• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 1.9MB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Qadimgi Sug‘d arxeologiyasi

O‘zbekistonning qadimgi tarixida u bunday tipdagi va boshqaruv shaklidagi davlattarkibiga kirgan bir necha davrlar bo‘lgan. Miloddan avvalgi 539 yildan boshlab miloddan avvalgi 330 yilgacha Ikki daryo oralig‘idagi deyarli butun hudud, Farg‘ona va Chochdan tashqari, Ahamoniylar sulolasidan bo‘lgan Eron shohlari humkronligiga bo‘ysungan. Xorazm, So‘g‘d, Baqtriya, shuningdek saklar muayyan ma’muriy birliklar-satrapliklarni tashkil etgan. Ularga Ahamoniylar podsholari tomonidan tayinlanadigan satraplar boshchilik qilgan va ular davlat raznasiga ma’lum miqdorda o‘lpon to‘lagan 56 Yunon-Baqtriya podsholigi muayyan mustaqillikdan foydalanuvchi tizimli mutlaq monarxiya edi. U miloddan avvalgi III asr o‘rtasida barpo etilgan bo‘lib, miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi boshigacha mavjud bo‘lgan. Butun ushbu davr mobaynida Shimoliy Baqtriya va muayyan bosqichlarda – So‘g‘d uning tarkibiga kirgan. Biroq podsholar hokimiyati ushbu davlatda hamma vaqt ham meros qilib qoldirilmagan: uning birinchi shohlari -Diodot I va Diodot II ni hokimiyat zo‘rlik bilan egallab olinishi natijasida ular bilan qarindoshlik rishtalari bilan bog‘lanmagan Yevtidem almashtirdi. Shimoliy Baqtriya va So‘g‘d ham miloddan avvalgi IV asr oxiridan miloddan avvalgi III asr o‘rtasigacha boshqa yunon ellinistik podsholigi - Salavkiylar tarkibiga kirgan. Ushbu sulolaning ikkinchi humkdori Antikox I (miloddan avvalgi 280-261-yillar) Salavka bilan so‘g‘dlar yo‘lboshchisining qizi Apam o‘rtasidagi nikohdan tug‘ilgan yarim so‘g‘diy edi. Binobarin, miloddan avvalgi I asr o‘rtasigacha mavjud bo‘lgan ushbu sulolaning barcha vakillarida so‘d koni bor edi. Milodiy I asr dan boshlab milodiy III asr o‘rtasigacha mavjud bo‘lgan Kushon podsholigi mutlaq, yorqin ifodalangan teokratik monarxiya edi. Butun shu davr mobaynida, birinchi shoh Kudzula Kadfiz hukmronligi davridan tashqari, Ikki daryo oralig‘ining janubiy viloyatlari ushbu davlat tarkibiga kirgan. Ushbu davlat ham muayyan satrapliklarga bo‘lingan bo‘lib, ularning hukmdorlari Kushon shohlariga to‘liq qaram edi. Bundan tashqari, Kushon podsholigida markgfalikka o‘xshash alohida chegara viloyatlari mavjud edi. Ularning tepasida Baqtriyacha 56 Eshov B. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. – T., 2006. 29 madaniyatni yaratganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlarni to‘plash, o‘rganish, ularni tizimga solish va tahlil qilish asos qilib olindi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Mazkur mavzu yuzasidan izlanishlar asosan Sug‘d davlatining miloddan avvalgi davri bilan bog‘liq bo‘lib ushbu yo‘nalishda ko‘plab olimlar tadqiqot o‘tkazgan.Bunga misol qilib A.Sagdullayev va N.I.Krasheninnikovaning ,,Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi” kitobini misol qilish mumkin.Bundan tashqari ushbu kurs mavzusini to‘liq yoritishda B.B.Bartold, M.Y.Massonning Zarafshon daryosining tarixi bo‘yicha bahs munozaralari, Istaxriyning Nasaf tarixi haqida bildirgan fikrlari, Sug‘dning markaziy va janubiy qismi haqidagi ma’lumotlar, Sug‘d tarixini o‘rganishda XIX-XX asr boshlaridagi sayyohlarining ma’lumotlariga asoslangan, 29 XIX asrning 80-yillaridan boshlab So‘g‘d hududida olib borilgan keng miqyosli arxeologik tadqiqotlar haqida malumotlar berib o‘tilgan. Bundan tashqari mavzu yuzasidan Sulaymonov.R.Hning Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari asaridan qadimgi Yerqo‘rg‘onning o‘rganilishi haqida va M.H.Isomiddinovnin gsopolga bitilgan tarix asaridan Sug‘d hududia tarqalgan kulolchilik haqida ma’lumotlar keltirildi. N.A.Egamberdiyevaning Arxeologiya asariadan ham ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Sug diylarʻ , sug dlar — ʻ Zarafshon vodiysi va Qashqadaryo vohasining qadimiy aholisi. Sharqiy eroniy tillar ga oid sug‘d tili da gaplashgan. Bu mintaqada Sug‘dlar etnik xalq sifatida miloddan avval 7-6-asrlarda paydo bo lgan va 11-14 ʻ asrlarga kelib o zbek va tojiklar tarkibiga singib ketgan. ʻ 30 Avesto kitobida Gava nomli yurtda Sug‘dlar yashaydi deb ko rsatilgan ʻ ("Videvdat", I fragard). Ahamoniylar qoyatosh bitiklaridagi Suguda nomli qaram satraplik aholisi Sug‘dlar bo lgan. ʻ 31 Sug‘dlar har 2 vohada dehqonchilik va shahar madaniyatining shakllanishida muqim rol o ynagan. Mil.avv. 8—7-asrlarda Ko ktepa, Afrosiyob, Uzunqir, ʻ ʻ 29 Wikipedia . uz 31. Ziyo . uz 30 Ishoqov M., Sug diyona tarixi chorrahasida, T., 1990; ʻ 31 Sogdiyskiye dokumentov s gory Mug, vyp. 1—3, M., 1962-63. 11 Naxshabning antik davri yirik shahar markazi bo‘lgan Yerqo‘rg‘on yodgorligi arxeologik jihatdan yaxshi o‘rganilgan. Ko‘hna shahar ikki kator devor bilan muhofaza qilingan. Ichki devor 40 ga, tashqari devor 150 ga maydonni o‘rab olgan. Shaharistonning shimoliy qismida alohida mudofaa devoriga ega ark (90x60 m) joylashgan. Shaharning devori burj va jangavor shinaklar bilan kuchaytirilgan. Yerqo‘rg‘ondan mil. avv. III-IV asrlarga oid saroy majmuasi va IIIIV asrlarga oid ibodatxonaning o‘rni ochilgan. Ibodatxonaning toatibodat amallari bajariladigan mahobatli markaziy xonasi yog‘och ustunlar yordamida yopilgan. Devorlarini haykalchalar va rang tasvir lavhalari bezab turgan. Ibodatxonadan tutatqidonlar, oyna, ilon va qurbaqa shaklli haykalchalar topilgan. Ibodatxonada olov va suv muhim o‘rin egallagan. Undan topilgan moddiy ashyolar orasida ayol ma’budiga tegishli haykalchaning bo‘laklari topilgan. Sulaymonov.R.Hning fikriga ko‘ra ibodatxona shahar va uning atrof hududidan iborat vohaga homiylik qilgan ayol ma’budi sharafiga barpo etilgan. Mazkur ibodatxona zardushtiylik diniy doirasiga kiruvchi Spenta Armaiti yoki Spandarmat (hayot ato etuvchi zamin ma’budi) va Anaxita Xaraxvati Ardvisura (suv, hayot va sevgi ma’budi) ma’budlaridan biriga tegishli bo‘lgan. Qarshi shahrida Qalai Zaxoki Maron manzilgohi joylashgan. O‘ziga xos me’moriy-qurilish usuliga ega manzilgohning umumiy maydoni 225 ga. Ko‘hna shahar uch qismdan iborat bo‘lib, ularning har biri alohida mudofaa devori bilano‘rabolingan.Mudofaadevorlaridaburjlaruchramaydi. Ma’lumki, mil. avv. II asrda qurg‘oqchilik natijasida Sirdaryoning quyi oqimidagi o‘zanlarida faoliyat yuritgan Chirikrabot va Babishmulla madaniyatlari inqirozga uchraydi. Aholi suv zaxirasiga ega bo‘lgan yangi yerlarga ko‘chishga majbur bo‘lgan. R.H.Suleymanov Chirikrabot madaniyatiga oid dax qabilasining bir qismi mil. avv. II asrda Qarshi vohasiga kelib, Qalai Zoxaki Maron manzilgohiga asos solgan, deb hisoblaydi. O‘zaro yaqin joylashgan Yerqo‘rg‘on va Qalai Zoxaki Maron o‘rnida faoliyat yuritgan shaharlardan qaysi biri Janubiy So‘g‘dning ma’muriy markaziga bo‘lganligi noma’lum. 22 qaralrago deb ataladigan kanaranglar - harbiy sarkardalar turgan. O‘zbekistonning hozirgi Surxondaryo viloyati, ehtimolki, mana shunday viloyat edi. 57 Markaziy Sug‘dning asosiy shaharlari asosan Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida hisoblanadi. Bu shaharlar Afrosiyob, Ko‘ktepa, Yerqo‘rg‘on, Uzunqir va boshqa bir qancha shaharlar bo‘lib bu shaharlarni o‘rganish XIX asr oxiridan ya’ni Rossiya imperiyasi bosqinidan keyin boshlandi. Dastlabki o‘rganishlar asosan Samarqand hududidagi Afrosiyob shahar harobalaridan boshlandi. Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868-yilda Chor Rossiyasi Samarqandni bosib olgandan keyin boshlandi. Afrosiyobni dastlab qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V.V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N.I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V.V. Bartold (1904) va V.L.Vyatkin (1905; 1912 – 13)lar shug‘ullaanishdi.919-yilda M.Y.Masson, V.L.Vyatkin tadqiqot boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9-asr) xarobalarini ochdi. 1925,1929 – 1930-yillarda V.L Vyatkin Afrosiyobda qazish qazish ishlarini davom ettirdi va uning turli davrdagi tarixiga oid ko‘plab materiallar to‘playdi. Ammo 1930-yillarga qadar Afrosiyobda olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin O‘zbekiston FAning Tarix va Arxeologiya instituti olimlarida I.Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o‘tkazildi. Natijada uning eng pastki qatlamidan mil.avv. VI – V asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V.Shishkin (1958-66) va Y.G‘.G‘ulomov (1967-70) lar rahbarligida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966-yil 13-iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o‘rganishni tashkil etish maqsadida Respublika hukumatining maxsus qaroriqabul qilindu. Unga ko‘ra, Afrosiyob ,,arxeologik qo‘riqxona” deb e’lon qilindi, uni o‘rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda Madaniyat vazirligining San’atshunoslik instituti ham safarbar etildi. 58 57 Ahmedov B.A. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. T., 1991. 58 https://oefen.uz/uz/documents/referatlar/umumiy/shaharsozlik-va-ilk-davlatchilik-tarixida-o-zbekiston- arxeologiyasi-yutuqlarii 30 sug‘dlarning xitoylar va prototurk qabilalari bilan munosabatlarga kirisha boshlaganliklarini ta’kidlaydilar 9 . Deyarli bir yarim ming yillik tarixiy davr ichida sug‘dlar va turklar bir mintaqada yashab o‘zaro hamkorlik qilganlar. Qiyosiy tipologik tahlil sug‘d va turklarning jamiyatlari deyarli tengdosh ekanligini ko‘rsatmoqda 10 Bu holat etnik munosabatlar uchun muhim hisoblangan. Haqli ravishda VI – VIII Markaziy Osiyo “turk-sug‘d” davri nomini oldi. Mintaqada yagona tarixiy madaniy makon 11 vujudga kelishiga asos soldi. Aynan shu davr turk-sug‘d simbiozi davri sifatida baholanadi. Bu jarayon Markaziy Osiyoning deyarli barcha tarixi geografik o‘lkalarida kechgan. Jumladan, bizning mintaqa uchun akademik K.Shoniyozov ta’kidlaganidek; miloddan avvalgi II-I asrlarda vohalardan dehqon, hunarmand va savdogar aholi bilan shu hududga kirib kelgan chorvador etnik qatlam madaniyati aralashib, o‘ziga xos sinkretik – madaniyat hosil qilgan. So g d hunarmandchiligi markazi va savdo yo llari – Samarqand, Panjikent,ʻ ʻ ʻ Paykent, Buxoro va Varaxsha xavfsizligini ta minlash ehtiyoji kuchli davlatlar ʼ bilan ittifoq tuzishga qaratilgan siyosiy yo nalishni belgilab bergan. ʻ 12 VI asrda So g d Eftaliylar davlati, keyinchalik Turk xoqonligi tarkibiga ʻ ʻ kirgan, 630-yildan buyon esa Chinning Tan sulolasi hukmdorligini tan olgan. Xoqonlik yuksalishi davrida so g dlar turkiylarning Xitoydan o lpon sifatida olgan ʻ ʻ ʻ shoyi bilan savdo qilish imkoniyatiga ega bo lishgan. VI asr 70-yillarida turkiy ʻ hukmdorlar farmoni bilan so g d savdogari Maniax savdo kafolatlari yuzasidan ʻ ʻ muzokaralarni avvaliga Eron Shahanshohi, so ngra Vizantiya imperatori bilan olib ʻ borgan. O rta asrlarda so g d tili Buyuk ipak yo lidagi asosiy muloqot tiliga ʻ ʻ ʻ ʻ aylangan. 13 9 H enning W.B. The date of the Sogdian Ancient Letters // BSOAS, 1948, vol. XII. Pt. 3-4, p. 601-615; Чугуевский Л.И. Новые матералы к истории согдийской колонии в районе Дуньхуана // СНВ, вып. X, 1971, с. 147; Лившиц В.А., Хромов А.Л. Согдийский язык. В кн. Среднеиранские языки. –М.: Наука, 1981, с. 348 10 Гюль Э.Ф. Проблема этнокультурных взаимодействий в античном и средневековом исскустве в Узбекистана. /АР., док.степ.искус. –Т.: 2002, с.16 11 Бернштам А.