Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 271.9KB
Покупки 3
Дата загрузки 14 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Геология

Продавец

Bohodir Jalolov

Qalmoqqir konida tog’ jinslarini yuklashni tashkil qilish,yuklash transportlarini tanlash

Купить
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim,fan va inovatsiyalar vazirligi I slom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Geologiya-qidiruv va kon-metallurgiy fakulteti «Konchilik ishi» kafedrasi Bakalavriat yo’nalishi: 60721500 “Konchilik ishi” BITIRUV MALAKAVIY ISHINING TUSHUNTIRISH QISMI Ish mavzusi: Qalmoqqir konida tog’ jinslarini yuklashni tashkil qilish,yuklash transportlarini tanlash Bitiruvchi Bitiruv malakaviy ishi rahbari: Kafedra mudiri: Fakultet dekani: Toshkent Mundarija TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana KIRISH I BOB. QALMOQQIR KONINING KON-GEOLOGIK TAVSIFI 1.1. Kon haqida umumiy ma’lumot 1.2. Qalmoqqir konining kon-geologik tasnifi II BOB. KARYER MAYDONINI OCHISH III BOB. KONNI QAZIB OLISH TIZIMI IV BOB. KON MASSASINI QAZIB OLISHNING TEXNOLOGIK JARAYONLARI 4.1. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash 4.2. Kon jinslarini qazish-yuklash ishlarini 4.3. Kon jislarini tashish ishlarini hisoblash 4.4. Qalmoqqir konida ochuvchi tog’ jinslarini qazib olish va ularni Olmaliq soy ag’darmaida joylashtirish texnologik jarayonlari V BOB. KARYER SUVSIZLANTIRISH VI BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA 6.1. Konchilik ishlarini olib borishda xavfsizlik qoidalari 6.2. Ekologiya VII BOB. IQTISODIY QISM XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Kirish O’zbekiston dunyodagi juda katta oltin, kumush va boshqa qimmatbaho hamda yer bag’rida kam uchraydigan metallar zaxiralariga ega bo’lgan davlatlar jumlasiga kiradi. Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan. Oltinning asosiy zaxiralari oltin konlarining o’zida – Markaziy Qizilqumda joylashgan bo’lib, tasdiqlangan zaxiralar bo’yicha respublikani dunyoda to’rtinchi o’ringa olib chiqadi. So’ngi yillarda infrastrukturasi yaxshi rivojlangan Samarqand va Toshkent viloyatlarida oltin rudali konlar aniqlandi va qidirib topildi. Dunyoning eng yirik oltin rudali viloyati bo’lgan Qizilqumda Muruntovdan tashqari Ajbugut , Bulutkon , Balpantov , Aristontov , To’rboy va boshqa yangi konlar aniqlanib, o’rganilmoqda. Qizilqum mintaqasidagi barcha oltin konlarining muxum xususiyati shundan iboratki, rudaning tarkibida oltin ko’p miqdorda bo’lib, u ochiq usulda qazib olinadi. Muhandislik tarmoqlari, kommunikatsiyalar ( suv, gaz, elektr energiyasi, temir yo’l va avtomobil yo’llari ) ham mavjud. O’zbekiston rangli metallar – mis, qo’rg’oshin, ruh, volfram va shu guruhga kiruvchi boshqa metallarning aniqlangan zaxiralariga ega. Mis rudalari bilan birga rangli metallarning 15 dan ortiq turi, chunonchi, oltin, kumush, molibden, kadmiy, indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy va boshqalar ham qazib olinadi. Muhimi shundaki, ruda asosan ochiq usulda qazib olinadi.Bu esa konlarning rentabelli ishlashini ta’minlaydi.Ishlab turgan konlar mis va unga yo’ldosh metallarni 40 – 50 yil, rux va qo’rg’oshinni 100 yildan ko’proq vaqt qazib olishni ta’minlaydi. Rangli metallar rudalarining zaxiralari asosan Olmaliq ruda maydonida joylashgan.Qalmoqqir koni noyob konlardan bo’lib, u mis – molibden rudalarini qazib chiqarish bo’yicha chet ellardan ancha ustun turadi. Bu konning rudasini TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Olmaliq kon – metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Kombinat O’zbekistondagi eng yirik korxonalardan biridir. Bundan tashqari, istiqbolli Dalneye mis koni topilgan. Uning mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurt zaxiralari katta. Bu konda chet el sarmoyasi ishtirokida mis ishlab chiqaradigan va yo’ldosh metallarni ajiratib oladigan ishlab chiqarishlar qurilishni amalga oshirish yangi boyitish fabrikasi qurishni talab qiladi. Bu fabrikani ruda xom ashyosi bilan taminlash ikki yuz yilga mo’ljallangan. Mazkur kon qidirib topilgan zaxiralari, qazib olishning tannarxi, foydali qazilmalarning ajiratib olinishi jihatidan MDH mamlakatlari orasida teng keladigani yo’qdir . Yirik sanoat korxonasi bo’lgan Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining Qalmoqqir koni ishlab chiqarish zanjirining eng birinchi bo’g’ini hisoblanadi. Ma'danlar aynan shu yerdan qazib olinadi va kon ekskavatorlari yordamida elektrovozlarga yuklanib, maydalash uchun Mis boyitish fabrikasiga jo’natiladi. Respublikamizda kuzatilgan anomal sovuq davrida ham konda texnologik ishlab chiqarish jarayoni bir lahzaga bo’lsada to’xtamadi. Konchilar, geologlar, marksheyderlar, maxsus texnika vositalari haydovchilari, va boshqa soha vakillari o’zlariga yuklatilgan vazifalarni o’z vaqtida uddasidan chiqishdi. Sababi kon ishchilarini yozning jazirama issig’i-yu qishning qahraton sovug’i qo’rqita olmaydi. Kalmoqqir kon boshqarmasi 2023-yil o’z oldiga kondan 31 million 269 ming kub metr ma'danlarni qazib olishni reja qilishgan. Ta'kidlash joizki, “Qalmoqqir” koni dunyodagi eng yirik mis porfirli ochiq konlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda konning uzunligi 4 km ni, eni 2 km ni, chuqurligi 530 metrni tashkil etadi. I BOB .QALMOQQIR KONINING KON-GEOLOGIK TAVSIFI 1.1. Kon haqida umumiy ma’lumot Qalmoqqir koni 1931-1935 yillarda razvedka ishlari olib borilgan bo’lib 1954 yildan qurilish ishlari boshlandi va o’shandan beri ochiq usulda ishlab kelinmoqda. Kon TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Olmaliq kon-ruda rayoni oralig’ida Olmaliq shahridan 3 km sharqiy tamonda joylashgan. Asosiy ruda joylashadigan jinslari: siyenit-diorit, granodiorit-porfirlarning shtok bilan yorilgan diorit va siyenitlardir. Rudali meneralizatsiya shtok ekzokontaktida t o’ plangan va siyenit-dioritli majmua jinslarida lokalizatsiyalanadi. Granidiorit- porfirlar tarkibida deyarli ruda b o’ lmaydi. Qalmoqqir koni Qurama tizmasini shimoliy yon bag’irni tog’ oldi qismida joylashgan. Relefi tog’ oldi, past-baland. Suv airg’ichlar o’rtacha oshishi soy vodiysi ustidan 50-160 metrga yetadi. Tumanni gidrografik tarmog’i Olmaliqsoy va Narpaysoy daryolari vodiysi bilan xarakterlanadi, shimoliy-g’arbiy yo’nalishda karyerni shimoliy-sharqdan va janubiy g’arbdan chegaralaydi. Iqlimi – kontinental, harorat keskin mavsum bilan o’zgaradi. Qalmoqqir koni turli tarkibdagi va yoshdagi intruziv va vulkanogen tog’ jinslaridan tuzilgan. Cho’kindi jinslar intruziv jinslar orasida qoldiq ko’rinishida saqlangan. Kon kesimi effuziv kvarsli porfirlardan (D 1 1 ) boshlanadi, ularning yuqorisida andezit- datsitli porfirlar (D 2 3 ) qatlami yotadi, ularning yuvilgan yuzasida karbonat qatlamlari qatlami (D 2-3 ) nomuofiq yotadi. Vulkanogen-cho’kindi qatlam yorib chiqqan va Olmaliq siyenit-diorit mejformatsion intruzivlari (S 3 ) bilan katta bosqichida aralashgan. Intruzivlar siyenit-dioritli turli tog’ jinslar ko’proq dioritni, siyenit- dioritni va siyenitni bosqichma–bosqich fatsial o’tishlar seriyasi bilan namayon bo’lgan. Siyenit-dioritlar shtok va dayka ko’rinishdagi Olmaliq turidagi granodiorit porfir tanalarini (S 3 -R 1 ) yorib o’tadi. Hamma sanab o’tilgan tog’ jinslari aplit, siyenit- diorit porfir, siyenit porfir va “qora” granodiorit porfir, diorit va diabazli porfirlar daykalari bilan yorib o’tgan. Kon oralig’ida kvarsli porfirlar siyenit-dioritlar– dioritlar yoki siyenit-dioritlar – oxaktoshlar kontaktli qismiga tegishli katta bo’lmagan ksenolitlar ko’rinishida saqlangan. Kvarsli porfirlar metamorfizmi jarayonida kvars-biotitli jinslarga o’tadi va gidrotermal jarayonlar ta’sirida kvarslashgan tomirchalarga aylanadi va kvars- seritsitli kulrang jinslarga o’zgaradi. Konda andezit – datsitli porfirlar 280 metrgacha qalinlikda qatlam ko’rinishida yotadi. Metamorfizm natijasida andezit – datsitli TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana porfirlarda xlorit va apatit keng rivojlanadi, gidrotermal jarayonlar natijasida ilk qiyofasini yo’qotuvchi andezit – datsitli porfirlar kvars-seritsitli hosilalarga o’tadi. Misli ma’danlashuv joylashishi uchun quyi devon andezit – datsitli porfirlar nisbatan siyenitli guruhlarning kvarsli porfirlardan yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Konda jivet yarusining (D 2 gv 2 ) qumtosh-karbonatli yotqiziqlari qayta qatlamlanadigan qumtosh va oxaktoshlar bilan namayon bo’lgan. Saqlanib qolgan qalinligi 120-130 metr. Oxaktoshlar marmarlashgan va ancha darajada serpentinlashgan. Oxaktoshlarda intruziyalar bilan kontaktida xlorit, epidot, tremolit, avgit, granit, magnetit, pirit rivojlanadi. Misli madanlashuv joylashishi uchun cho’kindi jinslar Qalmoqqir koni sharoitida noqulay. Olmaliq siyenit-dioritlari massivining 50-55 kv.km ga yaqin maydonda yotadi. Bu intruziyalar yoshi xaqida turli qarashlar mavjud. Bir xil tadqiqotchilar uni o’rta karbonga tegishliligini, boshqalari esa yuqori karbonga hatto permga tegishliligini aniqlashdi. Jins tarkibi massivning alohida qismlarida dioritdan siyenitgacha o’zgaradi. Granodiorit porfirlar Qalmoqqir koni oralig’ida shimoliy-g’arb – janubiy- sharq yo’nalishida granodiorit porfirlar “zanjir” shtoklari kuzatiladi. Petrografik tarkibi va petroximik xususiyati bo’yicha granodiorit porfirlarning turli shtoklari ajratiladi, ammo kon strukturasida ularning holati bo’yicha o’rab turuvchi siyenit- dioritlar bilan ularning o’zoro ta’sir xarakteri bitta magmatik o’choq va ularning yoshi yaqinliga haqida guvohlik beradi. Konda asosiy yoriqlar bo’ylab granodiorit porfirlar daykasi yoyilishi va ularning darz tizimi aniqlanishi granodiorit porfirlarning nisbatan kichik yoshdaligi, asosiy yoriqlar joylashgandan