Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 428.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Май 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Qadimgi Yunon va Rim mutafakkirlarining oila tarbiyasi haqidagi qarashlari

Купить
1 Qadimgi yunon va rim mutafakkirlarining oila tarbiyasi haqidagi qarashlari MUNDARIJA KIRISH I-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASI HAQIDAGI QARASHLARI 1.1 Qadimgi Yunonliklarni oila tarbiyasidagi qarashlari. 1.2 Rim mutafakkirlarini oila pedagogikasi haqidagi fikr va mulohazalari. 1.3 Oila pedagogikasida tarbiyaning o’rni. II-BOB QADIMGI YUNONISTON VA RIMDA TARBIYA, TA`LIM 2.1 Sparta, Afina davlatlarida tarbiya, maktablar tizimi. 2.2. Suqrot, Aflotun, Arastu va Demokratlarning pedagogik g'oyalari. 2.3 Kvintilianning notiqni tarbiyalash: o'qituvchi va tarbiya metodlariga doir qarashlari. III-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASIGA YONDASHUVLARI 3.1 Qadimgi Rim va Yunonistonning ta’lim -tarbiya maktablari 3.2 Nikoh – oila munosabatlarining rivojlanish tarixi (evolutsiyasi). XULOSA ADABIYOTLAR RO`YXATI 2 KIRISH Zamonaviy Yevropa ta'lim tizimining kelib chiqishi klassik davrga borib taqaladi. Qadimgi Yunonistonda ildiz otgan bo'lsa-da, uning keng geografik kengayishi (Yevropa qit'asi, Shimoliy Afrika, yaqin Sharq) Rim imperiyasi bilan bog'liq. Aynan shu davrda klassik qadimiy ta'lim o'zining mustahkamligiga erishdi va pedagogikaning keyingi rivojlanishiga ta'sirini belgilab, keyingi avlodlarga 20- asrgacha maktablarda hukmronlik qilgan ta'lim modelini taklif qildi. Rimliklar ta'limining rivojlanishining batafsil tasviri shveytsariyalik tadqiqotchi J. Paroz (oddiy maktab o'quvchilariga rahbarlik qilish uchun ta'limning umumiy tarixi), nemis olimlari S. Shmidt (Charlz Shmidtning “Pedagogika tarixi", "Dunyo-tarixiy rivojlanish va xalqlarning madaniy hayoti bilan organik aloqada" va T. Zigler "Pedagogika tarixi" asarlari sahifalarida keltirilgan. Ushbu mualliflar tasvirlangan maktab ta'limi rimliklarning umumiy madaniy va ijtimoiy rivojlanishi doirasida (yoki umuman qadimiy) svilizatsiya ular o'quv kurslarining mazmuniga hissa qo'shgan omillarni aniqladilar, maktab bosqichiga (boshlang'ich, o'rta, yuqori) qarab o'quv jarayonining xususiyatlarini aniqladilar va Rim mutafakkirlarining pedagogik qarashlarini tahlil qildilar. Fransuz tarixchisi P. Giro (rimliklarning shaxsiy va ijtimoiy hayoti) va ukrainalik O. Gordievich (imperatorlar davrida Rimda Oliy ma'lumot) asarlari diqqatga sazovordir, ular turli xil, shu jumladan majoziy manbalar asosida Rim maktabining ba'zi jihatlarini qamrab oladi (Gordievich, 1894; Giro, 1899). Yigirmanchi asrning tarixshunosligida L.Vinnichuk "Qadimgi Yunoniston va Rimning odamlari, axloqi va urf-odatlari" va G.Jurakovskiyning "Qadimgi pedagogika tarixiga oid insholar" asarlarini ajratib ko'rsatish mumkin. 3 Olimlar har bir ta'lim bosqichini tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlarini tavsifladilar, yunon ta'lim tizimining Rim tizimiga ta'sirini o'rganib chiqdilar va Kato Elder, Tsitseron, Kvintillan, Seneka va Rim pedagogik fikrining boshqa vakillarining pedagogik fikrlarini tahlil qildilar, maktab ta'limini tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlarini aniqladilar va Respublika davrida ta'limga yondashuvning amaliyligini ta'kidladilar. Zamonaviy nazariy pedagogikaning dolzarb masalalari Rim ta'limining rivojlanishini yangilangan baholash, uning davri uchun talab qilinadigan innovatsion va tarkibiy qismlarni aniqlashtirish, ta'limning keyingi rivojlanishiga ta'sirini aniqlagan va bugungi kunda ham zamonaviy maktablarda qo'llanilayotgan o'qitish usullari va usullarini ta'kidlash zarurligini belgilaydi. Yunoniston uncha katta bo’lmagan bir qancha quldorlik davlatlaridan iborat mamlakat bo’lgan.Uning eng katta shaharlaridan Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) ayniqsa madaniyat markazi bo’lishi bilan o’ta mo’'tabar edi. Bu shaharlarning har qaysisida tarbiyaning boshqa mamlakatlardan farqli alohida tizimi vujudga k е ldi. Va bu tarbiya tizimi shaharlar nomi bilan yuritilib, «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya d е b yuritiladigan bo’ldi. Har ikkala shaharning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi ba'zi bir xususiyatlar hamda madaniyat darajasi turlicha bo’lganligi uchun har ikki tizim bir-biridan tubdan farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tizimi hukmron edi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalari manfaatini ko’zlar edi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» d е b hisoblar edilar. Chunki qullar barcha mamlakatlardagi kabi oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya(Sparta) P е lopon е sning sharqi- 4 janubiy qismidagi y е rlarga joylashgan davlat bo’lib, bu viloyatlar sohilida k е malar to’xtaydigan gavanlar yo’q edi. Mamlakatda quldorlar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. Soni unchalik ko’p bo’lmagan yarim ozod va to’la huquqli bo’lmagan aholisining ko’pchiligi hunarmand edi. 9000 oiladan iborat bo’lgan quldorlar 250000dan ko’proq aholiga hukmdorlik qilar edilar. Spartada qullar shafqatsiz ta'qib ostiga olinar edilar. Shu sababli ular t е z-t е z qo’zg’olon ko’tarib turar edilar. Bunday hol esa ularni uyushqoq bo’lib yashashga, hamisha harbiy tayyorgarlikda bo’lishga da'vat etardi. Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo’lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismonan sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat bo’lish bilan birga bo’lajak quldorlarni ham tarbiyalashni nazarda tutar edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, k е yin «ag е lla» d е b ataluvchi alohida davlat tomonidan tashkil etilgan tarbiya muassasiga joylashtirilar va 18 yoshga y е tguncha ularga ana shu muassasalarda ta'lim-tarbiya b е rilar edi. Bu muassasalarning rahbarlari davlat tomonidan obro’li, taniqli kishilardan tayin qilinar edi. Bunday kishilar «p е donom» d е b atalib, butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilar edi. Ayniqsa, o’smirlar tarbiyasiga alohida e'tibor b е rilar edi. Ular jismoniy sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og’riqqa bardosh b е rishga ham o’rgatib borilar edi. Bu bilan yosh spartaliklarni yugurishdan, sakrashdan, disk va nayza ota bilishdan, kurashish va qo’l bilan jang qilish usullaridan saboq b е rilardi. Shuningd е k, harbiy tusdagi maxsus o’yinlar ham o’rgatilardi. Spartaning k е lajak vosrilari jismoniy baquvvat, hech narsadan qo’rqmaydigan, botir jangchi, o’z vatanini, xalqini har qanday ofatdan qimoya qila oladigan bo’lib е tishardi Qadimgi Gr е tsiyadagi tarbiyaviy 5 ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirishgina emas, balki ma'naviy tomondan ham barkamol bo’lishi nazarda tutilardi. Unda asosan bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar ham o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. Qadimgi gr е k tarixchisi, faylasuf olimi Plutarx Sparta maktablaridagi ta'lim-tarbiya haqida gapirib shunday d е ydi: «O’qish va yozish-bolalarga faqat ularning eng zaruri o’rgatilardi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so’zsiz itoat qildirishni, chidamli bo’lishni va y е ngish ilmini o’rgatishni ko’zda tutadi». Spartada olib boriladigan ta'lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni m е nsimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar «Kr е ptiyalarda», ya'ni k е chalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar edi, bunday mashqlarda yosh spartaliklar otryadlari shaharning biror mahallasini yoki shahar tashqarisidagi nohiyani qurshab olib, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday ilotni (qulni) o’ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya b е rishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya b е rar edilar. Bu suhbatlarning asosiy mazmuni vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolarning ko’rsatgan mardligi va jasurligi haqida gapirib b е rish, qaxramonlar haqida hikoya qilishdan iborat edi. I-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASI HAQIDAGI QARASHLARI 1.1 Qadimgi Yunonliklarni oila tarbiyasidagi qarashlari. Tarixiy taraqqiyotning keyingi davrlariga kelib, ibtidoiy jamoa tuzumi o‘rnini yangi ijtimoiy formatsiya quldorlik tuzumi egalladi. Qadimiy SHarqda birinchi 6 sinfiy jamiyatlar paydo bo‘ldi hamda moddiy va ma’naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi YUnoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda o‘zlarini katta hissasini qo‘shdilar. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlicha yondashdilar va rivojlantirdilar. Masalan, Xitoyda qog`oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o‘nlik tizimi kashf etildi, Mesopotamiyada esa er kurrasini graduslarga, sutkani soatlar, minutlar va daqiqalarga bo‘lish o‘ylab topildi. Eramiz boshlanishidan oldin O‘rta Osiyoning janubiy chekkasiga yaqin bo‘lgan joyda O‘rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo‘li qurildi. So‘ngra O‘rta Osiyo orqali Xitoydan O‘rta dengizga tomon «Buyuk ipak yo‘li» ochildi. Natijada O‘rta Osiyo xalqaro savdo- sotiq markaziga aylandi. Bu esa o‘z navbatida O‘rta Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ta’sir etdi, yozuvning tarqalishiga yordam berdi. Ayniqsa, qadimgi YUnonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlandi. Yunoniston uncha katta bo‘lmagan bir qancha quldorlik davlatlaridan tashkil topgan. Uning mo‘‘tabar shaharlari Lakoniya (bosh shahri Sparta) va Attika (bosh shahri Afina)dir. Bularning har ё qaysisida tarbiyaning alohida tizimlari vujudga kelib, Sparta usulidagi tarbiya va Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo‘ldi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tuzumi hukmron edi. Yunonistonda qullarni « gapiradigan ish quroli » deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya (Sparta)da kemalar to‘xtaydigan qulay gavanlar bo‘lmaganligi tufayli qullar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. 