Н. Среднеазиатская древность и ее изучения за 30 лет НВДИ, 1947, №3, с. 91 12 Z. Saidboboyev, Sh. Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”.Toshkent.2010- yil. 13 Sagdullayev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. O‘quv qo‘llanma -T.: Akademiya, 2000. 5 Bu manzarani Afrosiyob topilmalari tasdiqlaydi. Bunday manzilgohlar asta – sekinlik bilan hunarmandchilik, savdo va madaniy markazlarga aylanib boradi. Bu jarayonda qadimgi yo‘llar nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lganligini ta’kidlab o‘tishimiz joizdir. Afrosiyob, Uzunqir, Yerqo‘rg‘on kabi ko‘hna shaharlar O‘rta Osiyo shimoliy dasht hududlardan keluvchi yo‘llar ustida joylashgan. Tadqiqotchi SH.Odilov Sug‘diyonada, xususan Buxoro va Zarafshon vohalarida topib tekshirilgan ilk temir davriga oid arxeologik ma’lumotlarni boshqa hududlar bilan solishtirib chuqur tahlili etadi. 36 Arxeologiya fanida Sug‘d — Sug‘diyona shartli ravishda bir necha vohalarga bo‘linadi. Samarqand viloyati hududi — Markaziy Sug‘d, Qashqadaryo vohasi — Janubiy Sug‘d, Buxoro vohasi esa G‘arbiy Sug‘d deb yuritiladi. Qarshi va Kesh vohalarining o‘ndan ortiq yodgorliklarida arxeologik qazishma ishlari olib borilgan 37 . Shu ma’lumotlar asosida 2017 yilda «Katta Sug‘d – Sug‘diyona» deb nomlangan, ilmiy-ommabop kitob nashr etildi. Bu kitobda hozirgi Payariq va Qo‘shrabot tumanlari hududini o‘z ichiga olgan va o‘rta asrlar davri manbalarida Sug‘udi Kalon, ya’ni Katta Sug‘d nomi bilan tilga olingan tuman tarixini yoritishga harakat qilndi 38 Madaniy meros va arxeologiya obektlarini muhofaza qilish borasida 2001 yil 30 avgustda qabul qilingan «Madaniy meros obektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009-yil 13-oktyabrida qabul qilingan «Arxeologiya merosi obektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida» kabi qonunlar mavjudligiga qaramasdan arxeologiya obektlarini buzish keng masshtabda davom etmoqda. Tadbirkorlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan hozirgi kunlarda arxeologiya obektlarini buzish yanada kuchaydi. Tumanlar hokimlari arxeologik yodgorliklar mavjud bo‘lgan hududlarda ishlab chiqarish korxonalari qurish uchun Madaniy meros departamentining viloyatlardagi inspeksiyalarini yoki arxeologiya mutaxassislarini xabardor qilmasdan, ularning ishtirokisiz, ruxsatisiz tadbirkorlarga qarorlar 36 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari -T.: Sharq, 2001. 13. Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarai Turk 37 Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – Toshkent: Universitet,2004. 38 https://kun.uz/uz/03856730 13 tuzilganligini keltirib o‘tishadi. Hujjatlar oldi-sotdi, ijaraga berish, majburiyat, kafolat xati kabi huquqiy masalalarni qamrab olgan. Baqtriy tilli hujjatlarning tuzulishi ham Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlariga o‘xshashligi bilan diqqatni tortadi. Ularda ham hujjatning kirish formulasi, maqsadi, hujjat tuzilganda guvohlik qilganlar, tuzilgan sanasi kabi tarkibiy qismlari mavjud. Balki, xoqonlik tasarrufidagi devon va mahkama ishlarining bir xilda yuritilishi markaziy hokimiyat tomonidan nazorat qilinganidir. 20 Baqtriya hujjatlaridan Sug‘d konfederatsiyasi hukmdorlari unvoni bilan aloqador ba’zi ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, hujjatlarda keltirilgan xar yoki xār unvoni qadimgi eroniy tildagi xšā θ riya – “hukmdor” ma’nosini berib, sug‘diy tilda [ ә xšē θ ] deb talaffuz etiladigan “ixshid” so‘ziga o‘xshash. Bu ikki atama yozilishiga qaramay, bir xil ma’no anglatish uchun ishlatilganligi tarixiy haqiqatga to‘g‘ri keladi. Ushbu masalada olimlarning ham fikri bir joydan chiqqan. Masalan, M.Is’hoqovning fikriga ko‘ra, ilk o‘rta asrlarda Toxariston hukmdorlari unvoni sifatida ixrid deb tushunib kelingan unvon paleografik jihatdan manbalarda chindan ham shunday o‘qiladi. Biroq, bu unvonning tarkibidagi -r- harfi Janubiy Sug‘d mintaqasida -sh- deb o‘qilishi lozim. Bunday noyob paleografik hodisa Janubiy Sug‘dga qo‘shni Toxariston (Baqtriya)da amal qilgan yunon-baqtriy yozuvidagi me’yor ta’sirida yuzaga kelgan. Baqtriy yunon yozuvida resh harfi shin uchun ishlatilgan. Buning fonologik ma’nosi ushbu tovushlarning o‘zgarishi o‘rni birligi, talaffuzda esa, biri tor oraliq shovqinli, ikkinchisining talaffuzi titroqligi bilan belgilanadi. Baqtriy yunon yozuvida esa shin uchun resh dan foydalanish kabi qabul qilingan paleografik usul bir muddat “milliy” sug‘diy yozuvning janubiy mintaqa amaliyotiga ta’sir qilgan ko‘rinadi. 21 Biroq, bu amaliyot keng tarqalmagan. Shu sababli, ixrid atamasi tarixan ixshid atamasining mahalliy varianti deb hisoblanishi lozim. Baqtriya hujjatlarida bir necha mahalliy hukmdorlarga Turk xoqonlari tomonidan unvonlar taqdim qilinishi bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu hujjatlarda Turk xoqonlari 20 Shaydullayev Sh.B. O‘zbekiston hududida Davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari (Baqtriya misolida). Dokt. Diss. Avtoref.Samarqand.2009. 21 Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. 8 51 natijasida paydo bo‘lgan davlat birlashmalarini ajratib ko‘rsatish mumkin. O‘rta Osiyodan chiqqan yuechjilar tomonidan milodiy II asr oxirida - milodiy I asr boshida So‘g‘d va Shimoliy Baqtriyada barpo etilgan davlat birlashmalari mana shunday aralash tipdagi davlatlarga tegishlidir. «Shimoliy qasrlar - Beyshilar tarixi (VII asr)»ga muvofiq Buxoro va Samarqand So‘g‘di bilan aynan deb qaraladiganAn hukmdorlarining Chjaovu xonadoni, ya’ni dastlab O‘rta Osiyodagi hozirgi Gansu muzofoti hududidagi Silanshan qoyasining shimoliy tomonida istiqomat qilgan yuechjilar bilan umumiy kelib chiqishga ega edilar. Biroq So‘g‘dga kelib chiqishi yuechji bo‘lgan barcha sulolalarning ko‘chib kelishi, bu yerda, shu jumladan Samarqand va Buxoroda o‘rnashishi bilan ular «Chjaovu laqabini saqlab qoldilar». Ushbu sulolalar bu yerda VII-VIII asrlargacha hukmronlik qilgan. 55 Jumladan, buxorolik hukmdor Alinga 627 yilda tan imperatori Txatszunga yozgan xatida bunday degan: ««Uning xonadoni yigirma ikkinchi tirsakda avloddan avlodga podsholik» qilgan. Agar har bir podsholikka o‘rtacha 20-30 yil ajratiladigan bo‘lsa, Aminganing yuechji xonadoni taxminan 400-600 yil, ya’ni milodiy I asr boshidan boshlab podsholik qilgan. Kelib chiqishi Chjaou xonadoni bilan bog‘lanadigan Xorazm hukmdorlari sulolasi barqaror tusga ega edi. Ushbu sulola, numizmatik ma’lumotlarga ko‘ra, Xorazmda milodiy I asrdan boshlab milodiy VIII asrning o‘zini ham ichiga olgan davrgacha hukmronlik qilgan. Davlat ramzlari bundan dalolat beradi: qadimgi va o‘rta asrlar Xorazm tangalarining barchasida ular zarb qilingandan boshlab tugallangunga qadar otliq suvoriy va o‘zgartirilgan tamg‘a tasviri bor. Bu nafaqat O‘rta Osiyoda, balki Sharqning boshqa davlatlarida hukmronlik qilgan barcha sulolalar uchun o‘ziga xos hodisadir. Demak, musulmonchilikkacha O‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalarning genetik tabiatini tipologik aniqlash bilan chegaralandik xolo Samarqand Endi bevosita davlat birlashmalari tipologiyasi va shaklini ko‘rib chiqamiz. 1. Davlat tipi - podsholik. Boshqaruv shakli - mutlaq monarxiya. 55 28 tomonidan xoqonlik tasarrufida bo‘lgan hukmdorlarga taqdim qilingan eltabar unvoni‚ bundan tashqari, xoqonlikning joylardagi nazoratchi noiblari bo‘lgan tudun kabi, xoqon, tarxon va boshqa o‘nlab qadimgi turkiycha unvonlar aks etgan. 22 Manbada ushbu unvonlarning xoqonlik boshqaruvida ishlatilganligi tilga olinadi. Bu esa mazkur unvonlarning Sug‘d konfederatsiyasi tarixi bilan bog‘liqligi masalasini kuchaytiradi. Baqtriy tilida yozilgan bir necha hujjatlar Sug‘dning o‘zidan ham topilgan. Xususan, Panjikent xarobalaridan yorliq va bir qancha sopol parchalarda bitilgan so‘zlar, Afrosiyob devoriy suratlaridagi baqtriycha yozuv namunalari topib o‘rganilgan. Mazkur baqtriycha manbalarning aksariyat qismi xo‘jalik va oldi-sotdi mazmunida bo‘lib, ularda faqat konfederatsiya tarixini yoritishda yordamchi ma’lumot sifatida foydalanish mumkin. 23 Xullas, Sug‘d tarixi aloqador baqtriy tilidagi yozma yodgorliklarning manbashunoslikdagi ahamiyati yuqori. Ularning mualliflari voqealar jarayonini yoritish asnosida Eftaliylar, Turk xoqonligi kabi davlatlarning tasarrufida bo‘lgan xalqlar va mamlakatlarni sanash asnosida Sug‘d tarixiga to‘xtalishgan. Ularda konfederatsiyaning shakllanishi, undagi tanga zarbi, davlat ramzlari kabi asoslar xususida so‘z yuritilmaydi. Baqtriy tilida biror tarixiy asar yetib kelmagan. Baqtriya hujjatlari hali ilmiy jamoatchilikka kam tanish bo‘lib, ularning rus, ingliz va boshqa dunyoviy tillarga to‘liq tarjima qilinishi natijasidagina o‘rganilayotgan muammoning ba’zi xususiyatlarini tadqiq etish mumkin. 24 Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda istiqlolning dastlabki kunlaridanoq ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to‘laqonli o‘rganish masalasi dolzarb vazifa etib qo‘yildi. O‘zbekiston hududida yuzaga kelgan qadimgi Baqtriya (mil.av. VII asr), Xorazm (mil. av. VII asr), So‘g‘d (mil.av. VII asr), Kushon (mil.av. I asr), Turk xoqonligi (VI asr), Amir Temur saltanati (XIV asr oxiri - XV asr boshlari) kabi 22 Ziyonet.uz 23 Z. Saidboboyev, Sh. Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”.Toshkent.2010-yil. 24 h ttps://www.samdu.uz/uz/news/32696 iLK o‘RTA ASRLARDA SUG‘DIYONA 9 AFROSIYOB. Afrosiyob Samarqand Sug‘dning makaziy shahari hisoblangan. Uning eng quyi madaniy qatlamlarni o‘rganish jarayonida yer sathidan 10-15 m. chuqurlikda miloddan avvalgi IX-VII asr o‘rtalariga oid qo‘lda yasalgan rangli naqshli sopol idishlarning parchalari va 7 metr qalinlikdagi guvalasimon g‘ishtdan tiklangan mudofaa devor qoldiqlari topilgan. Devor monolit tarzda qurilgan. Guvalasimon g‘ishtlar Ko‘ktepadagi guvalasimon g‘ishtlardagi tamg‘alarga o‘xshash bo‘lsa-da, bu yerda chizilgan rasmlar turli xil bo‘lib, asosan 8 raqamiga o‘xshash belgilar keng tarqalgan. Ushbu namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot usulida o‘rganildi va ular miloddan avvalgi VIII asr. ya’ni Samarqandning 2750 yoshga ega ekanligi isbotlangan. Demak, Afrosiyob mil.avv. VIII asrda yirik shaxarga aylangan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida Lolazor, Ko‘ktepa I va Ko‘ktepa II bilan bir davrda mavjud bo‘lganligini asoslangan. Afrosiyob ikki qismdan iborat bo‘lgan. Ichki shahar - ark 19 gektardan iborat bo‘lib, uning sharqiy tomonida saroy, g‘arbida diniy majmua qurilgan. Ular mustahkam mudofaaga ega bo‘lgan. Quyi shahar 200 gektarni egallagan. Quyi shaharning keng qismida hech qanday qurilma aniqlanmagan. Bu qismida aholi chorvalarini bosqinlar davrida saqlagan bo‘lishi mumkin. Afrosiyobdan mil.avv. VI-V asrlarga oid monumental saroyning izlari topilgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu Kvint Kursiy Ruf asarida tilga olingan Samarqand saprapining saroyi bo‘lishi mumkin. Axamoniylar davrida Afrosiyobning tarhida o‘zgarishlar qilinmagan, lekin qayta ta’mirlangan. Mil.avv.V asr oxirlarida Afrosiyobning mudofaa devorlari tashlandiq holga kelgan, bu unga ehtiyoj bo ‘lmaganligini ko‘rsatadi. Bu esa, axamoniylar imperiyasi siyosati natijasida o‘zaro urushlar kamayganligidan dalolat beradi. Afrosiyob haqidagi yozma ma’lumotlar mil.avv. IV asrning oxirlariga, ya’ni Sug‘diyonaga Aleksandr Makedonskiy hujumi davriga oiddir. Yunon tarixchilari asarida Sug‘diyonaning markaziy shahri “Maroqanda” deb nomlanib, u ikki qismdan “akropol” - yuqori shahar va “quyi shahar” dan iborat bo‘lganligi yozilgan. "Akropol” mustahkam mudofaa devori va handak bilan himoyalangan. Darvozasi janubiy tomonda bo‘lgan. Tashqi devorning uzunligi 70 stadiy, ya’ni 13 20 I BOB QADIMGI SUG‘DNNG O‘RGANILISH TARIXI VA GEOAGRAFIYASI 1.1. Markaziy Sug‘dning shaharsozlik madaniyati shakllanish jarayonlari O‘rta Osiyodagi eng qadimgi davlat uyushmalari haqida so‘z borar ekan, eng qadimgi shaharlarni ifodalovchi mustahkamlangan markazlarga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Chunki, eng qadimgi shaharlar dastlabki davlatlarning markazlari sifatida shakllanadi va bu masala ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan maxsus ko‘rib chiqilgan, hamda rivojlanish taraqqiyotining turli davrlari bilan belgilangan. Hozirgi kunga kelib olingan yangi ma’lumotlar asosida bu masalaga birmuncha aniqliklar kiritildi. Hususan, shuni alohida ta’kidlash lozimki, Qadimgi Baqtiriya va Sug‘diyona hududlarida I ming yillikning boshlariga oid eng qadimgi rivojlangan shahar harobalari uchramaydi, ilk temir davri shaharlarining rivojlanishi esa mil. avv. VII-II asrlarga oiddir. 