.Asqarov Farg'ona vodiysi hududida yashagan saklar haqida o'z fikrini bildirib: "Qadimgi Farg'ona saklari bronza davridayoq buloq suvlari asosida tarkib topgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida sug'orma dehqonchilik madaniyatini kashf etadilar, deb ta'kidlaydi. Har holda, Farg'ona vodiysi sharoitida sak qabilalari O'rta Osiyoning boshqa tum anlariga nisbatan tez o'troqlasha borib, mahalliy o'troq aholiga qo'shilib keta boshlagan, deyish noto'g'ri emas. Qolaversa, shuni ham aytib o'tish o'rinliki, keyingi yillarda Xitoy yozma manbalarini atroflicha o'rganish natijasida, O'rta Osiyo hududidagi saklar haqida bir qator yangi ma'lumotlar aniqlanmoqda. Chunonchi, xitoyshunos olim A.Xo'jayevning tadqiqotlariga ko'ra saklar hususidagi yangi ma’lumotlar ilmiy iste'molga olib kirilm oqda. Arab manbalarida Farg'onaning etnik tarkibi haqida deyarli hech narsa uchramaydi. Xullas, Xitoy manbalaridagi ma’lumotlar, arxeologik va numizmatik topilmalar hamda boshqa yozma manbalardagi ma’lumotlar bilan qiyosiy tahlillar Farg'ona vodiysining asosiy aholisi turkiy ekanligidan dalolat beradi. Qadimgi Farg'ona (Davan) aholisi qanday antropologik xususiyatlarga ega edi? Avvalo 22 Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.23. 20 jamiyatning tabaqalanishi bilan izohlanadi. Katta Farg‘ona kanali terassasidagi arxeologik qazishmalar shuni ko‘rsatadiki, Farg‘onadagi eng yirik va eng muhim kanallar izlari eramizning birinchi asrlariga to‘g‘ri keladi. Eramizning VI asrlarda Farg‘ona vodiysida turkiylashish jarayoni kuchaydi. Milodning V asrning o‘rtalariga kelib, yarim – ko‘chmanchi Eftalitlar davlatining Markaziy Osiyo hududida takomillashishi yakunlandi. Bu davrdagi qishloqlarda Ark – hukmdorning qarorgohi va turar – joy va savdo – sotiq hunarmandchilik binolari bo‘lgan shahar – Shahristondan iborat bo‘ldi. IV – VII asralarda Koson, Quva, Ershi shaharlari vodiyning harbiy – siyosiy, iqtisodiy markazi – Axsikent bilan bemalol raqobatlasha olardi. Ular orasida eng rivojlangan shahar Quva shahri bo‘lib, u ko‘p madaniy qatlamli qadimiy qal’a ustida ko‘tilgan. Quvada arxeologlar VI – VII asrlardagi turar – joy binolari va Budda ibodatxonasi qoldiqlarini topishgan. Qazishmalarda tangalar, jang va mehnat qurollari, zargarlik buyumlari, temir, bronza va sopol buyumlari topilgan. Budda ibodatxonasida qadimgi Farg‘ona me’morchiligidagi uchta san’at – rassomchilik, haykaltaroshlik va o‘ziga xos qurilish usulining sintezini ko‘rish mumkin. Bu yerda topilgan haykal qismlari va devoriy tasvirlarning qoldiqlari bilan uyg‘unlashib ketgan. Ushbu noyob topilma aholining mafkuraviy qarashlari va Farg‘ona badiiy madaniyatining yuksak holatda ekanligini ko‘rsatib beradi 4 . Ilk o‘rta asrlarda Quva shahrida shishasozlik rivojlangan bo‘lib, topilgan namunalar mamlakatimizning ko‘plab muzeylarida saqlanmoqda. Shuningdek, Quva shahri buyuk astronom Ahmad al – Farg‘oniyning vatani bo‘lib, Yevropada “Alfraganus” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Buyuk alloma tomonidan Misrning Nil daryosi satxini o‘lchovchi inshoot qurdirilgan. Uning sharafiga oydagi kratelar nomi berilgan. Eramizning VII – VIII asrlarda yangi bosqinchi arablar Markaziy Osiyo chegaralariga kirib, bu yerda qisman joylashdi. Yangi din, hayot tarziga, moddiy – ma’naviy madaniyatga, shu 4 Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (Некоторые итоги исследования) // СА. № 3. 1977. C .23. 