keyin yoyilganligi haqida guvohlik beradi. Granodiorit porfirlar bilan eksplozivli brekchiyalar va eksplozivli “qora” granodiorit porfirlar deb nomlanadigan daykasimon tana va murakkab lamprofirlar bilan bog’liq. Bu jinslar tariflanayotgan granodiorit porfirlar chuqurlik tanasi oralig’ida va vulkanogen jinslar o’zgariladigan o’tuvchi qiyofaga o’tadi.Madanoldi o’zgarishlarni o’zgarishi natijasida o’rab turuvchi jinslar o’zgarishni uchta zonasi ajratilgan (periferdan markazga) tashqi: albit-epidot- karbonat-xloritli; oraliq: kvars-seritsit-(biotit)-xloritli va kvars seritsitli; ichki: kvars- TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana ortoklazli va muhim kvarsli. Zonalar oralig’idagi chegara bosqichma-bosqichli, kichik zona bilan oralig’i kamroq aniqlikda. Albit-epidot-karbonat- xloritlimetasomatitlar ko’pincha dioritlarda rivojlanadi va qisman siyenit-dioritlarda egallaydi. Propilitlashgan jinslar kon chegarasidan uzoqda rivojlanadi, madanli maydonni hamma maydonini egallaydi, to’q rangli albitlashgan va karbonatlashgan, magmatik kvars va kalishpat, odatda pelitlashishdan tuzilgan.Kvars-seritsit-biotit-xlorit metasomatitlar kon maydonini katta qismida yotadi va ko’pincha siyenit-dioritlarda rivojlanadi, ular yashil-kulrang rangli nisbatan yaxshi farqlanadigan reliktli donali strkturali jinslar bilan namayon bo’ladi. Ular mayda tangachali muskavit-seritsitdan, dala shpatga almashadigan, ikkilamchi mayda tangachali biotit va xloritdan, to’q rangli magmatiklarga almashadigan, reliktli magmatik va ikkilamchi kvarsdan, to’q rangli mineral va kalishpat bo’yicha rivojlanishdan tuzilgan. Kvars-seritsitli metasomatitlar ko’pincha siyenit-dioritlarda rivojlanadi, ammo granodiorit porfirlar kabi egallaydi. Ular yuqori darzlangan uchastkalariga tegishli va granodiorit porfirlar shtoki ekzokontaktida va maydalanish zonasida bevosita joylashgan. Tariflanayotgan metasomatitlar ko’pchilikni tashkil qiladigan seritsitdan (60-80%), reliktli magmatik va ikkilamchi kvarsdan (5-30%) va ma’danli minerallar – pirit, xalkopiritdan (3-10%) tashkil topgan. Relit xloritlari miqdori oshmaydigan (3- 5%) ancha muskovit-seritsit bilan almashadiganlar nisbatan ko’p uchraydi. Zona kvars-ortaklazli metasomatitlar asosan siyenit-diorit va granodiorit porfirlar kontaktli qismiga tegishli va mavjud ikkilamchi ortoklazlar xarakterlanadi, miqdori 50 % yetadi. Kvarsli metasomatitlar konning markaziy qismida yotadi. Ular granodiorit porfirlar shtokni apikal qismiga tegishli. 90 % dan ortiq maydonda kvarsitlarni rivojlanishi granodiorit porfirlar bo’yicha kvarsitga o’tadi. Kvarsitda reliktli mineral sifatida odatda seritsit uchraydi. Qalmoqqir koni tog’ jinslari murakkab va ko’p qirrali tektonik surilishlar uchraydi, kaledon, gersin, alp tektonogenezni bir qancha davrlari paydo bo’lishi bilan TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana xarakterlanadi. Bu davr tektonik harakati burmalanish va xar xil masshtabli uzilmali buzilishlar ifodalangan. Konni o’zida karbonat jinslar qoldig’ida uchta braxishakllari quyi tartibdagi burmali strukturalarga ajratish mumkin. Konni eng yirik strukturasi g’arbiy-Olmaliq uzoq turuvchi shimoliy sharqiy yo’nalishdagi chuqur yoriq paydo bo’ladi. Mavjud bu strukturalar Olmaliq turidagi granodiorit porfirlar shtoklari yoyilishi yuzaga keltirgan. Kon orasida bu yoriqlar Qorabuloq, Qalmoqqir, Shimoliy Qoratog’ota subkengli cho’zizilishli yirik yoriqlar bilan kesadi. Hamma yoriqlar shimoliy va janubiy rumbda tik burchak yotishga (50-85 0 ) ega. Yirik yoriqlar madangacha paydo bo’ladi. Ular tektogenezni gersin davrida joylashgan. Alp davrida ularning yangilanishi sodir bo’ladi, Qorabuloq va Qalmoqqir yorig’i bo’yicha madanlashuvni aroalashishi sodir bo’ladi. Maydaroq tektonika darzlar bo’yicha madanli tana almashinishi qayd etilgan. Konda chiziqli-cho’zilgan strukturani katta miqdori uni blokli tuzilishini aniq ifodalanishi yuzaga keltiradi. Kon maydoni oralig’ida singan bir qator maydaroq bloklar tektonik kuch ta’sirida tog’ jinslarni jadal kichik darzlanganligi rivojlanganligini, birlamchi madanlashuv joylashishi jarayonida boshqa omillar bilan baravar katta rol o’ynashini ko’rsatdi. Qalmoqqir konida grunt suvlarning ikkita turi ajratiladi: 1. To’rtlamchi davr yotqiziqlarining grunt suvlari. 2. Paleozoy davrining darzli grunt suvlari. To’rtlamchi davr yotqiziqlarining grunt suvlariga Olmaliqsoy va Narpaysoyning allyuvial, allyuvial-prolyuvial va delyuvial yotqiziqlariga taluqli. Olmaliqsoy vodiysining suvli gorizonti o’q qismida 16-18 metrni tashkil etadi va vodiy bortiga tomon 0-1 metrgacha kamayadi. Narpaysoy vodiysi suvli gorizonti qalinligi 5-6 m dan 12-13 metrgacha o’zgaradi. Olmaliq va Narpay daryolari vodiysi grunt suvlari to’yinishi poleozoy davri tog’ jinslari darzli-grunt suvlarini drenaj qilish, yuzaki suvlarining sizib kirishi va atmosfera yog’inlari hisobiga sodir bo’ladi. Paleozoy davrining darzli grunt suvlariga asoson intruziv jinslar, alohida holatlarda effuziv va cho’kindi jinslar taluqli. Bu tog’ jinslarida suvning ko’p ozligi TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana ularning darzlanganligi va faol darzlanganlik zonalari chuqur joylashishi yuzaga keltiradi. Ayniqsa suvko’pligini – jadal darzlanganlikning yuqori zonasi (nurash zonasi) va yoriqlarning maydalanish zonasi, siqilmagan ishqalanish gili paydo qiladi. Chuqurlashgan sari kalsit, ba’zida kvars bilan darzlar qisman to’lishi sababli tog’ jinslari suvlanishi kamayadi. Shuning uchun darzli suv sathi yotish chuqurligi kon maydonioralig’ida 14 dan 127 metrgacha o’zgaradi.Darzli grunt suvlari to’yinishi atmosfera yog’inlarining sizib kirishi hisobiga, shuningdek gipsometrik yuqorida joylashgan suvli zona tomonidan yer osti oqimlari hisobiga sodir bo’ladi. Yeo osti suvlarining asosiy xarakati shimol-shimoliy g’arbga joyning relyefini umumiy qiyaligiga muofiq sodir bo’ladi. Gruntli suvlar karyer tubida drenaj qilinadi, bortlarni suvga to’lishi asosan polezoy davri darzli suvlari tabiiy zaxirasini bo’shatish, Olmaliqsoy va Narpaysoy vodiysi grunt suvlari va mavjud atmosfera yog’inlari sabab bo’ladi.Grunt suvlarining kimyoviy tarkibi bo’yicha karyerni suv ko’rinishi joylashgan qandaydir qismiga bog’liqlikda farqlanadi. Janubda sulfat-gidrokorbonat- natriy-kalsiyli tarkib, karyer markazida sulfit-natriy-xlorit-kalsiyli, shimolda sulfat- magniy-xlorit-kalsiyli suvlar ko’pchilikni tashkil etadi. Karyerni janubida gurunt suvlari asosan Olmaliqsoy vodiysining zamonaviy yotqiziqlari tushiradi, shimoliy bortda va markazda Janubiy va Markziy yoriqlarga tegishli poleozoy davri darzli- gruntli suvlar tegishli. Rejada Qalmoqqir konining rudali shtokverki ellipssimon shaklda bo’lib, 1,5 km eni bilan shimoliy-g’arb yo’nalishida 3,7 kmga cho’zilib ketgan. Ruda chuqurlashuvi 850 metrgacha kuzatilgan. Karyerning o’lchamlari: uzunligi – 4 km; eni - 2 km; o’rtacha chuqurligi – 500 m.Konda ikkita tabiy turidagi ruda oksidlangan va sulfidli rudalarga ajratilgan, oksidlangan ruda deyarli to’liq qazib olinib bo’lingan.Birlamchi sulfidlangan rudalar 150 tadan ko’proq mineral bilan ifodalangan bo’lib, ulardan xalkopirit, pirit, xalkozin va molibdenitlar asosiylaridir. Oltin va kumush xalkopirit va qisman piritning kristall panjaralari bilan bog’liq bo’lib kichik qismi sof holdagi ko’rinishga ega. Qolgan barcha yo’ldosh komponentlar: oltingugurt, selen va tellurlar TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana ham yuqorida qayd etilgan mineral bilan bog’langan. Faqat molibden va ajratib olinadigan reniyning asosiy qismi molibdenit bilan bog’liqdir. Qalmoqqir konining sulfidlangan rudalari yengil boyituvchan bo’lib ulardan mis ajratib olish 75-80% tashkil etadi. Hozirgi vaqtda karyerda tog’ jinslarini tashishda kombinatsiyalangan tizim qo’llanilmoqda. Pastki qatlamlardan - tog’ jinslari avtotransport orqali yuqoriga olib chiqilib temir yo’l transportiga qayta ortiladi, ustki qatlamda - temir yo’l transporti bilan tashiladi. Ruda temir yo’l dumkarlari orqali 8 km uzoqlikda bo’lgan boyitish fabrikasiga yetkazib beriladi. Qoplama jinslari temir yo’l transportida ag’darmaga olib chiqib tashlanadi. Karyerda kon massasini qazib-yuklash uchun 24 ta ekskavator, 18 ta burg’ulash stanoklari (SBSH-250, MN-A-32), ag’darmalarga 9 ta ekskvatorlar jalb qilingan.Konning rudalari boy tarkibli hisoblanadi. Mis va yo’ ldosh komponentlarning shtokverk shaklidagi rudali jism tarkibida ta q simlanishi notekis. Qalmoqqir koni rudalarining sanoatdagi asosiy q iymatini oltin va mis tashkil etadi, rudaning tarkibidagi kumush, molibden, oltingugurt, selen, tellur, reniylar h am rudalar boyligini k o’ rsatadi. Qalmoqqir konining geologik za h iralari 01.01.2013 yil h olatiga ko’ra mis b o’ yicha 5,55 mln. tonna, molibden b o’ yicha 98,4 mln. tonnani tashkil etadi. Karyerning yilik unumdorligi: - kon massasi bo’yicha 971 mln . m 3 ; - qoplama jinslar bo’yicha 535mln. m 3 ; - ruda qazib olish bo’yicha 1136,5mln. t; - ochish koeffitsiyenti 1.8 m 3 /m 3 Ishchi hodimlar soni: ITX-146 ta - ishchilar -956ta - ekskavator mashinist-168ta - ekskavator mashinist rdamchisi-63ta - burg’ulash stanogi mashinisti -38ta TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana - burg’ulash stanogi mashinisti yordamchisi-38ta - temir yo’l montyor -99 ta - qurilmalar bo’yicha tamirlovchi navbatchi chilangarlar-81ta - qurilmalar bo’yicha tamirlovchi navbatchi elektr- chilangarlar-103ta 1.2 Konning geologik va kon texnik sharoitlari Qalmoqqir konining geologik strukturasi cho’kindi, magmatik va metomorfik kon jinslaridan tashkil topgan. Sarg’ish qumtoshlar va kulrang oxaktoshlar cho’kindi jinslar tarkibiy qismi xisoblanadi. Magmatik jinslar tarkibini