40 Mil. avv. VIII asrning oxiri – VII asrga kelib qadimgi O‘zbekiston hududidagi manzilgohlar rivojlanishida jadallik bilan o‘zgarishlar boshlanib, Baqtriya, Marg‘iyona va Sug‘diyona hududlarida o‘zida shaharsozlik belgilarini (mustahkam devorlar, saroylar, burjlar, xandaqlar, devorlardagi o‘q otish yo‘laklari va boshqa) aks ettiruvchi manzilgohlarning soni 20 tadan ziyodroq. Asosiy manzilgohlar esa (maydoni 5 gektardan kam) qishloq qo‘rg‘onlari, uncha katta bo‘lmagan alohida qal’alar va dehqonchilik qishloqlaridan iborat. Shaharlar turiga kiritish mumkin bo‘lgan, kattagina qo‘rg‘onli mustahkamlangan manzilgohlar ayrim qadimgi dehqonchilik vohalarida (Surxon, Qashqadaryo, Zarafshon havzalari va boshqa) bitta yoki ikktadan ko‘p bo‘lmagan. Ilk temir davri Sug‘diyonada, alohida hududiy tartib guruhida bo‘lib markaz vazifasini bajargan bir necha manzilgohlar turlari mavjud edi. Bular maydoni 5 gektardan 15 gektargacha bo‘lib, tuman – voha markazi vazifasini bajaruvchi markazlar – Daratepa, Konimex, Chordara; maydoni 20 gektardan 80 gektargacha bo‘lgan viloyat markazlari vazifasini bajarishi mumkin bo‘lgan shaharlar – 40 Rtveladze E.V. va boshq. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. – Toshkent. Adolat, 2001. – 10-58 bb; 15 baqtriy tillardagi manbalarning rus tilidagi nashrlari asosida muammoni tadqiq etishga harakat qilish ham muhim hisoblanib, ushbu manbalarda Sug‘d konfederatsiyasi tarixiga maxsus bob yoki bo‘lim ajratilmagan bo‘lsa-da, ulardan muammoning ba’zi qirralarini yoritishda unumli foydalanish mumkin. 17 Baqtriy tili va ushbu til asosidagi yunon yozuvi (keyinchalik mil. avv. II-I asrlarda yunon alifbosi asosida baqtriyaliklar o‘z yozuvlarini ishlab chiqqanlar), sug‘diy til tarqalgan hududga qo‘shni bo‘lgan mintaqalardan biri hisoblanadi. Geografik joylashuviga ko‘ra, Sug‘dning janubiy hududlari ilk o‘rta asrlarda Toxariston (tarixiy Baqtriya) bilan chegaradosh bo‘lib, ushbu mintaqalar tarixi bir- biri bilan bog‘liq. 18 Ammo Sug‘d tarixi bilan bog‘liq ma’lumotlar ko‘pgina baqtriy manbalarda uchramaydi. Masalan, 1905-yil A. fon Le Kok tomonidan Tuyok daryosi (Turfon / Sharqiy Turkiston) vohasidan topilgan “Berlin eftalit parchalari” deb nomlanuvchi baqtriycha hujjatlar, Andre Marik tomonidan 1957 – 1959-yillarda Surx-Kotaldan topilgan kushonlar davriga oid baqtriycha diniy hujjatlar, 1962-yil Eski Termizning Qoratepa ibodatxonasi xarobalaridan topilgan diniy mazmundagi hujjatlar, sovet-afg‘on ekspeditsiyasi tomonidan 1973 – 1974-yilda Shimoliy Afg‘onistondagi Dilberjin shahar xarobasidan topilgan baqtriycha yozuv mashqi namunalarida Sug‘d konfederatsiyasi xususidagi ma’lumotlar uchramaydi. Ularning aksariyati diniy mazmunda. 19 Tarixiy Toxariston hududidan XX asrning 90-yillari davomida topilgan baqtriy tilidagi, mutaxassislar tomonidan asosan milodiy III-VII asrlarga oid deb taxmin qilingan hujjatlarning topilishi muhim voqea bo‘ldi. Eronshunos N. Sims Villyams tomonidan o‘rganilgan mazkur manbalar‚ asosan ingliz, qisman rus tillariga tarjima qilingan baqtriy hujjatlari boshqa tillarga to‘liq tarjima qilinmagan. Baqtriy tilli hujjatlarning ingliz tili tarjimalarining ayrimlari o‘zbek tilida ham e’lon qilindi. Mutaxassislar mazkur baqtriy hujjatlar 639, 678, 681, 702-yillarda 17 Raimqulov A.A. Katta Sug‘d – Sug‘diyona: tarixiy jarayonlar chorrahasidagi o‘lka. T.: “Iqtisod-Moliya”. 2017. 208 B. 18 Jo‘rayev N., Azizov A. Ijtimoiyot asoslari. Sivilizatsiyalar – ijtimoiy-madaniy jarayon. – Toshkent: Fan, 2003. 19 Аскаров А.А., Ширинов Т.Ш. Ранняя городская культура эпохыбронзы юга Средней Азии. – Самарканд: Институт археология АН РУз, 1993. 7 50 olov o‘tkazgich kanallari tutashtirib turadi. Bu kanallarning diametri 8 – 12 sm kattalikda. Shu davrga kelib bunday humdonlarning paydo bo‘lishi sopol pishirish texnologiyasida shu qadar katta to‘ntarish yasadi-ki o‘sha davrda yaratilgan xumdonlarni ishlash texnologiyasiga hozirga qadar birorta ham yangilik kiritilmadi. Bu sopol pishirish jarayonida sodir bo‘lgan katta inqilob edi. 61 Samarqand Sug‘dning markaziy shahari hisoblanib uning eng quyi madaniy qatlamlarni o‘rganish jarayonida yer sathidan 10-15 m. chuqurlikda miloddan avvalgi IX-V1I asr o‘rtalariga oid qo‘lda yasalgan rangli naqshli sopol idishlarning parchalari va 7 metr qalinlikdagi guvalasimon g‘ishtdan tiklangan mudofaa devor qoldiqlari topilgan. Uzunqirda uchta qurilish bosqichi aniqlangan. Uzunqir I davri mil. avv. IX asrning oxiri-VIII asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu davr sopol idishlarning faqat qo‘lda yasalganligi bilan ajraladi. Uzunqir II mil. avv. VII-VI asrlarga to ‘g‘ri keladi. Bu davrda charxda ishlangan sopol idishlar paydo bo‘lgan. Silindrokonus shaklli xum va xumchalar, tog‘ora va bikonik shakldagi kosalar topilgan. Ba’zida ularning gardishi aylanasi bo‘ylab tiniq jigarrang angob berilgan. Xum va xumchalar to‘lqinsimon yoqali ishlangan. 62 Sug d kulolchiligi, O rta Osiyo hududidagi qadimgi sug diyliklarʻ ʻ ʻ madaniyatining bir qismi sifatida ajralib turadi. Sug d, hozirgi O zbekistonning ʻ ʻ Samarqand, Buxoro va Toshkent viloyatlarini qamrab olgan hududda joylashgan qadimiy madaniyat bo‘lib, miloddan avvalgi 6-5 asrlarga borib taqaladi. Sug diylar ʻ kulolchilik va keramika san’ati bilan mashhur bo‘lgan. Sug d kulolchiligida asosan tabiiy materiallar, masalan, loy, shag‘al va ʻ boshqa tabiiy minerallar ishlatilgan. Ularning mahsulotlari, asosan, kundalik hayotda foydalanish uchun yaratilgan idishlar, chashkalar, kosalar, suzish idishlari va dekorativ buyumlar bo‘lgan. Sug d kulolchiligida ishlatilgan texnikalar, asosan, ʻ hunarmandlarning o z vaqtida rivojlangan texnologiyalari asosida yuzaga kelgan. ʻ 61 Isomiddinov.M.X. Sopolga bitilgan tarix. T.: ,, FAN”., 1993 62 Egamberdiyeva.N.A., Arxeologiya. Toshkent-2022 35 FOTOALBOM Yerqo‘rg‘on yodgorligi Afrosiyob yodgorligi Uzunqir yodgorligi 46 VII–VIII asrlarda Sug‘d siyosiy va ijtimoiy tuzilmada katta o‘zgarishlarni boshdan kechiradi, bu moddiy madaniyatda, ayniqsa kulolchilikda o z ifodasiniʻ topgan. Asosan qazishmalardan olingan sopol majmualar bilan ifodalangan oldingi davrdan (V-VII asrlar) farqli o‘laroq, keyingi davr ma’lumotlari badiiy va hunarmandchilik an’analari evolyutsiyasini batafsilroq kuzatish imkonini beradi. VII-VIII asrlardagi kulolchilik Sug‘d jamiyatidagi o‘zgarishlarning muhim ko‘rsatkichiga aylanadi. KKulolchilik va haykaltaroshlikni o‘rganish maishiy va hunarmandchilik ishlab chiqarishining o‘zaro ta’sirini tahlil qilishga, shuningdek, kulolchilik shakllarining shakllanishiga an’ana va modaning ta’sirini ochib berishga yordam beradi. Masalan, idishlar shaklidagi o‘zgarishlar aholining didi qanday o‘zgarganligini va ularning yangi iqtisodiy sharoitlarga qanday moslashganligini ko‘rsatishi mumkin. Muhim jihati shundaki, ayrim hududlarda bozor munosabatlariga tobora ko‘proq singib ketgan uy kulollari saqlanib qolgan. Bu mahalliy urf-odatlar mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi, lekin ayni paytda tashqi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Keramika tobora bezakli bo‘lib boradi: ilgari boylik belgisi bo‘lgan qizil angob o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlaydi va metall buyumlarga taqlid qiluvchi yanada murakkab naqsh va shakllarga o‘z o‘rnini bosadi. VII asr oxiriga kelib, Sug‘dda yangi uslubga o‘tish kuzatiladi, u yerda diqqat- e tibor bezaklilik va shakllarning murakkabligiga o‘tadi. Piyolalar choynaklarga ʼ almashtiriladi, va naqsh tobora ko‘proq hashamatli bo‘lib boradi. Bu sug‘diylarning madaniy ufqlarining kengayishi va amaliy san atda turlichalikka ʼ intilishini ko‘rsatadi. Shunday qilib, keramikani o‘rganish nafaqat Sug‘dning material madaniyatidagi o‘zgarishlarni kuzatishga, balki mintaqada VII–VIII asrlarda ro‘y bergan kengroq ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tushunishga imkon beradi. 60 Miloddan ilgarigi ming yillik boshlarida O‘rta Osiyoning asosiy yirik dehqonchilik vohalari – Farg‘ona va Toshkent vodiylari Zarafshon, Qashqadaryo vodiylari, Surxondaryo va Shimoliy Afg‘oniston, Janubiy Turkmaniston va 60 https://society.uz/uz/news/detail/news/2101 33 bo ylab muntazam xalqaro karvon savdosini tashkil etganlar. So g d bu davrlardaʻ ʻ ʻ bekliklar va erkin shaharlar hamdo stligidan iborat bo lgan va ular orasida ʻ ʻ Samarqand , Maymurg ʻ , Kesh , Naxshab , Ishtixon , Kushaniya , Buxoro , Amul va Andxoy ajralib turgan. Xitoygacha bo lgan butun yo l bo ylab, janubdagi ʻ ʻ ʻ Xotan va Sharqiy Turkiston orqali Lob Nor va Yettisuv shimoligacha so g d mulkiy ʻ ʻ hududlari tarkib topgan va ular XII asrgacha mavjud bo lgan. So g dlarning Turon ʻ ʻ ʻ va Xitoydagi eng yirik mulklari ularning alohida jamoalar bo lib yashagan Kucha, ʻ Chanan, Lanchjou, Dunxuan, Loyan kabi shaharlarda mavjud bo lgan. ʻ 7 IV asrda Dunxuanning o zida so g d jamoasi taxminan 1000 kishidan iborat ʻ ʻ ʻ bo lgan. Samarqandning sharqiy darvozalari „Xitoy“ nomi bilan ataladi. Xalqaro ʻ savdo aloqalari Samarqand, Paykend va boshqa yirik shaharlardagi boy so g d ʻ ʻ uylari tomonidan nazorat qilinar edi. Ular o z vositachilari orqali kreditlar ʻ berishgan, savdo kelishuvlarini boshqarishgan. Tan sulolasi tarixida qayd etilishicha, Kan hukmdorligida „yangi tug ilgan o g il chaqaloq shirinso z bo lishi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hamda pulni mahkam ushlashi uchun uning tiliga tosh asal, kaftlariga esa yelim surtilgan. 