6 borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi muammolari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir. Albatta, bular ichida Farg'onaning tekislik qismida yashagan parikanlar nomi bilan ataluvchi xalq eng ko'psonli bo'lgan va aynan ushbu o'troq aholi qadimgi Davan (Parkana) davlatining asoschilari ham dirlar. Farg'onaning aholisi turkiy deb bilishimizni ularning tilidagi umumiy xususiyatlar ham isbot etishi lozim, albatta. Bu borada, Yu.A.Zadneprovskiy: "Bevosita qadimgi farg'onaliklarning tili haqida bizning ixtiyorimizda hozircha aniq ma’lumot yo'q" degan fikrni bildirgan bo'lsa-da, har holda O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i aholisi bu davrda bir-biriga yaqin tilda gaplashganliklari ma'lum. Bu haqda qadimgi Xitoy yozma manbalari ham ma'lumot beradi. "Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga oid ma’lum otlar” asarida yozilishicha, Farg'onadan uning g'arbidagi Ansiyek (Parfiya) gacha bo'lgan joylar aholisining tili bir-biridan farq qilsa ham, umumiy holda o'xshashlik mavjud, bir- birini tushunadi. Ma'lumki, qator tadqiqotchilar (S.P.Tolstov, A.Yu.Yakubovskiy, K.V.Trever, A.A.Freyman, VA.Livshits va boshqalar) O'rta Osiyo hududida antik davrda yashagan xalqlarni Eron tiliga mansub etnoslar ekanligini ta’kidlab o'tganlar. Biroq, shu bilan birga "antik davrlarda, uning birinchi yarmida Markaziy Osiyo mintaqalarida turkiyzabon etnoslar ham bo'lganligi ehtim oldan holi bo'lm asa kerak. Qadimgi Yunon va Eron mualliflari ularni ham eron tilli qabilalariga qo'shib sak, massagetlar deb qayd qilgan bo'lishi mumkin”, deb yozgan edi akademik K.Shoniyozov. A.Asqarov bu haqida shunday fikr bildiradi: "Yozma m anbalarda O'rta Osiyoning qadimgi turkiy etnoslari haqida yetarli ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan bo'lsa-da, ammo arxeologik materiallar antik davrda bu o'lkada turkiy etnik guruhlar yashaganligidan guvohlik beradi”. Qolaversa, keyingi yillarda bir emas, bir necha tadqiqotchilar tom onidan O'rta Osiyoning qadimgi aholisining etnik mansubligini faqat eron tilli xalqlarga bog'lash to'g'ri emasligini ta’kidlanmoqda. Albatta Farg'ona vodiysi o'sha qadim davrdayoq turli til va lahjalararo aloqalar, o'zaro qorishuv hududi ham edi. Bu hududda yashayotgan turkiyzabon va eronzabon aholi o'rtasida kechgan til aloqalari qadimgi etnolingvistik jarayonlarning asosiy xarakter va xususiyatlarini belgilab bergan. 23 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Farg‘ona vodiysi Markaziy Osiyo tarixi va madaniyatida doimo muhim rol o‘ynagan. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Bu esa, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi 1 . Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy o‘tmishimizning ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, tarixiy o‘tmishizning ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud. Mustaqillik yillarida Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid shu qadar ko‘plab manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy – ilmiy, ilmiy – ommabop adabiyotlar yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko‘rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix uchun dolzarb hisoblanadi. Mavzuning maqsad va vazifalari: O‘zbekiston mustaqilligi yillarida Qadimgi Farg‘ona tarixiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik doirasida ularning yo‘nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Shunga ko‘ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - Mustaqillik yillarida olimlar tomonidan tarjimasi amalga oshirilgan Qadimgi Farg‘ona tarixi davri yozma manbalarini o‘rganish, tahlil etish, ularning ahamiyatini ko‘rsatish; 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 5 2 muammolari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir 