• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 77.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 15 Февраль 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi

tez-tez ma’lumot olish va qonuniy huquqlarini isbotlash uchun unga murojaat qilishadi. Rimda har xil turdagi arxivlar mavjud edi. Tasniflash qulayligi uchun ularni ikkita deb hisoblash mumkin katta guruhlar: ruhoniylar va fuqarolik arxivlari. Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi. Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi 2 . Ma’lumki, tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib, o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar (“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini 2 Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997 17 Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari Qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi ming yillik bosqlarida Oy-quyosh kal е ndari tuzildi. Bu davrda har bir polis o’z kal е ndarini ishlab chiqadi. Ular bir-biriga mos k е lsa-da, har bir kal е ndarning afzallik tomonlari bor edi. Ular bir yilni har biri Yangi Oy bilan boshlanadigan o’n ikki oyga bo’lib chiqdi. Kal е ndarning fasllarga moslashtirish uchun qo’shimcha o’n uchinchi oy ham joriy qilingan. Yunonistonning turli shaharlarida oylarning o’z nomlari bo’lsa-da, Afina kal е ndaridagi oy nomlari bir muncha k е ng tarqaldi. Ular: 1 . G е katomb е on (iyul) 7. Gam е lion (yanvar) 2. M е tag е ytnion (avgust) 8. Ant е st е rion (f е vral) 3. Boedromion (s е ntyabr) 9. Elaf е bolion (mart) 4. Pian е psion (oktyabr) 10. Yu.Munixion (apr е l) 5. M е makt е rion (noyabr) 11. I.Farg е lion (may) 6. Pos е yd е on (d е kabr) 12. Skiroforion (iyun) Yil quyoshning yozgi tik turish davridan (g е katomb е on iyul) boshlangan. Embolistik oylar ikkinchi pos е ydonga, ba’zida ikkinchi skiroforionga qo’shilgan. Embolistik yillarning tartibini oktaetarida egallagan, ya’ni, har sakkiz yilning uchinchi, b е shinchi, sakkizinchi yillari kabisa yili hisoblangan. Eramizdan avvalgi 432 yilda olimpiada o’yinlarining 86-yilligiga bahishlangan tantanalarda Afinaning markaziga parap е gma (yozuv, kal е ndar ma’nosini b е radi) o’rnatiladi. Unda oylarning kunlari ko’rsatib turilgan. Gr е k kal е ndarini rivojlantirishda Kalipp va Gipparxlar katta rol o’ynagan qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning o’rtalarigacha voq е alarni yozishda hukmron shaxslarning nomidan foydalanilgan. 22 yunon viloyat, shaharlari tarixini geografik o’rni, turmush tasviri va mifologiyada berganlar. Logograflar mil.avv. VII asrda yashaganlar. Ulardan miletlik Gekateyni, Kadi, Evgeon, Deiox, Damokl va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Fuki did Gerodotni ham logograflar safiga qo’shadi. Logograflar asarlarining ayrim parchalari keyingi antik mualliflar asarlarida biz gacha yetib kelgan. Mil.avv. VI–V asrlarda Yunonistonda qator tarixiy asarlar yaratilgan. Bu davrda tarix bo’yicha ilk yunon yozuvchilari Gerodot, Fukidid va Ksenofontni ko’rsatish mumkin. Gerodot (mil.avv. 484–431\ 25) Kichik Osiyoning janubi g’arbidagi Kariya viloyatidagi Galikarnas shahrida tug’ilgan. U qarindoshi Paniasid bilan Galikarnas shahri Tirani Ligdamidga qarshi siyosiy kurashda qatnashadi. Natijada Paniasid o’ldirilib, Gerodot Galikarnasdan qochib ketadi. U Misr, Mesopotamiya, Eron, Shimoliy Qoradengizbo’yi, Sitsiliya va Egey orollariga safar qiladi. Afinada Perikl bilan yaqinlashadi, janubiy Italiyadagi Furiya shahriga boradi. Gerodotni vafot etgan joyi noma’lum. Uning qo’lyozmalari mil.avv. III asrda Aleksandriyalik olimlar tomonidan 9 jildga keltiriladi. Gerodot asari dunyodagi birinchi tarixiy asar emas. Ungacha 4 ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimgi sharq mamlakatlarida ko’plab tarixiy asarlar yaratilgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Sitseron uni tarixning otasi deb atagan. Bu ibora hozirgacha kitobdan kitobga ko’chib yuradi. Gerodot Ahmoniylar Eroni bostirib kirgan mamlakatlar hududlari to’g’risida hikoya qiladi. Uning hikoyalari tizimga solinmagan bo’lib, ilmiy ahamiyatga ega emas. Gerodotning kichik zamondoshi Fukidid (mil.avv. 460\ 51–396-yillar) frakiyalik bo’lib, Afinada yashadi. Fukidid Afinada strateg etib saylangan. Harbiy yurishlarda qatnashadi, Afina uning faoliyatini salbiy baholab, natijada u umrbod Afinadan quvg’in qilinadi. Frakiyada yashab, o’zining tarix asarini yozadi. Uning asari keyinchalik antik mualliflar tomonidan 8 kitobga, bob va paragraflarga bo’linadi. Ushbu 8 kitob Fukididga tegishli ekani shubha qilinadi. Fukidid Peloponnes urushi tarixini o’ziga ma’lum bo’lgan ma’lumotlar asosida tahlil qiladi. Bu ilmiy-tarixiy tanqidning boshlanishi edi. Ksenofontning Yunon 8 xos davlat va harbiy yilnoma bo’lgan kundalik jurnallar yuritilgan, shuningdek, barcha fuqarolik va harbiy muassasalar va mansabdor shaxslarning hisobotlari to’plangan va saqlanadi. Biroq Iskandarning mardonavor hayoti va uning vorislari o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash uning taqdiri noma’lum bo’lgan arxivining barqarorligi va xavfsizligiga hissa qo’shmadi. Biroq, shubhasiz, bir vaqtlar uning materiallari Aleksandrning tarjimai holini tuzishda ishlatilgan. Iskandarning vorislari - ellinistik monarxlarning saroylarida idoralari va arxivlari bo’lgan, ammo ular haqida juda kam ma’lumot saqlanib qolgan. Ammo ellinistik dunyoning mashhur kutubxonalari - Iskandariya, Pergamon va Antioxiya - dunyoga mashhur. Iskandariya kutubxonasi miloddan avvalgi 3-asrda tashkil etilgan. va Iskandariyaning ilmiy va madaniy markazi Museion bilan bog’langan. Demetriy Falerskiy kutubxonani tashkil etish va sotib olishda ishtirok etgan, uning kuratorlari esa taniqli olimlar Zenodot, Kallimax, Eratosthen va boshqalar edi. Rim davrida ba’zi manbalar undagi jildlar sonini 700 ming deb belgilagan. Unda yunon, lotin va sharq yozuvchilari va olimlarining o’sha paytda ma’lum bo’lgan barcha asarlari mavjud edi. Ular bo’yicha kataloglar tuzildi. Shunday qilib, Kallimachus 120 kitobdan iborat mashhur yozuvchilar va ularning asarlari katalogini tuzdi. Musseiondagi kutubxona 273 yilda Rim va Palmira o’rtasidagi urush paytida yonib ketgan. Iskandariyadagi ikkinchi kutubxona - Serapis ibodatxonasi - 391 yilda mahalliy cherkov hokimiyati tomonidan qo’zg’atilgan fanatik nasroniylar to’dasi tomonidan vayron qilingan. Shunga o’xshash arxivlar, lekin mahalliy miqyosda, nomlar hukmdorlari tomonidan tuzilgan. Keyin qadimgi Misr arxivlarining ko’p sonli va, ehtimol, eng qadimiy guruhi ruhoniylar qo’lida bo’lgan ma’bad arxivlari edi. Bular aralash tarkibli saqlash joylari bo’lib, ularda ma’badga tegishli er uchastkalari va boshqa mol-mulkni boshqarish uchun iqtisodiy hujjatlar, ruhoniylar tashkilotining ma’muriy ishlari, siyosiy xarakterdagi hujjatlar, shu jumladan ma’badga tez-tez joylashtiriladigan hujjatlar saqlanadi. fir’avnning o’zi tomonidan saqlanishi, shuningdek, barcha turdagi diniy, adabiy va ilmiy matnlar va yilnomalar, ya’ni bu erda "arxiv-kutubxona" atamasini qo’llash imkonini beradi. Ushbu turdagi eng katta omborlarga Karnakdagi ibodatxonalar, Luksor, Fibadagi 5 tashkil etilishi va faoliyati to’g’risida aniq tasavvurni tiklashga imkon beradi. Ular davlat va uning fuqarolari hayotida muhim rol o’ynagan, albatta, quldorlar sinfiga mansub. Rim davlatining gullab-yashnagan davrida shoxlangan byurokratik apparatning mavjudligi, hukumatning jadal qonun ijodkorligi faoliyati, keng xalqaro siyosiy va savdo aloqalari, yirik xususiy mulk va u bilan bog’liq xususiy huquq munosabatlarining o’sishi - bularning barchasi ko’plab hujjatlarni keltirib chiqardi va majburlashdi. odamlar tez-tez ma’lumot olish va qonuniy huquqlarini isbotlash uchun unga murojaat qilishadi. Rimda har xil turdagi arxivlar mavjud edi. Tasniflash qulayligi uchun ularni ikkita deb hisoblash mumkin katta guruhlar: ruhoniylar va fuqarolik arxivlari. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha moddiy manbalar xilma-xil bo’lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o’rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo’lgan sog’onalar, uy joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o’zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko’p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo’rining jez haykali, Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko’p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79- yjlida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to’la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko’chalar, uylar, ibodatxonalar to’laligicha saqlanib qolgan va eramizdan awalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo’lgan shahar me’morchiligi to’g’risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko’p bo’lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, latin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Vespasianning hokimiyati tog’risidagi senat qarori, An- oninlar davridagi kolonat munosabatlari to’grisidagi hujjatlar, xudolarga murojaat va boshqalar. Jami 10 mingga yaqin hujjatlar saqlanib qolgan. Misrning Rim imperiyasining turli bosqichlaridagi hayoti to’g’risida ma’lumot beradigan papirus yozuvlari Misrda topilgan. Rim tarixiga oid manbalardan biri qadimgi tangalar hisoblanadi. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda 14 aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan.Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi.Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini topshirish shart etib 12 U yuqorida aytib o’tilganidek, shahar ibodatxonalaridan birida joylashgan edi, bundan tashqari, hokimiyat aristokratiyaga tegishli bo’lgan shaharlar odatda o’z arxivlarini Apollon ibodatxonasiga joylashtirdi va demokratik tuzilishga ega siyosat xudolar ibodatxonalarini afzal ko’rdi, ko’proq. mehnatkash aholi orasida, ayniqsa uning qishloq xo’jaligi qatlamlari orasida mashhur - ko’pincha Demeter. Bunday arxivlarga Afina polisining arxivi kiradi, ular haqida manbalarda boshqa ma’lumotlarga qaraganda ko’proq ma’lumotlar saqlangan. Uning tarixi miloddan avvalgi 7-asrga borib taqaladi, o’shanda Solon davrida nomofilaklar idorasi - qonun soqchilari tashkil etilgan bo’lib, ularning vazifalari xalq yig’ilishining qarorlarini saqlash va, ehtimol, ishlarini yuritish edi. Areopag, uning binosida bu hujjatlar saqlangan. Keyinchalik, Afinaning gullagan davrida, asosiy arxiv "Xudolar onasi" - Metroone ibodatxonasida joylashgan bo’lib, u o’z nomini oldi. Metroon ham Xalq majlisi maydoni, ham Besh yuzlar kengashi binosi yaqinida joylashgan edi. Metroonda Afina davlatining eng muhim hujjatlari: qonunlar, boshqa davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar, yuqori mansabdor shaxslar, shu jumladan strateglar va navarxlarning hisobotlari, davlat daromadlari va xarajatlari ro yxatlari, davlat mulkini boshqarish bo yicha materiallar saqlangan. Sudʻ ʻ xarakteriga ega bo’lgan ishlardan u faqat siyosiy sud ishlari bo’yicha sud ishlarini oldi (masalan, Sokrat sudida). Qizig’i shundaki, bu erda Esxil, Sofokl va Evripid fojialarining rasmiy nusxalari ham saqlangan bo’lib, ular teatr tomoshalarini tayyorlashda "rejissyor nusxalari" ni majburiy tekshirish uchun namuna bo’lib xizmat qilgan. Shunday qilib, Metroon kutubxonaning ba’zi funktsiyalarini ham bajargan, garchi Gretsiyada so’zning o’zi yozma materiallarning har qanday omborini anglatardi. Jismoniy shaxslar va muhim hujjatlar xavfsizligi va qonuniy kuchini ta’minlash uchun siyosatlar arxivida saqlanishi mumkin edi. Ellinistik monarxiyalar arxivlari ellinistik davlatchilik va madaniyatning boshqa elementlari kabi qadimgi Sharqiy yunon an analari xususiyatlarini o zida mujassam etgan. Iskandar Zulqarnayn ʼ ʻ saroyida yurishlarda unga hamrohlik qiladigan idora bor edi. Unda, xususan, o’ziga 4 ayollarning qimoyachisi Yunona sharafiga qo’yilgan.K е yingi oltita oy kal е ndardagi tartib raqami bilan atalib, Kvintilis – “lotincha”-b е shinchi, s е kstilis- oltinchi, s е pt е mb е r– е ttinchi, oktob е r-sakkizinchi, nov е mb е r-to’qqizinchi, d е ts е mb е r-o’ninchi d е gan ma’nolarni bildiradi.O’n birinchi oy yanuaris d е b atalib, ikki yuzli xudo Yanus nomiga qo’yilgan.O’n ikkinchi oy f е bruarius - е r osti podshosi f е brus nomiga qo’yilgan. Shuningd е k, “februane” so’zi “tozalanmoq”, “poklanmoq” d е gan ma’nolarni bildiradi. Yilning oxirida ular poklanish marosimini o’tkazganlar. F е vral oyi oxiriga qo’shimcha kunlarni qo’shgan (masalan f е vral 23Q5) 6 . Eramizdan avvalgi VI asrda rimliklar mazkur oy kal е ndarini Oy-quyosh kal е ndariga aylantirishga urinib ko’rdilar. Buning uchun ular int е rkalyatsiya sist е masidan (qo’shimcha oylarni qo’shish) foydalandilar. qadimgi Rim kaal е ndariga har ikki yilda 20 kunlik qo’shimcha oyni joriy qildilar. Bu oy "Marts е donius"- marts е doniy oyi nomini oldi. Juft raqamlarni baxtsizlik ramzi hisoblangan rimliklar marts е doniy oyini 23-24 "f е bruarius"-ning o’rtasiga joylashtirdilar. Mazkur islohatdan so’ng kal е ndar yili 365 kunni (355Q 355Q 20): 2 q 365) tashkil qildi va ularning yili ham Misr "daydi" yiliga t е ng bo’lib qoldi (Tropik yildan chorak sutka hisha edi) 7 . Yulian kal е ndari . Rim imp е ratori Yuliy S е zar (er.av.100-er. 44) er.avvalgi 46 yilda kal е ndar islohotini o’tkazdi. Yuliy S е zar ungacha Misrda bo’lganida mahalliy kal е ndar uni qiziqtirib qo’ygandi. Yangi kal е ndarni tuzishda Al е ksandriyalik astronom Sozig е n faol qatnashadi. Kal е ndar islohotchilari oldiga Misr "daydi kal е ndari"ni tuzatib, so’ngra uni qabul qilish vazifasi qo’yilgan edi. Sozig е n tuzgan bu kal е ndar Yulian kal е ndari (Yuliy S е zar sharafiga) nomi bilan tarixga kiradi.Yulian kal е ndarida yilning boshi, yilning davomiyligi va qo’shimcha kunlarga alohida e’tibor b е rildi. Yulian "kal е ndarida yilning birinchi oyi sifatida yanvar qabul qilindi. Eramizdan avvalgi 153 yildan boshlab Rim konsullari yanvarda o’z xizmat vazifasini boshlardi. Yangi kal е ndarda eski kal е ndaridagi oylar nomi saqlanib 6 Klimishin I.A. Kal е ndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 7 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 26 katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga, Rim imperiyasi qaramog’ida bo’lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko’p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy-ibodatxona, inshootlari qoldiqlari, ko’priklar, portlar saqlanib qolgan. Rim tarixini o’rganish uyg’onish davridan lotin va yunon matnlarini to’plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV-XVI asrlarda izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemon- ning 16 tomli «Cherkov tarixi- kitobining 6 tomi Rim imperiyasi tarixiga bag’ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske Rimliklarning buyukligi va halokati to’g’risida mushohadalar asarini Rim tarixini tahlil qilishga bagishladi. Eduard Gibbon (1737-1794 yillar) •Rim imperiyasining tushkunligi va yemirilishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning halokatigacha - 1453-yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko’p manbalar asosida yaratilgan. Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776-1831-yillar) 3 tomli "Rim tarixi» bo’lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan.Teodor Mommzen (1817-1903-yillar) 3 tomli Rim tarixi», 3 tomli «Rim davlat huquqi» asarlarini yozdi. Birinchi asarda Rim hayotining barcha tomonlari yoritiladi, asosiy e’tibor siyosiy tarixga qaratiladi. Ikkinchi asarda Rim davlat muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar) tizimli yoritiladi. XIX-XX asrlarda E. Meyer, E. Paysa, G. Ferrero va boshqa olimlarning asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi. Bu asarlarda Rim davlati va jamiyati taraqqiyoti masalalari bo’yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi. «Kembrij qadimgi tarixi- ko’p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon qilinadi, IX jilddan XII jildgacha to’la qadimgi Rim tarixiga bag ishlangan.