20 yoshga to lgan erkak xorijga ketgan va qaysi joyda manfaat ko rsa, ʻ ʻ o sha yerga borgan“. Olis safarlar, Chin, Hindiston, Eron, Kichik Osiyo xalq ʻ hunarmandchiligi va an analari bilan tanishuv orqali G arb va Sharq yutuqlarini ʼ ʻ o zida mujassam etgan noyob va ochiq so g d madaniyati shakllangan. ʻ ʻ ʻ 8 Markaziy Osiyo o‘z geografik joylashuviga ko‘ra Yevrosiyo materigining azaliy sivilizatsion jarayonlar kesishadigan eng qulay hududi hisoblanadi. Aynan shu hududdan Buyuk Ipak yo‘lining o‘tishi ham tasodifiy hol emas edi. Buyuk Ipak yo‘li turli sivilizatsiyalararo madaniy uyg‘unlikni vujudga keltiradi. Qadimdan to XII asrga qadar Markaziy Osiyoda uchta yetakchi etnos muhim o‘rin tutgan. Bular xitoylar, turklar va sug‘dlardir. Ushbu uch etnos o‘rtasida kechgan siyosiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlar orasida turk va sug‘d etnoslararo munosabatlar keyingi asrlardagi etnik shakllanishlarga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Tadqiqotchilar tarixda miloddan avvalgi IV-III asrlardayoq 7 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari -T.: Sharq, 2001. 13. Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarai Turk. T., 1992. 8 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000. 4 Sug‘d hududi Sug‘d podshohining saroyi Sug‘d podshohi saroy harobasi 47 29. Массон М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с 30. древнейших времен. – Т., 1973. 31. Афрасиаб. Вып. 3. – Т., 1974. 32. Афрасиаб. Вып. 4. – Т., 1975 33. Кабанов С.К. Нахшаб на рубеже древности и средневековья. – Т., 1977. 34. Мухемаджанов А.Р. История орошения Бухарского оазиса (с древнейших времен до начало ХХ в.). – Т., 1978. 35. Kабанов С.К. Культура сельских поселений Южного Согда III-VI вв.Т., 1981. 36. Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Х. Еркурган (стратиграфия и периодизация). – Т., 1984 37. Henning W.B. The date of the Sogdian Ancient Letters // BSOAS, 1948, vol. XII. Pt. 3-4, p. 601-615; Чугуевский Л.И. Новые матералы к истории согдийской колонии в районе Дуньхуана // СНВ, вып. X, 1971, с. 147; Лившиц В.А., Хромов А.Л. Согдийский язык. В кн. Среднеиранские языки. –М.: Наука, 1981, с. 348 III. Internet saytlar va resurslar: 1. https://society.uz/uz/news/detail/news/2101 2. https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/AVESTA.html 3. https://cyberleninka.ru/article/n/avesto-da-ta-lim-tarbiyaga-oid-fikrlar- 4. https://www.samdu.uz/uz/news/32696 iLK o‘RTA ASRLARDA SUG‘DIYONA 45 Qadimgi Sug‘d arxeologiyasi MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………………… 4-1 7 I BOB. QADIMGI SUG‘DNING O‘RGANILISH TARIXI VA TABIIY GEOAGRAFIYASI………………………………………………………………..18-34 1.1. Markaziy Sug‘dning shaharsozlik madaniyatining shakllanish jarayonlari……………………………………………………….…………………..17-27 1.2. Qadimgi Sug‘d shaharsozligining o‘rganilish tarixi………..…………………..28-34 II BOB. QADIMGI SUG‘DDA MODDY MADANIYAT……………………….35-42 2.1. Sug‘d kulolchiligi………………………………………………………………35-38 2.2. Sug‘dda qurilish va me’morchilik……………………………………………...39-42 XULOSA…………………………………………………………………………..43-44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….45-47 FOTOALBOM……………………………………………………………………..48-55 arxeologik topilma bo‘lib, ular ko‘pincha, hukmdor yoki yirik amaldorlarga aloqador yodgorliklarda uchraydi. Odatda, teri yoki qog‘ozga yozilgan hujjat rulon shaklida o‘ralib, ma’lum joyidan teshilgan. Teshikdan ip o‘tkazib, ipning ikki uchi pishitilgan xom loyda birlashtirilgan. So‘ngra loyga muhr bosilgan. Loy qurigach esa hujjat kerakli manzilga jo‘natilgan. Har bir bullada muayyan tasvir bo‘lgan. Kofirqala’adan topilgan bullalarda odamlar tasviri, hayvonlar va qushlar tasviri, tamg‘a yoki har xil geometrik tasvirlar tushirilgan. Odam boshi tasvirlangan bullalarda yozuv bitilgan bo‘lib, tasvir anchayin aniq ifodalangan. Ushbu bullalarni tahlil qilgan olimlarning fikricha, bu tasvirlarda hukmdor, vazir va yirik amaldorlarning qiyofasi aks ettirilgan. Samarqand qadimiy tarixiy va me’moriy yodgorliklari tufayli butun dunyo tan olgan haqiqiy muzey shahriga aylandi. Shu bois respublika hukumati qarori bilan 1982 -yilda Samarqandning Afrosiyob shahristoni, o‘rta asrlarda bunyod etilgan me’moriy yodgorliklar va XIX-XX asrlarda qurilgan ―Yangi shahar dagi binolar,‖ tarix va o‘lkashunoslik muzeylari asosida ―Samarqand davlat birlashgan tarixiy- me’moriy muzey qo‘riqxonasi tuzildi. O‘sha yili shaharning tarixiy qismini ‖ muhofazalash chegaralari belgilandi. 65 Samarqandda 73 ta yirik tarixiy-me’moriy yodgorliklar mavjud bo‘lib, bulardan: Registon ansambli, Shohi Zinda ansambli, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek rasadxonasi, Bibixonim jome masjidi, Ruhobod maqbarasi, Abdidarun majmuasi, Hoja Ahror masjidi, Hazrati Xizr masjidi va boshqalar saqlangan. 66 Sho‘rolar davrida shaharning yevropaliklar yashaydigan qismi obod qilindi, aholisi ham ko‘chib keluvchilar hisobiga ortib bordi. Eski shahar qismi esa o‘z holicha tashlab qo‘yildi, ko‘p me’moriy yodgorliklar qarovsiz qolib, xaroba holiga kelib qoldi. O‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan Abu Mansur al- Moturidiy as-Samarqandiy dafn etilgan Chokardiza qabriston hududida Moturidiy 65 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самарқандского Согда. – Т., 2002. 66 Wikipedia.uz 38 Sangirtepa, Yerqo rg on sh. harobalari o rnida bo lgan qad. shaharlar Sug d xalqiʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shaharsozligining ilk yirik markazlari edi. Sug‘dlar uzoq muddat turli saltanatlar tarkibida bo lib kelgan. ʻ Xususan, ahamoniylar , yunonlar ,kushonlar, xioniylar , eftaliylar , kidariylar , Turk xoqonligi tarkibida bo lgan. ʻ 32 Gerodot esa so‘g‘diylarni ikki marotaba – Ahamoniylar davlatining XVI satrap o‘lkasidagi xalqlarni sanab o‘tganda va forslarning qo‘shinlari safida jangchi – so‘g‘diylarning o‘rnini ko‘rsatib berganda tilgan olgan. Ammo tarixchi So‘g‘d shaharlari, daryolari, tog‘lari, hududiy chegaralari haqida bizga hech qanday ma’lumotlar qoldirmagan. 33 So‘g‘diyonadagi alohida joylarda, viloyatlar, qal’alar – Nautaka, Ksenippa,Maroqanda, Bagi, Basileya – “podsho shahri”, Politemet-Zarafshon, “Oksiart, So‘g‘d qoyasi” va boshqa xabarlar shular jumlasidandir. Bu ma’lumotlar asosida turli fikrlarga ega bo‘lish mumkin. 34 Dastavval, mill. avv. IV asrga kelib, sug‘diylarning hududiy joylashuvi, ularning yashash uchun foydalangan asosiy yerlarining chegaralari, daryo vohalari va viloyatlari aniqroq ko‘rinadi. Ammo, bu jarayonning tarixiy an’analari – sug‘diylarning yoyilishi, o‘troq vohalarining paydo bo‘lishi va shu joylarda yirik shahar markazlariga asos solinishi yanada qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ilk temir davri Sug‘diyonada, alohida hududiy tartib guruhida bo‘lib markaz vazifasini bajargan bir necha manzilgohlar turlari mavjud edi. Bular maydoni 5 gektardan 15 gektargacha bo‘lib, tuman – voha markazi vazifasini bajaruvchi markazlar – Daratepa, Konimex, Chordara; maydoni 20 gektardan 80 gektargacha bo‘lgan viloyat markazlari vazifasini bajarishi mumkin bo‘lgan shaharlar – Uzunqir, Yerqurg‘on, Xo‘ja Bo‘ston; bir necha viloyatlar markazi vazifasini bajaruvchi shaharlar – Afrosiyob (Maroqanda) va Buxoro kabilardir. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, hunarmandchilik muassasalari yirik manzilgohlar ichida markazlashib boradi. 35 32 Ishoqov M., Unutilgan podsholikdan xatlar, T., 1992; 33 Sanayev I. XIX asrning 2-yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi adabiy muhiti. S. :Fan, 2001 34 Eshov B.J. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. Darslik. -T., Fan va texnologiya, 2008. 35 https://kun.uz/uz/03856730 12 km.ni tashkil qilgan. Yozma manbalardagi bu ma’lumotlar arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘z isbotini topgan. Shuningdek, ark hududidan katta miqdorda yongan don qoldiqlar topilgan. Bu mil.avv. IV asrning uchinchi choragi davriga oidligi aniqlangan. Tadqiqotchilar fikricha, bu don ombori yunon-makedonlarga tegishli bo‘lib, mil.avv. 329-yilda Maroqandni Spitamen qamal qilgan paytda yoqib yuborilgan bo‘lishi mumkin. Ellinizm davrida Afrosiyobning qayta ta‘mirlanishi jarayonida bir qator o‘zgarishlar qilingan. Birinchi navbatda baland fundament qurilib, uning ustiga ikki yo‘lakli mudofaa devor kvadrat shaklidagi g‘ishtlardan qurilgan. Yirik minoralar o‘rniga simmerik shakldagi pilyastrlar, o‘q shaklidagi shinaklar, ba’zida yolg‘on shinaklar o‘rnatilgan. 42 YERQO‘RG‘ON. Qadimgi Sug‘d madaniyatining arxeologik yodgorliklari uzoq vaqt qariyb o‘rganilmay kelindi. Gap shundaki Sug‘dlarning Samarqand va Buxoro kabi asosiy madaniy markazlari ming yillar mobaynida o‘z joyini o‘zgartirmay yangi sharoitlarga moslashib keldi. Shahar qurilishi va obodonchilik ishlari jadal sur’atlar bilan olib borilgan amaliyot o‘rta asrlarda bu shaharlar asosida yotgan antik me’moriy inshootlar va madaniy qatlamlarning vayron etilishiga olib keldi. Yerqo‘rg‘on harobalari joylashgan yerda bir paytlar ko‘rk to‘kib turgan qadimiy shahar Naxshab yoki Qarshi vohasining eng birinchi poytaxti bo‘lgan. Yerqo‘rg‘on ikki qator mustahkam devor qurshab turgan. Qazishmalar natijasida ushbu shahar birinchi devori dastlab mil.avv. VI asrlarda tiklangan, demakki, bu shaharning Yoshi ikki yarim ming yildan kam emasligi aniqlandi. Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan keying davrda shaharning ikkimnchi tashqi devori qurilgan. Ko‘p yillik qazishmalar natijasida bu joydan shahar va butun voha hukmdorining saroyi, shahar ehromo, dahma, maqbara, kulollar, temirchilar va boshqa mahallalar qoldiqlari topildi. Bu qadimiy shahar ko‘pgina obyektlarining hozircha faqat ustki qatlami ochilgan. 43 42 Eganberdiyeva.N.A. Arxeologiya darslik. Toshkent-2022. B-117 43 R.H.Sulaymonov. Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari. T.: ,,Ma’naviyat” 2004. B-10- 11 21 «Samarqand sayqali ro‘yi zaminast» [Samarqand yer yuzining sayqali (jilosi)] behuda aytilmagan. Amir Temur Samarqandni o‘zgacha mehr bilan qadrladi, obod qildi, dunyoning sayqaliga aylantirdi. «Samarqand» so‘zining kelib chiqishi to‘g‘risida bir qancha taxmin va gipotezalar mavjud. Sharq mualliflari «Samarqand» so‘zining birinchi qismi, ya’ni «Samar» so‘zi shu shaharga asos solgan yoki shaharni bosib olgan kishining nomi deb hisoblab, bir qancha sun’iy ta’riflarni taklif etdilar. Biroq tarixda bunday ismli kishi to‘g‘risida ma’lumotlar aniqlanmagan. So‘zning ikkinchi qismi «kent» (qand)- qishloq, shahar degan ma’noni bildiradi. Ba’zi yevropalik olimlar, bu nom qadimdan qolgan, sanskritcha «Samarya»ga yaqin, ya’ni «yig‘ilish, yig‘in» so‘zidan kelib chiqqan deb izohlaydilar. Antik mualliflarning asarlarida shahar Marokandadeb atalgan. Bu haqiqatga ancha yaqin bo‘lib, Marokanda - Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir. 69 69 5 Самарканд 2750. – Т ., 2007. 40 53 XULOSA Qadimgi So‘g‘d tarixi haqidagi bilim va ma’lumotlar, tarixiy dalillar uzoq yillar mobaynida to‘plangan. Ularning aksariyati qadimiy Sharq va G‘arb manbalariga, XIX-XX asr boshlaridagi sayyohlarining ma’lumotlariga asoslangan. XIX asrning 80-yillaridan boshlab So‘g‘d hududida olib borilgan keng miqyosli arxeologik tadqiqotlar bu shaharning qadimiy va ilk o‘rta asrlar tarixi, madaniyatini butunlay yangicha yoritish, uning shakllanish va rivojlanish tadrijini kuzatish imkonini berdi. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida So‘g‘d haqidagi yozma manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bilan arxeologik topilmalar qiyoslanib, quyidagicha xulosaga kelindi. Birinchidan, So‘g‘d tamadduni Zarafshon va Qashqadaryo daryolari oralig‘ida vujudga kelgan O‘rta Osiyodagi madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lgan hamda ko‘p asrlik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Ikkinchidan, Zarafshon daryosining yuqori oqimidagi dastlabki manzil- gohlar tosh davridayoq vujudga kelib, bu yerda qadimdan insonlar yashay bosh- laganligini mintaqada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar tasdiqlaydi. Uchinchidan, Mil.avv. IX-VIII asrlardan ilk shaharsozlikka xos bo‘lgan xu- susiyatlarni o‘zida jam qilgan va qadimiy tarixiy manbalarda viloyat yokishahar nomlari bilan kirgan, baland mudofaa devori va keng xandaq bilan o‘rab olinadi (bu xil manzilgohlar mil.avv. I ming yillik boshidan O‘rta Osiyoning dehqonchilik qilinadigan viloyatlariga xosdir). To‘rtinchidan, umumso‘g‘d madaniyati deb atalgan madaniyat yaratgan qadimiy so‘g‘diylar hozirgi uch viloyat hududida – Samarqand (Markaziy So‘g‘d), Qashqadaryo (Janubiy So‘g‘d), Buxoro (G‘arbiy So‘g‘d) da o‘zaro birlashib va to‘xtovsiz taraqqiy etib borib, o‘z davrida kattagina tarixiy viloyatga aylangan. Beshinchidan, So‘g‘dning Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashganligi ilk davrlardan boshlab hunarmandchilik tarmoqlari (kulolchilik, temirchilik, misgarlik, zargarlik, zardo‘zlik, shishasozlik, kandakorlik, badiiy kashtachilik va h.k.) va savdo-sotiq ishlarining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 41 qurilishida guvalasimon va to‘g‘ri to‘rtburchakli (45x25x10, 45x27x9, 50x34x9 sm) xom g‘ishtlardan foydalanganlar. G‘ishtlarda oldingi davrga xos tam g‘alar bosilgan. Hokim qarorgohida yangi binolar bunyod qilingan. Yodgorlikda ibodatxona, ark, aholining turar-joylari, hunarmandchilik ustaxonalarining izlari, ko‘chalar topilgan. Ko‘ktepa mustahkam mudofaa devorga ega bo‘lib, handak bilan himoyalangan. Qadimgi shahar ichki va tashqi mudofaa devorlariga ega bo‘lib, devorlar o‘rtasida bo‘shliq bo‘lgan. Mudofaa ko‘tarma devor (val) bilan ham mustahkamlangan. Shahar darvozasi egarsimon tarzda bo‘lib, ichki shaharning devorlarining markazida qurilgan. Janubiy devor markazidagi darvoza boshqa darvozalarga nisbatan katta hajmda qurilgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu darvoza orqali markaziy binoga kirilgan. Shuningdek, janubiy va shimoliy devorlarning yon tomonlarida kichik hajmdagi darvozalar ham bo‘lgan. Bu darvozalar piyodalar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Ichki shaharning markaziy qismida ark joylashgan. Uning ikki yon tomonida kichik bino izlari topilgan bo‘lib, tadqiqotchilar uni ibodatxona bo‘lishi mumkin deb hisoblaydilar. Aholining turar joylari ichki shaharning devorlari bo‘ylab joylashgan. Shimoliy devor tomondan shaharni suv bilan ta’minlovchi — akveduk qurilgan. Shaharga suv Zarafshon daryosidan chiqqan Bulungur kanalidan sopol quvurlar orqali olib kirilgan. Tadqiqotchilar Ko‘ktepani Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri, Sug‘d hukmdorlarining rezidensiyasi bo‘lgan deb ko‘rsatadilar. Ko‘ktepa tadqiqotchilar fikricha, qadimgi mualliflar tilga olgan sug‘dyonadagi “Basileya”, ya’ni “podsho shahri” bo‘lishi mumkin. Mil.avv. 328-yilda Spitamen Maroqanda qamalidan so‘ng Sug‘diyonanining shimoliga, ya’ni basileyiya - Ko‘ktepaga chekingan. Ko‘ktepa IV ilk ellinistik davrga oid bo‘lib, Aleksandr Makedonskiy hujumidan keyin vayron etilgan qal’ada qayta qurilish ishlari olib borilgan. Bu davrda mudofaa devori orasida yo‘lak qurilgan. Ta’mirlash ishlarida kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi g‘ishtlardan foydalanganlar. Ko‘ktepa yodgorligi mil.avv. III asrlarda tashlab ketilgan, qayta tiklanmagan. 19 1.2. Qadimgi Sug‘d shaharsozliginin o‘rganilish tarixi Tarixiy-huququy va arxeologik tadqiqotlar sug‘orma ziroatchilik, metallurgiya, hunarmandchilik, dastlab ayirboshlash, so‘ngra pul, quyma shaklidagi savdoda o‘z aksini topgan yetarlicha rivojlangan iqtisodiyot paydo bo‘lganda, tegishli ijtimoiy guruhlar va sinflar ajralib chiqqan holda mulkiy tabaqalashuv yuzaga kelganda, monarx boshchiligida jamiyatning murakkab iyerarxiyasi, meros qilib qoldirish huquqi qaror topgach va davlatni boshqarish uchun har xil huquqiy hujjatlar tuzishga ko‘maklashuvchi yozuv paydo bo‘lgachgina davlatchilikning birlamchi shakllari paydo bo‘lishi to‘g‘risida so‘z yuritish mumkinligini ko‘rsatadi. 50 Quyi Mesopotamiya (Shumer va Akkad), Misr va Sharqiy O‘rta dengizning miloddan avvalgi IV mingyillik oxiri - miloddan avvalgi IV mingyillik boshlarida paydo bo‘lgan eng ilk davlat tuzilmalarini tavsiflovchi uncha to‘liq bo‘lmagan asosiy belgilar mana shulardan iborat 51 . Eng qadimgi shahar davlat birlashmalarining birlamchi namunalari hi- soblanadi. Egallab turgan xududiga ko‘ra juda oz joyga joylashgan Shahar- davlatlar ho‘jalik, siyosiy va diniy markazlar hisoblangan. Masalan: Quyi Mesopotamiyada atigi 1000 kv.km maydonda bir nechta shahar-davlatlar: Uruk, Larsa, Lagash, Ur joylashgan. Uruk bilan Lagash o‘rtasidagi masofa atigi 24 kilometrni tashkil etgan. Keyinchalik bosqinchilik urushlari natijasida ushbu shahar-davlatlarning despotik hokimiyat tizimi o‘rnatilgan, bir necha yuz kvadrat kilometrga yoyilgan yagona, nisbatan katta podshohliklarga birlashtirilishi yuz bergan. Ushbu ilk podshohliklar so‘ngra qo‘shni podshohliklarning zo‘rlik bilan bosib olishi natijasida juda katta hududni egallagan monarhiyalarga aylangan. Davlat taraqqiyoti mantig‘i va muayyan sharoitlar ularning ba’zilarini bir necha qit’alar hududiga yoyilgan ulkan jahon imperiyalarga aylantirgan. Buning yorqin misoli Ahamoniylar imperiyasidir. Ushbu imperiya tarkibiga Osiyo, 50 Sogdiyskiye tekstysgory Mug. Chteniye, perevod, kommentariy. Vypusk II. Yuridicheskiye dokumenty i pis’ma. Chteniye, perevod i kommentarii V. A. Livshitsa. M., 1962 51 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2001; Афрасиаб . Вып . 1. – Т ., 1969; Афрасиаб . Вып. 2. – Т., 1973; Афрасиаб. Вып. 3. – Т., 1974; Афрасиаб. Вып. 4. – Т., 1975; Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850; Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии // Отв. Ред. Г.А. Кошеленко. – М., 1985; 26 52 joyida uning g‘arbiy va shimoli-g‘arbiy tomonlarida amalga oshirilgan shurf ishlari natijasida biror bir yangi malumot qo‘lga kiritilmagan, lekin ularning natijasida yodgorliklarning ushbu qismida yashash joylari bo‘lganligi, gumus va kul qatlamlar esa ushbu joydan mol saqlash uchun qo‘ra sifatida foydalanganligini ko‘rsatadi. Sangirtepadagi arxeologik-strategrafik tadqiqotlar natijasida manzilgohning shakllanish tarixi, uning o‘zlashtirilishi va tashlandiq holga kelish bosqichlari aniqlandi. 46 Sangirtepa mustahkam va qalin devorlar bilan o‘ralib, mahalliy hukumdor qarorgohiga aylanadi. Arexologik ma’lumotlarning dalolat berishicha mil.avv IVIII asrlarga kelib Sangirtepada hayot to‘xtaydiki, tashlandiq va tushkunlik holatlari ham buni ta’sdiqlaydi. Bu turdagi yodgorliklar ilk temir davrida Marg‘iyona, Baqtriya va So‘g‘diyonada keng tarqalgan ko‘p xollarda ular uncha katta bo‘lmagan hududlari egallagan, lekin ularning mudofa devorlari bilan o‘ralganligi kuzatiladi bu belgi harbiy strategik ahamyatini bildiradi. Xuddi shunday belgilar Sangirtepada ham xos bo‘lib, uni ham yirik shahar qo‘rg‘oni bo‘lgan yodgorliklar toifasiga kiritish mumkin. A.Sagdullayev va N.I.Krasheninnikovalarning fikriga ko‘ra o‘z davrida Uzunqir va umuman viloyatning nomi Nautaka deb atalgan. 47 Bu hududlarda olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlarining natijasini quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: Qashqadaryo vohasi antik davri madaniyatining tadrijiy taraqqiyotida muhim ma’muriy iqtisodiy, siyosiy-madaniy markaz bo‘lib kelgan. Uning tarixiy ildizlari ilk temir asriga – mil.avv. VIII – VII asrlarga tutash bo‘lib, Uzunqir, Podayotoqtepa, Sangirtepa, Yerkurg‘on shaharlari kengroq o‘rganilib, O‘zbekistonning janubiy viloyati bo‘lgan Qashqadaryo vohasi tarixi kengroq yoritildi. 46 Qadimgi Qarshi, O rta Osiyo shaharsozligi va madaniyati tarixi, Drevpiy Karshi, Istoriya kulturt i Iʻ radostroitelstva Sredney Azii, Karshi, 1999; 47 Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma -T.: Universitet, 2004. 24 shaharlarning shakllanishidagi keyingi bosqich - ikkinchi sivilizatsion taraqqiyot - mil.avv. VIII-VI asrlarda yuz bergan. Bu davrda yirik shaharlar Sug‘diyona hududida Ko‘ktepa, Afrosiyob, Yerqo‘rg‘on yodgorliklari vujudga kelgan. Ular dastlab qishloq sifatida o‘zlashtirilib, yirik shaxarlarga aylangan. Bu qadimiy shaharlar atrofida aholi bugungi kungacha yashashda davom qilib kelmoqda. KO‘KTEPA. Samarqand Sug‘didagi ilk shahar Ko‘ktepa yodgorligi hisoblanadi. U Samarqanddan 30 km. shimolda, Chelak shahri yaqinida joylashgan bo‘lib, 1988-yilda topilgan. Yodgorlik Shamot va Chandir qishloqlari oralig‘ida Bulung‘ur kanalining o ‘ng tomonidagi tabiiy tepaliklar ustida joylashgan. Ko‘ktepa noto‘g‘ri kvadrat shakliga o‘xshash bo‘lib, 2 ta mudofaa devori bilan o‘ralgan. Birinchi mudofaa devori hududi 23 ga.ni, ikkinchi mudofaa devori hududi 100 ga.ni tashkil etgan. Tashqi shahar hududi asosan bo‘sh yerlardan iborat bo‘lib, ba’zi joylardagina imoratlarning izlari topilgan. Ko‘ktepa yodgorligining to‘rtta qurilish bosqichi aniqlangan. M.lsamiddinovning davriy sanasiga ko‘ra, Ko‘ktepa I davri mil.avv. IX-VIII asrlarga oid. 2006-2008-yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Ko‘ktepa I davrining 3 ta fazasi va 2 ta inqroz davri aniqlangan. Birinchi faza davriga oid madaniy qatlamlarda bir necha o‘rasimon chuqurchalar topilgan. Ularning diametri 1,2 metr bo‘lib, chuqurligi 3 m. gacha bo‘lgan. Lekin bu o‘ralarning funksiyasi aniq aytilmagan. Lekin ikkinchi fazada bu o‘ralarga yaqin 20-30 sm. qalinlikda paxsadan va guvalasimon g‘ishtlardan devor bilan qurilgan xona va yo‘lakning izlari aniqlangan. Lekin qurilmaning tarhi aniqlanmagan, chunki qurilmalar suv ostida qolgan. Uchinchi fazada ilgari qurilgan binoning ustidan qurilgan bir necha qurilmalar topilgan. Devordan sharq va g‘arb tomonidan katta 5 ta o‘ra aniqlangan. O‘rganilgan o‘raning chuqurligi 2,50 m., diametri 1,50 m. bo‘lgan. O‘raning devorlari bo‘ylab turli hajmdagi toshlar o‘rnatih chiqilgan. Boshqa bir o‘raning hajmi 3.50x2.50 m bo‘lib. chuqurligi 1,50 m.ni tashkil qilgan. Tadqiqotchilar fikricha. bu o‘ralardan devor tiklash uchun toy olingan. Keyinchalik esa, faqat shu o‘ra oxiq-ovqat saqlash uchun, qolganlari axlat uchun ishlatilgan. Bu davrga oid bir necha yertoialarning izlari aniqlangan. 17 hududlarda bog‘lar va dalalarning izlari aniqlangan. Bu esa, aholining bog‘dorchilik, dehqonchilik bilan shug‘ullanganliklaridan darak beradi. Uzunqir qal’asi Qashqadaryo viloyatidagi Sho‘robsoy sohilida joylashgan. Uzunqir Janubiy Sug‘dning ilk shaharlaridan biri bo‘lib, Nautaka viloyatining yirik harbiy istehkomi bo‘lgan. Uzunqirda uchta qurilish bosqichi aniqlangan. Uzunqir I davri mil. avv. IX asrning oxiri-VIII asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu davr sopol idishlarning faqat qo‘lda yasalganligi bilan ajraladi. Uzunqir II mil. avv. VII-VI asrlarga to ‘g‘ri keladi. Bu davrda charxda ishlangan sopol idishlar paydo bo‘lgan. Silindrokonus shaklli xum va xumchalar, tog‘ora va bikonik shakldagi kosalar topilgan. B a’zida ularning gardishi aylanasi bo‘ylab tiniq. Uzunqir III mil. avv. V-IV asrlar bilan belgilangan. Bu davrda mudofaa devori qayta tiklangan. Uning qalinligi 4,65 m. bo‘lgan. Qal’a devorlari bo‘ylab aholi turar joylarning izlari aniqlangan. 