21 . Davan davlati uning nomi qanchalik munozarali bo'lsa, uning yirik shaharlari ayniqsa, poytaxti xususida tortishuvlar davom etmoqda. Tarixchilar, xitoyshunoslar, sharqshunoslarning fikr va qarashlari turlicha. Ko'pchilik tadqiqotchilar mamlakat poytaxti Ershi (hozirgi Andijon viloyatining Marham at tumanida joylashgan) bo'lib, o'z davrining obod, ko'rkam va aholisi gavjum shaharlaridan sanalgan. Farg'ona vodiysidagi Qadimgi Farg'ona davlati va uning poytaxti Ershi xususidagi fikrlar birinchi marta milloddan avvalgi II asrda tilga olinadi. Qadimgi O'zgan, Koson, Quva, Qo'qon ham Davanning eng m ashhur shaharlaridan hisoblangan. Farg'ona vodiysidagi eng yirik shaharlardan biri Mingtepa (M arham at tumani hududida) bo'lib, hozirda arxeologlarning aniqlashicha, u yerda 70 dan ortiq tarixiy yodgorliklar, ziyoratgohlar saqlanib qolgan. Qadimda Ershi ichki va tashqi qal'adan iborat bo'lib, ichki qismi 41,2 gektar va tashqi qismi esa 300 gektardan ortiq maydonni egallagan. 1936 yildan buyon bu hududda qazishm a va tadqiqot ishlari olib borilm oqda. Dovon davlatining bosh shahri Ershi shahri ekani aniqlandi. Bu tarixiy obidada arxeologlar, professorlar M.E. Masson 1939-yilda, A.N. Bernshtam 1946 - 1948 va 1950 -1952 -yillarda, Yu.A. Zadneprovskiy 1974 va 1987-yillarda, Boqijon Matboboyev rahbarligida 1986 -1987, 2002-yillarda qazishma ishlari olib borilgan. Ayniqsa, 2012-yildan buyon tarix fanlari doktori, professor Boqijon Matboboyev rahbarligida O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologik tadqiqotlar instituti hamda Xitoy Xalq Respublikasi Ijtimoiy Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti arxeolog olimlari hamkorlikda arxeologik dala tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Natijada qadimiy shahardan juda qimmatli ahamiyatga ega topilmalar, moddiy ashyolar topildi. Arxeolog olim A.N. Bernshtam o'zining xulosalarida: "Ershining xitoy transkripsiyasi shubhasiz Urashtning nom laridan biri hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, u aniq bir joyda joylashgan bo'lishi mumkin, ya'ni Aravon soyi oldidagi M arhamat xarobalariga mos keladi, chunki uning 21 Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016. B.47. 18 ma'lumot saqlanib qolgan. Bu haqdagi ilk ma’lum otlar asosan Xitoy tarixiy manbalarida aks ettirilgan. Davan davlati, ya’ni u joylashgan Farg'ona vodiysi hududida olib borilgan keng ko'lamli arxeologik tekshiruvlar natijasiga ko'ra Farg'ona vodiysi odamning ilk ajdodlari yashagan, antropogenez jarayoni kechgan hududlardan biri ekanligi isbotlandi. Xulosa. Milliy mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sohasida o‘z o‘rnilariga ega bo‘lgan piru – komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy man’aviy – ma’rifiy merosni teran angalash, o‘rganish va ulug‘lash imkoniyati yuzaga keldi. Farg‘ona shahrining qadimgi tarixi, shaharlarining qay usulda rivojlanishi, qanday me’moriy obidalar borligi haqidagi tadqiqot ishlari olib borildi. Biz bugun yashayotgan Mustaqil O‘zbekiston davlatidagi tarixiy go‘zal makonlarning ko‘pchiligi Amir Temur va teruriylar davrida vujudga kelgan. Bu obidalarni topish maqsadida Farg‘ona vodiysida amalga oshirilgan arxeologik ekspeditsiyalarning natijalari tarixshunoslik jihatidan tahlil qilingan. 