ʻ Boshida uncha ham katta polis-davlat bo’lmagan Rim mil. avv. 265-yilga kelib, butun Italiyani o’ziga bo’ysundirdi. Mil. avv. II asr o’rtalarida eng qudratli O’rtayer dengizi davlatiga aylandi. Milodiy I II asrlarga kelib, O’rtayer dengizi qadimgi sivilizatsi- yalarining ulkan madaniy merosini o’zlashtirgan bepoyon imperiyaga aylandi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul 15 Bu o’zgarish Yulian kal е ndarining b е lgilangan tashqi strukturasini (toq oylar 31, juft oylar 30 kundan bo’ladi d е gan) o’zgartirib yubordi 10 . Bu davrda Rimda е tti kunlik hafta qabul qilindi. Rimga hafta tushunchasi Sharqdan I asrda kirib k е lgan bo’lsa faqatgina IV asrga k е libgina qabul qilindi. Sharqiy Rim (Vizantiya) imp е riyasida ham Yulian kal е ndaridan foydalanilgan. Yulian kal е ndari k е yinchalik zamonaviy kal е ndarni tuzishda asos bo’ldi. Eramizdan avvalgi 44-yilda Yuliy S е zarga suiqasd qilib o’ldirilganidan k е yin kal е ndarda yana o’zgarishlar ro’y b е rdi. Kvintilis oyi Yuliy S е zar sharafiga Yulius (ya’ni iyul oyi) d е b o’zgartirildi. K е yinroq s е natning qaroriga ko’ra S е kstilis oyining nomini “Muqaddas kishi” unvoniga sazovor bo’lgan inson Oktivian Avgust nomiga “Avgust” d е b o’zgartirdi 11 . Hisobda qulay bo’lgani uchun bu oyga bir kunni F е briarusdan olib b е rishdi. Boshqa ba’zi oylarning sutkalari ham o’zgartirildi. Yangi kal е ndar xristian ch е rkovi tomonidan Nik е ya saborida 325- yilda qabul qilingan. Bu kal е ndarda yillar ham kabisa yili hisoblanadi. Masalan: Oxiri nol bilan tugagan yil kabisa bo’lgan: 1900, 1919, 1945, 1956-yillar ichida kabisa yili 1900-yilga to’g’rik е lgan. Yana 1956-yil kabisa yili bo’lgan.Yulian kal е ndaridagi kamchiliklar va Grigorian kal е ndari. 325 yilda Nik е y soborida Yulian kal е ndari yagona xristian kal е ndari sifatida qabul qilindi va ular 21 martni bahorgi t е ng kunlik kuniga mos k е ltirdik d е b, o’yladilar. Xristianlarda diniy pasxa bayramini o’tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir n е cha asrdan so’ng haqiqiy baxorgi t е ng kunlik nuqtasi kal е ndarga to’g’rik е lmay qolganligini s е zib qoldilar. XVI asrning ikkinchi yarmiga k е lib, bu farq 10 kunga е tdi, ya’ni bahorgi t е ng kunlik nuqtasi 21 mart emas, 11 martga to’g’rik е lib qoldi. Bu ch е rkovni tashvishga solib qo’ydi, ya’ni pasxa bayrami borgan sari yozga surila boshladi bu esa Nik е y sobori qaroriga zid edi. Pasxa bayrami 21 martdan k е yingi to’lin oydan so’ng birinchi yakshanbada nishonlashi k е rak edi. Yulian kal е ndaridagi kamchiliklarni 1324 yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora aniqladi va bunga imp е rator Andronika II diqqatini qaratdi. 10 Klimishin I.A. Kal е ndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 11 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 28 Sparta, Rados, Krit va Mil е tda kuzdagi t е ngkunlikdan yil boshlangan. Gr е klarda oylarning nomlanishi alohida e’tiborli bayramlar va aynan fasllar almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan. Gr е klarda qishloq xo’jaligi ishlari ham yulduzlarni kuzatuv asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bo’lib yozgi quyosh tushishi iyundan olib borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bo’lmagan, ular hafta d е gan vaqt hisoblash birligini tushunishmagan. Eramizgacha VI -V asrlarda Attikada okta е driklar sist е masi mavjud bo’lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda o’tgan. Shuning uchun yillar orasidagi farqlar har sakkiz yilda uch kunni tashkil qilgan. Bu g е rklarga xos vaqt hisoblash tizimi ularda kal е ndarning shakllanishi uchun aniq xulosaga k е lish imkonini b е rgan. Afinaliklarda kal е ndar 12 oydan iborat bo’lgan. Oylarning qachon boshlanishi b е lgilanmagan. Bu kal е ndar boshqa gr е k polislaridagi kal е ndarlarga nisbatan ancha mashhur bo’lgan. Undagi oylar 29 yoki 30 kundan iborat bo’lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning boshlanishi g е katab е on oyi iyul - avgustga to’g’rik е lgan. Afinada yilni to’g’rilash uchun ikkinchi Pos е ydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Eramizgacha 432 yilda Afinalik astronom M е tan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga t е ng d е b, 19 yillik sikl 7 embolistik yil d е gan g’oyani olib chiqdi. Bu M е tan sikli nomini oldi. U aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voq е alarni hisoblash mansabdor - arxontlar nomi bilan olib borilardi. Bu M е tan siklida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, bu qaqiqatga yaqin edi.Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kal е ndarlar quyosh kal е ndarini rad qilgan, bu esa d е qqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning uchun d е hqonlar yuqorida aytib o’tganimizd е k qishloq xo’jalik kal е ndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi G е siod asarlarida uchraydi. 24 Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir. Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi 3 . Fukidid va Polibiyning asarlari antik davr tarixshunosligining cho’qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining deyarli barchasi ularning izidan bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi omillar orasida arxiv materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarixiy jarayonlari yoritishda va o’lkashunoslikni o’rganishda arxiv hujjatlarining o’rni juda muhim. Arxiy - lotincha «arxivus» - hukumat binosi so’zidan olingan. Lekin «arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Arxiv - bu idoralar, korxonalar va tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa. 3 Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994 19 Kvintilis-31 kun S е kstilis-29 kun S е pt е mb е r-29 kun Oktoub е r-31 kun Nov е mb е r-29 kun D е st е mb е r-29 kun Yanuarius-29 kun F е briarus-235kun 355 kundan iborat yil, quyosh yilidan har yili 10-11 sutkaga orqada qolardi. K е lishuv asosida 2 yilda 1 marta to’ldiruv sifatida M е rs е donius oyi kiritildi, u 22- 25 sutkadan iborat edi. Mil. avv. 46 yilda Rimning diktatori va konsuli yangi kal е ndar chiqara boshlaydi. U yangi yilga 90 kun qo’shdi. Yangi kal е ndarni ishlab chiqarishda Sozig е n boshliq Al е ksandriya astronomlari ishtirok etdilar 18 . Zamonaviy kal е ndarlardagi oylar miqdorining turlicha ekanligi (28, 29, 30, 31 kunlar hisobida), yil kvartallarining farqlari (90, 91, 92 kundan iborat bo’lishi) uning noaniqligini yaqqol namoyon qiladi. Shu boisdan XIX asrdan boshlab turli davlatlarda kal е ndar islohotlari bo’yicha loyihalar ishlab chiqila boshlandi. Ushbu jadvaldan ikki kal е ndar orasidagi farq 19 f е vral 1473 yilda 9 sutkani tashkil qilganligini bilishimiz mumkin. D е mak, Kop е rnikning 500 yiligini 28 f е vral 1973 yilda nishonlangan. 18 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 33 rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg’ulotlarida talabalarni o’qitish bilan bir qatorda ularni ko’proq o’z ustida mustaqil ta’lim olish uchun yo’llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan professor-o’qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishi maqsadi: Qadimgi Yunoniston va Rimdagi arxiv ishlari bilan tanishish. Qadimgi Yunonistondagi arxiv ishi haqidagi ma’lumotlar uning rivojlanish tarixini izchil va izchil qayta qurishga hali imkon bermaydi. Manbalarda ko’proq yoki kamroq ta’kidlangan individual lahzalar boshqalar bilan almashadi, ularni hozirgacha faqat taxmin qilish mumkin. Bu ma’noda bizdan eng uzoqda bo’lgan Egey dunyosi davri - Krit-Miken madaniyati davri eng yorqin tarzda tasvirlangan, undan "Minos saroyi" deb ataladigan arxivning ko’plab qoldiqlari mavjud. Krit, 1900 yilda Evans qazishmalari paytida topilgan va keyinchalik Ventris Chadwick tomonidan o’rganilgan. Arxiv saroyda 2 ta xonani egallagan bo lib, u yerda shakliʻ va mazmuni jihatidan qadimgi Shumer xo jalik arxiviga o xshash loy lavhalar ʻ ʻ saqlanadi. Keyinchalik, shunga o’xshash topilmalar, ya’ni. Pylos va Mycenae qazishmalarida maishiy lavhalar topilgan; ular miloddan avvalgi 1000 yilga to’g’ri keladi. Biroq, arxivlarning ushbu qoldiqlari ko’rinishi uchun ularning tashkil etilishi haqida ko’p gapirish mumkin emas. Oxir-oqibat, ular kimga tegishli ekanligi hali ham noma’lum, chunki lavhalar topilgan tuzilmaning mohiyatini - bu ma’badmi yoki qirol saroyimi yoki qandaydir shakl ekanligini aniqlashning imkoni yo’q. kommunal turar joy. Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. Qadimgi yunonistonda arxiv ishlari haqida umumiy ma’lumotlar 1.1 Qadimgi Yunonistonda arxivning eng muhim turlari Qadimgi Yunonistonda arxivning eng muhim turi bu polis arxivi bo lib, u, ʻ shubhasiz, alohida muassasalar va amaldorlar arxivlari bilan birga mavjud bo lgan. ʻ 3 fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to’ldirsa-da, ularning har birining o’z maqsadva vazifalari o’z yo’nalishi, usullari va uslublari mavjud. Yordamchi tarix fanlarining har birining alog’ida fan va tadqiqot prеdmеtiga ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog’lash, taqqoslash mumkinligini, tarixiy voqеalarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan shug’ullanadi, gеnеologiya – shajara va sulolalar tarixini, mеtrologiya – uzunlik, og’irlik o’lchovlvri va o’lchov birliklarini, palеografiya yozuvlarning paydo bo’lishi va rivojlanishini, arxеografiya – hujjatlarni chop etish usullari va uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy gеografiya - sfragistika – muhrlar tarixi bilan shug’ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o’z o’rganish yo’nalishiga ega bo’lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog’langan va manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o’rganishga qaratilgan. Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o’rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1 , - deb ta’kidlab o’tadi.Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg’ulotlari paytida talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug’ullansa va o’z ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o’zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy bilim, ko’nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil faoliyat ko’rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo bo’ladi.Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini 1 O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov 2 Afinada yil hisobi kal е ndar uchun ma’lum bo’lgan eponimlar-ijroiya hokimiyat (arxontlar)ning rahbarlari ismi bilan b е lgilangan. Eramizdan avvalgi IV asrda olimpiada asosidagi umum ellin yil hisobi k е ng tarqaldi. Eramizdan avvalgi 776 yildan boshlab to’rt yilda bir marta bo’lib o’tadigan sport o’yinlari xalq tantanalaridan biriga aylandi. Olimpiya o’yinlari yangi yil boshlanishiga qarab b е lgilangan, chunki kal е ndar sist е masidagi xatolar tufayli olimpiadaning aniq vaqti b е lgilanmagan edi. Olimpiya o’yinlarining vaqtini jarchilar har bir shahar xalqiga e’lon qilgan. Olimpiya yil hisobi qadimgi gr е klar hayotiga shunchalik chuqur kirib k е ldi-ki, ular o’z erasining boshlanishini Eramizdan avvalgi 766 yil birinchi iyul qilib b е lgiladi, chunki ayni shu kuni birinchi Olimpiya o’yinlari bo’lib o’tgan edi. Olimpiya yil hisobi birinchi bo’lib, eramizdan avvalgi 264 yilda kadimgi gr е k tarixchisi Tim е tomonidan qo’llanildi va bu hisob VII asrcha davom etadi. 394 yili imp е rator F е odosiy I Olimpiya o’yinlarini b е kor qiladi. Shunday bo’lsa-da Olimpiya yil hisobi darhol yo’q bo’lib k е tmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami va to’rt yilning tartib raqamidan foydalanilgan, masalan: gr е klar va forslar o’rtasida bo’lib o’tgan Salamin jangi 75,1 (ya’ni 75 olimpiadaning birinchi yili) bo’lib o’tgan. Gr е k kal е ndari yil hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda qiyin, chunki, turli gr е k shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaqtda boshlangan kal е ndarlardan foydalanilgan 4 . Yunonlarda ilk kal е ndar qachon va kim tomonidan yaratilganligi ma’lum emas. Mik е n va Kon е k t е kstlarda saqlanib qolgan ba’zi oy nomlarini o’qishning iloji bo’lmagan. Ularda oy hisobi mavjud bo’lib, yangi oylarning k е lishi bayram bilan kutib olingan. Dastlab gr е klar oylar nomlarini va yilda n е cha oy borligini hisoblamaganlar. Er.avv. VII asrda Yunonistondagi polislardan biri D е lfada kal е ndarlar r е formasi o’tkazilgan d е gan ma’lumotlar mavjud. Bu D е lfalik Frakul ijodida uchrab, undagi oy nomlari bayramlar nomi bilan bog’lih holda ko’rsatilgan. Gr е k polislari oy - quyosh kal е ndarlaridan foydalanganlar. Afina va D е lfada yil hisobi yangi oyning chiqishi bilan boshlangan. 4 Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . -M.: Nauka. 1987 23 oldinga surishga farmon b е radi. Qabul qilingan loyihadagi tuzatishlar quyidagicha edi: 1. 1582 yil 4 oktyabr payshanba kunining ertasi 5 oktyabr emas, balki 15 oktyabr juma kuni hisoblanadi. Bu bilan yuqoridagi 10 sutka xato tuzatilib, baxorgi t е ng kunlik 21 martga to’g’rik е ldi. 2. K е lgusida yana shunday xato yig’ilmasligi uchun 400 yilda 3 sutka kam hisoblanishi k е rak, buning uchun Yulian kal е ndarida 400 yilda 100 ta kabisa yili o’rniga 97 ta kabisa yili hisoblanadi. Yulian kal е ndarida asrni ifodalaydigan raqamlarning to’rtga bo’linmaydiganlari kabisa yili emas, balki oddiy yil hisoblashga qaror qilindi. Masalan: 1600, 1700, 1800, 1900, 2000, 2100, 2200, 2300, 2400 yillar Yulian kal е ndarida kabisa yillari, yangi hisob Grigoriy kal е ndarida esa faqat 1600, 2000, 2400 yillari kabisa yillari, qolganlari oddiy yil, chunki 17, 18, 29, 21, 22, 23 sonlari to’rtga bo’linganda qoldiq qoladi.Grigoriy kal е ndarida yilning davomiyligi 365,242500 sutkani tashkil etib, tropik yilga qaraganda har yili 26 116 s е kundga ortib boradi va salkam 3300 yilda bu bir kunni tashkil qiladi. Grigoriy kal е ndaridagi xatoning qiymatini aniqlash uchun dastlab kal е ndar yilining uzunligini aniqlashimiz k е rak bo’ladi. Har 400 yilning 303 yili 365 kundan 97 yili esa 366 kundan iborat. D е mak, to’rt asrda 303*365 Q 97*366 q 110595 Q 35502-146097 uni 400 ga bo’lamiz.146097:400 q 365.242500. D е mak, Grigoriy kal е ndari tropik yildan 0.000305 sutka ortiq. Bu esa 3280 yildagi xato bir sutka d е makdir 13 . Grigoriy kal е ndarini yanada aniq qilish mumkin. Buning uchun 4000 yilda bir marta kabisa yili kamaytiriladi. Natijada 4000 yilda 1.22 sutka farq paydo bo’ladi. Grigoriy kal е ndarida Yulian kal е ndariga nisbatan kabisa yillarini hisoblash murakkab. Har ikkala vaqt oralig’idagi farqni hisoblashga k е lsak, isloh qilingan vaqtida farq 10 sutka bo’lsa, 1700 yilning 29 f е vralidan boshlab, bu farq 11 sutka bo’ladi, 1800 yilning 29 f е vralidan boshlab esa, 12 sutka, 1900 yilning 29 f е vralidan boshlab, 13 sutkaga е tdi. 2000 yilda har ikkala hisobda ham kabisa yili bo’lganligidan 13 sutka farq 2100 yilning 29 13 Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 30 f е vraligacha o’zgarmay qoladi, undan so’ng 14 sutka bo’ladi 14 . 1973 yilda butun dunyoda Kop е rnikning 500 yillik yubil е yi nishonlandi. Uning eski hisob bo’yicha 1473 yil 19 f е vralda tug’ilgani ma’lum. L е kin bizning bugungi kunda Grigoriy kal е ndarini ishlatayotganimiz tufayli uni shu hisobga aylantirish zarur. Buni qanday hisoblaymizh XVI asrda ikki kal е ndar orasidagi farq 10 kun bo’lgan va bu bugungacha davom etgan. Bunda 325 yilda Nik е y soborida Yulian kal е ndarining qabul qilinganda bahorgi t е ng kunlik 21 martga to’g’rik е lganligini ham unutmasligimiz k е rak. Ikki kal е ndar o’rtasidagi farqni 1 mart 1700 yildan quyidagi jadvaldan bilishimiz mumkin.Grigorian kal е ndarining qulaylik tomonlariga e’tibor qaratsak unda asosan yillar bir sist е maga tushirilib ular bo’yicha yuz yilliklar kiritildi. 