kvars-porfir, granodiorit-porfir, sionit-porfir va diorit kabi kon jinslari tashkil qiladi. Metomorfik kon jinslari esa, asosan, ikkilamchi kvarsitlar va marmarlashgan magmatik jinslardan tashkil topgan. Kondagi rudalar granodiorit porfirlar shtokining egzokontakt zonasida yertomir ko’rinishida joylashgan bo’lib, u sionitlar guruhi jinslari bilan alohida kichik (nuqtasimon) bo’laklarga ajratilgan. Ruda va kon jinslari massivi bir-biriga yaqin (zich) darzlar to’ri bilan katta va kichik bloklarga bo’lingan bo’lib, yoriqlar erigan minerallar bilan to’lgan. Kon jinslarining qattiqlik koeffitsiyenti professor M.M. Protodyakonov shkalasi bo’yicha 6-10 dan 14 gacha o’zgaradi. Sulfit rudalarining zichligi 2,6÷2,8 t/m 3 , kon jinslarining zichligi esa 2,4÷2,6 t/m 3 . Ruda va kon jinslarining ko’pchish koeffitsiyenti 1,5 ga teng. Qalmoqqir karyeri kon jinslari portlovchanlik ko’rsatkichi bo’yicha, darzdorlik darajasini hisobga olgan holda uch kategoriyaga bo’linadi: I – kategoriya – oson portlaydigan jinslar (kuchli darzdor siyenitlar, ikkilamchi jarayonlar natijasida o’zgargan granodiorit-porfirlar) M.M.Protodyakonov shkalasi bo’yicha bu jinslarning qattiqlik koeffitsiyenti 6-8 ni tashkil qiladi. II – kategoriya o’rtacha portlovchan jinslar (mayda va o’rtacha darzdor sulfid rudalar, ikkilamchi granodiorit – porfirlar, o’zgargan siyenitlar kvarslangan siyenit-dioritlar, siyenitlar va siyenit-dioritlar hamda rudalangan sulfidlardan tashkil topgan ikkilamchi kvarsitlar). Bularning qattiqlik koeffitsiyenti 8-12 ga teng. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana III – kategoriya – qiyin portlaydigan jinslar (zichligi yuqori, siyrak darzlikka ega bo’lgan yirik blokli ikkilamchi kvarsitlar), qattiqlik koeffitsiyenti 10-14. Qalmoqqir koni Narpay-soy va Olmaliqsoy daryolarining suv ayirish joyiga joylashgan. Yer osti suvlarining statistik satxi 710-660 m balandlik belgisiga to’g’ri keladi. Grunt suvlarining satxi fasllar bo’yicha o’zgaruvchan bo’lib, yozda pasayadi, bahor va kuzda ko’tariladi. O’zgarish ampletudasi 4-6 m ni tashkil qiladi. Yer osti suvlari bosimsiz va kichik oqimga ega bo’lib, Narpay-soy hamda Olmaliqsoy daryolari yuqori qismiga joylashgan darzdor ruda zonalari orqali sizilib ularga quyiladi.Karyerning +700 m balandlik belgisidan pastga joylashgan jinslar butunlay suvdor bo’lib, undan yuqoriga joylashgan jinslar suvdorlik darajasi kichik. Chunki ularning suvdorligi, asosan, atmosfera yog’inlari natijasida sodir bo’ladi. Barcha yer osti suvlari jinslardagi yoriqlar bo’ylab sizilib, karyerga oqib tushadi. Karyer jinslarining umumiy suvdorlik darajasi 65-68% ni tashkil qiladi. Qalmoqqir koni uchta karyer bilan qazib olinadi: Konni ochish, Sharqiy va Markaziy karyerlar, amalda esa har uchchala karyer bitta karyer hisoblanadi. Ochish va foydali qazilmani qazib olish ishlari hozirgi vaqtda 25 ta pog’onada olib boriladi. Ulardan 16 tasining balandligi loyiha bo’yicha – 15 m, 9 tasiniki esa – 22,5 m. Pog’onalarning qiyalik burchagi 70-80 0 . Portlatilishi lozim bo’lgan kon jinslari portlovchanligi bo’yicha, yuqorida qayd qilingan uch kategoriyaga bo’linadi va har bir kategoriya bo’yicha yil davomida portlatiladigan jinslar xajmi quyidagicha: I – kategoriya – 6 mln.m 3 II – kategoriya – 5 mln.m 3 III – kategoriya – 5 mln.m 3 Transheyalar sharoitida – 1 mln.m 3 . Karyerda transportli qazish tizimi qo’llanadi va qoplama jinslar tashqi ag’darmaga tashiladi. Kon massasini tashish asosan temir yo’l transportida, qisman esa avtotransport yordamida amalga oshiriladi. Bunda katta ilashish kuchiga ega bo’lgan elektrovozlar, yuk ko’tarish qobiliyati 105 tonnali dumpkarlar, 75 va 110 tonnali TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana BelAZ rusumli avtoag’dargichlardan foydalaniladi. Qazib olingan kon massasi dumpkar va avtooag’dargichlarga 20 dan ortiq EKG-8I, EKG-5U, EKG-12,5, EKG- 15 rusumli, cho’mich xajmi 4 dan 15 m 3 gacha bo’lgan ekskavatorlar bilan yuklanadi. Skvajinalar SBSH-250 MN-32 rusumli burg’ulash stanoklari bilan burg’ulanadi. Portlatish yordamida kon massivini maydalash usuli sifatida asosan, vertikal skvajina zaryadlari usuli qabul qilingan. Skvajina zaryadlarini portlatish detonatsiya piligi va elektrik usullarda amalga oshiriladi. Portlatish ishlari – skvajinalarni portlovchi moddalar bilan zaryadlash va ularni tiqinlash ishlari zaryadlash mashinalari yordamida bajariladi. Karyerda qo’llanayotgan ekskavatorlar cho’michining o’lchamlariga nisbatan portlatilgan kon massasidagi konditsion bloklarning maksimal o’lchami 1500 mm dan oshmasligi lozim (MOF ga o’rnatilgan tegirmonning qabul qilish panjarasi bo’yicha). Portlatilgan kon massasidagi nokonditsion (nogobarit) bo’laklarning miqdori 1,5-2,0 % ni tashkil qiladi. Nogobaritlarni ikkilamchi maydalash, asosan, ustquyma portlovchi modda zaryadlari yordamida bajariladi. Qalmoqqir karyeri uzluksiz yillik rejimda ishlaydi. Sutkalik ish rejimi ham uzluksiz – 12 soatlik ish smenada kon ishlari bajariladi. Portlatish uchastkasi 5 ish kunlik xafta bo’yicha uzlukli rejimda faoliyat yuritadi. Portlatish ishlari xaftada bir marta (payshanba kuni soat 14 00 – 16 00 da) bir necha gorizontlarda bajariladi. Transheyalar o’tishda esa, zarurat tug’ilganda. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana II BOB . Karyer maydonini ochish usuli Karyer maydonini ochish yer yuzidan karyer ishchi gorizontlariga transport vositalarini yetib borishini, qazib olingan qoplama jinslarni ag’darmalarga, foydali qazilmalarni qabul qilish punktlariga (boyitish fabrikasi yoki omborlarga) tashib berishni ta’minlaydigan ochiq kon laxmlari orqali amalga oshiriladi. Qalmoqqir konini kon yonbag’rida joylashganligi uni ochish sxemasini tanlab olishni osonlashtiradi. Tanlab olingan ochish sxemasiga ko’ra karyer maydonining yuqori qismi +660 metr belgigacha mustaqil yarim transheyalar joylashgan temir yo’l stansiyalari bilan tutashadi. +805 balandlik belgisidan yuqorida joylashgan pog’onalardan qazib olingan qoplama jinslar avtomobil transporti yordamida karyerning sharqiy bortida joylashgan maxsus avtomobil ag’darmaiga tashiladi. +805 m dan +640 metr balandliklar belgisiga joylashgan pog’onalar “Narpay” stansiyasi bilan tutashadi, +715 m dan +692 m gacha bo’lgan balandlik belgilarida joylashgan pog’onalar esa, “Ag’darmanaya” stansiyasi bilan tutashadi. +670 m dan +640 m gacha balandlik belgilarida joylashgan pog’onalar “668 metr” posti bilan +625 m balandlik belgisidan pastga joylashgan pog’onalar esa, - “Razvedka” posti bilan tutashadilar. “Razvedka” postidan boshlab +335 metr balandlikkacha bo’lgan kon gorizontlari 4 yo’lli spiral shaklidagi temir yo’l syezdlari orqali ochilgan. Spiral syezdlarni soat strelkasi harakati yo’nalishi bo’yicha rivojlantirish karyerdagi qabul qilingan qazish tartibini buzmasdan uni cheklanmagan miqdorda kengaytirishga imkon beradi. +335 m balandlik belgisidan pastda joylashgan pog’onalar ikki yo’lli spiral syezdlar bilan ochiladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana III BOB .Konni qazib olish tizimi Qalmoqqir karyerida loyiha bo’yicha transportli qazish tizimi qabul qilingan bo’lib, qazib olingan qoplama jinslar transport vositasida tashqi ag’darmaga tashiladi. Karyer ish fronti surilishi parallel, doimiy spiral syezdlarda esa, yelpig’ichsimon. Bunda pog’ona yo’llari syezd transheyalarida transport vositasi burilishi uch burilish punktlari hosil qilingan. Qalmoqqir karyer maydonining sharqiy qismida kengayishi tufayli noksimon shaklga egadir. +680 m balandlik belgisidan yuqoridagi gorizontlar G simon shaklga ega bo’lib, kavjoylarining surilishi parallel, +680 m dan pastdagi gorizontlar P simon shaklga ega. Hozirgi vaqtda karyerda 25 ta pog’ona hosil qilingan bo’lib, ulardan 16-17 tasida doimo qazish ishlari olib boriladi. Ishchi pog’onalarning balandligi 15-22,5 m ni tashkil qiladi. Pog’ona ishchi maydoni minimal kengligi 40-60 m. Ekskavator ish frontining uzunligi: yuqori gorizontlarda 800-1000 m, pastki gorizontlarda esa 600- 800 m. Karyer yer yuzasidan +670 m balandlik belgisigacha joylashgan pog’onalar balandligi 22,5 m, bulardan pastdagi pog’onalar balandligi esa - 15 m ni tashkil qiladi. Pog’onalar balandligi qo’llaniladigan qazib yuklash mashinalari ishchi parametrlari bo’yicha aniqlangan. Xozirgi vaqtda karyerning yillik chuqurlanish tezligi 5-6 m ni, ish frontining surilish tezligi esa 90-100 m ni tashkil qilmoqda. Temir yo’l transporti bilan yuklarni tashishning o’rtacha masofasi: ruda bo’yicha 10 km, qoplama jins bo’yicha 8 km. Qazib olinadigan kon massasidagi har bir kategoriyaga tegishli kon jinslari va foydali qazilmalarning ulushi quyidagicha: I – kategoriya – 10%; II – kategorya – 45%; III – kategoriya – 45%. So’ngi yillarda “Qalmoqqir” karyerida unumdorligi yuqori va ishchi parametrlari katta bo’lgan EKG-12,5, EKG-15, EKG-20 rusumli ekskavatorlarning qo’llanishi natijasida qoplama jins pog’onlarining balandligi 15 m dan 22,5 m gacha, ekskavator TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana kirmalarining eni 18-20 m dan 28-30 m gacha ko’paygan. Natijada karyerdagi pog’onalar soni kamayib, transport kommunikatsiyalarining uzunligi 12,5 km ga qisqargan. Biroq, 1980-2005 yillar davomida bajarilgan-qazib yuklash ishlarining tahlili shuni ko’rsatadiki, bu davr ichida qazib-yuklash ishlarida yuqori unumdorlikka ega bo’lgan ekskavatorlardan foydalanilgan bo’lsada, 1 m 3 ekskavator cho’michiga to’g’ri keladigan unumdorlik kamayish ananasiga ega bo’lgan (1-jadval). 