59 II BOB QADIMGI SUG‘DNING MODDIY MADANIYATI 2.1. Sug‘d kulolchiligi 59 Egamberdiyeva.N.A., Arxeologiya., Toshkent-2022 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Mirziyoyev. Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. -T.: O‘zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston, 2017. T.: 3. SH. Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik o‗zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz . Toshkent - «O‗zbekiston» - 2016 4. SH. Mirziyoev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent - «O‗zbekiston» - 2017 5. Fuqarolar O‗zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir. O„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 49-modda. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar: 1. Abdulazim Somiy. Tarixi salotini mangitiya. "Sharq yulduzi". 1993 2. Egamberdiyeva.N.A. Arxeologiya darslik. Toshkent-2022. 3. Eshov B.J. O‘rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. O‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2006. 4. Eshov B.J. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. Darslik. -T., Fan va texnologiya, 2008 5. Eshov B.J. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent, Ma’rifat. 2009. 6. Is’hoqov M., Unutilgan podsholikdanxatlar, T., 1992;Eshov B., Sug diyonaʻ tarixidan lavhalar 7. Ibrogimov.R., Arxeologiya, T.: ,, Fan” 2022 8. Isomiddinov.M.X. Sopolga bitilgan tarix. T.: ,, FAN”., 1993 43 shaharning maydoni 219 gektardan iborat bo‘lib, u mudofaa devorlari bilan o ralgan edi. Yunon tarixchilarining ma’lumotlariga qaraganda, Maroqandaningʻ uzunligi 11 km ga yaqin bo‘lgan tashqi devori va qo rg oni bo‘lgan. ʻ ʻ 4 So g diyonaning markaziy shaharlari qatoriga Qarshi atrofidagi Yerqo rg on, ʻ ʻ ʻ ʻ Qashqadaryoning sharqiy qismidagi Uzunqir yodgorliklarini ham kiritish mumkin. Bu yodgorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar qadimgi So g diyona ʻ ʻ aholisining xo jaligi va madaniyatini chuqurroq o rganish imkonini beradi. ʻ ʻ „Avesto“ ning „Yasht“ kitobida tilga olingan „So g d makoni Gava“ - ʻ ʻ So gdiyonaning eng qadimgi viloyati bo‘lishi mumkin. Ba zi ma lumotlarga ko ra, ʻ ʼ ʼ ʻ Gava (Gau) – „buqa“, „poda“ degan ma nolarini bildirib, u Qashqadaryo vohasi ʼ bilan bog‘lanadi. Bu so z viloyatning juda ko p geografik nomlarida takrorlanib ʻ ʻ saqlangan. Qadimgi yunon tarixshunoslari So g‘diyonani Baqtriya yoki sak- ʻ massagetlariga nisbatan kamroq tilga olganlar. Makedoniyalik Iskandar yurishlaridan so ng So g‘diyona haqida ma lumotlar ancha to‘liqroq bo‘lib, ʻ ʻ ʼ kengayib boradi. So g diyona – bu Zarafshon, Qashqadaryo vohalarida joylashib, ʻ ʻ janubi-sharqda Baqtriya va shimoli - g‘arbda Xorazm bilan chegaradosh bo‘lgan. Qadimgi zamonlarda ham So g diyona muhim savdo yo‘llarining chorrahasida ʻ ʻ joylashgan. So g diyona haqida „Avesto“, Gerodot va Ahamoniylar davri ʻ ʻ yozuvlarida ma’lumotlar berilgan. 5 Miloddan avval VI asrda Ahamoniylar sulolasi vakillarining qoyatosh xotirot bitiklarida Suguda shaklida qadimiy Eron saltanatiga tobe qilingan satrapliklardan biri, mamlakat nomi sifatida qayd etilgan. 6 Yunon manbalarida – Sogdianoy. Bu shakl yunonlar tomonidan so z tarkibidagi – anaka – tegishlilik, mansublik ʻ ma nosini bildiruvchi nisbat qo shimchasini so z o zagiga qo shib yuborishdan ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ paydo bo lgan. ʻ IV-VIII asrlarda so g dlar ʻ ʻ Uzoq Sharq , Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalari savdosida asosiy vositachi bo lganlar va butun ʻ Buyuk ipak yo li ʻ 4 Eshov B.J. O‘rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. O‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2006. 5 h ttps://cyberleninka.ru/article/n/avesto-da-ta-lim-tarbiyaga-oid-fikrlar- 6 Sagdullayev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. O‘quv qo‘llanma -T.: Akademiya, 2000. 3 davlatlar tariximizda alohida o‘rin tutadi. Ularda o‘ziga xos davlat boshqaruv asoslari yaratilgan bo‘lib, o‘z davrida davlat, xalq va jamiyatning tinchligi, taraqqiyoti hamda farovonligini ta’minlashga xizmat qilgan. 25 O‘zbekiston tuprog‘ida mil. avv. II ming yillikka oid madaniyat bir xilda taraqqiy topgan emas. Bu bosqichda Surxondaryo, Zarafshon va Qashqadaryo vohalari va Xorazmdan iborat uchta o‘lkada eng qadimgi madaniyat izlari topilgan. Har qaysi o‘lkaning madaniy taraqqiyotida o‘ziga xos xususiyatlar bo‘lgan. Bu madaniyatlar dehqonchilik, uy chorvachiligi va chorvachilik-dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalarga mansub bo‘lishgan. Ular bir-biridan ajralgan holda taraqqiy etgan emas, qabilalar o‘rtasida keng madaniy aloqalar o‘rnatilgan edi. 26 Xitoy manbalari ham sug‘dlar va ularning mintaqadagi o‘rni haqida ko‘plab ma’lumotlar beradi. Xitoy muarrixlari sug‘dlarning mintaqadagi ishtirokiga yuqori baho berganlar. Li Minvey yozadi: “Ma’lum darajada o‘ziga xos mustaqil yoki yarim mustaqil bo‘lgan Xesida doimo tinchlik barqaror edi. Shu boisdan sug‘d savdogarlari bu yerda uzoq yashab qolganlar. Mahalliy bozorlar ham ularning manfaatlariga ma’qul kelgan”. Bu yerdagi sug‘dlar turli mamlakatlardan keltirilgan mollarni Markaziy Xitoy bozorlariga yetkazganlar. 27 Boshqa bir xitoy tarixchilari Vang Chenchya, Guan Lyanji kabilar “miloddan avvalgi V asrdan to milodiy X asrgacha bo‘lgan taxminan 1500 yillik davr davomida sug‘diylar Ipak yo‘li orqali olib borilgan aloqalarning rivojiga beqiyos hissa qo‘shganlar”, deb yozadilar. Shu kabi ma’lumotlarga asoslangan E.G.Pulleyblenk “ular (sug‘dlar) nafaqat mohir savdogar, balki musavvir, hunarmand va yangi din targ‘ibotchisi edilar. Sug‘dlar Markaziy Osiyoga Ipak yo‘li bo‘ylab o‘rnashdilar, ko‘chmanchilar orasiga kirib bordilar. Shulardan biri sug‘dlarning turklarga sivilizatsion ta’siri ma’lumdir”, deb, ta’rif bergandi. 28 Mavzuning dolzarbligi sifatida jahon tamadduni tizimiga Zarafshon va Qashqadaryo oralig‘idagi hududda yashagan qadimiy aholining o‘ziga xos 25 Eshov B.J. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. Darslik. -T., Fan va texnologiya, 2008. 26 Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma -T.: Universitet, 2004. 27 Хўжаев А . Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши // Мозийдан садо , 2002, №2, 42- б 28 Гюль Э.Ф. Проблема этнокультурных взаимодействий в античном и средневековом исскустве в Узбекистана. /АР., док.степ.искус. –Т.: 2002, с.16 10 Ko‘ktepa I bosqichida 3 ta qurilish fazalari aniqlangan. Bu davrga oid yorg‘uchoq, tosh o‘roq va qayroqtoshlarning topilishi, aholining dehqonchilik bilan, niayda va yirik shoxli hayvon suyak qoldiqlarining aniqlanishi esa, aholisining yaylov chorvachiligi bilan shug‘ullanganligidan dalolat beradi. Ko‘ktepa I qatlamlaridan bronza quyish qoliplari va shlaklarining topilishi nietallsozlik bilan shug‘ullanganliklarini ko‘rsatadi. 2006-2008-yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Ko‘ktepa I da ikki xil keramik komplekslar mavjudligi aniqlangan. Tadqiqotchilar fikricha, sopol idishlarning tashqi ko‘rinishi, o‘ra, yarim yerto‘lalarning mavjudligi Ko‘ktepa I ni Toshkent vohasida tarqalgan Burg‘uluk va Farg‘ona vodiysidan tarqalgan Chust madaniyati vodgorliklariga o‘xshashligini ko‘rsatadi. Demak, M.lsamiddinovning ta’kidlashicha. Ko‘ktepa I davrida, ya’ni mil.avv. IX-VIII asrlarda Ko‘ktepa yodgorligida yashagan aholi dastlab paxsa va guvalasimon g‘ishtdan bunyod etilgan binoda iste’qomat qilib. keyingi vaqtlarda uni mustaxkam mudofaaga ega bo‘lgan qal’a-shaharga aylantirganlar. Ko‘ktepa II davrida ijtimoiy turmush tarzida o‘zgarishlar yuz bergan. Yirik binolar, ibodatxona va hokim qarorgohi qurilgan. Hokim qarorgohi mil.avv. VII asrning boshlari bunyod etilgan. Ark qismining pastki qatlamidan radiokarbon analiz olinib, Fransiya Milliy markazi laboratoriyasida tahlil qilinganda. u 2690+-50 yoshni bergan. Qurilgan mudofaa devorining qalinligi 6 m.ni tashkil qilgan. Ibodatxona 70x70 m. hajmda qurilgan bo‘lib. u yerdan guvalasimon g‘ishtlar topilgan. G‘ishtlarda "O" va "F” ko‘rinishida tamg‘alar bosilgan. Ko‘ktepa II bosqichining asosiy xususiyati aksariat sopol idishlarning charxda ishlana boshlanganligi bilan xarakterlanadi. Sopol buyumlarning 40-50 foizi qo‘lda yasalgan. Lekin naqshli sopollar uchratilmagan. Tadqiqotchilar fikricha. inqrozga yuz tutgan Sopolli madaniyati an’analari qayta tiklangan. Ilgaridagidek, yupqa ishlangan sharsimon ko‘za va xumchalar paydo bo‘ladi. Silindr-konik shaklidagi sopol idishlar ishlab chiqariladi. Ko‘ktepa III davrida tashqi mudofaa devori qurilgan. Uning yil sanasi mil.avv. VII asrlarga tegishli. Uning qalinligi 9 m.ni tashkil qilgan. Devor 18 Eronning anchagina qismlarida qo‘lda yasalib ustiga rangda naqsh berilgan sopol idishlar uchraydi. Shu davr sopollari va madaniyatini maxsus o‘rgangan Sankt-Peterburglik olim Y.A.Zadneprovskiy O‘rta Osiyo mintaqasida huddi shu madaniyat tarqagan vohalarning o‘zi 10 dan oshiq ekanligini ta’kidladi. Yerqo‘rg‘onning ostki qatlamlaridan qo‘lda ancha qo‘pol yasalgan va ayrimlariga qizil rangda naqsh berilgan idishlar chiqdi. Qizig‘i shundaki, idishlar ustiga berilgan naqsh suv bilan yuvilsa yuvilib ketar edi. Huddi shu holat juda ko‘plab o‘sha davr yodgorliklarida kuzatildi. Bu davr sopollari Samarqand vohasida faqat bir yerda – u ham bo‘lsa Afrosiyobning g‘arbiy qismida, mudofaa devorlari o‘rganilayotgan bir paytda topildi. Bu sopol parchasini topgan M.To‘rabekovning fikriga ko‘ra, topilma mil.avv IX – VIII asrlarga oiddir. Bu sopol yasalgan paytda Afrosiyob o‘rnida hali hech qanday shahar yo‘q edi. Shunday qilib, Samarqand vohasida Afrosiyobdan boshqa yerda bu davr sopollari topilmagan. Faqat Sarazmning yuqori qatlamlaridagina shu davr sopollariga o‘xshash sopollar uchrab turgan. Lekin Zarafshonning o‘rta va yuqori oqimlarida bu davr qatlamlari bo‘lmagan degan fikrga bormaslik kerak, faqat ular ancha keying davr qatlamlari ostida qolib ketgan, xolos. Afrosiyobning shimoliy qismida shahr hokimining qasri, saroyi hamda ibodatxona alohida devor bilan shaharning boshqa qismlaridan ajratib o‘rab olingan. Bu davrga kelib qadimgi shahar elementlaridan eng muhimi hisoblangan kulolchilikning alohida kasb sifatida ajrab chiqayotganini ko‘ramiz. Afrosiyobdan 13 km uzoqlikda juda katta kulollar mahallasi topib o‘rganildi. Shunisi e’tiborga molikki, 20 ga yaqin yirik kulolchilik humdolari topildi. Humdonlarning diametric 3 metrdan ziyod, ishi ikki yarusli. Ostki olovxonasining markazida loydan yasalgan ustun bo‘lib, olovxona bilan sopol kuydiriladigan xonaning orasidagi polni tutib turadi. Olovxona bilan sopol pishiriladigan xonani 34 Qadimgi Sug‘d haqidagi manbalarni o‘rganish jarayonida O‘rta Osiyodagi ilk shaharlar aynan Zarafshon vohasi va Qashqadaro vohasi hududida paydo bo‘lganligini bilishimiz mumkin. Bu hududda eng yirik hisoblanadigan Afrosiyob, Ko‘ktepa va Yerqo‘rg‘on kabi shahar qoldiqlari Sug‘ddagi eng qadimgilari va ilk temir davridagi shaharlashishning yorqin namoyondalari edi. Shunday qilib, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan umumso‘g‘d madaniyati nafaqat O‘zbekiston, balki butun O‘rta Osiyoning qadimgi madaniyati xazinasi durdonasi sifatida tarixda qoldi. Bu madaniy merosini o‘rganish va ularni himo- yalash masalalari bilan bugungi kunda keng ko‘lamli tadbirlar olib borilmoqda. 