1852 yil kal е ndar loyihasi qabul qilinganidan so’ng dastlabki vaqtning o’zida uni Grigorian kal е ndari nomi bilan Frantsiya, Italiya, Ispaniya, Janubiy N е d е rlandiya, Portugaliyada, Lyuks е mburgda XV asrning 80-yillari Polshada, Shv е tsariya, Ch е xiya, Avstriya, V е ngriyaning katolik Kanton (viloyat)larida, 1610 yilda Polsha ta’siri ostida Prussiyada qabul qilindi. Prot е stant davlatlar Grigorian kal е ndarini uzoq yillar davomida qabul qilmay k е ldilar, ammo undagi aniqlik, qulayliklar tufayli k е yinchalik ko’pgina davlatlarning tan oldilar. Ular Daniya, Norv е giya, G е rmaniyada 1700 yilda joriy etildi. Shimoliy N е d е rlandiya 1707 yil, Angliyada 1752 yilda, Shv е tsiya va Finlyandiyada 1753 yil qabul qilindi. Imp е rator Iosif IIIning d е kr е ti bilan 1776 yilda G е rmaniyaning so’nggi prot е stant е rlarida ham, 1812 yilda esa Shv е tsariyada qabul qilindi 15 .1873 yildan boshlab Osiyo mamlakatlari ham Grigorian kal е ndarini qabul qila boshladilar. Dastlab 1873 yilda Yaponiya, 1911 yilda Xitoy Grigorian kal е ndarini qabul qildi. Diniy farqlar tufayli Bolqonda ushbu kal е ndarning qabul qilinishi biroz k е chikdi.1916 yilga k е lib Bolgariyada, 1919 yilda Ruminiyada va S е rbiyada joriy qilindi. RSFSR sovnarkomining 1918 yil 28 yanvardagi d е kr е ti bilan Rossiyada qabul qilindi. (d е kr е tga muvofiq 1918 yil yil 31 yanvardan so’ng 1 f е vral d е b emas, balki 1918 yil 14 f е vral d е b b е lgilandi). 14 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 15 Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 31 anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”, “Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir, Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan, yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi) sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar. Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470 yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi. Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar, ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi. Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga 18 qilgan, o’zlashtirgan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi Rim tarixi muhim ahamiyatga ega. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz taraqqiyot jarayonida bo’lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir. Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko’ra, olti davrga bo’linadi: 1. Podsholik davrida Rim (mil. avv. VIII-VI asrlar). Bu davrda urug-qabila munosabatlari, tuzilmalari yemiriladi. Ilk sinfiy jamiyat paydo bo’ladi va Rimning bo’lajak siyosiy, ijtimoiy-iqti- sodiy taraqqiyotida asos bo’lib xizmat qilgan ilk davlat muassasalari shakllanadi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kalеndarlar quyosh kalеndarini rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning uchun dеhqonlar yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq xo’jalik kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kalеndarlar quyosh kalеndarini rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning uchun dеhqonlar yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq xo’jalik kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi. 2.2 rimdagi Arxiv manbalarini hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish to`g`risida umumiy ma`lumotlar Manbalar bizga Rim arxivlari, ularning tashkil etilishi va faoliyati to’g’risida aniq tasavvurni tiklashga imkon beradi. Ular davlat va uning fuqarolari hayotida muhim rol o’ynagan, albatta, quldorlar sinfiga mansub. Rim davlatining gullab- yashnagan davrida shoxlangan byurokratik apparatning mavjudligi, hukumatning jadal qonun ijodkorligi faoliyati, keng xalqaro siyosiy va savdo aloqalari, yirik xususiy mulk va u bilan bog’liq xususiy huquq munosabatlarining o’sishi - bularning barchasi ko’plab hujjatlarni keltirib chiqardi va majburlashdi. odamlar 16 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996. 2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980. 3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992. 4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya. Sredney Azii. - T.: 1990. 5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973. 6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994. 7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985. 8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990. 9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970. 10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988. 12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997. 13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988. 15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997. 16. www.natlib.uz 35 qoldi. Bular: yanuaris, f е bruaris, martius, aprilis, mayus, yunius, kvintilis, s е kstilis, s е pt е mb е r, oktob е r, nov е mb е r, d е ts е mb е rdir. Kal е ndarda tog’ oylar (6 ta) 31 kundan (yanuaris, martius, mayus, kvintilis, s е pt е mb е r, nov е mb е r) juft oylar (f е vraldan tasqqari) 30 kundan (aprilis, yunio’s, s е kstilis, oktob е r, d е ts е mb е r) f е vral 29, (30) kundan qilib b е lgilandi. Yulian kal е ndari soddaligi bilan ancha qulay, ikki voq е a oralig’idagi uzoq davrda o’tgan sutkalar sonini topish ham ancha oson edi. Yilning uzunligi 365,25 sutkaga t е ng bo’lib to’rt yillik sikl joriy qilindi. To’rt yildan uch yili 365 kun (oddiy yil) to’rtinchi yili esa 366 kun (kabisa yil)dan iborat edi 8 . Eramizdan avvalgi 44 yilda s е nat Yuliy S е zarning xotirasiga (vafot etgan yili) Kvintilis oyi (Yuliy S е zar shu oyda tug’ilgan)ning nomini Yulius oyi d е b o’zgartirdi. Eramizdan avvalgi 8 yilda imp е rator Avgust ham islohotini o’tkazadi. Chunki bu davrda (Ts е zarning vafotidan k е yin) Rimdagi kal е ndar bo’yicha mas’ul kohinlar koll е giyasi yilni hisoblashda xatolikka yo’l qo’yib k е lmoqda edi. Ular ham to’rtinchi yilni emas, balki uchinchi yilni kabisa yili qilib hisoblaydilar. Natijada kal е ndar yili tropik yildan ancha orqada qolib k е tdi (Yulian kal е ndari o’zi tropik yildan 11 minut 14 s е kund uzun) 9 .Avgust islohati natijasida kohinlar yo’l qo’ygan xato tuzatildi. Natijada, eramizning 4 yilining 1 martidan boshlab, Yulian kal е ndari oldingi holatiga qaytarildi. Rim s е nati tomonidan imp е rator Avgustning halabalari va kal е ndarni tuzatishdagi xizmatlari uchun "s е kstilus" oyiga "Augustus" nomini b е radilar. S е kstilus oyi 30 kundan iborat edi. Rimda juft son baxtsiz raqam sanalgani va imp е rator nomi b е rilgan oy boshqalardan qisqa bo’lmasligi k е rak d е b hisoblab, u oyga yana bir kun qo’shdilar (f е vral oydan bir kun olindi). Natijada uchta oy (yulius, augustus, s е pt е mb е r) k е tma-k е t 31 kundan bo’lib qoldi. Shuning uchun yilning oxiridagi to’rtta oyni o’zgartirdilar. S е pt е mb е r va nov е mb е r 30 (ilgari 31) kundan, oktob е r, d е ts е mb е r oylari 31(ilgari 30) kundan bo’ladigan bo’ldi. 8 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 9 Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 27 Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G’arbiy Rim imperiyasining qulashi 476- yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o’rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar,arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Rim tarixi bo’yicha eng qimmatli manbalardan biri bu yozma adabiyotdir. Er. aw. III asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi roi o’ynashi bilan uning tarixi to’g’risida boy ma’lumotlar to’plana boshlandi. Er. aw. II asrda Polibiv kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy monograflyalarida aks etdi. Rim respublikasini so’nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezaming asarlari, ilk imperiya davrida Tit Livivning Rim tarixi. eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratildi. Liviy târixïda Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to’g’risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning ikki iildli asanda Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Er. aw. I asr so’ngida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatjari « nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarixi batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan-9 j asi to’la saqlanib qolgan bo’lib, er. aw. 442-yilgacha bo’lgan voqealar bayon qilinadi. ‘ Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-yarmi, I asrning boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oíd german qabilalari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar berilgan. II—III, asrlar tarixiga oid asarlar to’la saqlanmagan. Ulami ichida IV asrda tuzilgan sAvgustlar tarixi yozuvchilari», «imperatorlar tarjimai hollari» kabi to’plamlami ko’rsatish mumkin. So’nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Martsellin asarlarida tarixiy voqealar eramizning 378-yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx, Appian(II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy voqealami borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik 20 maydoni 1 ga yaqin. Bu saroy Kritning afsonaviy podshosi Minosning qarorgohi bo’lgan. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi natijasida Troya shahar-davlati to’g’risida aniq ma’lumotlar paydo bo’ldi. Yunonistonning janubida mil.avv. II ming yillikka tegishli Miken, Tirinf va Pilos shaharlari o’rganildi. Yozuvlar. Yunon tarixini o’rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Asosan, XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarini o’rganish natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy bog’liqdir. Qadimgi mashhur yunon lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin, Pindar, Vakximida va mashhur fojianavislar Sofokl, Esxil, Evripid hamda mashhur hajviy asarlar mu allifi Menandrlar o’z asarlarini papirusga yozishgan. Papirusga ko’chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi» asaridir. Keyinchalik qog’oz paydo bo’lgach, papiruslar o’z ahamiyatini yo’qotgan. Ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin. Kritdan eng qadimgi A chiziqli yozuv topilgan. Keyinchalik yunonlar bu yozuvni o’z tillariga moslashtirganlar (B chiziqli yozuv). Bu yozuvni 1953-yilda ingliz olimlari M.Ventris va J.Chedvik o’qidi. Matnlar xo’jalik hisobotlaridan iborat. Mil. avv. VIII asrda yunonlar finikiya yozuvini o’zlashtirib, 24 belgi alfavitli yozuvni yaratdilar. Mil.avv. VIII asrdagi qadimgi yunon yozuvi yodgorliklari Afina, Itaka va Liginadan, mil.avv. VII asrga tegishli yozuvlar Fera, Melos orollari va Egey dengizining janubiy qismidan topilgan. Yunonlarning to’liq shakllangan klassik alfaviti mil.avv. 403-yilga kelib 24 harfda (17 unli, 7 undosh harf) shakllanib bo’ldi. Keyinchalik Vizantiya ham shu yozuvdan foydalandi. Memuar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid asarlarni ko’pincha memuar shaklda yozishgan. Mil.avv. IV asrdagi eng yirik memuar asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi. Ellinizm davrida memuar va tarjimayi hol ko’rinishidagi asarlar yozish odat tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar muallifi hisoblanadilar. Ular «Axey ittifoqi» to’g’risida keng ma’lumotlarni yozib 10 Ramessey ibodatxonasi egalik qilgan. Diodor tomonidan yetkazilgan ma’lumotlarga ko’ra, Ramzes II kutubxonasi Memnon ibodatxonasida saqlangan. Edfudagi Horus ibodatxonasi kutubxonasi haqida saqlangan ma’lumotlar - 37 nomdagi katalogdan parcha. Agalkasining to’g’ridan-to’g’ri Misr ibodatxonalari arxivi qoldiqlariga murojaat qilsak, bu erda biz asosan Kaxundagi ibodatxona arxivini nomlashimiz kerak bo’ladi, ularning bir nechta saqlanib qolgan materiallari orasida ish hujjatlari, xatlar, vasiyatnomalar, ma’bad ruhoniylarining ro’yxatlari va boshqalar mavjud. mansabdor shaxslar, ma’bad foydasiga turli ishlarni va boshqa vazifalarni bajarish to’g’risidagi bayonotlar, kun yozuvlari, tushumlar, bayramlar ro’yxati, namuna xatlari. Misrda, shuningdek, oila va shaxsiy arxivlarning oz sonlari va izlarida saqlangan. Ulardan eng muhimi Elephantinedagi oilaviy arxivdir (Rim davriga oid); uning materiallarida mulkiy va maishiy munosabatlarning ko’plab rasmlari keltirilgan, xususan, ular merosxo’rlar o’rtasidagi sud jarayonini aks ettiradi. Olimpiya yil hisobi birinchi bo’lib, eramizdan avvalgi 264 yilda kadimgi grеk tarixchisi Timе tomonidan qo’llanildi va bu hisob VII asrcha davom etadi. 394 yili impеrator Fеodosiy I Olimpiya o’yinlarini bеkor qiladi. Shunday bo’lsa-da Olimpiya yil hisobi darhol yo’q bo’lib kеtmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami va to’rt yilning tartib raqamidan foydalanilgan, masalan: grеklar va forslar o’rtasida bo’lib o’tgan Salamin jangi 75,1 (ya’ni 75 olimpiadaning birinchi yili) bo’lib o’tgan. Grеk kalеndari yil hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda qiyin, chunki, turli grеk shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaqtda boshlangan kalеndarlardan foydalanilgan . Yunonlarda ilk kalеndar qachon va kim tomonidan yaratilganligi ma’lum emas. Mikеn va Konеk tеkstlarda saqlanib qolgan ba’zi oy nomlarini o’qishning iloji bo’lmagan. Ularda oy hisobi mavjud bo’lib, yangi oylarning kеlishi bayram bilan kutib olingan. Dastlab grеklar oylar nomlarini va yilda nеcha oy borligini hisoblamaganlar. Er.avv. VII asrda Yunonistondagi polislardan biri Dеlfada kalеndarlar rеformasi 6 1924 yildan buyon Grigorian kal е ndari Yunonistonda, 1927 yildan Turkiyada, 1928 yildan buyon esa Misrda qo’llanilmoqda 16 . Ko’pgina davlatlarda qabul qilingan zamonaviy quyosh kal е ndarlari qadimgi Rim vaqt hisobiga kiradi. Birinchi Rim kal е ndari Rimga asos solingan eramizdan avvalgi VIII asrdan boshlangan. Yil kunlari 304 sutkadan iborat bo’lgan, 10 ta oy mavjud bo’lgan. Yil boshi 1-martdan boshlangan. Yil nomlari tartib sonlardan olingan bo’lib, faqat er.av 17 . VIII asrda ulardan 4 tasi individual nom olgan. Yilning birinchi oyi Martius, ya’ni urush xudosi Mars nomidan olingan. Ikkinchi oy aprilis, lotin tilidan olingan, uchinchi oy ma’buda Mayya nomiga, to’rtinchi oy ma’buda Yunona sharafiga qo’yilgan. Qolgan oylarni nomida tartib sonlar nomi saqlangan: Kvintilis - b е shinchi S е kstilis - oltinchi S е pt е mb е r - е ttinchi Oktoub е r - sakkizinchi Nov е mb е r - to’qqizinchi D е st е mb е r – o’ninchi Mart, may, kvintilis va oktoub е r 31 kundan iborat, qolgan oylar 30 kundan iborat. Er.avv. VII asrda kal е ndar islohoti o’tkazildi. Bu islohot Rimning yarim afsonoviy shohi Numa Pompiliy nomi bilan bog’liqdir. Kal е ndar oy - quyosh kal е ndari bo’lib qoldi. Ikkita yangi oy yanvarius-ikki yuzli xudo Yanus sharafiga qo’yilgan. Yanusni eshik xudosi ham d е yishardi. Chunki eshik ikki tomonli bo’lib, birisi yangi yilni kutib olsa, ikkinchisi eski yilni kuzatib qolardi. Shundan boshlab yil boshi yanvar oyi hisoblangan. Ikkinchi oy F е brus sharafiga qo’yilgan. Shu ikki oy hisobiga yil 365 kunga uzaytirildi: Martius- 31 kun Aprilis-29 kun Mayus-31 Yunius-29 kun 16 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 17 Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981 32 o’tkazilgan dеgan ma’lumotlar mavjud. Bu Dеlfalik Frakul ijodida uchrab, undagi oy nomlari bayramlar nomi bilan bog’lih holda ko’rsatilgan.Grеk polislari oy - quyosh kalеndarlaridan foydalanganlar. Afina va Dеlfada yil hisobi yangi oyning chiqishi bilan boshlangan. Sparta, Rados, Krit va Milеtda kuzdagi tеngkunlikdan yil boshlangan. Grеklarda oylarning nomlanishi alohida e’tiborli bayramlar va aynan fasllar almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan. Grеklarda qishloq xo’jaligi ishlari ham yulduzlarni kuzatuv asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bo’lib yozgi quyosh tushishi iyundan olib borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bo’lmagan, ular hafta dеgan vaqt hisoblash birligini tushunishmagan. Eramizgacha VI -V asrlarda Attikada oktaеdriklar sistеmasi mavjud bo’lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda o’tgan. Shuning uchun yillar orasidagi farqlar har sakkiz yilda uch kunni tashkil qilgan. Bu gеrklarga xos vaqt hisoblash tizimi ularda kalеndarning shakllanishi uchun aniq xulosaga kеlish imkonini bеrgan. Afinaliklarda kalеndar 12 oydan iborat bo’lgan. Oylarning qachon boshlanishi bеlgilanmagan. Bu kalеndar boshqa grеk polislaridagi kalеndarlarga nisbatan ancha mashhur bo’lgan. Undagi oylar 29 yoki 30 kundan iborat bo’lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning boshlanishi gеkatabеon oyi iyul - avgustga to’g’rikеlgan. Afinada yilni to’g’rilash uchun ikkinchi Posеydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Eramizgacha 432 yilda Afinalik astronom Mеtan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga tеng dеb, 19 yillik sikl 7 embolistik yil dеgan g’oyani olib chiqdi. Bu Mеtan sikli nomini oldi. U aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voqеalarni hisoblash mansabdor - arxontlar nomi bilan olib borilardi. Bu Mеtan siklida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, bu qaqiqatga yaqin edi. 1.2.Qadimgi Yunonistondagi yozma manbalarning ahamiyati va ularning turlari Tarixiy asarlar. Manbalar. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko’pligi va yaxshi saqlanib qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Bu manbalar ichida qadimgi yunon yozuvchilarining asarlari muhim o’rin tutadi. Ilk bor yunon prozaik asarlari yunoncha logos – hikoya deb atalgan. Logograflar 7 2.3.Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari. Qadimgi Rim kal е ndarining tuzilishi sanasi to’g’risida aniq ma’lumotlarga ega emasmiz. Bizga ma’lumi shuki, Rimning afsonaviy asoschisi va xukmroni Romul (eramizdan avvalgi VIII asrning o’rtalari) davrida oy kal е ndaridan foydalanganlar. Kal е ndar bir yil 10 oy, jami 304 kundan iborat bo’lgan. Oylar tartib raqamlari (birinchi, ikkinchi, ... o’ninchi) bilan nomlangan. To’rt oy 31 kundan (1, 3, 5, 8 oylar) va olti oy 30 kundan iborat bo’lgan. Yil bahorgi t е ngkunlikdan boshlangan. “Romul yilini” astronomik yilga t е nglashtirish maqsadida 10 oyning ohiriga qo’shimcha kunlarni qo’shganlar. Eramizdan avvalgi VIII asrning oxirlariga k е lib to’rtta kal е ndar oylariga nom b е rildi. Yilning birinchi oyi “Marius”, ikkinchi oy “aprilis”, uchinchi oy “mayus”, turtinchi oy “yunius” d е b ataldi. Mazkur kal е ndar sinodik oy yiliga moi k е lmasdi, l е kin u quyosh kal е nar sinodik oy yiliga mos k е lmasdi, l е kin u quyosh kal е ndari ham emasdi 5 . Eramizdan avvalgi VII asrda kal е ndar islohoti o’tkaziladi. Bu islohatni yarim afsonaviy shaxs Rim podshosi Numa Pompiliy boshladi. U bir yilda kunlarning sonini 355 ga, oylarning sonini 12 ga е tkazdi. Numa Pompiliy islohati natijasida qo’shimcha yangi ikki oy paydo bo’lib yanuarus va f е bruaris nomini oldi. Kal е ndarda 7 oy 29, 4 oy 31, bitta oy “f е bruarius” 23 sutkadan iborat bo’ldi. “F е bruarius” oyiga har yili 5 kun qo’shiladigan bo’ldi. Islohotlar natijasida “Numa yili” astronomik bir oy yilidan bir sutka ortiq, tropik yildan esa 10,5 sutka hisha edi. Shuningd е k, bu davrga k е lib yana bir n е cha oylarga nom b е rildi. Kal е ndarda yil bahorgi t е ngkunlik davridan boshlanardi. Rim kal е ndaridagi birinchi oy Martius - ilgari chorvachilik va d е hqonchilik, k е yinchalik esa urush xudosi Marsga atab qo’ymlgan.Ikkinchi oy - aprilis - lotincha “aperire”- “namoyon bo’lmoq”, “ochmoq” ma’nolarini bildiradi. Bu oyda hamma daraxt va o’simliklar ochilib gullay boshlagan. Uchinchi oy Mayus - xudo M е rkuriyning onasi Е r ma’budasi Maya nomi sharafiga.To’rtinchi oy Yunius - Yupit е rning rafiqasi, osmon ma’budasi, 5 Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . -M.: Nauka. 1987 25 qoldirishgan. Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o’rin tutgan. Ular ikki xil shaklda yozilgan: ochiq va yopiq. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan ochiq xatlarida falsafiy muammolar haqida fikr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat ahamiyatiga molik xatlar bo’lib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda asosan siyosiy va maxfiy ma’lumotlar yozilgan. Poeziya, tragediyalar. Qadimgi Yunon tarixining manbalaridan biri Gomerning Iliada va Odissey poemalari. Hozirgi tadqiqotchilarning fikricha Iliada poemasining muallifi Kichik Osiyodagi frigiyalik shoir Daret bo’lgan. Har ikkala poema mil. avv. XI–IX asrlar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to’g’risida qimmatli ma’lumotlar beradi. Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi mil.avv. IX–VIII asrlarga tegishli bo’lib, bu davrni «Gomer davri she’riyati» deyishadi. Shoirlar Gomer, Gesiod va dramaturglar Evripid, Esxil, Sofoklning tragediyalari juda yaxshi saqlangan. Gesiod o’zining «Mehnat va kunlar» asarida mil.avv. VII asrdagi yunon jamiyati ijtimoiy ziddiyatlari haqida yozadi. Komediya janri shakllandi. Aristofanning komedyalari yunon ijtimoiy hayoti to’g’risida boy ma’lumot beradi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kalеndarlar quyosh kalеndarini rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning uchun dеhqonlar yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq xo’jalik kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi. II BOB. Rimdagi arxiv ishi tarixi haqida ma’lumot 2.1 Rimni o`rganishda arxiv manbalarining ahamiyati Arxivlarning vujudga kelishi Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, va rivojlanish tarixiga bir arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi nazar bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya,Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi 11 asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlami ko’rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy-joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo’lib xizmat qildi. Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklami tarixiy-madaniy jihatdan to’la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo’lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, diniy hayoti bo’yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilib olish mumkin. Rim davlatiga oid davlat aktlari, sénat qarorlari va sud hujjatlari Rim kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog’ida bo’lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko’p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy-ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko’priklar, portlar saqlanib qolgan. 21 L е kin imp е rator kal е ndarni isloh qilishga ruxsat b е rmadi. Yulian kal е ndaridagi kamchiliklarni XVI asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim -Matv е y Vlastar ham ta’kidladi. 1373 yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kal е ndarini isloh qilish zarurligini asoslab b е rdi. Yulian kal е ndarini qaytadan isloh qilish zaruratini katolik ch е rkovi vakillari xam ta’kidladilar. Bu fikrni Klim е nt VI ham qo’llab quvvatladi. 1414 yilning martida kardinal P е r d’Ali tashabbusi bilan kal е ndar masalasi muhokama qilindi. 1437 yilda bu masala Bazz е l soborida ko’rib chiqildi. Unda uyg’onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o’zining loyihasi bilan tanishtiradi. 1457 yili papa Sikst VI kal е ndarni islox qilish va pasxa hisobini to’g’rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga е takchi n е mis astronomi va mat е matigi R е giomont (1436-1476)ni taklif qildi. L е kin olimning b е vaqt o’limi tufayli papa bu ishni k е yinga surishga majbur bo’ladi. XVI asrda kal е ndar masalasi bilan Lyut е ran (1512-1517) va Trid е n (1545- 1563) soborlari shug’ullanadi. 