1-jadval Yillar 1 m 3 cho’mich xajmiga to’g’ri keladigan unumdorlik, t/m 3 Yillar 1 m 3 cho’mich xajmiga to’g’ri keladigan unumdorlik, t/m 3 1 2 3 4 1980 160,9 1997 76,8 1983 128,9 1998 73,3 1985 140,8 1999 88,7 1987 142,0 2000 78,6 1989 142,2 2001 86,9 1991 98,6 2002 76,8 1993 110,5 2003 85,5 1995 83,6 2004 92,5 1996 94,8 2005 96.6 Bizning fikrimizcha bunday holatning asosiy sababi, cho’mich hajmi katta bo’lgan ekskavatorlarni qo’llanishiga qaramay ekskavator birligiga to’g’ri keladigan unumdorlikning avvalgi darajasida qolganligidir. Chunki “Qalmoqqir” karyeri sharoitida ekskavator unumdorligiga qator omillar ta’sir etadi, ulardan asosiylari: foydali qazilma pog’onalarida rudani navlar bo’yicha saralab qazib olib, transport vositalariga yuklash; TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana foydali qazilmani karyer chuqur gorizontlarida joylashganligi tufayli qazib olingan rudani yuqori gorizontda (kapital transheyada) joylashgan qayta yuklash punktigacha tashib chiqish; avtomobil va temir yo’l transporti sostavlarining turli sabablarga ko’ra o’z vaqtida yuklash punktlariga (ekskavator kavjoylariga) yetkazib berilmasligi. Karyerdagi qazib-yuklash ishlarining samaradorligini oshirish va yuqorida keltirilgan kamchiliklarni bartaraf qilish ko’p jixatdan karyerda siklli potok va potok texnologiyalarini qo’llashni taqazo etadi. Xozirgi vaqtda “Qalmoqqir” karyerida qazib olingan qoplama jins va rudalarni qabul qilish punktlariga yetkazib berishda temir yo’l va avtomobil transporti qo’llanadi. Qoplama jins va rudalarni tashish elektrlashtirilgan temir yo’l transporti yordamida amalga oshiriladi. Ilashish og’irligi (ssepnoy ves) 360 t bo’lgan PE-2m rusumli elektrovozlarning har biriga yuk ko’tarish qobiliyati 105 t VS-105 rusumli dumkarlardan 12 tasi tirkalgan lokomotiv sostavlar qoplama jinslarni ag’darmalarga, rudalarni esa boyitish fabrikasiga tashib beradi. Lokamativ sostavlar karyerda ochiq siklda, ya’ni muayyan ekskavatorga bog’lanmagan xolda ishlaydi. Har bir ishchi gorizontga alohida temir yo’l joylashtirilgan bo’lib, u gorizontdan faqat bitta chiqish yo’liga ega. Karyer temir yo’l transportining umumiy uzunligi 60 km ga yaqin bo’lib, undan 45 km karyer ichida, 15 km esa ag’darmalarda joylashgan. Temir yo’l bilan yuk tashishning o’rtacha uzunligi: ruda bo’yicha – 12,7 km, qoplama jins bo’yicha – 7,2 km. Qoplama jinslar ikki gurux ag’darmaga joylashtiriladi: Narpaysoy va olmaliqsoy ag’darma guruhlariga. Narpay ag’darmai karyerdan 8 km, Olmaliq ag’darmai esa, 6-10 km masofada joylashgan. Karyer bilan boyitish fabrikasi o’rtasidagi masofa esa 8,6 km ni tashkil qiladi. Yuqori gorizotlardan (+782 m va undan baland) qazib olingan qoplama jinslar qayta yuklash uzellariga avtomobil transporti yordamida tashiladi. Karyerda har bir smenada 8-10 ta yuk ko’tarish qobiliyati 130 t “BelAZ” 75313 rusumli avtomobillar TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana ishlaydi. Avtomobil ag’darmaigacha bo’lgan o’rtacha tashish masofasi 1,6 km, qayta yuklash uzeligacha bo’lgan o’rtacha tashish masofasi esa, 3,3 km ni tashkil qiladi. 2007-2012 yillarda karyerning o’rtacha yillik yuk aylanmasi 30-35 mln.m 3 ni tashkil qilgan, undan 20-26 mln.m 3 rudaga, 10-12 mln.m 3 qoplama jinslarga to’g’ri keladi. Narpay ag’darmalar guruhi karyer shimoliy-sharqiy bortidan 8 km masofada joylashgan bo’lib, to’rtta ag’darma tupikidan tashkil topgan. Uchta ag’darma tupiki +740 m balandlik belgisiga, to’rtinchisi esa undan 30 m balandga - +770 m balandlik belgisiga joylashgan. Narpay ag’darmalarining yillik yuk qabul qilish imkoniyati 3400-3500 ming m 3 ga teng bo’lib, unda har bir temir yo’l tupigida bitta EKG-8I, jami 4 ta ekskavator ishlaydi. Olmaliq ag’darmalar guruhi karyer g’arbiy bortidan 10 km masofada joylashgan. Bu guruhda ham 4 ta temir yo’l tupigi faoliyat ko’rsatadi. Har bir tupikda bittadan, jami 4 ta EKG-8I ekskavatori ishlaydi. Uchta ag’darma tupigi +655, to’rinchisi esa +710 m balandlik belgisiga joylashgan. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana IV BOB . KON MASSASINI QAZIB OLISHNING TEXNOLOGI K JARAYONLARI 4 .1. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Maydalangan kon jinslarining maydalanish sifati bo’lakdorlik va bo’laklar o’rtasidagi bog’liqlik bilan tavsiflanadi. Maydalangan kon jinslarining bo’lakdorligi yuqori darajadagi aniqlikda bo’laklar o’rtacha o’lchami (d sr ) bilan baholanishi mumkin. Maydalangan kon jinslari bo’lakdorlik bo’yicha besh kategoriyaga bo’linadi. 1.Juda maydalangan kon jinslari - d sr <10 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami 40÷60 sm); 2.Mayda maydalangan kon jinslari - d sr = 15÷25 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami 60÷100 sm); 3.O’rtacha maydalangan jinslar - d sr =25÷35 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami 100÷140 sm); 4.Yirik maydalangan kon jinslari - d sr =40÷60 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami 150÷200 sm); 5.Juda yirik maydalangan kon jinslari - d sr =70÷90 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami 250÷300 sm). Portlatilgan jinslar uyumidagi o’lchamlari qazish texnologiyasi bo’yicha belgilangan o’lchamlardan katta bo’lgan kon jinslari bo’laklari nogabaritlar deb ataladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalanadi. Kon jinslarining buzilishga bo’lgan qarshiligini baholash uchun akad. Rjevskiy V.V. kon jinslari buzilish qiyinligi ko’rsatgichini tavsiya etgan va bu ko’rsatgich quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: Y q =5·10 -8 (G siq +G sur +G cho’z ) k dar +5·10 -5 · γ (2.1.1) Bunda: K tr kon jinslarining darzdorlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsiyent; γ – kon jinslarining tabiiy holatdagi zichligi, g/sm 3 ; G siq ,G sur ,G cho’z - mos holda kon jinslarining siqilishga, surilishga va cho’zilishga ko’rsatadigan nisbiy qarshiligi, Pa. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Kon jinslari buzilish qiyinlig4i ko’rsatgichi bo’yicha besh sinfga bo’linib, har bir o’z navbatida besh kategoriyadan tashkil topadi. I – sinf. Yarim qoyasimon, pishiq va bo’laklari o’zaro bog’liq bo’lgan 1÷5 kategoriyalarni tashkil etuvchi yumshoq kon jinslari (Y q =1÷5); II – sinf. 6÷10 kategoriyalarni tashkil qiluvchi oson buziladigan qoyasimon kon jinslari (Y q =5,1÷10); III – sinf. o’rtacha qiyinlikda buziladigan qoyasimon kon jinslari bo’lib, 11÷15 kategoriyalarni tashkil qiladi (Y q =10,1÷15); IV – sinf. 16÷20 kategoriyalarga mansub bo’lgan qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (P bq =15,1÷20); V – sinf. 21÷25 kategoriyalarni tashkil qiluvchi juda qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (Y q =20,1÷25). Buzilish qiyinligi ko’rsatgichi Y q >25 bo’lgan kon jinslari konchilik amaliyotida juda kam uchraydi. Kon jinslarini qazishga tayyorlash keyingi jarayonlarni (kon massasini qazib olib transport vositalariga yuklash, qabul punktlariga tashish, ag’darma hosil qilish, qayta ishlash va boshqalar) bajarish uchun qulay sharoit va texnologik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. Kon jinslarini qazishga tayyorlash turli usullarda bajarilishi mumkin. O’zbekiston polimetall konlarini ochiq usulda qazib olishda burg’ulab-portlatish usuli qattiq qoyasimon kon jinslarini qazishga tayyorlashda keng qo’llaniladi. Bu usulda qazishga tayyorlangan kon jinsi bo’laklarining chiziq bo’yicha maksimal o’lchami qazib-yuklash va tashish vositalarining parametrlariga mos kelishi zarur. Portlatilgan kon jinsi bo’laklarining maksimal o’lchami quyidagi qiymatlarda bo’lishi talab etiladi: - bir cho’michli ekskavatorlar uchun: l max ≤(0,7÷0,8) (q) 1/3 ; - avtomobil va temir yo’l transporti uchun: l max ≤0,5 (Q) 1/3 ; - konveyer transporti uchun l max ≤0,5 B l -0,1; - maydalash uskunasi uchun l max ≤0,75 B q . TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana bunda: q – ekskavator cho’michining sig’imi, m 3 ; Q -avtoag’dargich yoki dumpkar (vagon) kuzovi sig’imi, m 3 ; B l – konveyer lentasining kengligi, m; B q – maydalagich qabul qilish panjarasi pastki qismining kengligi, m. Yuqorida keltirilgan (talab etiladigan) o’lchamlamlardan katta bo’lgan kon jinslari bo’laklari nogabarit deyiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo’ladi. Portlatish usulida kon jinslarini massivdan ajratib olganda maydalangan jinslarning yoyilmasi uyumsimon shaklga ega bo’lishi va undagi nogabaritlar soni minimal hamda kon jinsi bo’laklarining maydalanish darajasi bir tekis bo’lishi shart. Portlatilgan kon jinsining hajmi katta bo’lib, qazib-yuklash mashinasining uzluksiz, xavfsiz va yuqori texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlar bilan ishlashini ta’minlashi talab etiladi. Yuqoridagi talablar va kondagi jinslarning xossalaridan kelib chiqqan holda Qalmoqqir karyerida barcha kon jinslari burg’ulash va portlatish ishlari yordamida qazib olishga tayyorlanadi. Bugungi kunda karyerda jami 18 dona SBSH-250 rusumidagi burg’ulash stanogi mavjud bo’lib, ular yordamida kon jinslari massivida diametri 250 mm bo’lgan skvajinalar burg’ulanadi. Burg’ulash ishlarining yillik ish hajmi qariyib 500000 pog.m. bo’lib, bir oyda o’rtacha 42000 pog.m. burg’ulash ishlari bajariladi. Bunda burg’ulanadigan skvajinalar chuqurligi pog’ona balandligiga bog’liq bo’lib, quyidagilarni tashkil etadi: balandligi 22,5 m bo’lgan pog’onalarda 28 m va balandligi 15 m bo’lgan pog’onada 18 m. Bunda 70% ga yaqin skvajinalar suvli gorizontlarda burg’ulanadi. Quruq skvajinalarni burg’ulashda suv-havo aralashmasi skvajinaga berib turilishi hisobiga burg’ulash ishlari natijasida hosil bo’ladigan changlar karyer atmosferasini ifloslantirmasligi ta’minlanadi. Burg’ulash uskunalariga texnik suvni tashish uchun karyerda KRAZ rusumli har birining sig’imi 10 m 3 bo’lgan 2 ta suv tashish mashinasi qo’llaniladi. Ular texnik suvni rudnik suv chiqarish joyidan olib kelib burg’ulash uskunalariga bo’shatadi. Ushbu ishlar kunduz kuni amalga oshiriladi. Yana