1885 – yil fevral oyida rus arxeologi, sharqshunos, O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi tadqiqotchisi Nikolay Ivanovich Veselovskiy tomonidan amalga oshirilgan ekspeditsiya, 1930, 1933 – 1934 – yillarda B.A. Latinin rahbarligida ishlagan ekspeditsiya, 1939 – yilning ikkinchi yarmida I.V. Stalin nomidagi Katta Farg‘ona kanali qurilishida arxeologik nazorat ekspeditsiyasi, 1947 – 1948 – yillarda A.N. Bernshtam boshchiligidagi Pomir – Oloy ekspeditsiyasi hamda 1953 – yildagi A.P. Okladnikov (1953 – yil), G.F. Debets (1954 – 1955) tomonidan tashkil etilgan Qirg‘iziston arxeologik va etnografik ekspeditsiyasi natijalari o‘zaro qiyoslandi va natijalari yuzasidan xulosalar berildi. Bu kurs ishida Farg‘ona so‘zining kelib chiqishi, uning qadimgi va 25 bugungi tarixi, Xitoy manbalarda Farg‘ona haqida qanday ma’lumotlar berilganligi, Farg‘ona va Chochning ilk o‘rta asrlarda rivojlanishi, ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish an’analari, Farg‘onaning qadimgi shaharlari tarixi, Amir Temur davrida Farg‘ona shahri va ular haqidagi ilmiy tadqiqot ishlari keng yoritib berildi. Foydalanilgan adabiyotlar. I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. II. Asosiy adabiyotlar. 2. Аҳмедов А . Аҳмад ал - Фарғоний . – Тошкент : Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 1998. B.124. 3. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. 4. Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972; 5. Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996. 6. Асқаров А.А. Ўрта Осиё қадимги дунёсининг асосий хусусиятлари // ЎИФ. № 6. 1994. 7. Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016. 8. Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. 9. Асқаров А.А. Ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. I жилд. Фарғона, 2000; 10. Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004. 11. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. 12. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970. 26 qurila boshladi. Aksariyat loyihalar mahalliy va tajribali rus va Ovrupa me’mor – muhandislari tomonidan ishlab chiqilgan. Misol uchun, A. Markevich, G. M. Svarichevskiy, V.S. Galinselma nom va boshqalar bu asosan savdogarlar tomonidan joylashtirilgan shaharlarning Markaziy qismini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy uslubda qurilgan capitalist sanoatchiliklarining mustahkam binolari saqlanib qolgan Qo‘qon shahrining rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qo‘qon shahri markazida “ Rus – Osiyo banki “ ( hozirgi Agrobank ), P. X. Vadyayevning uyi ( hozirgi Qo‘qon shahri hokimligi ), R. T. Potelyaxov uyi ( hozirgi Qo‘qon Aloqa bo‘limi ), A. Simxayevning uyi ( Neftgaz kolleji ), ukase m. Simxayevning uyi ( hozirgi Qo‘qon pedagogika instituti ), aka – uka Mandalaki uyi va ( hozirgi bolalar bog‘chasi ), Kraftlar uyi ( hozirgi 7 – sonli bolalar uyi ) va yangi uslubning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida mujassam etagan boshqa XIX asr binolari. 1876 – yil Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligini yo‘qotib uning hududida Farg‘ona viloyatini tuzgach, ma’muriy markaz qurish uchun Marg‘ilondan 10 km janubida joylashgan Yormozor va sobiq Sim, Chiringan qishloqlari o‘rnini tanladi. Shahar qurilishi loyiha bo‘yicha 1877 – yil iyunda boshlandi. Qurilish harajatlari, asosan, mehnatkashlar zimmasiga yuklandi ( soliq solindi ). Bu shaharni katta maydonni qurshab olgan qal’a ichida qurish ko‘zda tutildi. Qal’adan shimoiy – g‘arbiy va g‘arbga tomon radius shaklida uchta uzun ko‘cha qurildi. Ulardan biri eski Marg‘ilon tomonga yo‘naldi. Bu ko‘chalar parallel tor ko‘chalar bilan tutashtirildi. General – gubernator shaharni Yangi Marg‘ilon deb atashni buyurdi. Shaharning qurilishi 1904 – yilda yakunlandi. Yangi Marg‘ilon, asosan, Marg‘ilonsoyning chap sohilida joylashdi. O‘ng sohili bozor uchun mo‘ljalandi. 