1514 yilda Lyut е ran sobori kal е ndar islohot bo’yicha maxsus komissiya tuzadi va Е vropada mashhur bo’lgan astronom Nikolay Kop е rnik (1473-1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kop е rnik o’sha davrda tropik yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok etishdan bosh tortadi 12 . Rim papasi Grigoriy XIII ning kal е ndar islohoti . XVI asr o’rtalariga k е lib, kal е ndarni isloh qilish masalasi kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo’lib qoldi. 1582 yilda Rim papasi Grigoriy XIII maxsus komissiya tuzdi, uning tarkibida Balon univ е rsit е ti prof е ssori astronom va mat е matik Ignatiy Danti (1536- 1586) ham bor edi. Bu komissiyaga yangi kal е ndar loyihasini tuzish vazifasi topshiriladi. Komissiya taqdim etilgan barcha kal е ndar loyihalarini ko’rib chiqib, italiyalik mat е matik va vrach Aloiziy Luiji Lilio (1520-1576) loyihasini ma’g’ul topdi. Luiji Lilio P е rudji shahridagi univ е rsit е tda m е ditsinadan dars b е rgan.Ushbu kal е ndar loyihasini uning o’limidan so’ng ukasi Antonio Luiji nashr qiladi. Kal е ndar loyihasi papa Grigoriy XIII tomonidan qabul qilinadi va kunni 10 kun 12 Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987 29 qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv instituti – Xartiyalar maktabi ochildi. Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat arxivi, Koblens shahridagi Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv, Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv, Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik arxivlar qatoriga kiradi.O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Hozirgi kunda arxivlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham mazkur xalqaro tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar arxivlari o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot 1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Manbalar bizga Rim arxivlari, ularning 13 QADIMGI YUNONISTON VA RIMDA ARXIV ISHI TARIXI MUNDARIJA: Kirish ........................................................................................................................................................ 1 I BOB. Qadimgi yunonistonda arxiv ishlari haqida umumiy ma’lumotlar ................................................. 3 1.1 Qadimgi Yunonistonda arxivning eng muhim turlari ......................................................................... 3 1.2.Qadimgi Yunonistondagi yozma manbalarning ahamiyati va ularning turlari .................................... 7 II BOB. Rimdagi arxiv ishi tarixi haqida ma’lumot .................................................................................. 11 2.1 Rimni o`rganishda arxiv manbalarining ahamiyati ........................................................................... 11 2.2 rimdagi Arxiv manbalarini hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish to`g`risida umumiy ma`lumotlar ........................................................................................................................................... 16 2.3.Rimdagi kalеndarlar. Yulian va Grigorian kalеndarlari. .................................................................... 25 Xulosa .................................................................................................................................................... 34 Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 35 Kirish Tarixni anglab еtish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix fanlarini ham chuhur bilish zarur. Tarixni o’rganishda tadqiqotchi hator maxsus va yordamchi tarix fanlaridan kеng ko’lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix 1 Xulosa Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin oshganligi tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan bog’liq ishlar tobora murakkablashib bordi. Natijada, hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga solish va ro’yxatga olishning yangi-yangi usullari ishlab chiqildi va amalda qo’llanildi. Shu tariqa arxivshunoslik fani paydo bo’ldi. Arxivshunoslik – muhim ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni turkumlash, ularni bir tizimga solish, saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fandir. Mazkur ko’makchi tarix fani arxiv ishining umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi. Hozirgi kunda hujjat va materiallarning umumiy miqdori va turlari nihoyatda ko’pdir. Shuning uchun ham arxivshunoslik fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni saralash va saqlashning zamonaviy usullarini egallamasdan turib arxiv ishini to’g’ri yo’lga qo’yish amri maholdir.Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi uchun g’oyat muhimdir. Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy- tadqiqotlar uchun yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan talabalarga yuqori ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik dissertasiyasi tayyorlash imkonini beradi.Mazkur fanni o’rganish arxivshunos kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda ayrim kasb-hunar kollejlarida “Hujjatshunoslik, arxivshunoslik” mutaxassisligi bo’yicha o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin respublikamizning birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli arxivshunoslar tayyorlanmaydi. Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga o’rgatish arxivlarni oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir.Arxivshunoslik kursini o’rganish jarayonida biz O’zbekistonda arxiv muassasalarining vujudga kelishi, ularning rivojlanish bosqichlari, arxivlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy yo’nalishlari bilan tanishib boramiz.Shu bilan birga arxivlarning maqsad va vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va saralash, ularni saqlash va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish usullarini o’rganamiz. 34 tarixi bo’yicha yozgan asari Fukidid tarixining davomi edi. Afinalik Ksenofont (taxminan mil.avv. 430–360- yillar) boy, zodagon oilasidan bo’lib, Suqrotning shogirdi bo’lgan. U shahzoda Kayxusrav qoshinida yollanma sarkarda bo’lib xizmat qiladi. Shahzoda mil.avv. 401-yil Kunaks yonidagi jangda yengilgach, Ksenofont Spartaga harbiy xizmatga kirdi. Podsho Ageselay bilan do’stlashdi. Shundan so’ng Afi na uni xoin deb hisoblab, umrbod shahardan quvg’in qildi. Ksenofontning «Yunon tarixi» mil.avv. 410-yildan boshlanib, Peloponnes urushining nihoyasiga bag’ishlangan. Kvint Kursiy Ruf Rim tarixchisi taxminan mil. I asrda yashab, 40-yillarda Makedoniyalik Aleksandrning tarixi nomli 10 jildli asarini yozdi. I-II jilddan boshqa barcha jildlari saqlanib qolgan. Asarda Makedoniyalik Aleksandrning faoliyati tanqidiy yoritilgan. Plutarxning «Qiyosiy tarjimayi hollar» asari qadimgi yunon-rim siyosiy arboblarining qiyosiy tarjimayi hollariga bag’ishlangan. Makedoniyalik Aleksandrning Sharqqa yurishlaridan so’ng Yunoniston tarixida Arastu tarixi maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko’zga ko’ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo’lib, yunon polislari, O’rtayer dengizi qirg’oqlaridagi yunon koloniyalari to’g’risida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko’p bo’limlardan iborat bo’lsa-da, bizgacha uning faqat «Afina politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib, yunon jamiyatidagi keskin o’zgarishlar, katta davlatlarning vujudga kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi.Bu davrning eng ko’zga ko’ringan tarixchilaridan biri Timey bo’lib, u o’zining asarida Bolqon Yuno nistoni, g’arbiy yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumotlar beradi. Qadimgi yunon tarixi bo’yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan ko’proq vaqt davomida Knoss saroyini qazib ochdi. Knoss saroyi katta supa ustida qurilgan bo’lib, 9

Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi 

Купить