42 Yerqo‘rg‘on shahri mil.avv. VIII asrlarda janubiy Sug‘dning markaziy yirik shahri hisoblangan. Shahar o‘ziga xos uslubda bunyod etilgan bo‘lib, Qarshi vohasida bunday qurilish uslubida qurilgan shahar hozirgacha qayd etilmagan. U Qashqadaryo daryosi havzasi shakllangan bo‘lib, uning atroflarida va daryo bo‘ylarida qishloqlarning izlari aniqlangan. Bu ham vohada markaziy shahar bo‘lganligini aks ettiradi. Tadqiqotchilar Yerqo‘rg‘onning to‘rtta qurilish bosqichini aniqlaganlar: 1. Mil.avv. 1X-VIII asrlarda mudofaalangan qishloq sifatida shakllangan. 2. Mil.avv. VI asrlarda ichki mudofaa devori qurilgan. 35 gektar maydonni egallagan. 3. Mil.avv. III-II asrlarda mudofaa devori qayta qurilib, tashqi mudofaa devori qurilgan. U noto‘g‘ri to‘rtburchak shaklda qurilib, 150 gektar hududni tashkil qilgan. Bu davrda daxma xam bunyod etilgan. 4. Milodiy III asrda shahaming ichki va tashqi mudofaa devorlari qayta tiklangan. Ark, ibodatxona majmuasi, maqbara bunyod etilgan. Shaharda hayot milodiy VI asrgacha davom etgan. Yerqo‘rg‘on yodgorligi XX asrning boshlarida qayd qilingan bo‘lsa-da, 1973 yilda keng tadqiqot ishlari boshlangan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida yodgorlikning topografiyasi, stratigrafiyasi, moddiy manbalari keng o‘rganilgan. Bu natijalar R.X.Sulaymonovning 2000 yilda nashr qildirgan “Qadimiy Naxshab" nomli yirik monografiyasida o ‘z aksini topgan. Yerqo‘rg‘onning ichki shahar mudofaa devorining balandligi 8 metr bo‘lib, har 10-12 metrdan minoralar qurilgan. Ark ichki shaharning shimoliy qismida to‘g‘rito‘rtburchak g‘ishtdan qurilgan platforma ustiga qurilgan. Ichki shahaming janubida ibodatxona bo‘lgan. Shimol va janub tomonida shahar darvozasi o‘rnatilgan. Shaharning sharqiy tomonidagi devorlar bo‘ylab kulolchilik ustaxonalari joylashgan. Tashqi shaharning janubida daxma, shimolida maqbara qurilgan. Janubi-sharqiy tomonida aholining turar joylari aniqlangan. Aholining uylari va qo‘rg‘oniari to Qashqadaryo havzasi bo‘ylarigacha borgan. Bu 31 9. Muhammadjonov A. Quyi Zarafshon vohasining sug`orilish tarixi. T. :Fan, 1972. -142-bet. 10. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. -T.: Fan, 1991. 11. Muhammadjonov A. Qadimgi Toshkent. -T.: Fan, 1988. 12. Toshev X. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Zarafshon o‘zbeklarining xo‘jaligi va ish turmushi. T. : Fan, 1987. -4 –bet. 13. Samarqand tarixi [ 1-tom] T. :Fan, 1971. -214-bet. 14. Sanayev I. XIX asrning 2-yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi adabiy muhiti. S. :Fan, 2001. -8-bet 15. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma -T.: Universitet, 2004. 16. Sagdullayev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. O‘quv qo‘llanma -T.: Akademiya, 2000. 18. Sobirov Q. Xorazm qishloq va shaharlari mudofaa inshootlari (mil. avv. VI asrdan milodiy IX asrgacha). -T., Fan, 2009. 19. Sulaymonov.R.H. Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari. T.: ,,Ma’naviyat” 2004 20. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari -T.: Sharq, 2001. 13. Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarai Turk. T., 1992. 21. Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. – СПб., 1843. 22. Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850. 23. Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Т., 1875. 24. Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского. – СПб., 1887. 25. Фрейман А.А. Описание публикации и исследование документов с горы 26. Муг. – М., 1962 27. Афрасиаб. Вып. 1. – Т., 1969. 28. Афрасиаб. Вып. 2. – Т., 1973. 44 Janubiy So‘g‘d Kesh va Nahshab vohalaridan tashkil topgan. Kesh vohasi hududiga Sho‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Qayrag‘och, Guldaryo mikrovohlari kirgan. Naxshab vohasiga Yerqo‘rg‘on va Nishon mikrovohalari kirgan. Har biri mikrovohaning markaziy manzilgohi atrofida bir nechta o‘troq dehqonchilik qishloqlari mavjud bo‘lgan. Kesh vohasida ilk dehqonchilik madaniyati dastlab Sho‘robsoyning quyi oqimi hududida shakllangan. Bu hududda ilk temir davri Uzunqir, Podayotoqtepa va Sangirtepa yodgorliklarda saqlanib qolgan. Sangirtepa va Uzunqir yodgorliklarining quyi qatlamidan ilk temir davrining dastlabki bosqichiga oid qo‘lda yasalib sirtiga naqsh chizilgan sopollar topilgan. Bunday turdagi sopollar Chiroqchitepa va Chimqo‘rg‘on yodgorliklarida ham uchraydi. Ilk temir davrining boshida Shurobsoyning quyi oqimida joylashgan Podayotoqtepa, Uzunqir va Sangirtepa yodgorliklari o‘rnida dastlabki dehqonchilik qishloqlari vujudga kelgan. Hozirgi paytda uzunligi 450 m joyda saqlangan Uzunqir yodgorligining quyi qatlamida, taxminan mil. avv. VIII–VII asrlarda guvaladan mudofaa devori qurilgan. Shurobsoyning chap sohilida joylashgan Podayotoqtepa manzilgohining atrofidagi 70 ga maydonni o‘rab olgan ushbu devorning qurilishi qadimgi shaharning shakllanishiga asos bo‘lgan. Keyingi bosqichda guvala devor ustidan yirik o‘lchamli xom g‘ishtdan yangi devor va mudofaa burjlari barpo qilingan. 44 Uzunqir manzilgohning mudofa devorini o‘rganish davrida qo‘lga kiritilgan topilmalar janubiy So‘g‘dning ilk temir davri mudofaa me’morchiligiga doir yangi ma’lumotlar berdi. Uzunqirni maydoni 70 gektarga teng bo‘lib mil.avv.VIII-VII asrlarga ta’luqligini aniqlangan. 45 Sangirtepa markaziy tepaligining shimoliy-g‘arbiy qismida amalga oshirilgan shurf bu yerda madaniy qatlamning qalinligi 6.85 metrga teng bo‘lganligini ko‘rsatadi. Strategrafiya markaziy tepaning ushbu qismida hayot murakkab kechganligi va to‘rtta qurilish davri mavjudligini ko‘rsatadi.Tepalikka chiqish 44 I brogimov.R., Arxeologiya, T.: ,, Fan” 2022; 45 Yangiboyev M., Qashqadaryo viloyati geografiyasi, Qarshi, 1993; 23 49 chiqarib bermoqdalar. Holbuki, bunday qarorlar chiqarish yuqoridagi qonunlarga zid ekanligi o‘sha qonunlarda to‘la aks ettirilgan. 39 Kurs ishning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyo sivilizatsiyasida umumso‘g‘d madaniyatining tutgan o‘rni va rolini ochib berish maqsad qilib olindi. - O‘rta Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlarini yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilish; - Qadimgi yozma manbalarda So‘g‘d haqidagi ma’lumotlarning aks etishini man-balar asosida tahlil qilish; - Qadimgi So‘g‘d hududida olib borilgan arxeologik izlanishlarni tahlil qilish; - Markaziy So‘g‘d shaharsozligi va madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish; - Janubiy va G‘arbiy So‘g‘dda shaharsozligi va madaniyat taraqqiyotini manbalar asosida tahlil qilish. Ishning amaliy qiymati va ahamiyati quyidagilardan iborat: - Markaziy Osiyoda ilk shaharsozlik va davlatchilik madaniyatining ildizlari yozma va arxeologik manbalar asosida tahlil qilindi; - Qadimgi yozma manbalarda So‘g‘d haqidagi ma’lumotlarning aks etishi manbalar asosida tahlil qilindi; - Qadimgi So‘g‘d hududida hususan Afrosiyobdagi kulolchilik bo‘yicha izlanishlar tahlil qilindi; - Qadimgi Sug‘d hududida qurilish va me’morchilik tahlil qilindi; Kurs ishi tuzilishi: Ushbu kurs ishi ikki bobdan iborat bo‘lib Kirish qismlari, xulosa va fotoalbom bilan boyitilgan tartibda malumotlar taqdim etilgan. Ushu kurs ishi 47 sahifadan iborat. 39 Abdisobir A'zamovich Raimqulov bilan o‘tkazilgan intervyudan qisqartma 14 yodgorlik majmui mozoriga maqbara qurildi, qabriston obod etildi. Ko‘hna va navqiron zaminda joylashgan va ikkinchi Ka’ba nomini olgan Xartang qishlog‘idagi Xoja Ismoil al-Buxoriy manzilgohi etti iqlimdan kelayotgan odamlar uchun ziyoratgoh bo‘lib qoldi. Shahardagi tarixiy obidalar Xitoy, Hindiston, Yunoniston (Afina), Italiya (Rim) yodgorliklari kabi o‘zining go‘zalligi, betakrorligi bilan e’tiborni o‘ziga tortadi. Bugun Samarqandga kelgan har qanday mehmon ayniqsa, xorijlik sayyoh, eng avvalo Go‘ri Amir maqbarasi ni ziyorat qiladi. Bibixonim, Hazrati Xizr tarixiy qanchalik lol qolsa, Shohi Zinda yodgorlik majmuasi ziyoratida shunchalik hayratga tushadi. Dunyo donishlari tomonidan ―Insoniyat tafakkurining shoh asari deya baholangan Shohi Zinda ansambli o‘tgan davrlarda necha bor‖ toptalmadi, necha bor himoyaga olinmadi. Mustaqillik yillarida Shohi Zinda gumbazlarida qayta nur jilolana boshladi. 2004 yilda Vazirlar Mahkamasining ―Shohi Zinda yodgorlik majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish to‘g‘risida gi qarori qabul qilingach esa uning umrboqiyligiga yana ‖ zamin yaratildi. 67 Majmuadagi qadimiy obidalarni tiklash, qayta ta’mirlash, asl holatiga qaytarish ishlariga respublikamizning barcha hududlaridagi tajribali me’morlar jalb etildi. Tarixiy yozma manbalarda Samarqandning yoshi qadimiyligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Muha.mmad sh-Nasafiy «al-Qand fiy zikri ulamoi Samarqand», Haydar as-Samarqandiy (12-a.) «Qandiyai Xurd», Abu Tohirxoja Samarqandiy «Samariya», Xitoy tarixchisi Chjan Syan, yunon va rimlik tarixchilar Arrian, Kursiy Ruf ko‘plab mualliflarning asarlarida bu haqda yozib o‘tilgan. 68 Shu bois o‘rta asrlardan Sharqda ommalashib ketgan maqollardan birida «G‘arbda Rim, Sharqda Samarqand» deyilgan. Samarqand va Rim insoniyat taqdiridagi buyuk xizmatlarini nazarda tutib «Boqiy shaharlar» nomini olganlar. Xalq iborasi 67 Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – Toshkent: Universitet, 2004. 68 Kopaysinov.I. “Orta Osiyoda paleografiya, epigrafika va memorchilik tarixi” 39 Antik davrda Qashqadaryo hududidagi tipologik umumiy qonuniyatlar asosida o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga kirgan. Bu tadqiqotchilar tomonidan moddiy va yozma manbalar asosida o‘rganilib, tarix sahifalariga kiritildi. Qadimgi va o‘rta asrlar taraqqiyot bosqichlari davomida Kesh o‘z bag‘rida Sharq shaharsozlik va ijtimoiy shaharchilik alomatlarining barcha xos xususiyatlarini o‘zida mujassam etdi. Bu hol ayniqsa, qadimgi shaharlarda ilk shahar tuzilishi, o‘rta asrlar davridagi shaharsozlik hususiyatlarida o‘z aksini topdi. Olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida bu hududda ilk shahar ko‘rinishidagi manzilgohlarning paydo bo‘lishi va antik davrida rivojlanishi Yerqurg‘on, Sangirtepa, Uzunqir, hozirgi Kitob shahri o‘rnidagi Qalandartepa misolida ko‘rib chiqildi. 48 Manbalarni o‘rganish asosida ilk temir davrida Kesh Uzunqir manzilgohi , antik davrda hozirgi Kitob shahri o‘rnidagi Qalandartepa manzilgohi o‘rniga to‘g‘ri kelsa, Naxshab voxasida bu Yerqo‘rg‘on arxeologik yodogorligiga to‘g‘ri keladi. 49 48 Zaxarov S.M., Sabirjanov A.S., Karshi, T., 1978; 49 Lunin B.V. Istoriya Узбекистана в источниках . Т ., 1990. 25 O‘zunqir, Yerqurg‘on, Xo‘ja Bo‘ston; bir necha viloyatlar markazi vazifasini bajaruvchi shaharlar – Afrosiyob (Maroqanda) va Buxoro kabilardir. 