9 ming oiladan 7 iborat bo‘lgan quldorlar 250 mingdan ko‘proq aholiga hukmronlik qilardi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi. Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo‘lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismoniy sog`lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalash va bo‘lajak quldorlarni etkazishdan iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, keyin « agella » deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga etguncha tarbiyalanar edi. Ular « pedonom » rahbarligida jismoniy sog`lom bo‘lish uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og`riqqa bardosh berishga o‘rgatilar edi. Ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar edi. Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablaridagi ta’lim- tarbiya haqida gapirib, shunday deydi: «O‘qish va yozishga kelganda bolalarga faqat ularning eng zaruri o‘rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so ‘zsiz itoat qildirishni, chidamli bo ‘lishni va engish ilmini o‘rgatishni ko‘zda tutar edi». Spartada ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. SHu maqsadda yoshlar « Kreptiyalar »da, ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo‘lib ko‘ringan har qanday illatni (qulni) o‘ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o‘tkazib, shu yo‘l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. SHuningdek, bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo‘nda qilib javob berishga o‘rgatib borilgan. 8 Spartada 18—20 yoshga etganda yigitlar « Efeblar » o‘spirinlar guruhida harbiy xizmatni o‘taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor berilgan. Ularni harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. CHunki erkaklar jangga ketganlarida ular shaharni qo‘riqlab, qullarni itoat saqlashini ta’minlar, ular hatto jangda ham qatnashar edilar. Afinada esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya spartanikidan butunlay farq qilar edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Afinada eramizdan ilgarigi V—IV asrlarda madaniyat barq urib o‘sdi. Fan, me’morchilik va haykaltaroshlik taraqqiy qildi. Afinada eng ko‘rkam va barkamol inson deb ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan etuk kishini o‘zlarirning «ideali» deb hisoblar edilar. Bu ideal faqatgina yuqori tabaqali quldorlarga xos edi. Jismoniy mehnat esa faqat qullarning qismati deb hisoblanar edi. Afinada bolalar 7 yoshga etguncha uyda tarbiyalanar, o‘g`il bolalar 7 yoshdan boshlab maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko‘magida uy-ro‘zg`or ishlariga o‘rgatilar edi. Afinada xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan ichkarida o‘tar edi. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13—14 yoshgacha «grammatist» (savod o‘rgatish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o‘qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo‘lib, o‘qish pullik edi. shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar. Bu maktablarda «didaskol» deb atalgan o‘qituvchilar mashg`ulot olib borar edilar. 9 (men o‘qitaman, degan ma’nodagi « didasko » so‘zidan keyinroq «didaktika» — ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O‘g‘il bolalarni maktabga qullardan biri boshlab borar edi, bunday qul pedagog deb atalar edi («pays» - bola, «agogeyn» - etaklab borish degan so‘zlardan olingan). Grammatist maktabida o‘qish, yozish va hisoblash o‘rgatilar edi. O‘qishda harflarni hijjalab o‘qitish usuli, so‘ng qo‘shib o‘qish usulidan foydalanganlar. YOzuvni o‘rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho‘p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan hisoblaganlar. Kifarist maktabida o‘g‘il bolalarga adabiy bilim va estetik tarbiya berilar, muzika, ashula, deklomatsiyalar o‘rgatilar edi. O‘g‘il bolalar 13—14 yoshga etganlaridan keyin palestra («kurash maktabi») deb atalgan o‘quv yurtiga o‘tar edilar. Bu o‘quv yurtida ular ikki—uch yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanar edilar. Masalan, sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irg‘itish, suvda suzish kabilar o‘rgatilardi. Palestrada o‘qish tekin edi, shuning uchun ham yoshlarning ko‘pchilik qismi palestrada o‘qish bilan cheklanib qolar edi. Yoshlarning badavlatroq oiladan bo‘lgan qismi palestrani tugatgach gimnasiyga (jismoniy, ijtimoiy tarbiya) kirar edi. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o‘rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin edi. Nihoyat, Spartada bo‘lgani kabi, Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bo‘lgan yoshlar efeblar qatoriga o‘tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va o‘zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. 10 Aholining ko‘pchilik qismi bolalarni maktablarda o‘qita olmaganligi sababli ularga kasb-hunar o‘rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xat-savodi bor otalar bolalariga o‘qishni o‘zlari o‘rgatar edilar. Bu kabi tartib davlat tomonidan qonunlashtirilib qo‘yilib bechorahol tabaqaga mansub ota-onalar o‘z bolalariga biror kasbni o‘rgatishga majbur edilar. Aks holda ularning bolalari kelgusida keksayib qolgan ota-onalari to‘g‘risida moddiy g‘amxo‘rlik qilishdan ozod etilar edi. Quldor zodagonlar mehnat bilan shug‘ullanuvchi erkin aholiga nafrat bilan qarardi. Qullarni esa «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. 1.2 Rim mutafakkirlarini oila pedagogikasi haqidagi fikr va mulohazalari. Qadimgi YUnonistonda pedagogik nazariyalarning tug‘ilishi. YUnonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug‘ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar. Ular o‘z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shdilar. Quyida bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Suqrot. ( eramizdan avvalgi 469—399 yillar) O‘zining demokratik ijtimoiy kelib chiqishiga qaramay (u kambag‘al hunarmand, ya’ni haykaltarosh o‘g‘li) konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu albatta uning falsafiy va pedagogik qarashlarida o‘z aksini topdi. Suqrot dunyoning tuzilishini, buyumlarning fizik holatini bilib bo‘lmaydi, odamlar faqat o‘zlarinigina bilishi, axloqni kamol toptirishi lozim deb hisoblar edi. Suqrot faylasuf bo‘lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. U keng maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o‘tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo‘li bilan haqiqatni o‘zlari topishlariga va bilishlariga undar, shu yo‘l bilan odamlarni haqiqatni 11 izlashga o‘rgatar edi. Suhbatni bu metodi «Suqrot metodi» deb yuritilgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini, ya’ni «evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to‘ldirish) metodini olib kirdi. Suqrot — falsafiy dialektikaning asoschilaridan biri. U baxs orqali, ya’ni muayyan masalalarni o‘rtaga qo‘yish va ularga javob topish yo‘li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb tushungan. Aristotel fikricha Suqrot mavjud haqiqatdan umumiy tushunchalarga o‘tish haqidagi induktiv ta’limotni hamda har bir narsaning mohiyatini bilishning birinchi imkoniyatini beradigan tushunchalarni aniqlash haqidagi ta’limotni yaratgan. Uning etika sohasidagi asosiy tezisi shundan iborat: ezgulik bilimdir; donishmandlik, ya’ni yaxshilikni biluvchi yaxshilik qiladi; yomonlik qiluvchi esa yaxshilikni yo bilmaydi, yoki pirovardida yaxshilikning tantanasi uchun yomonlik qiladi. Suqrotning tushunishicha, aql bilan axloq o‘rtasida ziddiyat bo‘lishi mumkin emas. U tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha, axloq faqat imtiyozli «mumtoz»largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo‘lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo‘llarida bo‘lmog‘i kerak deydi. Suqrot demokratiyaga dushmanlikda asossiz ayblanib, o‘lim jazosiga hukm qilingan. Lekin o‘zi zahar ichib o‘lgan. Haqiqatda esa u adolatga xilof bo‘lgan davlatni boshqarishning hamma formalarini — monarxiya, tiraniya, aristokratiya, plutokratiya va demokratiyani tanqid qilgan. laton eramizdan ilgari (424—347 yillarda) yashagan. Qadimgi YUnonistonning mashhur – idealist faylasufi, Suqrotning shogirdi, ob’ektiv 12 idealizm nazariyasining asosichisi edi. U «g‘oyalar dunyosi»ni birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosini ikkilamchi deb hisobladi. Platon olamni hodisalar dunyosi va g‘oyalar dunyosi deb ikkiga bo‘ldi. Uning fikricha g‘oyalar abadiy va o‘zgarmasdir. Uning nazarida, narsalar g‘oyalar olamining soyasidir, xolos. Afina aristokratiyasining namoyandasi bo‘lgan Platon, aristokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari surdi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat uch xil ijtimoiy guruh: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo‘lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar uni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi guruh esa mehnat qilib, mo‘l hosil etishtirib, faylasuflar va jangchilarni boqadilar, degan fikrni olg‘a suradi. SHuningdek, u qullarni ham saqlanib qolishini aytib, uning tasavvuridagi ideal davlatda qullar ham, hunarmandlar ham huquqsizdirlar, pastkashlik hamda qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb ta’kidlaydi. Platonning fikricha, u olg‘a surgan g‘oya, bu davlatning maqsadi oliy ezgulik g‘oyasiga yaqinlashishdir: bu g‘oya, asosan, tarbiya yo‘li bilan ro‘yobga chiqishini ta’kidlaydi. Tarbiya , — deydi Platon , — davlat tomonidan tashkil etilmog‘i va hukmron guruhlarning — faylasuflar va jangchilarning manfaatini ko‘zlamog‘i lozim. Platon o‘zining pedagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini birlashtirishga intiladi. Platonning fikricha, bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo‘yilgan tarbiyachilar rahbarligida maydonchalarda turli o‘yinlar o‘ynash 13 bilan shug‘ullanishlari muhimdir. Platon o‘yinlarni maktabgacha tarbiya vositasi deb hisoblab, ularga katta ahamiyat beradi, shuningdek, bolalarga hikoya qilib beriladigan materiallarni sinchiklab tanlash kerakligini ham uqtirib o‘tadi. U bolalarga eng yoshlik chog‘idanoq ijtimoiy tarbiya berish tarafdori edi. Bolalar 7 yoshdan 12 yoshgacha davlat maktablariga qatnaydilar va bunday maktablarda o‘qish, yozish, hisob, musiqa va ashula o‘rgatiladi. Bolalar 12 yoshdan 16 yoshgacha odatdagi badantarbiya mashqlari o‘rganiladigan palestrada, ya’ni jismoniy tarbiya maktabida o‘qiydilar. Palestrani tamomlagan o‘spirinlar 18 yoshgacha hisob, geometriya va astronomiyani o‘rganadilar, bunda ko‘proq amaliy maqsadlar (ularni jangchilar qilib tayyorlash) ko‘zda tutilgan. 