1907 – yilda mustamlakachi ma’murlar shahar nomini o‘zgartirib, Skobelev deb atadilar. O‘sha yili temir yo‘l vokzalini ham qurish boshlandi. 1914 – yilda yana 4 ta paxta tozalash zavodi va 8 ta pilla quritish moslamasi foydalanishga topshirildi. Shaharchada, asosan, podsho ma’muriyati va amaldorlari, harbiylar, savdogarlar va mahalliy 11 shuni aytish kerakki, bundan 3 - 4 ming yil muqaddam O'rta Osiyo hududida yashagan qabilalar antropologik jihatdan yevropaoid qiyofaga mansub bo'lganlar. Tadqiqodchilar bir qator muhim antropologik belgilar asosida ushbu O'rta Osiyo yevropaoid irqini ikki katta guruhga - shimoliy yevropaoid tipi va janubiy yevropaoid tipga ajratadilar. Ilmiy adabiyotlarda shimoliy yevropaoid tipi - "protoyevropeoid tipi”, yoki "andronov tipi” nomlari, janubiy yevropaoid tipi esa, "o'rta yer dengizi", "hind-afg'on”, “hind-o'rta yer dengizi tipi” nomlari bilan ham ma’lum. O'rta Osiyoda bu ikki irq vakillari bronza davrida bir-biriga qo'shni joylashganlar. Antropolok T.Xojayevning aniqlashicha, ushbu ikki yirik guruhning chegarasi Ustyurt, Janubiy Orol, Zarafshon va Farg'ona vodiylari orqali o'tgan. Tarixdan ayonki, antik zam onlardanoq hozirgi o'zbek va tojik xalqlarining ajdodlari yonma-yon yashab, o'zaro iqtisodiy-madaniy va etnogenetik aloqada bo'lganlar. Natijada ularning jism oniy-biologik (tashqi) tuzilishida ham bir tiplilik, o'xshashlik paydo bo'ladi, ya'ni antropolog olimlar - L.V.Oshanin, V.V.Ginzburg, TA.Trofimova va T.KXojayevlarning fikricha, o'zbek va voha tojiklariga xos "O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i tipi" shakllanadi. O'zbek va voha tojiklariga xos ushbu antropologik tip fanda "pomir-farg'ona tipi" nomi bilan ham yuritiladi. T.Xojayev tomonidan ushbu antropologik tip mil. avv. I ming yillikning oxirlari va milodning boshlarida Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlariga, Farg'ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko'chib o'tganligi isbot qilingan. Arxeologik va paleantropologik materiallarning tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, ikki era oralig'ida Farg'ona aholisi antropologik jihatidan Volga daryosining quyi oqimidan to Sharqiy Turkiston, Sharqiy Qozog'istondan to Amudaryogacha bo'lgan bepoyon va keng hududlarda yashovchi sarmatlar, alanlar, toxarlar, kanggyuylar (qangar), usunlar, saklar, so'g'diyonaliklar, baqtriyaliklar bilan o'zaro yaqin bo'lganlar. Ayniqsa, Tyanshan va Yettisuv aholisi bir-biri bilan bu jihatdan ancha o'xshash bo'lgan. Bevosita, Farg'ona vodiysidan topib o'rganilgan antropologik materiallar asosida qadimgi Farg'ona aholisi uchun xos bo'lgan quyidagi antropologik jihatlar aniqlangan: - Qadimgi Farg'ona aholisining 21 ustida rasm (samoviy otlar tasvirlangan - Sh.H.) solingan qoya mavjud. Bunday mahobatli shahar (Xitoy m anbalarida tasvirlangani kabi] Quva va O'sh oralig'ida boshqa uchramaydi... Marhamat xarobalari mahobatlidir... Shunday qilib, biz quyidagi xulosaga keldik: Aravon soyi qirg'og'ida joylashgan Marhamat qishlog'idagi xarobalar qadimiy Ershi shahrining xarobalaridir", deb ta’kidlagan. Davan davlatining poytaxti Ershining qayerda joylashganligi haqida tadqiqotchilar ichida turli fikr-mulohazalar mavjud. Ammo shuni aytish lozimki, Qadimgi Fag'ona shaharlari "katta shaharlar" tipiga mansub bo'lib, tuzilishi, strukturasiga ko'ra to'g'ri to'rtburchak emas, balki parallel ko'rinishda bo'lib, mustahkam devorlar bilan o'ralgan. Devorlarning eniga qalinligi 5,45 sm, balandligi esa 6 metrdan iborat bo'lgan. Umuman, Qadimgi Farg'ona davlati xususida tadqiqotlar olib borgan N.G. Gorbunovaning ta’kidlashicha, bu davlat Sharqiy