shuni ham alohida ta’kidlash TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana kerakki karyerda burg’ulash ishlari faqatgina kunduzi, dam olish kunlarisiz 1 ta 12 soatlik smenada amalga oshiriladi, ya’ni smena ertalab 07 00 dan kechki 19 00 gacha davom etadi.har bir burg’ulsh uskunasida mashinist va mashinist yordamchisi ishlaydi. Yil davomida bo’ladigan bayram kunlarida (9 ta bayram) burg’ulash ishlari amalga oshirilmaydi. Burg’ulash snaryadi har birining uzunligi 8 m va diametri 243 mm dan bo’lgan 4 ta burg’ulash shtangasidan iborat. Bugungi kunda “Volgaburmash” firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan dolotalardan foydalanilmoqda. Bitta dolotaning narxi 870 AQSH dollari bo’lib, bitta dolota yordamida o’rtacha 750 m burg’ulash ishlari olib boriladi. Portlatish ishlari “Olmaliq TMK” AJ ning portlatish ishlarini olib boruvchi uchastkasi tomonidan amalga oshiriladi. Portlatish vositalari karyer maydonidan 25 km masofada joylashgan portlovchi moddalar tayyorlash zavodida tayyorlanadi. Portlatish ishlari har haftaning payshanba kunlari soat 14 00 dan 16 00 gacha amalga oshiriladi. Skvajinalarni zaryadlash ishlari haftaning dushanba-payshanba kunlari olib boriladi. Zaryadlangan seriyalar portlatish kunigacha maxsus qo’riqlash bo’limi tomonidan qo’riqlanadi. Karyerdagi kon jinslari portlash darajasi bo’yicha 3 ta toifaga bo’lingan: 1-toifa: yengil portlovchi 2-toifa: o’rtacha portlovchi 3-toifa: qiyin portlovchi Kon jinslari toifalarining foiz miqdori quyidagicha: 1-toifa: 10% 2-toifa: 45% 3-toifa: 45% Bugungi kunda burg’ulanayotgan skvajinalarning suvlilik darajasi quyidagicha: quruq skvajinalar - 30 %, suvli skvajinalar – 70%. Karyer maydoni chuqurligining ortishi bilan parallel ravishda skvajinalarning suvlilik darajasi ortib boradi va pastki gorizontlarda ushbu ko’rsatgich 90-95% gacha yetadi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Portlovchi moddaning solishtirma sarfi 1 m 3 kon jinsi uchun 0.3 kg dan 0,63-0,7 kg gacha ko’rsatgichni tashkil etadi. Portlovchi moddaning o’rtacha sarfi quruq skvajina zaryadlarida 0,72 kg/m 3 va suvli skvajina zaryadlari uchun 0,76 kg/m 3 ni tashkil qiladi. Kon jinslari portlash darajasi bo’yicha toifalariga bog’liq holda skvajina to’rlari har xil qiymatlarni tashkil etadi: 1-toifa kon jinslari uchun 9,5x9,5 m; 2-toifa kon jinslari uchun 8,5x8m va 3-toifa kon jinslari uchun 7x6,5m ni tashkil qiladi. 1 pog.m. skvajinaning portlovchi modda bo’yicha sig’imi 44 kg, skvajinadagi zaryad uzunligi 11-12m, zaboyka uzunligi 5-7 m bo’lib, 1 pog.m. skvajina zaryadi portlashidan hosil bo’ladigan kon jinslari hajmi 53-56 m 3 ni tashkil qiladi. Trashneyalarni o’tishda skvajinalar to’ri 2-toifa kon jinslari uchun 6,5x6 m ni tashkil qilib, portlovchi modda solishtirma sarfi 0,65 kg/m 3 va 1 pog.m. skvajina portlashidan hosil bo’ladigan kon jinslari hajmi 33-40 m 3 ni tashkil etadi. Karyerda emulgit-30.50.60 rusumli portlovchi moddalar qo’llaniladi. Emulsiyani ishlab chiqarish uchun quyidagi komponentlardan foydalaniladi: Selitra eritmasi -89,5%; Dizel yoqilg’isi-5,2%; Olein kislotasi-3,7%; Suvli ammiak-1,6%; Oynali mikrosferalar-2%. Oynali mikrosferalardan boshqa yuqorida sanab o’tilgan barcha komponentlar O’zbekistonda ishlab chiqariladi. Emulsiyani tayyorlash jarayoni to’liq avtomatlashtirilgan bo’lib, bu jarayon zavoddagi maxsus modul uskunasida amalga oshiriladi. Emulsiya pastaga o’xshash suyuq konsistensiya bo’lib, u zarba va yonib ketishga xavfsiz. Emulsiyali portlovchi modda bu ANFO va emulsiyaning aralashmasidir. ANFO – bu 94% granullangan ammiakli selitra va 4% dizel yoqilg’isining aralashmasidir. Ushbu komponentlarni aralashtirish zavoddagi statsionar joylashgan uskuna yordamida yoki zaryadlash mashinasida amalga oshiriladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Emulsiyali portlovchi modda xavfsizligi, arzonligi, suvga chidamliligi va saqlash muddati uzoqligi bilan boshqa portlovchi moddalardan ajralib turadi. Jahon tajribasidan kelib chiqqan holda 1994 yilning avgust oyida “Olmaliq TMK” AJ rahbariyati emulsiyali portlovchi moddani ishlab chiqaruvchi zavodni qurish to’g’risida qaror qabul qiladi va 1997 yili qurib bitkaziladi va shu yili avgust oyidan kombinat yangi turdagi emulsiyali portlovchi modda bilan portlatish ishlari olib borishni boshlaydi. Zavodning portlovchi modda ishlab chiqarish bo’yicha yillik quvvati 40000 tonnani tashkil qiladi. Zavodni qurish va uskunalarni sotib olishga jami 5 092 000 AQSH dollari sarflangan. Qalmoqqir karyeri bo’yicha 2021 yil uchun 30 mln. m 3 kon jinsini qazish- yuklash ishlariga portlatib tayyorlash rejalashtirilgan bo’lib, shundan 1,623 mln.m 3 kon jinsini transheyali sharoitlarda portlatilish ko’zda tutilgan. Bir haftada portlatiladigan kon jinslari hajmi quyidagini tashkil qiladi: pog’onalar bo’yicha: V t.j. =31269000/52= 601326,9 m 3 bunda: 52- bir yildagi haftalar soni; transheyalar bo’yicha: V t.j. =10000000/52=192307.7 m 3 Ma’lumki, Qalmoqqir karyerida pog’onalar balandligi yuqori gorizontlarda 22,5 m va quyi gorizontlarda 15 m ni tashkil etadi, ya’ni karyerda ish olib borilayotgan jami pog’onalar 60% uning balandligi 15 m va qolgan 40% pog’onalar balandligi 22,5 m dir. Yuqoridagilardan foydalanib, balandligi 15 va 22,5 m bo’lgan pog’onalarda 1 haftada portlatiladigan kon jinsi hajmini quyidagicha aniqlash mumkin: 22,5 m li pog’onalarda: V t.j. = 601326,9·0,4= 1503317,3 m 3 15 m li pog’onalarda: V t.j. = 601326,9 · 0,6= 1002211,5 m 3 TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Kerakli hajmdagi kon massasi hajmini portlatish uchun olib boriladigan portlatish seriyasi quyidagini tashkil qiladi: balandligi 22.5 m bo’lgan pog’onalarda – 6 ta seriya; balandligi 15 m bo’lgan pog’onalarda – 15 ta seriya; transheyali sharoitlarda – 1 ta seri ya . Berilgan hajmdagi (ya’ni 31269000 m 3 ) kon jinslarini portlatish uchun bir haftada jami 22 ta seriyani portlatish talab etiladi. Agarda 1 pog.m. skvajina portlatilganda o’rtacha 56 m 3 kon jinsi maydalanishini hisobga olsak balandligi 22,5 m bo’lgan pog’onada bitta skvajinadan 1568 m 3 ,balandligi 15 m bo’lgan pog’onada kon jinsi chiqishini1008 m 3 aniqlash mumkin. Yuqoridagi ma’lumotlardan foydalanib barcha seriyalardagi skvajinalar sonini quyidagicha aniqlash mumkin: balandligi 22,5 m pog’onalarda N skv = 1503317 /1568= 958 ta yoki bitta seriyada o’rtacha 159 ta skvajina; balandligi 15 m pog’onalarda N skv = 1002211 /1008= 994 ta yoki bitta seriyada o’rtacha 66 ta skvajina Transheya o’tishda 1 ta skvajinadan chiqadigan kon jinslari hajmi o’rtacha 151,3 m 3 (yoki 1 pog.m. skvajinadan 22,5 m 3 ) ekanligini hisobga olgan holda transheyali sharoitlarda bitta seriyada portlatiladigan skvajinalar sonini quyidagicha aniqlash mumkin: N skv =22826/151,3=151 ta skvajina. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Qalmoqqir karyerida bir haftada o’rtacha 643 ta skvajina portlatiladi. Endi shu skvajinalarni zaryadlashga sarflanadigan portlovchi modda sarfini hisoblaymiz. Karyerda portlovchi moddaning solishtirma sarfi suvli skvajinalarda o’rtacha 0,76 kg/m 3 va quruq skvajinalarda 0,72 kg/m 3 ni tashkil etishi va skvajinalarning 70% i suvli skvajinalar ekanligini hisobga olib portlovchi modda sarfini quyidagicha hisoblash mumkin: TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Balandligi 22,5m bo’lgan skvajinaga esa 0,72*1568=1129kg portlovchi modda sarflanadi. Balandligi 15 m bo’lgan skvajinaga esa 0,76*1008=766 kg portlovchi modda sarflanadi.Transheyali sharoitlarda bitta skvajinaga o’rtacha 0,72*151,3=109 kg portlovchi modda zaryadlanadi. Endi bitta seriyaga sarflanadigan portlovchi modda sarfini aniqlaymiz: Balandligi 22,5 m bo’lgan pog’ona uchun: Q ser =25·1129=28225 kg. Balandligi 15 m bo’lgan pog’ona uchun: Q ser =23 ·766=17618 kg. Transheya o’tishda Q ser =151 ·109=16459 kg yoki, bir haftada jami 15 ·17618+6 ·28225+151 ·109=212079 kg portlovchi modda sarflanadi. Bir yilda bu ko’rsatgich 11028.1 ming tonnani tashkil qiladi. Endi quyida Qalmoqqir karyerida portlatish tarmog’ini montaj qilish ishlarini ko’rib chiqamiz. Qalmoqqir karyerida portlatish tarmog’i sxemasini hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Kon massasining talab etilgan maydalanish darajasiga erishish uchun portlatish ishlari loyihasiga ko’ra qisqa sekinlatilgan portlatishdan foydalaniladi. Skvajina zaryadlarini qisqa sekinlatilgan portlatish amalga oshirishda “Nonel” noelektrik tizimi bilan birgalikda birdaniga portlovchi ED-8-E va ED-8-J elektr detonatorlari yoki qisqa sekinlatilgan EDKZ-PKM-15 va EDKZ-P-25 elektr detonatorlaridan foydalaniladi. Portlatish tarmog’ini montaj qilish ishlari amaldagi xavfsizlik qoidalari va yo’riqnomaga asosan skvajinaga zaryadni joylashtirib bo’lgandan so’ng amalga oshiriladi. Loyihaga muvofiq portlatish tarmog’ini montaj qilish “Nonel” noelektrik tizimi (asosiy variant) yordamida va elektr portlatish tarmog’ida esa DSH ning skvajina ichidan yer yuziga chiqib turgan qismini EDKZ-PKM-15 yoki EDKZ-P-25 qisqa sekinlatilgan elektr detonatorlarga ulash amalga oshiriladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Bunda sekinlatish vaqti ( t z ) o’rtacha 33,4 ms ni tashkil qiladi. Shuningdek baland pog’onalarni (22,5 m) portlatishda ushbu ko’rsatgich 67÷176 ms gacha o’zgaradi. Magistral o’tkazgichning uzunligi zahirasi bilan 250 m ni tashkil qiladi. Elektr usulida portlatish ishlarini amalga oshirishda montaj qilingan elektr tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagicha hisoblanadi: R um =R m +nR ED , Om bunda: R m – magistral o’tkazgichning qarshiligi, Om; n – bitta seriyadagi ED lar soni, dona; R ED – ED ning qarshiligi bo’lib, hisoblash ishlarida R ED =3 Om ga teng qilib olinadi. R m =P*(L/S)=0.0175*(250/0.75)=5.8 Om bunda: P – misdan tayyorlangan o’tkazgichning elektr qarshiligi, Om; L – o’tkazgich uzunligi, m; S – o’tkazgichning ko’ndalang kesim yuzasi, mm 2 . U holda elektr tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi: R um =5.8+90*3=275 Om KPM-1A portlatish mashinkasi uchun elektr detonatorlarni ketma-ket ulashdagi elektr tarmog’ining nominal qarshiligi 300 Om va KPM-ZU1 mashinkasi uchun bu ko’rsatgich 600 Om ga teng. Amaliyot ishlari ko’rsatishicha bitta portlatish mashinkasi yordamida 90 tagacha skvajina zaryadini bitta seriyada portlatish mumkin. Biz hisoblash ishlarini Qalmoqqir karyeri sharoitida mustahkamlik darajasini inobatga olgan holda ko’rib chiqayotganligimiz uchun asosan SBSH rusumli stanoklardan foydalanamiz va ularning bizga maqul bo’lgan turini tanlaymiz. Kon jinslarining burg’ulanuvchanligi burg’ulash usuli, burg’ulash asbobi konstruksiyasi va kon jinsi buzilishiga tasir qiluvchi omillarga bog’liq. Akademik V.V. Rejevskiy kon jinslarining burg’ulanuvchanligi bo’yicha ( faqatgina tog’ jinslari xususiyatlariga bog’liq xolda ) mexanik burg’ulashdagi ko’rsatkichi bo’yicha tog’ jinslarini ajratgan. Unga muvofiq burg’ulanuvchanlik ko’rsatkichi quyidagi formula orqali aniqlanadi: TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Y q = 7 ¿10−8 ( G siq +G sur ) + 7 ¿10−5 γ bunda, G sq – tog’ jinsining bir o’q bo’yicha siqilishga chidamlilik chegarasi, MPa; G sur - tog’ jinsining siljishga bo’lgan qarshilik chegarasi, MPa; γ – tog’ jinsining zichligi, t/m 3 . Burg’ulanuvchanlik ko’rsatkichi bo’yicha tog’ jinslari 5 ta sinfga bo’linadi. Har bir sinf tarkibiga 5 turkum (kategoriya) kiradi . I - sinf – yengil burg’ulanuvchi jinslar, 1dan – 5 kategoriyagacha:( P b = 1 ¿ 5 ) II - sinf – o’rtacha qiyinchilikda burg’ulanuvchi jinslar, 6 dan – 10 kategoriyagacha: ( P b = 5, 1 ¿ 10) III - sinf – qiyin burg’ulanuvchi jinslar, 11 dan – 15 kategoriyagacha: ( P b = 10,1 ¿ 15) IV - sinf – juda qiyin burg’ulanuvchi jinslar, 16 dan – 20 kategoriyagacha: ( P b = 15,1 ¿ 20) V sinf – haddan tashqari qiyin burg’ulanuvchi jinslar, P b ¿ 25 ko’rsatkichga ega bo’lgan tog’ jinslari kategoriyadan tashqari jinslar deyilib bunday jinslar kamdan – kam uchraydi. Qalmoqqir konidagi tog’ jinslari burg’ulanuvchanlik darajasi bo’yicha o’rtacha qiyinlikda burg’ulanuvchi va qiyin burg’ulanuvchi jinslar sinfiga kiradi. Portlatish skvajinlarini burg’ulash uchun skvajin koviga buzuvchi kuchlanish ta’siri bo’yicha 3 ta guruhdagi stanoklardan foydalaniladi. 1–guruxga, skvajina koviga mexanik ta’sir qiluvchi burg’ulash stanoklari kiradi. Ushbu guruhga quyidagi burg’ulash stanoklari turlari kiradi: СБР ( qirquvchi karonka bilan aylanib burg’ulovchi stanok); СБШ ( sharoshkali dolota bilan aylanib burg’ulovchi stanok); СБУ ( zarb - arqonli burg’ulash stanogi); 2–guruhga, skvajina koviga termik, gidravlik yoki portlatish orqali ta’sir qiluvchi burg’ulash stanoklari kiradi. Ushbu guruhdan karyerlarda faqatgina olovli burg’ulash stanoklari (СБО) qo’llaniladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana 3–guruhiga, esa skvajin koviga mexanik va termik tasir qilishni birgalikda olib boruvchi burg’ulash stanoklari keng qo’llaniladi. So’nggi yillarda ochiq kon ishlarida SBSH burg’ulash stanoklarini qo’llash ommaviylashmoqda. Biz Qalmoqqir karyeri sharoitida СБШ -250MN 32 burg’ulash stanogi karyer bo’yicha yillik unumdorlikni taminlash uchun zarur bo’ladigan sonini aniqlaymiz. Buning uchun dastlab burg’ulash stanoklarining ish unumdorligini aniqlanishi talab etiladi. Burg’ulash stanogi unumdorligini hisoblash formulasi quyida keltirilgan. Burg’ulash stanogining smenalik unumdorligini aniqlash quyidagi formula orqali amalga oshiriladi. P b.sm = Тсм То+Тв · K i.b bunda, T sm – smena davomiyligi, (12soat) ; T o va T v – 1m skvajinani burg’ulash uchun bajariladigan asosiy va yordamchi operatsiyalar davomiyligi, soat; K i.b - bir smenadagi ish vaqtidan foydalanish koeffitsenti bo’lib, u СБШ -250 MN stanogi uchun quyidagicha topiladi: K i.b = ¿ ¿ ¿ ¿ bunda, T n.z , T r , T v.p – mos xolda smena davomida stanokning tayyorlovchi yakunlovchi operatsiyalarni bajarish, tanaffuslar va rejadan tashqari to’xtab qolish vaqtlari; T n.z va T r – karyerlarda ish sharoitidan kelib chiqqan xolda birgalikda 0,2 ÷ 1 soatni tashkil etadi; T n.3 + T r = 0,5 ÷ 1,5 soat; T v.p – karyerlarda 1 ¿ 1,5 soat chegarada bo’ladi. T o – asosiy operatsiyalar davomiyligi quyidagicha aniqlanadi: СБШ -250 MN 32 stanogi uchun: T o = 1 νб = 1 12 =0.08 soat; TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana bunda, V b – burg’ulash stanogining texnik tezligi (har bir turdagi stanok uchun hisoblash yoki xronametrik usulda aniqlanadi). Hisoblash ishlarida V b ning qiymatini quyidagi 2.1.3.1-jadvaldan foydalanib aniqlash mumkin: 2.1.3.1-jadval T v – qiymati xronametraj kuzatishlar asosida aniqlanadi. Hisoblash ishlarida T v ning qiymatini СБШ 250 MN 32 stanoklari uchun 2 – 5 min deb olinadi. U holda burg’ulash stanogining smenalik ish unumdorligi SBSH-250 MN 32 stanogi uchun quyidagicha aniqlanadi: P b.sm = Тсм То+Тв ⋅Kи.б.=12 0,08 +0,08 ⋅0,91 ≈68 м/смена Burg’ulash stanogining yillik ish unumdorligi quyidagicha hisoblanadi: P b.y = P b.sm n sm. N ; bunda, n sm - 1 sutkadagi ish smenalar soni ( Qalmoqqir kar y erida n sm = 1); N = 280 ¿ 290 kun – bitta burg’ulash stanogining 1 yildagi ish kunlar soni. U holda СБШ -250 MN 32 stanogining yillik ish unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: P b.y = P b.sm n sm. N=68∙1∙280=19176 m/yil TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo SanaBurg’ulash stanoki P b ko’rsatgichi Tenik burg’ulash tezligi m/ch SBSH-250 MN 8-10 10-12 12-14 14-16 14-15 11-12 9-10 6-7 SBSH-320 8-10 10-12 12-14 14-16 15-16 12-13 10-11 7-8 Burg’ulash stanoklarining ishchi soni burg’ulab portlatilishi talab etilayotgan kon massasi hajmiga bog’liq holda rudalar uchun quyidagicha aniqlanadi: N b.r .= νк.м Пб.й.⋅qк.м ; bunda, V k.m – 1 yilda qazib olinishi kerak bo’lgan kon massasi hajmi (m 3 /yil); q k.m – 1 m skvajinani portlatganda hosil bo’ladigan kon massasining hajmi bo’lib m 3 , u quyidagicha aniqlanadi (dastlab hisoblash ishlarini pog’ona balandligi 22.5 m bo’lganda SBSH-250 MN 32 stanogi uchun amalga oshiramiz): q k.m = [W +b(nр− 1)]hуа nP⋅LC = (10 +8)⋅22 ,5⋅8 2⋅25 ,5 ≈ 63 m 3 bunda, W – ustupning tag qismi bo’yicha qarshilik chizig’i bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi: W =(35÷40) d c =40∙0,25=10m d c – skvajina diametri bo’lib, 250 mm yoki 0.25 m ga teng; b - skvajina qatorlari orasidagi masofa bo’lib, 8 m ga teng; a – qatorlar bo’yicha skvajinalar orasidagi masofa bo’lib 8 m ga teng; n r – skvajina qatorlari soni n r – 2; h y - ustup balandligi bo’lib, 22.5 m ga teng deb oldik. L c – s kvajina chuqurligi bo’lib quyidagicha aniqlanadi: L c = h y + L n =22.5+3=25,5 m. bunda, L n – perebur chuqurligi L n = 3-5 m U holda,qoplavchi tog’ jinslari bo’yicha stanoklar soni N b.r .= νк.м Пб.й.⋅qк.м =10000000 19176 ∗63 =9 ta stanok. Endi xisoblash ishlarini pog’ona balandligi 15 m bo’lgan yani quyi gorizontlar boshqacha aytganda foydali qazilma qazib olish gorizontlari bo’yicha xisoblaymiz TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana q k.m = [W +b(nр− 1)]hуа nP⋅LC = (10 +7)⋅15 ⋅8 2⋅18 ≈ 49 m 3 bunda, W – ustupning tag qismi bo’yicha qarshilik chizig’i bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi: W =(35÷40) d c = 40 ∙0,25= 10 m d c – skvajina diametri bo’lib, 250 mm yoki 0.25 m ga teng; b - skvajina qatorlari orasidagi masofa bo’lib, 8 m ga teng; a – qatorlar bo’yicha skvajinalar orasidagi masofa bo’lib 8 m ga teng; n r – skvajina qatorlari soni n r – 2; h y - ustup balandligi bo’lib, 15 m ga teng deb oldik. L c – skvajina chuqurligi bo’lib quyidagicha aniqlanadi: L c = h y + L n =15+3=18 m. bunda, L n – perebur chuqurligi L n = 3-5 m Ruda bo’yicha stanoklar soni: N b.r .= νк.м Пб.й.⋅qк.м =11200000 19176 ∗49 =12 ta stanok. Umumiy burg’ilash s tanoklari soni 2 1 ta СБШ 250 MN 32. Skvajina zaryadlari o’ziga konstruksiyasi bo’yicha yoppasiga to’ldirilgan va orasidagi xavoli bo’shliq qoldirilgan konstruksiyada bo’ladi. Bir tekis to’ldirilgan zaryad skvajinaning pastki qismida joylashib, u asosan ustupning pastki qismiga ta’sir qiladi. Bitta skvajinadagi portlovchi modda massasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: birinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q ∙W∙h y a ikkinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q∙b ∙h y ¿a bunda q – portlovchi moddaning solishtirma sarfi bo’lib, uning qiymati Qalmoqqir karyeri sharoiti uchun quruq skvajinalarda 0.72 va suvli skvajinalarda 0.76 kg/m 3 ga teng. Agar q ning qiymatini o’rtacha 0.72 kg/m 3 deb olsak, u holda bitta skvajinadagi TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana portlovchi modda massasi mos holda birinchi va ikkinchi qatordagi skvajinalar uchun (pog’ona balandligi 22.5 m bo’lganda) quyidagi qiymatlarga ega bo’ladi: birinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q ∙W∙h y ∙a = 0.72∙10∙22.5∙8=1296 kg ikkinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q∙b ∙h y ∙a=0.72∙8∙8∙22.5= 1036.8 kg birinchi qator skvajinalar uchun zaryad uzunligi:Lзар = Qз PI=1296 68 .7≈ 18 ,8м ikkinchi qator skvajinalar uchun zaryad uzunligi: Lзар = Qз PI=1036 . 