18 yoshdan 20 yoshgacha yigitlar «Efebiya»da tarbiyalanadilar, ya’ni harbiy gimnastika tayyorgarligini o‘taydilar. Aqliy mashg‘ulotga mayli bo‘lmagan yigitlar 20 yoshdan boshlab, jangchilar qatoriga o‘tadilar. Abstrakt tafakkurga qobiliyati borligi ochiq ko‘ringan yoshlar, ya’ni yigitlarning ozroq qismi 30 yoshga qadar falsafa, shuningdek, hisob, geometriya, astronomiya va musiqa nazariyasini o‘rganish bilan shug‘ullanib, shu tariqa ilm olishning uchinchi, oliy bosqichini o‘taydilar, ammo bunda amaliy maqsad ko‘zda tutilmasdan, balki falsafa— nazariyani mukammal o‘rganish ko‘zda tutiladi. SHu tariqa ular davlat mansablarida ishlashga tayyorlanadilar. Iste’dodi g‘oyat o‘tkir ekanligi ma’lum bo‘lgan va juda ozchilikni tashkil etgan yigitlar falsafa ilmini o‘rganishni yana 5 yil (35 yoshga qadar) davom ettiradilar, shundan so‘ng 35 dan 50 yoshgacha davlatni boshqaradilar. Platon ham xotin-qizlar tarbiyasi xususida fikr yuritib, Spartadagi usulni ma’qullaydi. 14 Umuman Platon tarbiya tizimining butun mazmuni va mohiyati jismoniy mehnatdan g‘oyat nafratlanish ruhi bilan sug‘orilgan. Platon g‘oyasiga ko‘ra bo‘lajak faylasuflar va jangchilarning «jismoniy mehnat to‘g‘risida xato o‘ylashlari» ham taqiqlab qo‘yilgan, shuningdek qullarning bolalarini o‘qitmagan ma’qul, degan g‘oya ilgari surilgan. Biroq, Platon maktabgacha tarbiya to‘g‘risida, davlat tomonidan izchillik bilan olib borilishi lozim bo‘lgan tarbiya tizimi to‘g‘risida bir qancha muhim fikrlarni aytdi, ijobiy o‘rnak namunasida tarbiyalash kabilarni talab qildi. Platon o‘zining axloqiy tizimini yaratar ekan, ustozi Suqrotga ergashib, ob’ektiv idealizm yo‘lini tutadi. Platon etikasining asosiy nazariy tayanch nuqtasi — inson ongi chegaralaridan tashqarida bo‘lgan va mangulik g‘oyalari olamida xudoning doimiy nazorati ostida bo‘ladigan yagona o‘zgarmas «yaxshilik» g‘oyasidir. Uning fikricha, erdagi yaxshiliklarning hamma turi o‘zida me’yor, go‘zallik va haqiqatdan iborat uch tushunchani jamlagan oliy «yaxshilik g‘oyasi»ning in’ikosigina bo‘lishi mumkin. Platon fikricha, odamning axloqiy hayoti shu oliy «yaxshilik g‘oyasi»ga intilishga to‘la bo‘ysungan va xushbaxtlikni tashkil etadigan, faqat oliy «yaxshilik» g‘oyasiga intilishdagina xulqning namunasini ko‘rish mumkin. SHunday qilib, Platon insonning xulqini xudo xohishiga bo‘ysundirishga harakat qilgan. Platon insonga xos kategoriyalar va tushunchalarni sinchiklab ishlab chiqib, ularning barqarorligi va muayyanligini isbotlagani holda ularni kishilar joriy qilishini ham e’tirof etmadi. SHu bilan, u axloqiy qonunlar kishilar uchun majburiy yoki nomaqbul bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrga o‘rin qoldirmadi. U bu o‘rinda aristokrat zodagonlarnigina nazarda tutgan xolos. Xalq ommasiga kelganda unga 15 axloqiy hayotda arzimas o‘rin berilgan, uning fikricha, xalqqa faqat bo‘ysunish, itoatkorlik axloqigina xos. Qullar hech qanday fazilatga ega emaslar, deb hisoblagani sababli Platon axloqiy etikasiga ko‘ra, ular umuman chinakam axloq egasi bo‘lishi mumkin emas. Platon axloqiy tushunchalarni o‘zgarmas va barqaror deb qarashi hamda ularni mutlaqlashtirishi jamiyat siyosiy tuzilishining o‘zgarmasligi g‘oyalarini himoya qilishga va quldorlik davlatini ideallashtirishga xizmat qildi. Natijada Platon etikasi aristokratiya nazarida jozibador bo‘lib ko‘rinadi. Ular uning etikasida o‘z hayotlari tarzining in’ikosi va himoyachisini ko‘rdilar. Arastu—Aristotel (eramizdan ilgari 384—322 yillar)da yashagan. Platonning shogirdi bo‘lgan, makedoniyalik Iskandarni tarbiyalagan, Qadimgi YUnonistoning yirik idealist-faylasufi va olimi edi. Platon olimni g‘oyalar dunyosi va hodisalar dunyosi deb ikkiga bo‘lgan bo‘lsa, uning shogirdi Arastuning aytishicha, g‘oyani shaklga o‘xshatish mumkin. Har qanday buyumda biz uning moddasini va shaklini ko‘rishimiz mumkin. Moddada narsalar bo‘lishi uchun imkoniyatlar bor; modda biron shakl olganidan so‘nggina narsa bo‘lib qoldai. CHunonchi, marmarning o‘zi bir moddadir, ammo unga ma’lum shakl berilsa, haykal tusini olishi mumkin. Butun hayot taraqqiyot jarayonidir, bu jarayon, Arastuning fikricha, tashqi kuchlarning ta’siri ostida sodir bo‘lmaydi, balki ichki taraqqiyotning o‘zidir. Arastu tashqi olamning mavjudligiga shubha qilmaydi va hissiy tajribani, sezgilarni bilishning asosi deb hisoblaydi. Arastuning ta’kidlashicha bilishdagi xatolar noto‘g‘ri tafakkurdan, ya’ni hissiy tajribani noto‘g‘ri talqin qilishdan kelib 16 chiqadi. Eng muhimi shundaki, Arastu shakl bilan mazmunning birligini ko‘rsatib o‘tdi, taraqqiyot g‘oyasini olg‘a surdi. Arastu olamda tana va jon bor, tana bilan jon materiya bilan shakl tariqasida bir-biridan ajralmagan holda mavjuddir, deydi. Uningcha, uch xil jon bor: o‘simlikdan tarkib topgan jon oziqlanish va urchib ko‘payishda namoyon bo‘ladi; hayvonotdan tarkib topgan jon, o‘simlik xossalaridan tashqari sezgilarda va istaklarda namoyon bo‘ladi; aqlning ifodasi bo‘lgan jon, o‘simlik va hayvonot xossalaridan tashqari, u tafakkur yoki bilish xislatlariga ham egadir. Insondagi jonning hayvoniy qismi aqlga tobebo‘lganligi sababli, uni iroda deb atash mumkin. Arastuning fikricha, jonning mana shu uch xiliga muvofiq uch xil tarbiya — jismoniy tarbiya, axloqiy tarbiya, aqliy tarbiya bo‘lishi kerak. Tarbiyaning maqsadi, uning fikricha jonning olim tomonlarini — aql va irodani kamol toptirishdan iborat edi. Har bir moddada rivojlanish imkoniyati bor bo‘lganidek, insonga ham tabiat faqat qobiliyatlarning boshlang‘ichinigina beradi, insonda kamol topish imkoniyati tabiatda mavjuddir va bu imkoniyat tarbiya vositasi bilan ro‘yobga chiqariladi. Tabiat jonning uch xilini bir-biri bilan chambarchas bog‘lab qo‘ygan, biz ham tarbiyada tabiat belgilab bergan yo‘ldan borib, jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan chambarchas bog‘lab olib borishimiz lozimligini uqtiradi. Arastuning fikriga ko‘ra, davlatning umumiy bitta ooirgi maqsadi bor, u ham bo‘lsa, davlat hamma fuqarolarga bir xilda tarbiya berilishini ta’minlashi lozim, mana shunday tarbiya berish esa xususiy tashabbusning vazifasi bo‘lmasdan, balki davlatning ishi bo‘lishi lozim. U insonning yoshlik yillarini uchga bo‘lib 17 o‘rganadi: 7 yoshgacha bo‘lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan davr (jismoniy balog‘at davrining boshlanishi) va jinsiy balog‘at davrining boshlanishidan 21 yoshgacha bo‘lgan davr. Uning fikricha, bunday davrlarga bo‘lish tabiatga mos bo‘lib tushadi. Arastu o‘g‘il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktabida o‘qishi lozim, deb uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya berilishi kerakligini aytib, u o‘g‘il bolalar avvalo badantarbiya muallimlarining qo‘liga topshirilsin, deb talab qiladi; bunda u bolalarni haddan tashqari charchatib qo‘ymaslik kerakligini aytadi va ularni jismi mustahkamlanib olguncha engil mashqlar bilan shug‘ullantirishni tavsiya etadi. Arastu jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog‘langan, deb qaraydi. Boshlang‘ich ta’lim vaqtida, badantarbiyadan tashqari, yana o‘qish, yozish, grammatika, rasm va musiqa o‘rgatilishi kerakligini alohida uqtirib o‘tadi. O‘smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari kerak, ular adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, musiqa o‘rganishlari shart. Go‘zallikni his qilishni o‘stirish uchun musiqa o‘rganmoq kerak, ammo rasm chizish singari musiqa o‘rganish ham oddiy hunarga aylanib ketmasligini kuzatib turish muhim deydi. U xotin-qizlarning tarbiyasi xususida gapirib, bu erkaklarning tarbiyasiga o‘xshab ketmasligini, chunki ularning tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi. Arastu o‘z pedagogik qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani holda, aqliy tarbiya sohasida axloqiy ko‘nikmalarga katta ahamiyat beradi. Tabiiy iste’dod, shu bilan birga, ko‘nikma orttirish (matlub harakatlarni o‘rganish, tez-tez takrorlab turish) va aql — bular axloqiy tarbiyaning uch manbaidir, deydi. Fazilatlar hosil bo‘lishi uchun ezgu xulq-odatlarini va ko‘nikmalarini tarkib toptiradigan, yaxshi o‘ylab o‘tkaziladigan mashqlar bo‘lishi ham zarur, bunga 18 odatlanish, buning uchun doimiy harakat qilish lozim, odatdan, ko‘nikishdan esa axloqiy xatti-harakat hosil bo‘ladi, deb ta’lim beradi. Arastuning qayd etishicha, har qanday istak va faoliyatda kamchilik, ortiqchalik va o‘rtachilik bo‘ladi. SHuning uchun ham hamma narsadan faqat o‘rtachilik, faqat muvozanat yaxshi va foydalidir. Demak, hamma narsada ortiqchalikka ham, kamchilikka ham yo‘l qo‘ymaydigan xatti-harakat yaxshilikning nishonasidir. Mana shunday xatti-harakatni hosil qilmoq uchun ko‘proq mashq qilish kerak, degan fikrlarni olg‘a surdi. Arastu Platondan farq qilib, oilani tarbiyadan chetlashtirmaydi, axloqiy tarbiya berish, asosan, oilaning zimmasida bo‘lishi kerak, deydi. Arastuning qarashlari antik pedagogikaning taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazadi. Ayniqsa uning “Nikomah etikasi” va “Siyosat” asarlari axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bag‘ishlandi. Arastu, axloqning jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, “Tabiat inson qo‘liga qurol — aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu qurolni teskari tomonga nisbatan ham ishlatishi mumkin: shu sababli axloqiy tayanchlari bo‘lmagan odam eng insofsiz va yovvoyi, o‘zining jinsiy va did mayllarida eng tuban mavjudot bo‘lib qoladi”, — deydi. Arastu antik davrining boshqa faylasuflariga qaraganda axloqiy munosabatlarning tabiatini teran tadqiq qila oldi. Uning fikriga ko‘ra, axloqiy fazilat — faoliyat, xatti-harakat demakdir. Barcha axloqiy fazilatlar adolat, do‘stlik, muhabbat, saxiylik, sulhparvarlik, xushfe’llik va hokazolar faqat inson faoliyatida namoyon bo‘lishini asoslab beradi. Odam jamiyatda yashagani sababli uning axloqiy fazilatlari hech qachon sof, xolis holda namoyon bo‘lmaydi, balki faqat ijitimoiy faoliyatdagina amalga 19 oshadi. SHuning uchun barcha axloqiy fazilatlar ijtimoiydir, deydi Arastu. Inson tabiatan fazilatlarga ega bo‘lmagani, balki fazilatga o‘rgangani sababli, tarbiyaning (faqat bolalarnigina emas, shu bilan birga barcha aholini tarbiya qilish) roliga katta ahamiyat berib, hususan hissiyotlarni tuyg‘ularda idrokli tarbiyalashga ahamiyatni qaratadi. Uning fikricha, bunday tarbiya kishilarning axloqli bo‘lib yashashga o‘rganishlari uchun zarur bo‘lgan mavjud qonun-tartibotlar yordamida amalga oshiriladi. Mutafakkir fazilat deganda hamisha ota-ona o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan davlatga xizmat qilishni nazarda tutadi. Arastu axloqiy fazilatlar bilan bir qatorda inson uchun muhim bo‘lgan aqliy fazilatlarga — bilim, donishmandlik, fahmlash va boshqalarga ham katta ahamiyat beradi. Ammo axloqiy fazilatlarni aqliy fazilatlarga bo‘ysundirgan holda ifodalaydi. Arastu faqat aql faoliyatini tan oladi. SHu sababdan u baxt idealini haqiqatan intellektual mushohada etishda deb biladi. Umuman antik faylasuflar Suqrot, Platon, Arastular o‘zlarining nazariyalarida har bir narsada me’yor bo‘lmog‘i lozimligini uqtirib o‘tganlar. Ular axloqni insonning baxtga erishish vositasi deb qaraganlar. Atomizm nazariyasini yaratgan atoqli faylasuf — materialist Demokritning qarashlari (eramizdan avvalgi 460—370 yillar) qadimgi yunon falsafasining cho‘qqisidir. Demokrit o‘z asarlarida yuqorida nomlari qayd etilgan mutafakkir faylasuflar kabi tarbiya masalalariga katta e’tibor beradi. U o‘z nazariyasida tabiat qonunlariga, xurofotni va qo‘rquvni emirib tashlaydigan chinakam bilimlarga murojaat qiladi. 1.3 Oila pedagogikasida tarbiyaning o’rni. 20 Demokrit tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo‘lib ilgari surdi. “Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o‘xshaydi” deb yozadi u. Demokrit “ta’lim mehnat asosidagina go‘zal narsalarni hosil qiladi”, deb, tarbiya ishida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi. U doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlarna borgan sari, mehnat engil bo‘lib boradi, deydi. U yomon o‘rnakdan ehtiyot bo‘lish kerak, deb ta’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi. Demokrit barcha tabiiy jarayonlarga, jumladan, insonning axloqiy munosabatlarida ham kishi xulqini real, bu dunyodagi asosini topishga urinadi. Demokrit axloqni odamning o‘z tabiatidan kelib chiqib asoslashga harakat qiladi. Bilish nazariyasida Demokrit moddiy olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidladi, bilish jarayonida sezgi va tafakkur rolini ko‘rsatdi. Uningcha sezgilarimiz orqali olingan bilim «qorong‘i»; u olamning mohiyatini ochib berolmaydi; aql orqali olingan bilim «yorug‘», haqiqiy bilimdir. Tabiat sirlarini faqat fikrlash yo‘li bilan bilib olish mumkin. Demokritning axloqiy va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan xoli edi. SHuning uchun ham o‘zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi. Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda asosiy zamin bo‘lib xizmat qildi. 2. Oila haqida bir necha xil tushunchalar mavjud: birinchidan, oila-bu nikoh va qon-qaridoshchilikni asoslangan kichik ijtimoiy guruh, uning a’zolari birgalikda yashaydilar va uy ishlarini bajaradilar, bir-biriga nisbatan o‘zaro majburiyatlar 21 bilan birlashganlar. Ikkinchidan, oila bu-ijtimoiy institut bo‘lib unda odamlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar barqaror mustahkam shaklda bo‘ladi. Ana shu o‘zaro munosabatlar doirasida odamlarning kundalik hayoti asosiy qismi amalga oshiriladi: intim munosabatlari,farzand ko‘rish va bolaning boshlang‘ich ijtimoiylashish, tarbiyalash, tibbiy hizmat ko‘rsatish va boshqalar. Oila-nikoh munosabatlari insoniyatga qadim davrlardan ma’lum. Neolit davridayoq (15-20 ming yij ilgari) ongli inson paydo bo‘lganda, odamlar jamoasi paydo bo‘lgandayoq ularning birgalikda xo‘jalik yuritishdagi va bola tarbiyalashdagi vazifalari tabiiy jinsiyligi, yoshiga qarab (erkak, ayol) ajratilishiga asoslangan. Tarixda qayd etilgan oilaviy munosabatlarda farqlar bo‘lishiga qaramay hamma oilalarni birlashtiradigan qanadydir umumiylik bor. Bu oilaviy tarzda hayot kechirishdir, bunda insoniyat yashashning yagona imkoniyatini topgan. Olimlar oilaning turli vazifalarini ko‘rsatadilar. Biz birinchi navbatda bolani tarbiyalash va rivojlantirishga taalluqlilarigagina to‘xtalib o‘tamiz. Hamma davrlarda ham oila o‘zining bolalarini tarbiyalashda yordam olishga talabni his etgan. Tarix ko‘rsatishicha odamlar katta oilalar bilan yashaganlarida oilaviy hayotning zarur bo‘lgan bilim va ko‘ikmalari avloddan-avlodga tarbiyaviy ravishda va oddiy kundalik o‘tib ketgan. Zamonaviy rivojlangan jamiyatda avlodlar o‘rtasidagi oilaviy aloqalar buzilmoqda. SHuning uchun jamiyat oila tashkil etish va bolalarni tarbiyalash haqidagi zarur bilimlarni etkazish bo‘yicha ishlarni o‘z zimmasiga oladi. Hozirgi paytda ota-onalarga mutaxasis psixologlar, ijtimoiy ishlar xodimlari, ijtimoiy pedagoglar va bolalarni tarbiyalash bo‘yicha boshqa mutaxassilarning yordamlari zarur. Ana shu mutaxassilarning yordamiga faqat notinch, yomon sharoitdagi 22 oilalar emas, bugungi kunda tinch, yaxshi oilalar ham muhtojlar. 1. Oila ikki ustundan iborat: Birinchisi - iktisod, ikkinchisi — ma’naviyat. Oilani shu ikki us tundan birisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Lekin iqtisodda imkoniyatdan, ma’naviyatda sharoitdan kelib chiqmoq kerak. SHunda oila mustahkam qo‘rg‘onga aylanadi. «Eng do‘zaxi ayol — eri imkoniyati darajasidan ortiq talab etuvchi ayoldir», — deb uqtiriladi muborak hadislarda. Oila tutishda ma’naviyatning sharoit ta qozo etgan tomonlari borki, bu xa qda allomalarimiz eslatib o‘tishgan. Beruniy oila qurayotgan qizlarga ota-onaning pand-nasihatlarini keltirib, oiladagi tinch-totuvlik ko‘proq ayollar zimmasiga tushishini ta’kidlab shunday yozadi: «Ey qizim! Sen o‘rgangan o’yingdan ketib, notanish xonadonga tushmoqdasan. Sen bo‘lajak kuyovingning hamma hislatlarini bilmaysan. Sen er bo‘l, u esa osmon bo‘ladi. Demak, sen u bilan shunday yo‘l tutki, uning oldida er kabi kamtar bo‘lsang, u osmon kabi olijanob bo‘ladi. Osmon shifobaxsh yomg‘iri bilan erni ko‘kartirgani kabi ham o‘z mehru shaf qati ila seni xushnud etadi. Ering sendan fa qat yumsho q va shirin so‘zlar eshitsin, yaramaydigan va eski libosda yoki sochlaring tartibga solinmagan holda uning oldida o‘tirma. Qizim, kuyovingdan kuchi etmagan va sotib olishga qudrati etmagan narsalarni talab qilma. Bunday qilsang orada totuvlik yo‘ qoladi, turli xil janjallar paydo bo‘ladi. Qizim, rash q qilishdan sa qlangin, chunki u ajralib ketishning kalitidir. Eringga hadeb gina qilaverishni man etaman. YAxshisi, sen u bilan xushmuomalada, shirin so‘zli bo‘lgin, bu ishing har qanday sehru jodudan yaxshidir. O‘zingga xushbuy narsalar bilan oro bergil. Pokizalik hamisha 23 yo‘ldoshing bo‘lsin». 82 yoshli Lev Tolstoy 1910 yil oktyabr oyining qorli, sovu q tunlaridan birida inji q ayolidan (ayoli boylikka berilgan edi) qutulish ma qsadida o’yini tark etib, boshi o q qan tomonga jo‘naydi. Oradan o‘n bir kun o‘tgach, kichkinagina temir yo‘l stansiyasida o‘pka shamollashidan vafot etgan yozuvchining so‘nggi so‘zi shu bo‘ldi: «Xotinimni yonimga yo‘latmanglar». «Be’mani inji qlik — zaxri qotil»,— deydi Deyl Karnegi. «O qila rafi qam! Agar ering yoningda bo‘lishini istasang, shuning payiga tushginki, toki u hech erda sening huzuringdan kabi rohat-farog‘at va muloyimlikka duch kelmasin»,— deb yozganida buyuk olim Pifagor ming karra ha qli edi. 2.Axloq kishilarning xulq-atvor normalari vaqoidalarini, ularning o‘z-o‘ziga boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga munosabati kabi axloqiy tushunchalarni o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning shakllaridan biridir. axloq tarixiy xususiyatga ega, chunki u kishilik jamiyatida avlolar tomonidan to‘plangan axloqiy tajribalar va munosabatlarni aks ettiradi. Axloq ilmiy yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi muammolar haqida bahs yuritib, insonlarning kamolatga erishish yo‘lini yoritib boradi. har bir inson bir olam bo‘lgani kabi uning axloq odobi ham juda murakkab olam desak yanglishmaymiz. CHunki shaxsning ichki va tashqi olamini o‘rganish, bilish, tahlilqilish g‘oyatda murakkab, bu ruhiyat bilan bog‘liq holatdir. Axloqli, odobli komil insonda odamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-muhabbat, rahm- shavqat, adolatu-diyonat, hayoyu-iffat, imon-e’tiqod kabilar mujassam bo‘ladi, ayni paytda shu xislatlarning aksi-beburd, axloqsiz kimsalar fe’lida ko‘rinadi. har bir xalqning nufuzi va obro‘-shuhrati kishilarning axloq-odobi, yaxshi xislat fazilatlari bilan belgilanadi. 