Farg'onada (Andijon, O'sh, Jalolobod viloyatlari hududlarida) joylashgan degan xulosalar bor. N.Ya. Bichurin, Ershi - bu Qo'qon shahri bo'lishi kerak, degan fikrni ilgari surgan edi. Lekin, A.N. Bernshtam esa, Ershi - bu Andijon viloyati Marhamat tumani markazi yaqinidagi Mingtepa xarobalari qoldig'idir, degan xulosaga keladi. Bundan mutlaqo aks bo'lgan fikrni xitoyshunos olim A.Xo'jaev bildirib, Ershi shahrini Davanning poytaxti degan qarashni mutlaqo asossiz deydi. O'zbek-Xitoy qo'shma xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi topilmalari va natijalari ham Qadimgi Farg'ona (Davan) ning poytaxti Ershining - Mingtepa o'rnida bo'lganligini tasdiqlam oqda. Hatto, Ershini Axsikent deb hisoblovchi A.Anarboyev ham mazkur fikrning to'g'riligini tan oladi, deb yozadi arxeolog B.Matboboyev. Davan hududida o'ndan ortiq yirik dehqonchilik manzillari bo'lib, ularda yerli mirishkor aholi sholi, bug'doy va boshqa dehqonchilik ekinlari yetishtirish bilan shug'ullangan. Arxeologik ma'lumotlarga tayanadigan bo'lsak, Davanda qadimdan ipakchilik yo'lga qo'yilgan, bode (paxta) ham yetishtirilgan. Masalan, tarixiy solnomalarda keltirilishicha, Davan hukm dorlari bodeni Xitoy im peratori Shi-Lyuga jo'natishgan. Xo'jalik faoliyati, dehqonchilik taraqqiy etgan m arkazlar sirasiga suvga yaqin bo'lgan aholi maskanlari taalluqlidir. Aravonsay, Oqbo'ra, 19 I – BOB. Qadimgi Farg’ona vodiysi tarixi manbalarda. 1.1 Tarixiy manbalarda Farg’ona toponimi Farg‘ona vodiysi tog‘risidagi ma’lumotlar qadimiy Xitoy solnomalarida eramizning II asri oxiridan boshlab keltiriladi, O‘rta asrlarda esa u Movarounnahrning yetakchi o‘lkalaridan biri hisoblangan. Farg‘ona so‘zining kelib chiqishi to‘g‘risida turli xil fikrlar mavjud bo‘lib, olimlar “Farg‘ona” so‘zining bundan 12 asr ilgari sug‘d yozuvlarida “Parg‘ana”, “Prag‘ana” shakllarida yozilganligini hamda hind – sanskrit tilida “kichik viloyat”; fors tillarida “tog‘ oralig‘idagi vodiy”, “atrofi berk soylik” degan ma’nolarga ega bo‘lganini ta’kidlaydilar. Farg‘ona (1907-yilgacha - Yangi Marg‘ilon; 1907- 1924-yillarda Skobelev, mahaliy talaffuzda – Iskobil deb atalgan. Podsho Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olishda va keyingi yillarda ko‘plab qirg‘inbarotlar uyushtirgan generali M.D. Skobelev nomiga qo‘yilgan) – Farg‘ona viloyatining ma’muriy, iqtisodiy va madaniy markazi, respublikaning yirik shaharlaridan biri. Farg‘ona o‘zining go‘zal landshaftlari bilan mashhur bo‘lgan olis shahar 2 . Miloddan avvalgi III ming yillikda ibtidoiy jamoa tuzimi munosabatining parchalanishi boshlanganida, Farg‘ona vodiysida birinchi qishloq xo‘jaligi aholi punktlari paydo bo‘ldi ( Chust, So‘x, Quva ). Miloddan avvalgi III – II ming yillikning boshida yirik aholi punktlarida qal’alarni yaratish jarayoni, ya’ni fortifkatsiya boshlanishi va aholi punktlarini mustahkam shaharlarga aylantirish jarayoni sodir bo‘ldi. Farg‘ona vodiysida o‘sha davrga mansub ko‘plab yodgorliklar saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 329 – yilda Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) qo‘shinlari O‘rta Osiyoga hujum qiladi hamda Farg‘ona vodiysini egallashga harakat qiladi 3 . Hozirgi So‘g‘d viloyatining Xo‘jand shahri hududida eronliklar va So‘g‘dliklar o‘rtasida jang bo‘ib 2 Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972. - C .42. 3 Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. - B .28. 