41 Qadimgi davrda O‘zbekiston hududida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. O‘zbekiston tarixining qadimgi davri mil.avv. VI asrdan - mil. IV gacha davom qilgan. Bu davrda O‘zbekistonning moddiy madaniyati rivojiga yunon-makedonlar kushonlar madaniyati sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Shaharlaming tarkib topishi insoniyat taraqqiyotidagi asosiy bosqich hisoblanadi. Insonlar yashagan hududlar makon, manzilgoh, qishloq va shahar kabi turlariga ajratilib, ular bir-biridan o‘ziga xos xususiyatlari va tashqi ko‘rinishlari asosida farqlanadi. A.Asqarov shaharning quyidagi beshta alomatini ko‘rsatib o‘tgan: 1. Shahar maydonida arki a’lo va shahristonni tarkib topgan bo‘lishi; 2. Mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lishi; 3.Shaharning ark qismida monumental mahobatli bino ya’ni shahar hokimining o‘rdasi-qarorgohi bo‘lishi; 4. Shahar maydonida ibodatxona: 5. Shaharda hunarmandchilikning turli tarmoqlari mavjud bo‘lishi kerak. Markaziy Osiyoda ilk shaharlar dehqonchilik vohalari markazlaridagi ibodatxonalar atrofida shakllangan. Shahariarda hunarmandchilik, savdo, diniy e’tiqod va boshqaruv bilan bog‘liq bo‘lgan binolar bunyod qilingan. Ilk shahariarda davlatchilik elementlari shakllana borgan. Markaziy Osiyoda ilk shaharlar Anov madaniyatining Nomozgoh V bosqichidan vujudga kela boshlagan. Shaharsozlik Markaziy Osiyoning shimoli- sharqiy hududlariga tomon kengayib borgan. Dastlab Marg‘iyonada, keyinchalik Baqtriyada Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi ta’siri natijasida vujudga kelgan. Qadimgi Baqtriyada shakllangan ilk shahar Jarqo‘ton yodgorligi hisoblanadi. U mil. avv. 11 ming yillikning birinchi yarmida shakllangan. O‘rta Osiyoda 41 L.Oranski y I.M., Vvedeniye v iranskuyu filologiyu, M., 1960; Diringer D., Alfavit, Per. s angl., M., 1963; Fridrix I., Istoriya pisma, Per. s nem., M., 1979. 16 KIRISH “Bugun yangi o‘zbek davlati barpo etar ekanmiz , biz tarixdan, ajdodlar merosidan, ularning ruhi pokidan , Turkiston xalqlarining qadriyatlaridan, ma’naviy merosidan bahramand bo‘lishimiz tabiiydir”. Yuqoridagi fikrdan ham ko‘rinib turibdiki, Vatanimiz tarixi , uning hududidagi qadimiy shaharlari tarixini bilmay turib Vatanimiz tarixini, o‘zbek davlatchilik tarixini yaratib bo‘lmaydi. Bu borada Vatanimizda bir qator ishlar olib borilmoqdaki, biz bu ishlarni keng ko‘lamda olib borilayotgan arxeologik ishlar asosida ham ko‘rishimiz mumkin. Sug dʻ , So g d, Sug ud – ʻ ʻ ʻ Markaziy Osiyodagi qadimiy tarixiy-madaniy viloyat. Ilk bor miloddan avval VII-VI asrlarda qadimiy „Avesto“ da tilga olingan. Bu nom XX asr boshlarigacha saqlangan. Turli manbalardagi So g da, So g uda, ʻ ʻ ʻ ʻ So g diyona nomlarining kelib chiqishi va ularning ma nosi hozircha noma lum. ʻ ʻ ʼ ʼ 1 „Sug d“ so zining ma nosi fanda har xil talqin qilib kelinadi. Masalan, So ch ʻ ʻ ʼ ʻ —So z – kuymoq, yonmoq, porlamoq deb izohlangan. Bundan Sug dni ʻ ʻ „Muqaddas ilohiy olov ( Zardushtiylik tasavvuriga ko ra) bilan poklangan yer kabi ʻ ma noda talqin etishga harakat qilingan (V. Tomashek). Yana bir izohga ko ra, ʼ ʻ „Sug d“ so zi sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, ʻ ʻ suv yig iladigan yer „S, Sug ut“ deb nomlanishini dalil qilib ko rsatiladi. ʻ ʻ ʻ 2 Avestoda Sug d mamlakat nomi sifatida bir marta uchraydi. „Ardvisura ʻ Yashti“ — („Obon Yasht“) va Ardvi (Amudaryo) Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh suvlarini eltadi, deya ta kidlanadi. Avestoning ʼ Videvdat naskida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deyiladi va u yerda sug‘dlar yashaydi deb ko rsatiladI. ʻ 3 So g diyonaning markazi Maroqanda shahri bo lgan. Maroqandaning ʻ ʻ ʻ qoldiqlari – bu hozirgi Afrosiyob shahar xarobalaridir. Ahamoniylar davrida bu 1 Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma -T.: Universitet, 2004. 2 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000. 3 https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/AVESTA.html 2 Yevropa va Afrika mamlakatlari kirgan. Yaqin va O‘rta Sharqda kelib chiqqan davlat birlashmalari evolyusiyasining asosiy yo‘li mana shundan iborat. O‘rta Osiyodagi ikki dars oralig‘idagi davlat birlashmalari genezisi va evolyusiyasi jarayoni garchi muayyan tarixiy sabablarga ko‘ra yuqorida aytib o‘tilgan hududlar ayni bir davlatlar tarkibiga kirgan bo‘lsa ham (Ahamoniylar imperiyasi, Salavkiylar podsholigi) ulardan farq qiladi. 52 O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i - alohida tarixiy-geografik va tarixiy- madaniy xududdir, uning sivilizatsiyasi ikki buyuk daryo: Amudaryo (qadimgi Oks) va Sirdaryo (qadimgi Yaksart) tufayli ko‘plab ming yilliklar mobaynida mavjud bo‘ldi. Bu joyda yuzaga kelgan davlatlar qadimgi davrlarda ham, o‘rta asrlarda ham umumiy belgilar bo‘lishiga qaramay, o‘rta Osiyoning boshqa qismlaridagi davlatlardan ko‘plab belgilariga ko‘ra ajralib turgan O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i hududi doirasining o‘zida shimoliy viloyatlar (Xorazm) va janubiy viloyatlar (Baqtriya) ayniqsa qadimgi davrlarda etnik va madaniy, til va yozuv, davlat qurilishi tizimi jihatidan bir-biridan farq qilgan. Bu har bir viloyatga xos bo‘lgan madaniy-genetik tiplar, darajasi har bir viloyatda turlicha bo‘lgan o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarning rag‘batlashuvi bilan belgilangan. 53 Butun qadimgi davr mobaynida O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘ida davlat birlashmalarining har xil tiplari mavjud bo‘lgan. Genetik belgisiga ko‘ra ular orasida avtoxton, ya’ni maxalliy substrat asosida paydo bo‘lgan va izchil rivojlangan davlat birlashmalari (Qang‘, Xorazm) va yot, ya’ni O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i to‘g‘idan-to‘g‘ri harbiy bosqin natijasida tarkibiga kiritilgan va keyinchalik bo‘ysundirilgan davlatlar (Ahamoniylar imperiyasi, Baqtriyaning Yunon davlati) ajralib turadi 54 . Ushbu o‘rinda mustahkam va uzoq vaqt o‘rnashib qolgan va muayyan darajada substrat aholi bilan aralashib ketgan kelgindi bosqinchilar simbiozi 52 Ishoqov M., Sug diyona tarix chorrahasida, T., 1990;ʻ 53 M.Ishoqov, R.Alimova“Arxivshunoslik”.Oquv qollanma.Toshkent.2017-yil. 54 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2001; Афрасиаб . Вып. 1. – Т., 1969; Афрасиаб. Вып. 2. – Т., 1973; Афрасиаб. Вып. 3. – Т., 1974; Афрасиаб. Вып. 4. – Т., 1975; Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850; Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии // Отв. Ред. Г.А. Кошеленко. – М., 1985; Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. – Т., 2002. 27 48 Sug d keramika mahsulotlarida maxsus bezaklar va tasvirlar, masalan,ʻ hayvonlar, o‘simliklar va geometrik shakllar keng qo‘llanilgan. Shuningdek, sug‘d kulolchiligida ko‘plab rang-barang va yuqori sifatli shisha ishlov berish metodlari ham mavjud bo‘lgan. Ba’zi arxeologik topilmalar, sug‘d keramikasining yuqori sifatini va rivojlangan san’atini ko‘rsatadi. Sug d kulolchiligini o‘rganish nafaqat hunarmandchilikning rivojlanishini, ʻ balki qadimgi sug‘d madaniyatining iqtisodiy va madaniy hayotini ham yoritib beradi. Kulolchilik sanoati, shuningdek, sug‘diylarning boshqa xalq bilan savdo- sotiq aloqalarida muhim rol o‘ynagan. 2.2.Sug‘dda qurilish va me’morchilik 36 Buddaviylar, nasroniylar, manixeylar o zlarining diniy matnlarini so g d tiligaʻ ʻ ʻ tarjima qilishgan. Bunda ular o zlarining yozma an analaridan foydalanishgan: ʻ ʼ buddistlardan hind alifbosi, manixeylardan arameys bosmasi, nasroniy- suriyaliklardan dastlabki umumiy maktubot, nestoriyan va yakovitlardan diniy e tiqod alifbolarini o zlashtirishgan. ʼ ʻ 14 Ammo ular oromiy alifbosiga asoslangan va keyinchalik uyg urlar ʻ tomonidan foydalanilgan ilk so g d yozuvi o rnini egallay olmadi. Mazkur yozuv ʻ ʻ ʻ namunalari bilan Dunxuandagi mulkiy hududlardan yo llangan „ko hna ʻ ʻ maktublar“ va Zarafshon vodiysidagi Mug tog ida topilgan hujjatlar yordamida ʻ tanishish mumkin. Sug‘d konfederatsiyasi tarixiga bevosita aloqador manbalarni aniqlash va ma’lumotlarning ishonchlilik darajasini belgilashda ularning qanday muhitda yaratilganligi ham muhimdir 15 . Sug‘d konfederatsiyasi tarixiga oid nisbatan keng ma’lumot keltirilgan sug‘diy, xitoy, arab-fors, qadimgi turkiy tilidagi manbalar tahliliga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Boshqa tillar, xususan, baqtriy (“Baqtriya” iborasi geografik ma’noni ifodalash uchun ishlatilgan. Geografik ma’nodan farqli bo‘lishi uchun yozuv va tilni ifodalash maqsadida “baqtriy” atamasini ishlatish ma’qul deb topildi) tilidagi manbalar tahlili tadqiqotchilar nazaridan birmuncha chetda qolgan. Ushbu manbalarni tadqiq etish Sug‘d konfederatsiyasi tarixining ba’zi xususiyatlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. 16 Chunki shu asosda Sug‘d tarixining birlamchi va yordamchi manbalari aniqlanadi hamda ma’lumotlarning real tarixiy jarayonlarga bog‘liqligi qay darajada ekanligi o‘z aksini topadi. Qolaversa‚ turli tillardagi manbalar mualliflarning u yoki bu jihatdan (masalan, etnik yoki siyosiy jihatdan) mansubligi tarixiy jarayonlarni qanchalik darajada xolis aks ettirilganligini aniqlashda muhim omil sanaladi. Sug‘d konfederatsiyasi tarixining ba’zi qirralari aks ettirilgan 14 Ziyo.uz 15 https://www.samdu.uz/uz/news/32696 16 Shaydullayev Sh.B. O‘zbekiston hududida Davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari (Baqtriya misolida). Dokt. Diss. Avtoref. Samarqand.2009. 6 Tarixdan ma’lumki, Samarqand Sug‘dida Afrosiyob, Quldortepa, Kofirqal’a, Ishtixon, Qushoniya, Robinjon va Dobusiya kabi katta-kichik qadimgi shaharlar mavjuddir. Bu shaharlarning ichida Kofirqal’a shaharchasining alohida o‘rni bor. Kofirqal’a shaharchasi – Darg‘om kanalining chap qirg‘og‘ida, Afrosiyobning janubiy tomonida, Samarqanddan 18 kilometr janubda joylashgan. Shaharning umumiy maydoni 16 gektar bo‘lib, ark, shahriston va raboddan iborat. Ark kvadrat shaklida bo‘lib, o‘lchamlari 76x76 metr, balandligi 25 metrni tashkil etgan. Shahriston ham to‘rtburchak shaklida bo‘lib tomonlari 360 metrdan. 63 Rabodning katta qismi hozirda ekin maydoniga aylantirilganligi uchun uning aniq hajmi noma’lumdir. Ushbu yodgorlikda 1991-yildan buyon, dastlab Y.G‘ulomov nomidagi arxeologiya institutining arxeologik otryadi, so‘ngra O‘zbekiston-Italiya xalqaro qo‘shma ekspeditsiyasi, hozir esa O‘zbekiston-Yaponiya xalqaro qo‘shma ekspeditsiyasi olimlari hamkorlikda qazishma olib bormoqda. Hozirgacha asosiy arxeologik qazishmalar shahar arkida olib borildi. Ark uncha baland bo‘lmagan tabiiy tepalik ustida joylashgan bo‘lib, atrofi mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, to‘rt burchagida 4 ta minorasi bo‘lgan. Qariyb o‘n yildan ortiq vaqt mobaynida Arkning ichidan ayvon, hashamatli zal, hukmdor o‘tirishiga mo‘ljallangan taxtxona va boshqa inshootlar o‘rganildi. Arkda saqlangan madaniy qatlamlar asosan uch davrga mansub bo‘lib, birinchi davr VII- VIII asrlarga, ikkinchi davr VIII asrning ikkinchi yarmiga, uchinchi davr X-XII asrlarga oiddir. 64 Arkning birinchi qurilish davri, yuqorida aytganimizdek VII asr oxiri - VIII asrning birinchi yarmiga mansub. Bu davrda Kofirqal’a Arki gumbazsimon yo‘lakli devor bilan o‘ralgan saroy tarzida, o‘ta mustahkam monumental inshootga aylangan. Kofirqal’a Arkining birinchi qurilish davrini qazish paytida juda ko‘plab noyob osori-atiqalar qo‘lga kiritildi. Shulardan biri loydan yasalgan bullalardir (bulla – muhr, hukmdor yoki amaldor muhrining loydagi nusxasi). Bullalar o‘ta noyob 63 Ishoqov M., Unutilgan podsholikdan xatlar, T., 1992; 64 Eshov B., Sug diyona tarixidan lavhalar, T., 2002.ʻ 37

Qadimgi Sug‘d arxeologiyasi

Купить