24 3. Italyan pedagogi, insonpavari Vittorino Da-Feltre (1378-1446) “Quvonch uyi” deb nomlangan birinchi maktab-internati tashkil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin. XVIII-XIX asrlar jahon madaniyati tarixidan burjua-demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan yirik olimlar (pedgoglar, faylasuflar, sotsiologlar, psixiloglar) ijtimoiy pedagogik muammolar echimini izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar echimini izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashkil etish g‘oyalari bilan ko‘rib chiqildi. Bu davrlar pedagogik g‘oyalarida barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi haqidagi fikrlar ko‘tarilgan. O‘sha davr etuk pedagoglari bolalarning turli muammolariga bag‘ishlab, Yetim va qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi, bog‘chalari, maktab va boshqa muassasalar tashkil etadilar. Rossiyada oila pedagogika rivojlanishi – fan sohasi sifatida ham va professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o‘quv fani sifatida - o‘z xususiyatlariga ega. oila pedagogikani mustaqil fanga ajralib chiqishida shart- sharoitlarni XIX asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashhur pedagoglari va boshqalar asarlarida topish mumkin. XX asrning 20-30-yillarida A.S.Makarenko, S.T.SHatskiy, V.N.Soroko-Rosinskiy kabi pedagoglar faoliyatlarida Yetim bo‘lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishga qarilgan edi. Lekin 30- yillardan keyin sotsializm g‘alab qilgani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Ularni o‘tmish sarqitlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat qilindi. 25 II-BOB QADIMGI YUNONISTON VA RIMDA TARBIYA, TA`LIM 2.1 Sparta, Afina davlatlarida tarbiya, maktablar tizimi. Qadimgi Yunoniston unchalik katta bo'lmagan mamlakat edi. Lakzoniya (Sparta) va Attika (Afina) Gresiyadagi davlatlarning eng mo'`tabarlisi edi. Bu davlatlarning har qaysisida tarbiyaning alohida sistemasi vujudga keldi, shunga ko'ra Sparta usulidagi, Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo'lgan. Bu davlatlarning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi xususiyatlar turlicha bo'lgan. Shu sababli har ikkala sistema bir-biridan farq qilgan. Gresiyada qo'llarni “gapiradigan ish quroli” deb hisoblangan.Spartada dehqonchilik mehnati rivojlangan. Spartaliklar juda uyushqoq bo'lib yashashgan.Tarbiya ishlari davlat qo'lida bo'lgan. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda tarbiyalanganlar, so'ng “Agella” maktablariga 18 yoshga etguncha tarbiyalanganlar.O'smirlarning jismoniy jihatdan tarbiyalashga alohida e`tibor berilgan, ularni chiniqtirar sovuqqa, ochiqlikka va chanqoqlikka, chidamga bardosh berishga o'rgatilgan. Harbiy gimnastika mashqlariga ko'p e`tibor berilgan. Yosh spartaliklar yugurishni, sakrashni, disk va nayza ota bilishni, kurashish, qo'l bilan jang qilish usullarini, harbiy ashulalar aytishni o'rganar edilar. Bolalarga jismoniy-tarbiya berish bilan birga muzika, ashula va raqslar ham o'rgatilgan. Yoshlarni qo'llarga nisbatan shavqatsiz qilib, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalash alohida vazifa qo'yilgan.Davlat rahbarlari yoshlar bilan maxsus suhbatlar o'tkazib, shu yo'l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar, bunday suhbatlarda ular bolalarga vatan dushmanlari bilan kurashda ota- 26 bobolarining ko'rsatgan mardligi va jasorati haqida gapirib berar, qahramonlar haqida hikoya qilar edilar. Bolalar aniq va qisqa javob berishga o'rgatilar edi. 18-20 yoshda etgan yigitlar alohida “efeblar” gruppasiga o'tkazilar va harbiy xizmat o'tar edilar. Spartada qizlarga ham harbiy jismoniy-tarbiya berishga katta e`tibor berilgan. Afinada tarbiya boshqacha yo'lga qo'yilgan. Afinada eramizdan oldingi V-IV asrlarda madaniyat gurkirab o'sdi. Yunonistonda tabiat ilmi, matematika, tarix, san`at, grek me`morchiligi va haykaltaroshligi taraqqiyot qildi.Afinada ham jismoniy, ham ma`naviy ko'rkam bo'lgan kishini barkamol odam deb hisoblaganlar, axloqiy, estalik va jismoniy tarbiyani birga qo'shib olib borishga intilganlar. Afinada jismoniy mehnat qo'llarning qismati deb hisoblanadi.Afinada bolalar 7 yoshgacha uyda tarbiyalanganlar. 7 yoshdan boshlab maktabga qatnashganlar. Qiz bolalar oilada tarbiyalanar edilar, uy-ro'zg'or ishlarini o'rganar edilar.Dastlab bolalar (7 yoshdan 13-14yoshgacha) grammatist va kifaristlar maktablariga o'qitilar edilar.Grammatist-gramatika mutaxasisligi, kifarist- muzikachi demakdir. Bu maktablar xususiy bo'lgan. Maktablarda “didaskal” deb atalgan o'qituvchi mashg'ulot olib borgan. “Didasko” so'zidan keyinroq “didaktika”-ta`lim nazariyasi kelib chiqqan. O'g'il bolalarni maktabga qo'llardan biri boshlab borgan, bunday qo'l pedagog deb atalgan. Grammatist maktabida o'qish, yozish va hisoblash o'rgatilar edi. Bunday maktabda harflarni g'ijjalab o'qitish metodi qo'llanilgan: bolalar tovushlarni yodlab olar, so'ng qo'shib so'zlar yasar edilar. Yozuvga o'rgatish uchun mum surtilgan taxtachalardan foydalanilgan. 27 O'g'il bolalar 13-14 yoshdan so'ng polestra (kurash) maktabiga qatnaganlar va jismoniy mashqlar bilan shug'ullanganlar. Polestrada o'qish tekin bo'lgan, shuning uchun ham yoshlarning ko'pchiligi polestrada o'qish bilan cheklanib qolardi. O'ziga to'q oila bolalari polestra maktabini tugallagandan so'ng “gimnaziy” ga kirib o'qirdi. Gimnaziyda falsafa, siyosat va adabiyot fanlari o'rgatilgan.Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bo'lgan yoshlar efeblar qatoriga o'tib,harbiy xizmatga tayyorlanar va o'zlarining siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar.Bechora hol tabaqaga mansub ota-onalar o'z bolalariga biror kasbni o'rgatishga majbur edilar. Yunоn оlimi vа fаylаsuflаri Sokrat, Platon, Aristotel` va Demokritlar o'z asarlarida tarbiya va ta`lim to'g'risidagi fikrlarini ravshan ifoda etganlar. Sokrat (eramizdan oldingi 469-399 y) o'zining demokratik ijtimoiy chiqishiga qaramay aristokratlarning idealogi edi. Sоkrаtning fikricha tarbiyadan qutilgan maqsad buyumlar tabiatini o'rganish bo'lmay, balki kishining o'z-o'zini bilib olishi axloqini kamol topshirishi bo'lmog'i lozim.Sokrat jamoa to'planadigan joylarda axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o'tkazar edi, tinglovchilarni savol va javoblar yo'li bilan “haqiqat” ni o'zlari fikr yuritib topishga undar, ularga hech vaqt qoida va xulosalar aytmas edi. Suhbatning bu metodi “Sokrat metodi” deb atalgan. “Sokrat metodi” dan keyingi davrlar metodikasida suhbatni “fikr qo'zg'ovchi savollar metodi” yo'li bilan o'tkazish kelib chiqdi.Yunonistonning mashhur faylasufi Platon eramizdan oldingi (427-347 y) yashadi. Sokratinning shogirdi. 2.2. Suqrot, Aflotun, Arastu va Demokratlarning pedagogik g'oyalari. 28 Plаtоn olamni hodisalari dunyosi va ideyalar dunyosi deb bo'ldi. U aristokartiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani olg'a so'rdi. Uning fikricha, davlat uch xil ijtimoiy gruppa: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar gruppasidan iborat bo'lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar himoya qiladilar, uchinchi gruppa mehnat qilib o'zini va shu ikki gruppani boqadi. Uning fikricha tarbiya-davlat tomonidan tashkil etilmog'i va hukmron gruppalarning faylasuflar va jangchilarning manfaatlarini ko'zlamog'i lozim.Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan 6 yoshgacha davlat muassasalarida tarbiyalanishi kerak. 7 yoshdan 10 yoshgacha davlat maktablarida o'qitish va ularga o'qish, yozish, hisob, muzika va ashula ilmini o'rganishi kerak.12 yoshdan 16 yoshgacha “palestra” jismoniy-tarbiya maktablarida ta`lim olishlari kerak.16 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan o'spirinlar arifmetika, geometriya, astronomiya fanlarini o'rganganlar.18 yoshdan 20 yoshgacha efebiya maktabida o'qib harbiy jismoniy tayyorgarlikka ega bo'lganlar.20 yoshdan so'ng aqliy qobiliyatga ega bo'lganlar. 30 yoshgacha o'qib falsafa, arifmetika, geometriya, astranomiya va muzika nazariyasini o'rganganlar. Iste`dodli yoshlarning oz qismi 35 yoshgacha falsafa ilmini mukammal o'rganganlar va 35 yoshdan 50 yoshgacha davlatni boshqarish ishiga qatnashganlar.Platon xotin-qizlar tarbiyasida sparta tarbiya sistemasini lozim topgan. Tarbiya jarayonida ota-ona, o'qituvchi va tarbiyachining namunasini birinchi o'rinda qo'ydi. 29 Аristоtеl` erаmizdаn оldingi 384-322 yillarda yashagan U. Plotonning shogirdi, makedoniyalik iskandarning tarbiyachisi.Aristotel` olamni yaxlit bir butun deb bildi.U odamda tana bilan jon bor materiya bilan forma singari bir- biridan ajralmagan holda mavjuddir, deb bildi. Uning fikricha uch xil jon bor: 1. o'simlikdan tarkib topgan jon oziqlanishda va o'rchib ko'payish namoyon bo'ladi; 2. hayvonotdan tarkib topgan jon, bu sezgilar va istaklarda namoyon bo'ladi; 3. aqlning ifodasi bo'lgan jon. Insondagi jonning hayvoniy qismi aqlga tobe bo'lganligi uchun uni iroda deyish mumkin. Uning fikricha, uch xil jonga muvofiq uch xil tarbiya jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bo'lishi kerak. Tarbiyaning maqsadi jonning oliy tomonlarini aql va irodani kamol toptirishdan iboratdir. Har bir moddada rivojlanish bo'lganidek, insonga ham tabiat faqat qobiliyatlarning boshlang'ichnigina beradi, insonda kamol topish imkoniyati tabiatda mavjuddir va imkoniyat tarbiya vositasi bilan ro'yobga chiqariladi, shu sababli jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog'lab olib borish maqsadga muvofiq. Tarbiya davlat tomonidan bir xil tashkil etilishi kerak.Aristotel` pedagogika tarixida birinchi bo'lib bola yoshini davrlarga bo'ldi, insonning yoshlik yillarini 3 yilga bo'ldi. 1) 7 yoshgacha, 2)7-14 yoshgacha, 3) 14-21 yoshgacha bo'lgan davr.Uningcha bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanishi kerak.O'g'il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o'qishlari kerak.Bolalarga aqliy tarbiyadan oldin jismoniy tarbiya berilishi kerak.Boshlang'ich ta`lim vaqtida gimnastikadan tashqari uqish 30 yozish, grammatika, rasm va muziqa urgatilishi kerak. Uning xotin-qizlar tarbiyasi erkaklar tarbiyasidan farq qilishi kerak.Hamma narsada ortiqchallika ham, kamchillika ham yo'l qo'ymaydigan xatti- harakat yaxshilikning nishonasidir, harakatni hosil qilish uchun ko'proq mashq qilish kerak. Dеmоkritning fаlsаfiy qarashlari (eramizdan oldingi 460-370 yillar) qadimgi gresiya falsafasining cho'qqkisidir. O'z asarlarida tarbiya masalalariga ko'p e`tibor beradi. Demokrit tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalalarini birinchi bo'lib ilgari surdi. “Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o'xshaydi” deb yozadi. U “ta`lim mehnat asosidagina go'zal narsalarni hosil qiladi” deb ko'rsatib o'tadi va tarbiya ishida mehnatning roli katta ekanligini ta`kidlaydi va “doimo mehnat qilib turishni” talab qiladi. Demokrit yomon o'rganishdan ehtiyot bo'lish kerak va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning ahamiyati katta deb hisoblaydi. 