4 asosiy qismi o'zida O'rta Osiyo yevropaoid irqi pomir-farg'ona tipining qadimgi varianti hisoblangan mezo-braxikranga xos bo'lgan belgilarni mujjassam lashtirgan; - Shu bilan birga vodiy aholisining irqiy tarkibida o'rta yer dengizi hamda Janubiy Sibir antropologik tipiga xos xususiyatlarga ega bo'lgan qabila vakillari ham bo'lgan, bu yerda yevropaoidga xos antropologik tipga mansub aholining qiyofasida bir oz bo'lsa-da, mo'g'uliy alomatlarning borligi ko'rinib turibdi. Qadimiy manbalarda qayd etilishicha, Davanning "aholisi umuman ko'zlari ichiga botgan qalin soqolli bo'lganlar”. 2.2 Dovon davlatining boshqaruv tizimi va xo’jalik hayoti Davan davlati mil. avv. Ill - milodiy III asrlarda mavjud bo'lgan bo'lib, boshqaruv tizim iga ko'ra podsholik hisoblangan. Aholining ko'pchiligi shaharlarda istiqom at qilgan. Buyuk Ipak yo'lining paydo bo'lishi ham ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to'g'ri keladi. Xitoydan boshlangan O'rta yer dengizigacha cho'zilgan bu yo'ldagi yirik savdoda Sharqiy Sug'diyona chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy im periyasigacha bo'lgan yo'lning xavsizligini ta’mшnlashda, oziq-ovqat, yo'l ko'rsatuvchilar va tarjim onlar yetkazib berishda Davan davlati asosiy rol o'ynagan. Podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an'analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi 23 . Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi muammolari bilan bog'liq ko'pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir. Xitoy elchisi Chjan Syan Farg'ona davlatida bo'lib, davlatni podsho va ikkita maslahatchisi hamda Oqsoqollar kengashi yordamida boshqaradi deb yozadi, o'zining Xitoy imperatoriga yozgan maktubida. Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan Davan davlati - o'z davrida qadimgi o'zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti an’analarini davom ettirgan davlat bo'lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat kasb etadi 24 . Keyingi olib 23 Valixonova.G. Qadimgi Farg'ona – Davan davlati tarixi. T. 2020. B.69. 24 Qo'ldoshev Sh. Markaziy Osiyo tarixi xitoy manbalarida. Т . 2016. B.77. 22 1.2 Xitoy manbalarida Farg‘ona haqidagi ilk ma’lumotlar. Farg‘ona – Xitoy munosabatlari qadimdan boshlangan. Farg‘onaliklar Xitoyga, xususan, Xitoyning shimoliy o‘lkalariga borib kelganliklari uchun miloddan avvalgi II asrda mazkur joyga oid ma’lumotlarga ega bo‘lganlar. Lekin, bu ma’lumotlar bizgacha yetib kelmaganligi tufayli biz faqat xitoyliklarning bergan ma’lumotlari asosida o‘sha davrni tasavvur eta olamiz. Xitoyliklar esa Farg‘ona haqida miloddan avvalgi II asrda Xitoy elchisi Jang Chyan sayohatidan so‘ng to‘la ma’lumotga ega bo‘ladi. Xitoy manbalarida Farg‘ona haqida dastlabki ma’lumot “24 tarix” asarining birinchi jildi Si Machyanning “Tarixiy xotiralar” (“Shi ji”) idan, Jang Chyanning Xitoy xoqoniga bergan axborotidan olingan. Jangch Chyan, “ Farg‘ona Xan ( sulolasi) dan o‘n mingli 7 olisda bo‘lib, xunlarning g‘arbiy janubiga, Xan ( sulolasi ) ning aynan g‘arbiga to‘g‘ri keladi. Farg‘onaliklar avloddan – avlodga o‘troq hayot kechirib kelgan ekan Ular dehqonchilik bilan shug‘ullanib, sholi, bug‘doy ekar ekan. Uzum sharobi chiqarar ekan. Farg‘onada asl otlar ko‘p bo‘lib, badanidan qizil ter tomchilari ( yaltirab ) chiqib turar ekan. Farg‘onada shahar, qal‘a, uy – imoratlari bor, kattayu kichik 70 dan ko‘p shahar qurilgan ekan. Bir necha yuz ming aholisi bor ekan. Bu davlat askarlaridan o‘q - yoy, nayza ishlatar va ular otga minishga, o‘q – yoydan foydalanishga mohir bo‘lar ekan. Shimolda Qanhqa ( Kanga ) 8 , g‘arbda 7 Si Machyan . Farg‘ona tazkirasi. Tarixiy xotiralar (“24 tarix” dagi O‘rta Osiyoga oid materiallar to‘plami). Urumchi, 1989, 507 – bet. 8 Qangqa (Qanga, Qonqa, Kanjut, Kang jyun-Kang ju-Kan Tszyoy) – Markaziy