68 .7 ≈15 .2м Bu yerda PI – 1 m skvajinada joylashadigan zaryad massasi bo’lib, quyidagicha aniqlanadi: PI= π⋅d2 4 ⋅Δ= 3.14 ⋅0.25 2 4 ⋅1400 ≈ 68 .7кг /м Bunda: d – skvajina diametri, m Δ – zaryadlash zichligi, kg/m3 Yuqorida keltirilgan xisoblash ishlarini balandligi 15 m bo’lgan pog’ona uchun xisoblaymiz: birinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q ∙W∙h y ∙a = 0.76∙10∙15∙7=798 kg ikkinchi qator skvajinalar uchun: Q 3 = q∙b ∙h y ∙a=0.76∙7∙7∙15= 558 kg Endi pog’ona balandligi 15 m bo’lganda zaryad balandligini hisoblaymiz: birinchi qator skvajinalar uchun: Lзар = Qз PI=798 68 .7≈11 .6м ikkinchi qator skvajinalar uchun: TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Lзар = Qз PI=558 68 .7≈8.1м . Portlatish skvajinalarini portlovchi modda bilan zaryadlash va portlatish usullarini tanlash Karyerlarda asosan portlovchi modda zaryadining uzaytirilgan konstruksiyasidan foydalanilib, mazkur kontruksiyadagi zaryadlar quyidagi yutuqlarga ega:  Zaryadni joylashtirish uchun bajariladigan burg’ulash ishlari hajmining nisbatan kamligi;  Zaryadlash ishlarining kam mehnat talabligi;  Zaryadning massivda bir tekisda taqsimlanishi. Yaqin kunlargacha karyerlarda asosan bir tekis to’ldirilgan kolonkali zaryadlar qo’llanilar edi. Kon jinsi massivini bunday kontruksiyadagi zaryad bilan portlatilganda pog’ona yuqori qismida nogabaritlar ko’p miqdorda hosil bo’lishi bilan bir qatorda zaryad yaqinida kon jinslarining haddan tashqari maydalanib ketishi kuzatilardi. Bunda zaryad portlatilganda uning yaqinida katta hajmdagi juda maydalanib ketgan kon jinslari hosil bo’ladi. Bunday bo’lishiga asosiy sabab zaryad joylashgan kamerada portlash gazsimon mahsulotlarining yuqori bosim ostida tarqalishidir. Portlashdan so’ng kon jinslarining bunday notekis maydalanishi ular bilan ishlashda muammolarni keltirib chiqaradi. Kon jinsi massivining bir tekisda maydalanishi ta’minlash uchun akad. N.V. Melnikov va t.f.d. L.N.Marchenko havoli bo’shliqlar bilan bo’lingan uzilma zaryad konstruksiyasini taklif qilishgan bo’lib, unga ko’ra zaryad ikki yoki undan ham ko’proq bo’laklarga bo’linib ularning orasida havoli bo’shliq qoldiriladi. Skvajinada havoli bo’shliqni hosil qilish portlashning qattiq muhitdagi xarakterini o’zgarishiga olib keladi: portlash bosimining tiqizligi sezilardi darajada kamayib, zaryad atrofidagi kon jinslari o’ta maydalanib ketishining oldi olinadi; portlashning kon jinsi massiviga faol ta’sir ko’rsatish vaqti cho’ziladi; zaryad pastki va yuqori qismlari portlashidan hosil bo’ladigan kuchlanish to’lqinlarining interferensiyasi kuzatiladi. Bunda havoli bo’shliq portlashning boshlang’ich davrida hosil bo’ladigan bosimni kamaytiruvchi kompensator TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana vazifasini bajaradi. Portlash impulsi parametrlarining bunday o’zgarishi hisobiga zaryad kamerasi atrofidagi kon jinslarining haddan tashqari maydalanib ketishi kamayadi, ya’ni portlashda ajralib chiqadigan energiya kon jinsi massiviga bir tekis ta’sir ko’rsatadi. Ushbu xulosa har xil kon-geologik sharoitlarda o’tkazilgan tajriba ishlarida o’z tasdig’ini topgan. Shunday qilib havoli bo’shliq bilan bo’laklangan zaryadlar portlatilganda zaryad yuqori va pastki qismidan hosil bo’lgan kuchlanish to’lqinlarining o’zaro kesishishi natijasida kon jins massivining maydalanish darajasi yaxshi va bir tekis bo’lishiga olib kelishi muqarrar. Qalmoqqir karyerida skvajina zaryadlari konstruksiyasi havoli bo’shliqlarsiz bo’lib skvajinalarni portlovchi modda bilan zaryadlash ishlari maxsus zaryadlash mashinalari yordamida mexanizatsiyalashgan holda amalga oshiriladi. Bunda zaryadlash ishlarini boshlashdan oldin burg’ulab tayyorlangan blok bo’yicha hisoblash ishlari amalga oshirilib, portlatish ishlariga buyruq chiqqandan so’ng zaryadlash ishlari bajariladi. Portlatish ishlarini amalga oshirish uchastkasi muhandis- texnik xodimi har smena boshida portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodimlar va zaryadlash mashinalari haydovchilarini burg’ulab tayyorlangan blokdagi skvajinalar seriyasini zaryadlash va ularni portlatishga tayyorlash to’g’risidagi barcha hujjatlar bilan tanishtirish bilan bir qatorda portlatish ishlarini xavfsiz amalga oshirish yuzasidan yo’riqnoma o’tadi. Portlovchi modda portlatiladigan blokka kon ustasi yoki portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim kuzatuvi ostida zaryadlash mashinasi yordamida olib kelinadi va zaryadlash ishlari bajariladi. Zaryadlash mashinasining harakatlanish marshruti kon ustasi yoki portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim tomonidan ko’rsatib turiladi. Zaryadlash mashinasi zaryadlanadigan skvajina ustiga haydab kelinganidan so’ng portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim uni zaryadlashga tayyorlaydi. Bunda portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim zaryadlash mashinasi shlanglarini skvajinaga tushirib, haydovchiga aralashtirish kamerasi yuritgichini ishga tushirish haqida xabar beradi. Shundan so’ng haydovchi tomonidan 1200 ayl/min chastotada ishlovchi yuritgich ishga tushirilib operator tomonidan portlovchi modda massasini TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana aniqlash pulti kuzatib turiladi (bunda yuritgichga mahkamlangan shnek aylanish soniga qarab portlovchi modda massasi aniqlanadi). Portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim ko’rsatmasiga binoan operator tomonidan shnek ishga tushiriladi. Skvajinaga yuborilayotgan zaryad massasi hisoblagich ko’rsatgichi bo’yicha nazorat qilib turiladi. Zaryadlashni pult orqali boshqarish qurilmasi qo’l yordamida va avtomatik rejimda ishlashga mo’ljallangan. Skvajinalar ma’lum balandlikkacha zaryadlangandan so’ng portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim skvajina ichiga jangavor zaryadni tushuradi va shundan so’ng skvajinaning qolgan qismiga portlovchi modda zaryadi quyiladi. Agar skvajina ichidagi suv sathi 0.5 m gacha bo’lsa skvajina Emulgit-30 portlovchi moddasi bilan 0.5 m dan ortiq bo’lsa Emulgit-60 portlovchi moddasi bilan zaryadlanadi. Bunda skvajinadagi suv sathining balandligi 0.5 m da ortiq bo’lganda shlang suv sathidan pastroqqacha tushirilib keyin zaryadlash ishlari amalga oshiriladi. Zaryadlash mashinasida portlovchi modda tamom bo’lgandan so’ng portlatish ishlarini olib boruvchi bosh portlatuvchi mashinani zaryadlash blokidan chiqib ketishiga ruxsat beradi. Agar blokda zaryadlash ishlari tugagandan so’ng zaryadlash mashinasida portlovchi modda ortib qoladigan bo’lsa u yo’riqnomaga muvofiq o’rnatilgan tartibda omborxonaga qaytariladi. Smena so’ngida haydovchi-operatorlar maxsus joyda zaryadlash mashinasi shneki va bunkerlarini suv yordamida yuvib tozalaydilar. Qishki mavsumda havo harorati 0 0 S dan past bo’lganda ushbu ishlar siqilgan havo yordamida amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, portlovchi modda zaryadlarini portlatish usullari zaryadga berilayotgan boshlang’ich impuls manbasiga bog’liq holda olovli, elektr, elektr-olovli va detonatsiya pligi yordamida amalga oshirilishi mumkin. Qalmoqqir karyerida SINV tizimiga kiruvchi detonatsiya pligi bilan portlatish usuli qabul qilingan. 4.2.Kon jinslarini qazish-yuklash ishlari Qazish yuklash ishlari kon massasini zaboydan qazib olish va ularni trasnsport vositalariga yuklash yoki ag’darishga tashish ishlarini o’z ichiga oladi. Karyerlarda TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana qazish-yuklash uskunalari sifatida davriy va uzluksiz harakatlanuvchi mashinalardan foydalaniladi. Qazish tog’ jinslari burg’ulash - portlatish ishlari yordamida qazib olishga tayyorlanganda qazish – yuklash ishlarini bajarish uchun bir cho’michli ekskavatorlardan foydalaniladi. Ular asosan zich tog jinslarini yumshatmasdan, qoyali va yarim qoyali tog jinslarini oldindan yumshatib qazib olishga muljallangan. Cho’mich, strela va rukoyat – mexanik kurakli ekskavatorning ishchi organlari hisoblanadi.Bu ekskavatorlar bilan zich tog jinslarini ekskavatsiyalash jarayonida chumichning keskir tishlari bilan tog jinsi qatlami qirqiladi. Tuldirilgan chumich bilan ekskavator bushatish joyiga buriladi va kovshni (chumichni) bushatib, ishchi organ yana q azish joyiga q aytadi. Portlatib yumshatilgan uyumlarni yuklashda esa, chumich uyumga botiriladi. Rukoyatni siljitish prinsipiga q arab mexanik kurakli ekskavatorlar kanatli va gidravlik siljituvchi ekskavatorlarga b o’ linadi. Ishlatilish sferasiga q arab mexanik kurakli ekskavatorlar ikki turga bulinadi: 1. K aryerlarda ishlovchi ekskavatorlar; 2. O chish ishlari uchun m o’ ljallangan ekskavatorlar. Karyerda ishlovchi ekskavatorlar – tog’ jinslarini qazib olish va ularni transport vositalariga yuklashga mo’ljallangan. Ochish ishlariga mo’ljallangan ekskavatorlar esa, qazib olingan tog’ jinslarini ishlangan (foydali qazilma qazib olingan) bushliqlarga tashlab ishlaydi. Bir chumichli mexanik kurakli ekskavatorlar asosan Rossiya, AKSH, Fransiya, Germaniya va Yaponiya davlatlarida ishlab chi q ariladi. Ekskavatorlar ish unumdorligini hisoblash. Mexanik kurakli qazib-yuklovchi ekskavatorlar karyerlarda keng qullaniladi. Ular konstruksiyalarining tuzilishi – uzluksiz ishlovchi qazib-yuklovchi mashinalar ishlay olmagan iqlim sharoitlarida xam ishlash imkonini beradi. Ekskavatorning ish unumdorligini hisoblash uchun eng avval ekskavator turini tanlab olish kerak bo’ladi. Men ushbu malakaviy bitiruv ishida Qalmoqqir kon TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana boshqarmasida kon massasini qazib-yuklash ishlari o’lchamlarini xisoblash uchun (pog’ona balandligi 22.5 m bo’lganda) EKG-10 turini tanladim. Menga berilgan topshiriqdagi kon massasi hajmini avtomobil va temir yul transportiga yuklash uchun kerak bo’ladigan ekskavatorlar sonini hisoblash uchun dastlab bitta ekskavatorning ish unimdorligini hisoblash talab etiladi. Endi tanlab olingan (pog’ona balandligi 22,5 m bo’lganda) EKG-10 ekskavatori avtomabil transportiga yuklash uchun soatlik texnik unumdorligini xisoblaymiz: P e.tex = 3600 Е⋅Кн.к⋅tp Тц.р⋅К р.к.⋅(tp+tв)=3600 Е Тц.