2.3 Kvintilianning notiqni tarbiyalash: o'qituvchi va tarbiya metodlariga doir qarashlari. Qadimgi rimda aholining mulkiga va asl-zotiga qarab tabaqalanishi natijasida maktablar ham boshlang'ich maktablarda va undan yuqoriroq bosqichdagi maktablar grammatika maktablariga bo'linadi. Yuqori tabaqa bolalari o'z bolalariga boshlang'ich ma`lumotni uyda berar, uyda o'qitganlar. Grammatika maktablarida imtiyozli kishilarning bolalari o'qitilgan. Bu maktablarda lotin tili, grek tili, riterika, falsafa va huquqshunoslik grek tili, matematika, muzika urganar edilar. Gresiya isteloasidan so'ng Rimda grea madaniyati tez tarqaldi va grek tili avlodlar tili bo'lib qoldi.Rim impеriyasi pаydо 31 bўlgаndаn bоshlаb impеrаtоrlаr grаmmаtikа vа rеtоrikа mаktаblаrini dаvlаt mаktаblаrigа аylаntirdilаr. IV. Mаrk Fаbеy Kvintiliаn (eramizdan142-113 yil) Rim pedagoglarining eng mashhuri edi. Uning “Notiq tarbiyalash to'g'risida” gi asari diqqatga sazovordir. Kvantilian Grek va Rim faylasuvi va pedagogika adabiyoti bilan yaxshi tanish bo'lgan. Kvantilian bolalarning tarbiya qobiliyatlariga yuksak baho beradi. Uning fikricha bafahimlik, va qobiliyatsizlik ham uchraydigan hodisadir. O'qituvchi o'zi tarbilayotgan har bir bolaga extiyotlik bilan e`tibor berib muomala qilishi lozim. O'qituvchining o'zi uqimishli kishi bo'lishi, bolalarni tsevishi, o'zini yaxshi tuta bilishi, bolalarni har doim mukofatlashi yoki jazolay bermasligi, o'z shogirdlari uchun namuna bo'lishi va ularni sinchiklab o'rganish zarur. Har bir o'qituvchi hamma bosqichlardan o'tishi lozim. Yuqori tipdagi maktab o'qituvchisi avvalo boshlang'ich maktabda o'qituvchilik qilishi lozim.Kvantilian bolaning nutqini juda yoshligidan o'stira boshlash kerakligiga katta e`tibor berdi.U, bolalarning nutqi yoshlik chog'idanoq sof bo'lishi uchun kurashda va shu sababli bolalarni uyda tarbiyalamoq uchun olinadigan enagalar va murabbiylarning talaffuzi yaxshi bo'lishi kera, deb tavsiya qildi. U ibratning tarbiyaviy roli katta deb hisobladi va bolani yomon ulfatlardan chetlatish kerak deb bildi. Musiqa ilmini urganish talaffuzning yaxshilashiga yordam beradi, nutqning uslubini yaxshilashga yordam beradi, nutqning uslubini yaxshilaydi ifodali nutqqa aylantiradi. Bolani mantiqiy taffakur qiladigan, muntazam va izchil fikr yuritadigan qilib tarbiyalash maqsadida matematika 32 (arifmetika geometriya) urganish nazariy nasixatlar, taqlid va mashqlar uqitish ishida katta rol` uynaydi. V. Xristiаn dinni humron din deb e`lon qilinib, imperatorlar tayanchiga aylandi va imperatorlar xristian ruxoniylarning vakillari o'qituvchilik vazifasiga tayinlaydigan bo'ldi, maktablardagi barcha ta`lim-tarbiya ish ochiqchasiga dinniy tus oldi. 33 III-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASIGA YONDASHUVLARI 3.1 Qadimgi Rim va Yunonistonning ta’lim -tarbiya maktablari Tarixiy taraqqiyotning keyingi davrlariga kelib , ibtidoiy jamoa tuzumi o‘rnini yangi ijtimoiy formatsiya - quldorlik tuzumi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo bo‘ldi hamda moddiy va ma’naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda o‘zlarining katta hissasini qo‘shdilar. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlicha yondashdilar va rivojlantirdilar. Masalan, Xitoyda qog`oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o‘nlik tizimi kashf etildi, Mesopotamiyada esa yer kurrasini graduslarga, sutkani soatlar , minutlar va daqiqalarga bo‘lish o‘ylab topildi. Eramiz boshlanishidan oldin O‘rta Osiyoning janubiy chekkasiga yaqin bo‘lgan joyda O‘rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo‘li qurildi. So‘ngra O‘rta Osiyo orqali Xitoydan O‘rta dengizga tomon «Buyuk ipak yo‘li» ochildi. Natijada O‘rta Osiyo xalqaro savdo-sotiq markaziga aylandi. Bu esa o‘z navbatida O‘rta Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ta’sir etdi, yozuvning tarqalishiga yordam berdi. Ayniqsa, qadimgi Yunonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlandi. Yunoniston uncha katta bo‘lmagan bir qancha quldorlik davlatlaridan tashkil topgan. Uning mo‘tabar shaharlari Lakoniya (bosh shahri Sparta) va Attika (bosh shahri Afina)dir. Bularning har qaysisida tarbiyaning alohida tizimlari vujudga kelib, Sparta 34 usulidagi tarbiya va Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo‘ldi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tuzumi hukmron edi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya (Sparta)da kemalar to‘xtaydigan qulay gavanlar bo‘lmaganligi tufayli qullar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. 9 ming oiladan iborat bo‘lgan quldorlar 250 mingdan ko‘proq aholiga hukmronlik qilardi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi. Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo‘lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismoniy sog`lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalash va bo‘lajak quldorlarni etkazishdan iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar , keyin «agella» deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga etguncha tarbiyalanar edi. Ular «pedonom» rahbarligida jismoniy sog`lom bo‘lish uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og`riqqa bardosh berishga o‘rgatilar edi. Ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar edi. Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablaridagi ta’lim- tarbiya haqida gapirib , shunday deydi: «O‘qish va yozishga kelganda bolalarga faqat ularning eng zaruri o‘rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so‘zsiz itoat qildirishni, chidamli bo‘lishni va yengish ilmini o‘rgatishni ko‘zda tutar edi». Spartada ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu 35 maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da, ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo‘lib ko‘ringan har qanday illatni (qulni) o‘ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o‘tkazib, shu yo‘l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Shuningdek , bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo‘nda qilib javob berishga o‘rgatib borilgan. Spartada 18—20 yoshga yetganda yigitlar «Efeblar» o‘spirinlar guruhida harbiy xizmatni o‘taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor berilgan. Ularni harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Chunki erkaklar jangga ketganlarida ular shaharni qo‘riqlab, qullarning itoat saqlashini ta’minlar, ular hatto jangda ham qatnashar edilar. Afinada esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Afinada eramizdan ilgarigi V-IV asrlarda madaniyat barq urib o‘sdi. Fan, me’morchilik va haykaltaroshlik taraqqiy qildi. Afinada eng ko‘rkam va barkamol inson deb ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan yetuk kishini o‘zlarirning «ideali» deb hisoblar edilar. Bu ideal faqatgina yuqori tabaqali quldorlarga xos edi. Jismoniy mehnat esa faqat qullarning qismati deb hisoblanar edi. Afinada bolalar 7 yoshga yetguncha uyda tarbiyalanar , o‘g`il bolalar 7 yoshdan boshlab maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko‘magida uy- ro‘zg`or ishlariga o‘rgatilar edi. Afinada xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan. ichkarida o‘tar edi. 36 Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist» (savod o‘rgatish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o‘qituvchisi ma’nosida) maktablarida tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo‘lib, o‘qish pullik edi. Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar. Bu maktablarda «didaskol» deb atalgan o‘qituvchilar mashg`ulot olib borar edilar. (men o‘qitaman, degan ma’nodagi «didasko» so‘zidan keyinroq «didaktika» — ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O‘g‘il bolalarni maktabga qullardan biri boshlab borar edi, bunday qul pedagog deb atalar edi («pays» - bola, «agogeyn» - etaklab borish degan so‘zlardan olingan). Grammatist maktabida o‘qish, yozish va hisoblash o‘rgatilar edi. O‘qishda harflarni hijjalab o‘qitish usuli, so‘ng qo‘shib o‘qish usulidan foydalanganlar. Yozuvni o‘rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho‘p yordamida yozganlar. Sonlarni barmoqlar , sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan hisoblaganlar. Kifarist maktabida o‘g‘il bolalarga adabiy bilim va estetik tarbiya berilar, musiqa, ashula, deklomatsiyalar o‘rgatilar edi. O‘g‘il bolalar 13-14 yoshga yetganlaridan keyin “palestra” (“kurash maktabi”) deb atalgan o‘quv yurtiga o‘tar edilar. Bu o‘quv yurtida ular ikki-uch yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanar edilar. Masalan, sakrash, yugurish, kurash tushish , disk va nayza irg‘itish, suvda suzish kabilar o‘rgatilardi. “Palestra”da o‘qish tekin edi, shuning uchun ham yoshlarning ko‘pchilik qismi shu yerda o‘qish bilan cheklanib qolar edi. Yoshlarning badavlatroq oiladan bo‘lgan qismi “palestra”ni tugatgach, gimnaziyga (jismoniy, ijtimoiy tarbiya) kirar edi. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot 37 fanlari o‘rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin edi. Nihoyat, Spartada bo‘lgani kabi, Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bo‘lgan yoshlar efeblar qatoriga o‘tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va o‘zlarining siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Aholining ko‘pchilik qismi bolalarni maktablarda o‘qita olmaganligi sababli ularga kasb-hunar o‘rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xat-savodi bor otalar bolalariga o‘qishni o‘zlari o‘rgatar edilar. Bu kabi tartib davlat tomonidan qonunlashtirilib qo‘yilib, bechorahol tabaqaga mansub ota-onalar o‘z bolalariga biror kasbni o‘rgatishga majbur edilar. Aks holda ularning bolalari kelgusida keksayib qolgan ota-onalari to‘g‘risida moddiy g‘amxo‘rlik qilishdan ozod etilar edi. Quldor zodagonlar mehnat bilan shug‘ullanuvchi erkin aholiga nafrat bilan qarardi. Qullarni esa «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. 38 Qadimgi yunon va Rim mutafakkirlarining oila tarbiyasiga yondashuvlari. Oila va oilaviy munosabatlar masalalari juda qadimdan o‘rganilib kelingan. Xususan, qadimgi Yunoniston va Rimda davlat boshqaruv tartiblarining joriy etilishi oilaning davlat rivojidagi ahamiyatini asoslab berishni taqozo etdi. Bunday mas’uliyatli vazifa faylasuflar – Suqrot, Arastu, Aflotun, Demokrit , Plutarx, Kvintilian kabi olimlar har tomonlama еtarli darajada hal qilib berilgan. Ularning asarlari bilan tanishish shunday xulosaga kelish imkonini beradi. Quyida yuqorida nomlari keltirilgan faylasuflarning asarlarida oila va oilaviy munosabatlar masalalarining o‘rni xususida so‘z yuritiladi. Suqrot (mil.av. 447-399 yy.; Afina) – qadimgi yunon mumtoz falsafasining asoschisi, afinalik birinchi faylasuf. Ayni o‘rinda shuni alohida qayd etib o‘tish joiz, allomaning fikrlarigina emas, balki o‘zi ham bolalarni oilada tarbiyalashda boshqalarga shaxsan ibrat bo‘la olgan. Suqrot oilada bolalarni davlat qabul qilgan qonunlarni hurmat qilish , ularga so‘zsiz amal qilishga o‘rgatishni lozim, deb hisoblaydi. Manbalarda yoritilishicha, allomani dinga qarshi chiqqanlikda ayblab, zindonband etishganda shogirdlari uni zindondan ozod qilish va qochirib yuborish chorasini topganlar. Biroq, faylasuf “Afina qonunlarini tanqid qilib , ularni еtuk emas deb bilsam-da, bu qonunlarni afinaliklar qabul qilgan ekan, ularga bo‘ysunmaslikka haqqim yo‘q. Yoshim bir joyga borganida ularni buzib , avlodlarning tavqi-la’natiga qolmay” deb zindondan qochib ketmagan. Qolaversa, o‘ziga chiqarilgan hukmga e’tiroz bildirmay, o‘limini ixtiyoriy tan olib , bir qadah zahar ichgan. 39 Faylasuf o‘z ta’limotini og‘zaki ravishda ko‘cha-ko‘y, maydon va hiyobonlarda shogirdlari bilan tashkil etilgan suhbatlar asosida bayon qilganligi sababli uning birorta ham yozma asari mavjud emas. Suqrotning oila tarbiyasi borasidagi qarashlari uning shogirdlari – Ksenofont, Aristofan va Aflotunlarning asarlari orqali bugungi kunga qadar еtib kelgan. Xususan, Ksenofont “Suqrot haqida esdaliklar” asarida o‘z ustozi haqida so‘z yuritib, uni oliyjanob ustoz, axloq-odob borasida tengsiz inson , chin insoniy fazilatlarni qadrlovchi shaxs sifatida ulug‘lagan bo‘lsa, Aflotun ham o‘z ustozini chuqur mulohazali, insonni ulug‘lovchi donishmand siymosida gavdalantirgan. Aflotinning o‘z ustozi borasidagi mulohazalari uning “Suqrot” nomli asarida o‘z ifodasini topgan. Suqrot ta’limotiga ko‘ra jamiyatning taraqqiyoti tinchlik, osoyishtalik , farovonligi esa fuqarolarning yuksak axloq, odobga ega bo‘lishi bilan belgilanadi. Shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlari oila muhitida shakllanadi. Alloma fuqarolarni oila muhitida bolalarni bilimli qilib tarbiyalashga da’vat etgan. Uning “Kuch – bilimda”, “Men faqat hech narsani bilmasligimni bilaman”19, “Qancha ko‘p bilsam, shuncha ko‘p bilmasligimni bildim”, “O‘z-o‘zingni anglagin va bilgin”, “Kim o‘zini yaxshi bilsa, uning uchun nima foydali ekanligini biladi va o‘zining nimaga qodirligini-yu , nimani uddalay olmasligini tushunadi”20 kabi g‘oyalari faylasuf ta’limotining markazida turuvchi komil inson qiyofasini yoritishga xizmat qiladi. 40 Qadimgi jamiyatlarning aksariyati turlarni davom ettirish uchun xavfsiz muhitga, mulk huquqlarini berish bilan bog'liq qoidalar tizimiga, shuningdek, qon to'kilishini himoya qilishga muhtoj edi. Instituti to'y ushbu ehtiyojlarni qondirdi. 41 So'z to'y u nikoh ittifoqi tashkil etadigan harakatni, shartnomani, rasmiyatchilikni yoki marosimni belgilash uchun olinishi mumkin. Odatda u er va xotin o'rtasidagi qonuniy birlashma sifatida tavsiflanadi. "Qonuniy" tabiiy, evangelistlik yoki fuqarolik qonunlarining sanktsiyasini bildiradi, "er va xotin" iborasi esa jinsiy munosabatlarning o'zaro huquqlarini, umumiy hayotni va doimiy ittifoqni nazarda tutadi. Hokimiyat yoki marosim tomonidan tan olingan erkak va ayolning birlashishi tsivilizatsiyaning o'zi kabi qadimgi va har qanday nikoh deyarli har bir jamiyatda uchraydi. Ammo asrlar davomida nikoh turli xil shakllarda bo'lib kelgan. 3.2 Nikoh – oila munosabatlarining rivojlanish tarixi (evolutsiyasi). H о zirgi z а m о n о il а sining, umum а n nik о h – о il а mun о s а b а tl а rning yuz а g а k е lishi v а riv о jl а nish t а rixi h а qid а z а rur m а ’lum о tl а rg а eg а bo`lish m а qs а dg а muv о fiqdir. Shungа аsоslаngаn hоldа quyidа insоniyat jаmiyati tаrаqqiyoti dаvоmidа nikоh – оilа munоsаbаtlаrining evоlyutsiyasi hаqidа qisqаchа to`xtаlib o`tаmiz. Mаxsus mаnbаlаrdа qаyd etilishishi, yеr yuzidа bundаn 4 mlrd. yillаr muqаddаm hаyot nishоnаlаri, jоnzоdlаr yuzаgа kеlgаn. Hоzirgi zаmоn оdаmlаrining dаstlаbki ibtidоiy аjdоdlаri (Homo - sapiens) fikrlоvchi оdаm bundаn 3 mln. yillаr muqаddаm shаkllаngаn. Uzоq muddаt dаvоm etgаn ibtidоiy tаrаqqiyotdаn so`ng аstа – sеkinlik bilаn ibtidоiy jаmоаlаr , kishilik jаmiyatlаri yuzаgа kеlа bоshlаgаn vа оdаmlаr o`rtаsidа dаstlаbki o`zаrо munоsаbаtlаr, mulоqоtlаr shаkllаnа bоrgаn. Lеkin ulаrni hаli tоm mа’nоdа insоniy munоsаbаtlаr dеb bo`lmаs edi. Umumаn erkаk vа аyollаrning bir – birlаrigа nisbаtаn qаrаmа–qаrshi jins vаkillаri sifаtidа o`zаrо munоsаbаtlаrning ilk ko`rinishlаridа, ya’ni nikоh munоsаbаtlаrining 42 yuzаgа kеlishining ilk bоsqichlаridа jinslаr o`rtаsidаgi munоsаbаtlаr аsоsаn biоlоgik оmillаr bilаn bоshqаrilgаn. Xuddi mаymunlаrdа bo`lgаni kаbi ibtidоiy оdаmlаrning аyollаri hаm vаqti – vаqti bilаn, qisqа muddаtli (оy dаvоmidа 4-5 kungаchа, fаqаt аyrim turlаrdаginа 19 kungаchа) «estrus» dеgаn hоlаtni, estrus dаvrini his qilgаnlаr (estrus – qo`shilishigа mоyillikning shiddаtli, kuchli nаmоyon bo`lishi). Bundаy kunlаrdа аyollаr kimni xоhlаsа o’shalаr bilаn fаrqlаb o`tirmаy qo`shilаvеrgаn, qоlgаn kunlаri esа qo`shilish bo`lmаgаn. Оdаmlаrning tik yurishgа o`tishi bilаn оdаm оrgаnizmidа ro`y bеrgаn o`zgаrishlаr, «ilk аyollаrni» ko`z yorish jаrаyonidа ko`p nоbud bo`lishgа vа оqibаtdа оdаmlаr tudаsidа ulаrni sоnining kеskin kаmаyib kеtishigа оlib kеlgаn. Shu tufаyli erkаklаr o`rtаsidа ko`plаb nizоlаr yuzаgа kеlgаn , ulаrning ko`pchiligi qоnli to`qnаshuv ishtirоkchilаridаn birining nоbud bo`lishi bilаn tugаgаn. Bundаy tаbiiy tаnlаnish, estrus hоdisаsi uzоqroq muddаt dаvоm etgаn urug`lаrning ko`prоq yashаb qоlishigа оlib kеlgаn. Birоq, bu biоlоgik оmil «ilk ijtimоiy» rеjаdаgi yangi to`siqlаrni yuzаgа kеltirаdi, hеch bir оrgаnizm bundаy uzоq vаqt dаvоm etgаn o`tа shаhvоniy, аsаbiy zo`riqishlаrgа dоsh bеrа оlmаs edi. Shuning uchun estrus muddаtining uzаyishi bilаn аyollаr bu dаvrdа «sоvuqrоq», o`zining jinsiy mаylini nаzоrаt qilаdigаn vа endi kim to`g`ri kеlsа o`shа bilаn emаs, bаlki fаqаt o`zlаrigа yoqаdigаn erkаklаr bilаnginа qo`shilаdigаn bo`lib bоrgаnlаr. Erkаklаrgа nisbаtаn «tаnlаb» munоsаbаtdа bo`lish – o`zigа xоs insоniy muhаbbаtning biоlоgik pоydеvоri yuzаgа kеlа bоshlаngаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Shu o`rindа tа’kidlаb o`tishimiz jоizki, hоzirgi оdаm tushunаdigаn, his qilаdigаn «sеvgi» hissining ilk elеmеntlаri , аyollаrning shu hоlаti xususiyati evаzigа insоniyat ruhiyatigа singib 43 bоrgаn. Shulаrdаn so`ng, аstа – sеkinlik bilаn, gаrchi hеch qаndаy ijtimоiy mе’yorlаr bilаn bоshqаrilmаsаdа bir – birlаrini shаhvоniy mа’qul ko`rаdigаn juftlаrdаn ibоrаt unchаlik kаttа bo`lmаgаn guruhlаr tаshkil tоpа bоshlаydi. Shundаy qilib , estrusning uzаyishi hаmmа uchun hаm qulаy mа’qul bo`lmаgаn. Bu urug` tаrkibigа kiruvchi erkаklаr o`rtаsidа yanа jаnjаllаr, qоn to`kilishlаrgа sаbаb bo`lаdigаn hоlаtlаrni kеltirib chiqаrgаn. Оdаmlаr jаmоаsi xo`jаlik fаоliyatining jiddiy buzilishi, urug`ning yashаb qоlishi uchun hаvfning ro`yobgа chiqishigа оlib kеldi. Shu tаrzdа yuzаgа kеlаyotgаn jаmiyatdа, urug` ichidаgi jinsiy mulоqоtni bоshqаrish , biоlоgik instinkt, zооlоgik individuаlizmni jilоvlаsh uchun mаxsus ijtimоiy mе’yorlаr shаkllаnа bоshlаdi. Аnа shundаy ijtimоiy mе’yorlаrdаn biri mаzkur urug` ichidа erkаk vа аyolning jinsiy mulоqоtlаrini mа’lum bir muddаtgа (оvgа tаyyorlаnish, оv vаqtlаridа) tа’qiqlоvchi jinsiy tаbulаr (tа’qiqlаsh)ning yuzаgа kеlа bоshlagаnligidir. Tаbu – аxlоqiy mе’yorlаrgа qаrаgаndа аnchа jiddiy vа qаttiq tа’qiqdir. Аxlоqiy mе’yorlаrni buzuvchilаrni jаmоа jаzоlаshi, uni yo`q qilib yubоrishi hаm yoki kеchirib tirik qоldirishi hаm mumkin bo`lgаn. Ko`pinchа esа tаbulаrni buzgаnlаr, ulаr buni bilib qilgаnmi, yoki bilmаymi bundаn qаt’iy nаzаr so`zsiz jаzоlаngаn, yo`q qilib yubоrilgаn. Tabuning bugungi kundagi ahamiyati kattadir. Qarindosh urug ichida nikohning rad etilishi hatto Qur`oni Karimda ham aytib o`tilgan. Zero, uning salbiy oqibatlari: qarindosh-urug`lar orasiga sovuqchilik tushishi , naslga ta`siri to`g`risida ma`lumot beriladi. Ishlаb chiqаrishdаgi jinsiy tаbulаrni yuzаgа kеlishi urug` o`rtаsidа erkаk vа аyolni mаishiy аjrаtib qo`yish bilаn kuzаtilаdi. Tаbu vаqtidа erkаklаrning nаfаqаt 44 аyollаrgа tеginishi, bаlki ulаrgа qаrshi, ulаr bilаn gаplаshishi, ulаr tаyyorlаgаn оvqаtni istе’mоl qilishi, hаttо ulаr bilаn bir tоm оstidа ya’ni «bir uydа» bo`lishi tа’qiqlаngаn. Dеhqоnchilikning yuzаgа kеlishi, mаvsumiy dаlа ishlаrining оrtib bоrishi bilаn jinsiy tаbulаrdаn xоli vаqtlаr bоrgаn sаri kаm muddаtli bo`lib bоrаvеrgаn. Erkаklаrdа hаm, аyollаrdа hаm jinsiy zo`riqishning jаdаlligi оrtib bоrgаn. Shuning uchun tаbulаrdаn xоli qоlgаn vаqt оrаlig`i o`zigа xоs shаhvоniy аyshu ishrаtlаrgа