Osiyodagi qadimiy xonliklardan biri.Xitoy manbalaridagi “Kang jyoy” qadimda “Qamgqiya” deb o‘qilgan.Bu “Arvaliklar” degan ma’noni bildirgan (A.Abdurasul o‘g‘li. Xunlar-uyg‘ur adabiyotida. ”Sharqshunoslik” to‘plami. Toshkent, 1993, N 4, 97-bet). Xitoy manbalarida uning sharqi Ustun xonligi, g‘arbi Ao‘rus (Ansay)lar bilan, janubi Ulug‘ yozjilar va Farg‘ona davlati bilan chegaralangan, Balqosh ko‘li bilan Kaspiy dengizining oralig‘ida joylashgan. Uning markazi esa, Kesh shahri deb ko‘rsatiladi (Ban Gu. Xannoma,Urumchi 102 – 103 – bet). 14 bo‘ldi. Farg‘ona viloyatida asosiy hisoblangan Qo‘qon me’morchiligining shakllanishi XVIII asrdan boshlanadi. Bu yerga dastlab Buxorodan bir guruh binokorlar taklif etildi, ular madrasa, masjid, maqbara, karvonsaroy, ko‘prik va boshqa binolarni bunyod etdilar. Hozirgacha shaharda saqlangan me’moriy yodgorliklardan eng qadimgisi Madrasai Mir nomi bilan xalq orasida mashhur bo‘lgan Norbo‘tabiy madrasasidir (XVIII asr oxiri). Bu Madrasa Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy hukmronligi davriga oid. Undan tashqari, Daxmai shohon, Daxmai Modarixon me’moriy majmualari ( XIX asrning 20 – yillari ), Miyon Hazrat ( 1860 – yil ), Kamol Qozi ( 1837 – yil ) madrasalari, O‘rda ( 1871 – yil, Qo‘qon xoni Xudoyorxon tomonidan qurilgan ), Jome masjidi ( XIX asr oxiri – XX asr boshlari ) kabi me’moriy yodgorliklar saqlangan. 13 jumladan, memorchilikka kuchli ta’sir o‘tkazdi. Farg‘onaliklar o‘z mamlakatini arablardan himoya qilib, 715 – yilda Arab xalifaligining noibi Qutayba Ibn Muslimga qarshi qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Mazkur qo‘zg‘alonda Farg‘ona noibi vafot etdi va dafn qilindi. Hozirgi kunga qadar uning qabri Jalolquduq (Andijon viloyati) tumanida mahalliy aholi tomonidan ko‘rsatimoqda. Farg‘ona vodiysi aholisi dastlab Islomni tan olmadilar va bir necha marta Arab noiblarini quvib chiqardilar va o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Arablar bir necha bor o‘z qo‘shinlarini Farg‘onaga jo‘natdilar (Qutaybadan keyin 724 - yilda Musulmon ibn Abu Said, 738 – yilda Nasr ibn Sayyor, 775 - yilda Ahmad ibn Assad ). Lekin, keyinchalik Farg‘ona vodiysidagi turkiy va forsiy xalqlarning ijtimoiy – ma’naviy hayotining ajralmas qismiga aylandi. Farg‘ona vodiysining butun hududida ko‘tarilgan tepaliklarning aksariyati V – VII asrning o‘rta feodalizmi binolarini saqlab kelmoqda. Farg‘ona vodiysi Somoniylar davlatining bir qismi bo‘lib, ushbu imperiyaning markazi Buxoro edi. Ayni paytda bu yerda sug‘oriladigan dehqonchilik keng taraqqiy etmoqda, bug‘doy, anor, uzum, paxta va boshqa yuqori darajadagi irrigatsiya tarmog‘i takomillashib, turli hunarmandchilik va qurilish san’atiga erishilmoqda. Shaharlarda savdo – sanoat hududlari maxsus devonlar bilan o‘rgangan olim Makdisning yozishicha, “Farg‘ona vodiysi aholisi qirqta yirik shaharchalar bo‘linib ularning barchasida Jome’ masjidlar mavjud edi”. Bu ko‘rsatma arxeologik ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi, chunki ko‘plab tepaliklar va turar – joylar haligacha saqlanib qolgan. O‘rta asr Farg‘ona vodiysi shaharlari orqali IX asrlarda savdo yo‘llari o‘tgan. Ya’ni vodiyning tekisligida joylashgan aholi yashash maskanlari orqali sharqdan Janubiy Farg‘onadan o‘tib, Quva orqali O‘shga, undan Qoshg‘arga yo‘l olgan. Farg‘ona viloyatining zich aholisi O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi, yo‘l bo‘yidagi karvonsaroylar tarmog‘ini ham talab qilmadi. Ularning karvonsaroy vazifasini shahar va qishloqlar bajargan . Ammo bu bilan, Farg‘ona vodiysida karvonsaroylar mavjud bo‘lmagan fikr ham 7
Купить