аylаnа bоrgаn. Аtоqli psixоlоg Z. Frеyd bu dаvrni o`z nаvbаtidа bаyrаmlаrgа qiyoslаgаn. Chunki аksаriyat bаyrаmlаrdа , bоshqа kunlаri tаqiqlаngаn dеyarli bаrchа nаrsаgа ruxsаt bеrilаdi. Bu bаyrаmlаr hеch nimа bilаn chеklаnmаgаn, jo`shqin jinsiy mulоqоtlаr аmаlgа оshirilgаn. Shundаy qilib qisqа muddаtli estrus yuzаgа kеlgаn, birоq endi bu estrus biоlоgik sаbаblаr bilаn emаs, ijtimоiy sаbаblаr bilаn bоg`liq bo`lgаn. Bu vаqtlаrdа hаli nа nikоh vа nа оilа mаvjud bo`lgаn. O`z nаvbаtidа tаbulаr kеyinchаlik nikоhning ilk turlаridаn bo`lmish ekzоgаm nikоhlаrni yuzаgа kеltirаdi (ekzоgаm nikоh – urug`lаrаrо, qаbilаlаrаrо nikоh). Chunki tаbulаr fаqаt o`z urug`i uchunginа tааlluqli bo`lib , undа qоn – qаrindоshlаr o`rtаsidа jinsiy mulоqоt tаqiqlаngаn, bоshqа qаbilа yoki urug` а’zоlаrigа esа tааlluqli bo`lmаgаn. Shuning uchun erkаklаrgа qаеrdаdir, оvlоq jоydа bоshqа uruqqа mаnsub bo`lgаn аyolni uchrаtib qоlib undаn shаhvоniy оb’еkt sifаtidа fоydаlаnishi mumkin bo`lgаn. Mаbоdо erkаklаr uzоq muddаt qishlоq xo`jаlik ishlаri bilаn bаnd bo`lgаn vаqtlаridа birоn bir bеgоnа erkаk bilаn аyollаr hаm bu ishni qilishgаn. Tаbu dаvоm etаyotgаn dаvrdа bir urug` erkаgi o`z 45 аyollаridаn uzоqdа, o`z qаbilаsidаn bоshqа uruqqа mаnsub аyolni sаqlаshi mumkin bo`lgаn. Kеyinchаlik bu tаsоdifiy аlоqаlаr qаbilа qоidаlаridа оdаtiy , zаruriy, ko`zdа tutilgаn оdаtlаrgа аylаnib bоrdi. Bu o`rindа оdаmlаrgа, bu «bоshqа urug`dаgilаr» bilаn bo`lgаn аlоqаlаrdаn tug`ilgаn nаsllаr nisbаtаn bo`ydоr, bаquvvаt аbjir ekаnligi sеzilib bоrdi. Bu аynаn hоzirgi zаmоn оdаmi gоmоsаpiеns shаkllаnа bоshlаgаn dаvrgа to`g`ri kеlаdi. Shundаy qilib endоgаmiya (fаqаt bir urug` vаkillаri o`rtаsidаgi jinsiy аlоqа)dаn, ya’ni jinsiy munоsаbаtlаrning vаqtinchаlik tаqiqlаnishi оrqаli ekzоgаmiya (turli qаbilа vаkillаri o`rtаsidаgi muntаzаm jinsiy аlоqа) yuzаgа kеldi. Bundаn nikоhning guruhli nikоh (duаlnо rоdоvоy) turi yuzаgа kеlgan. Guruhli nikоhdа bir urug` erkаklаri bоshqа urug`ning erkаklari birinchi urug` аyollаrining erlаri hisоblаngаn. Guruhli nikоhning yuzаgа kеlishi nikоh juftlаri dоirаsini mа’lum bir guruh а’zоlаri bilаnginа chеgаrаlаb, birmunchа qisqаrtirаdi. Bundаy hоllаrdа bоshqа urug`dаgi «erkаk» bu qаbilаgа fаqаt bittа mаqsаddа, «nikоh» mаqsаdidаginа kеlаr edi, o`zlаri esа оnа оilаlаridа yashаrdi vа ishlаshаrdi, ulаr o`zlаrining «xоtin»lаri yashаydigаn оilаdа hеch qаndаy huquqqа egа emаs edilаr. 46 XULOSA G`arbiy Yevropa mamlakatlarida ritsar tarbiyasi XII asrga kеlib to’la tarkib topdi va rivojlandi. Ritsar tarbiyasining mazmuni, «ritsarlarga oid еttita fazilat»dan tashkil topdi: otda minib yurishni bilish; qilichbozlikni bilish; nayzabozlikni bilish; suza bilish; ov qila bilish; shashka (kеyinchalik shaxmat) o’ynashni bilish; shе'r to’qish va qo’shiq ayta bilish. Bu fazilatlardan birinchi uchtasi ritsarga bеrilmoqi zarur bo’lgan, harbiy tarbiyaga taalluqlidir: ritsar otliq askar, qilich va nayza esa o’sha zamon jangchisining asosiy quroli edi. Suzish va ov qilishni bilish jismoniy chiniqish, chaqqonlilik va bardoshlilikni o’stirish uchun talab qilinar edi. Ana shu yеttita fazilatni egallash bilan birga, o’sha davrlarda dvoryanlar jamiyatida qabul qilingan odob va nazokat qoidalarini o’rgatish ham ritsar tarbiyasining mazmuniga kirar edi. O’rta asrlarda G`arbiy Yevropada xotin-qizlar, ayoniqsa, mehnatkashlarning xotin-qizlari yoppasiga savodsiz edi. Mulkdor feodal va aslzoda tabaqalariga mansub oilalarda tug’ilgan qiz bolalar xotin-qizlar monastirlari ichida yoki maxsus murabbiyalar va oilaga biriktirilgan ruhoniylar qo’l ostidagi uylarda tarbiya olardilar. Vaqt o’tishi bilan dunyoviy fеodallar muhitida ritsar fazilatiga ega bo’lgan odam idеali vujudga kеldi. Bu idеalga muvofiq ritsar tajribali, mohir va mard jangchi, krеpostnoy dehqonlarga nisbatan qattiqqo’l, shafqatsiz va ayni paytda fеodal tabaqasiga mansub kishilarga nisbatan olijanob, nazokatli, odobli, xushmuomalali, vijdonli, fidokor va sodiq odamdir. Ritsar idеali bilan bir vaqtda alohida tarbiya tizimi, ya'ni ritsar tarbiyasi ham maydonga kеldi G`arbiy Yevropada quldorlik jamiyatining o’rnini olgan fеodalizm V asrda paydo bo’lib, to XVIII asrlargacha davom etdi. O’sha davrda hamma ta'lim-tarbiya ishlari ruhoniylar qo’lida qurol bo’lib, batamom diniy ruh va xurofot 47 bilan sug’orilar edi. O’rta asr G`arbiy Yevropa mamlakatlarida ikki guruhga bo’lingan va еtti fanni o’z ichiga olgan ta'lim dasturi vujudga kеltirildi. Birinchi guruh uchta fandan iborat edi, shu sababdan unga lotincha «trivium» nomi bеrildi. Bunga lotin tili, ritorika va dialеktika kirar edi. Ikkinchi guruh to’rt fandan iborat bo’lgani uchun uni lotincha «kvadrivium» dеyiladi. Unga arifmеtika, gеomеtriya, astronomiya va musiqa kirar edi.hammasi bo’lib bu еttita fanni «еtti erkin san'at» dеb atash rasm bo’lib qoldi. Mazkur o’quv fanlari qadimgi Yunoniston ta'lim tizimdan olingan edi, biroq o’rta asrlarda ularga diniy mazmun bеrilib, hammasi ramz bilan diniy ma'noda tushunilar edi: grammatikani o’rganishdan maqsad - muqaddas diniy kitoblarni o’qishni bilib olish; ritorika (notiqlik san'ati nazariyasi)ni o’rganishdan maqsad - va'zxonlik qilish, xutba o’qish san'atini egallab olish; musiqa dеyilganda esa diniy musiqa nazarda tutilardi (katolik chеrkovida ibodat vaqtida organ musiqa asbobi chalinadi va diniy ashulalar aytiladi). Hamma fanlarning toji dеb - tеologiya hisoblanar edi. O’rta asrlarda bеriladigan ta'lim dasturi chеrkov maktablari orqali amalga oshirilar edi. Chеrkov maktablarining asosiy turlari: prixod maktabi (ya'ni bir chеrkovga qarashli), monastr maktabi va bosh chеrkov yoki еpiskop maktablaridan iborat edi. Prixod maktablari boshlang’ich maktablari bo’lib, unda o’g’il bolalar o’qir edilar. Ular mahalladagi chеrkovlarga qarashli bo’lib, unda ruhoniy yoki uning yordamchisi o’qituvchilik vazifasini bajarar edi. Prixod maktablarida bolalar xristian dini asoslari va qoidalarini, diniy ashulalar aytishni, lotin tilida o’qish va yozishni o’rganar edilar. Ba'zilarida bolalar boshlang’ich hisob ilmini ham o’rganar edilar. Monastir maktablari monastir huzuridagi maktablar bo’lgani sababli shu nom bilan atalardi. O’rta asrlar davomida Yevropadagi monastirlar faqat tarki dunyo qilgan 48 monarxlar yashaydigan diniy maussasa bo’lib qolmay, balki ba'zi joylarda ular o’z zamonasiga munosib madaniyat markazi, ma'rifat o’choqi ham edilar. Bunday monastirlarda turli kitoblardan nusxa ko’chirish, kitobxonalar tashkil qilish bilan shug’ullanar, ba'zi monarxlar ilmiy muammolar ustida ish olib borar edilar. Monastir maktablarida o’qitish vazifasi uchun maxsus monarxlar tayinlanardilar. Monastir maktablarining ko’pida prixod maktabi kabi «еttita erkin san'at», ya'ni grammatika, ritorika, dialеktika, arifmеtika, gеomеtriya, astronomiya, musiqadan dars bеrilardi. Monastir maktablari o’z vaqtida ikkiga bo’lina boshladi: «ichki maktab»-monastir dеvori ichida, faqat kеlgusi monaxlar uchun; «tashqi maktab»- monastir dеvori tashqarisida, hamma o’qishni istaganlar uchun maktablar tashkil bo’ldi. Bosh chеrkov yoki еpiskop maktablari markaziy diniy okrugdagi bosh chеrkov (sobor)ga qarashli maktablar edi. Bu turdagi maktablarda faqat yer bolalari o’qir edilar va ular ham yuqoridagi kabi ikki turga bo’linib holdi. Shu bilan birga ular sxolastika asosidagi maktablar bo’lib, hayotdan butunlay ajralib qolgan edi. Bu maktablarda intizom qattiq edi: o’quvchilar har bir qilgan ayblari uchun qattiq va shafqatsiz jazolananrdilar (savalash, och qoldirish va h.k. ) 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. O’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: Uzbekistan, 2014.-466. 2. Karimov l.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” - T.: “Ma’naviyat”, 2008 y. 3. O’zbekiston Resnublikasi Oila kodeksi. T.: Adolat . 1998Y. 4. Munavvarov A. Oila pedagogikasi. T.: 0‘qituvchi, 1994 u. 5. Hasanboeva O. va boshqalar. Oila pedagogikasi. - T.: Aloqachi, 2007 y. 6. Kulikova T.A. Semeynaya pedagogika i lomashnoe vospitaniya: Uche b. posobiya. 2-. M.: Akademiya, 3000-232 s QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR. 1.Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy lavobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017-yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O‘zbekiston”, 2017. 3.O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami, 2017-yil, 6-son,70-modda 4.Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi – inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017. 5. Hoshimov K, Nishonova S. va boshqalar. "Pedagogika tarixi" - T.: O'qituvchi, 1096 u. 6. O’zbek pedagogikasi antologiyasi 1.: tVqituvehi. 1995 y 50 7. Abdurauf Fitrat. Oila yoki uni boshqarish tartiblari” T . Ma'naviyat. 2000 y. 8. Musurmonova O. O'quvchilarning ma’naviy madaniyalini shakllantirish T.:Fan. 1993 9. Karimova O. Oilaning xuquqiy asoslari T. ''O'qituvchi" 2003 y. 10. Sodiqova T. O' g’ lim senga aytaman, qizlarga atalgan so' zlar . T .: S harq .2005 y. 11. Xidirova F . Oilada qizlami oilaviy hayotga tayyorlash - T.: TDPU, 2007y. http://hozir.org 51

 

Qadimgi yunon va rim mutafakkirlarining oila tarbiyasi haqidagi qarashlari

MUNDARIJA

KIRISH 

I-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASI HAQIDAGI QARASHLARI 

1.1 Qadimgi Yunonliklarni oila tarbiyasidagi qarashlari.

1.2 Rim mutafakkirlarini oila pedagogikasi haqidagi fikr va mulohazalari. 

1.3 Oila pedagogikasida tarbiyaning o’rni. 

II-BOB QADIMGI YUNONISTON VA RIMDA TARBIYA, TA`LIM

2.1 Sparta, Afina davlatlarida tarbiya, maktablar tizimi.

2.2. Suqrot, Aflotun, Arastu va Demokratlarning pedagogik g'oyalari.

2.3 Kvintilianning notiqni tarbiyalash: o'qituvchi va tarbiya metodlariga doir qarashlari.

III-BOB QADIMGI YUNON VA RIM MUTAFAKKIRLARINING OILA TARBIYASIGA YONDASHUVLARI

3.1 Qadimgi Rim va Yunonistonning ta’lim -tarbiya maktablari

3.2 Nikoh – oila munosabatlarining rivojlanish tarixi (evolutsiyasi).

 

Купить