р Кэ ( m 3 /soat) Bunda, E – ekskavator cho’michining sig’imi, 1 0 m 3 ; Ts .r – ekskavator bitta ish siklining davomiyligi, sek; Ts .r = 45 sek. k e – ekskavatsiya koeffitsiyenti bo’lib, quyidagicha aniqlanadi: k e = kн.к kр.к Bunda, k n.k – ekskavtor cho’michi ning tog’ jinsi bilan to’lishini xisobga oluvchi koeffitsiyent. k r.k – tog’ jinslarining ekskavator cho’michida maydalanishini h isobga oluvchi koeffitsiyent. k e ning qiymati qazib olinayotgan tog’ jinsining turi , tog’ jinslarining burg’ulash- portlatish ishlari natijasidla maydalanish darajasi kabi xossalaridan kelib chiqqan xolda 0,55 ¿ 0,95 gacha o’zgaradi. Biz k e =0.50 deb qabul qilamiz. U holda P e.tex = 3600 Е Тц.р ∗Кэ=3600 ⋅10 45 ⋅0.50 = 400 m 3 /soat Endi ekskavatorning ekspluatatsion -smenalik ish unumdorligini topamiz: P e.sm = P e.tex. ¿Тсм⋅kи.э Bunda, T sm – smena davomiyligi bo’lib, Qalmoqqir konida ekskavatorlar uchun T sm =12 soat ga teng; TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana k i.e - ekskavatorning ish vaqtidan foydalanish koeffitsiyenti, bo’lib uning qiymati karyerda qabul qilingan transport turi va transport qatnovi sxemasiga bog’liq. Ma’lumki, Qalmoqqir koni Markaziy uchastkasida qazib olingan kon massasi avtosamosvallarga yuklanib qayta yuklash punktigacha transport qilinadi. k i.e ning qiymati avtomobil transporti uchun 0,55 ¿ 0,65 ga teng. k i.e =0.6 deb qabul qilsak, ekskavatorning bitta smena davomidagi ish unumdorligi quyidagiga teng bo’ladi: P e.sm = 400∙12∙0.6=2880 m 3 /smena Ekskavatorning yillik ish unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: P e.g = P e.sm ∙N d ∙n sm bunda, N d – Vaqt meyorlari bo’yicha bitta ekskavatorning 1 yil davomidagi ish kunlari soni bo’lib, rudani qazib olishda uning qiymati 240-250 kun deb olinadi. n sm = 2, Bir sutkadagi ish smenalari soni. U holda, P e.g = 2880∙240∙2=1382400 m 3 /yil Yuqorida hisoblangan ma’lumotlardan foydalanib, bizga malakaviy bitiruv ishi topshirig’ida berilgan kon massasi hajmini transport vositalariga yuklash uchun kerak bo’ladigan ekskavatorlar sonini aniqlaymiz: N eks = Vг.м Пэ.г bu yerda: V g.m. -bir yilda qazib olinadigan kon massasi hajmi . U holda, q oplama jins bo’yicha : N eks = Vг.м П э.г =11000000 1382400 =7,9 ≈ 8ta t Ruda bo’yicha N eks = Vг.м Пэ.г =19269000 1382400 =13 ,9≈14 ta Demak, qazish-yuklash ishlarini amalga oshirish uchun umumiy 22 ta EKG -10 ekskavatori kerak bo’ladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana 4.3. Kon jinslarini tashish ishlarini xisoblash Avtomobil transportini hisoblash Qazib olingan kon massasini tashish uchun yuk ko’tarish qobiliyati 130 t bo’lgan BelAZ-75131 markali avtoag’dargichlarni foydalaniladi. Avtoag’dargichlar kon massassini 3 km masofaga qayta yuklash punktigacha tashish uchun xizmat qiladi.Bundan tashqari Ochuvchi karyerida nisbotan yumshoq bo’lgan qoplovchi tog’ jinslarini yuk ko’tarish qobiliyati 220 t bo’lgan avtosamasvallar yordamida tashish masofasi 2 km bo’lgan 3-sonli ag’darmaga tashish ishlari xam amalga oshiriladi. Quyida yuk ko’tarish qobiliyati 130 t bo’lgan avtoag’dargichlarni sonini qayta yuklash puntigacha kon massasini tashishdagi jarayon bo’yicha aniqlaymiz. Buning uchun avvalo, bitta ekskavator kompleksida ishlaydigan avtoag’dargichlar sonini aniqlashimiz kerak bo’ladi. Ushbu ko’rsatgich quyidagicha aniqlanadi:N р.а= Тр tп Bu yerda: T r – bitta reys davomiyligi, min; t p – avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi, min; t p -ning qiymati quyidagicha aniqlanadi: tп= V а⋅kвер 0,9 ⋅kн⋅Е⋅tц Bunda: V a – avtoag’dargich kuzovining sig’imi bo’lib, BelAZ-75131 avtoag’dargichi uchun 59 m 3 ga teng; k ver =1.1÷1.15 – avtoag’dargichning yuklanish darajasini hisobga oluvchi koeffitsiyent, k ver =1.1 deb olamiz; k n – ekskavator cho’michining kon jinsi bilan to’lishini hisobga oluvchi koeffitsiyent bo’lib, uning qiymatini k n = 0.85 deb olamiz; E – ekskavator cho’michi sig’imi bo’lib, EKG-10 ekskavatori uchun E =10 m 3 , u holda avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi quiydagiga teng bo’ladi: tп=59 ⋅1.1 0,9 ⋅0.85 ⋅10 ⋅45 = 6.2мин Avtoag’dargich bitta reys davomiyligi quyidagicha aniqlanadi: TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana T r = t p +t dv +t raz +t m , min Bu yerda: t dv – avtoag’dargichning harakatlanish vaqti davomiyligi bo’lib, uning qiymati quyidagicha aniqlanadi: t d.v = T gr + T par = 60 ( ∑ i=1 n liгр V пар +∑ i=1 n liпар Vi gfh ) bunda, T gr , T por – mos xolda avtoag’dargichning yuk bilan va yuksiz harakatlanish vaqti davomiyligi, min. l igr, l ipor – mos holda avtoag’dargichning yuk bilan va yuksiz harakatlanadigan yo’ldagi uchastkalar uzunligi, km. υ i gr, υ i por – mos holda avtoag’dargichning yuk bilan va yuksiz xarakatlanish tezligi, km/soat. Agar, l igr = l ipor =3 km deb olsak, mos holda avtoag’dargichning yuk bilan harakatlanish tezligi υ 1 =15 km/soat va yuksiz harakatlanish tezligi υ 1 =25 km/soat Bundan, t d.v =60∙( 3 15 + 3 25 )=19 ,2мин t raz – avtoag’dargich kon massasini ag’darish vaqti davomiyligi bo’lib,uning qiymati avtoag’dargich yuk ko’tara olishi qobiliyatiga bog’liq xolda aniklanadi. BelAZ -75131 avtosamasvali uchun t raz = 70 sek yoki 1,1 min deb olamiz. t m – avtoag’dargichning bitta reys davomida manevrlari (burilishi) uchun sarflanadigan vaqt bo’lib, uning qiymati avtoag’dargich harakatlanish sxemasiga bog’liq holda aniqlanadi. Avtoag’dargichlar yo’lning boshi berk sxema bo’yicha harakatlanganda 50-60 s deb olinadi. Biz t m = 60 s yoki t m = 1 min deb olamiz. U holda avtoag’dargichning bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi: T r =6.2+9.6+1.1+1=17.9 min Endi bitta ekskavator kompleksida ishlaydigan avtoag’dargichlar sonini aniqlaymiz: N р.а=17 .9 6.2≈3ta TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Endi foydali qazilmani qayta yuklash puktigacha avtoag’dargich bilan tashish parametrlarini xisoblaymiz. Avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi quiydagiga teng bo’ladi:tп=59 ⋅1.1 0,9 ⋅0.85 ⋅10 ⋅45 = 6.2мин . Agar, l igr = l ipor =23 km deb olsak, mos holda avtoag’dargichning yuk bilan harakatlanish tezligi υ 1 =15 km/soat va yuksiz harakatlanish tezligi υ 1 =25 km/soat sababi barcha yo’llar karyeri ichida joylashgan . t d.v =60∙( 3 15 + 3 25 )=19 .2мин t raz – avtoag’dargich kon massasini ag’darish vaqti davomiyligi bo’lib,uning qiymati avtoag’dargich yuk ko’tara olishi qobiliyatiga bog’liq xolda aniklanadi. BelAZ - 7513 avtosamasvali uchun t raz = 70 sek yoki 1,1 min deb olamiz. t m – avtoag’dargichning bitta reys davomida manevrlari (burilishi) uchun sarflanadigan vaqt bo’lib, uning qiymati avtoag’dargich harakatlanish sxemasiga bog’liq holda aniqlanadi. Avtoag’dargichlar yo’lning boshi berk sxema bo’yicha harakatlanganda 50-60 s deb olinadi. Biz t m = 60 s yoki t m = 1 min deb olamiz. U holda avtoag’dargichning bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi: T r =6.2+19.2+1.1+1=27.5 min Endi bitta ekskavator kompleksida ishlaydigan avtoag’dargichlar sonini aniqlaymiz: N р.а=27 .5 6.2≈5ta Demak 1ta ekskavatorning belgilangan unumdorligini taminlash uchun 5 ta Bel AZ- 75131 avtosamosvali kerak bo’ladi. Temir yo’l transportini hisoblash . Qalmoqqir karyerida qazib olingan kon massasi qabul qilish punktlarigacha tashish uchun temir yo’l tarnsportidan foydalaniladi.Temir yo’l transportining qo’llanishining asosiy sababi ishlab chiqarish unumdorligining yuqoriligi va tashish TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana masofasi uzoqligi xisoblanadi.Olmaliqoy ag’darmaigacha tashish masofasi 10 km ni tashkil etadi. Temiryo’l va xarakatlanuvchi sostavlar temiryo’l transporti vositalari xisoblanadi.Karyer temiryo’llar ekspluatatsiya qilinish sharoitlariga ko’ra statsionar va vaqtinchalik yo’llarga bo’linadi.Karyerlarda,asosan ,kaleyasi 1520 mm bo’lgan standart temiryo’llar qo’llaniladi.Barcha standart temiryo’llarda burilish radiusi 200m dan kam bo’lmasligi kerak. Menga berilgan topshiriq asosida kon massasini temir yo’l transporti bilan tashishda YEL -1 elektrovozi va 2VS-105 dumpkari yordamida kon massasini tashish ishlari parametrlarini hisoblaymiz. Bitta dumpkar yordamida tashiladigan kon massasini hisoblaymiz: q yuk = E b γн k yuk bunda : E b - vagonning si g’ imi; E b = 48,5 m 3 γн - vagon g a yuklangan kon jins i ning zichligi; k zag - vagon n ing yuklanish koeffitsiyenti. Vagon g a yuklangan kon jins i ning zichligi q uyidagicha topiladi: A) ruda γН= γЦ kР = 2.5 1.1= 2.2 t/m3 B) qoplama jins γН= γЦ kР = 1,8 1.1= 1,6 t/m3 bunda γц - to g’ jinslarining massivdagi zichligi ; k r - vagonda to g’ jinslarining maydalanish koeffitsiyenti; k r = 1, 1 Vagoning yuklanish koeffitsiyenti q uyidagicha topiladi: A)ruda TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana k zag=qВ (ЕВ∗γН)=105 48 .5⋅2.2=0,99 b)qoplama jins k zag= qВ (ЕВ∗γН)=105 48 .5⋅1,6 =1,3 q v - vagonning yuk ko’tara olish qobilyat; q v =105t U holda A)ruda q gr = 48.5 ·2.2 ·0,99=105.6 t b)qoplovchi jins q gr = 48.5 ·1,6 ·1,3=100,8 t Bitta lokomotiv sostavidagi vagonlar sonini aniqlash uchun kerak bo’ladigan qiymatlarni aniqlab olamiz. ω0 - harakatlanishga ko’rsatiladigan asosiy soli shtirma q arshilik, uning q iymati: ω0 =20 ¿ 30 N/t ga teng. k ss- temiryo’l va sostavning bir biriga ilashish koeffitsiyenti, uning q iymati k ss = 0,18 ¿ 0,34 ga teng. Q uyidagi formula buyicha bitta lok o m o tiv tarkibidagi vagonlar sonini ani q laymiz: n v = ( 10000 ⋅РСЦ ⋅kСЦ ω0+10 ⋅iР +Q Л )∙ 1 qТ+qГР R ss = Q l = 150 t (YEL -1 elektrovoz uchun) q T - vagonning ogirligi; q T = 48 t i r - temir yo’lning bosh q iyali gi, i r =30‰ U holda A)ruda TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana n v = (10000 ⋅150 ⋅0.3 2.5+10 ⋅30 +150 )∙ 1 48 +105 ,6=10 .6≈11 ta b)qoplama jins n v = ( 10000 ⋅150 ⋅0.3 2.5+10 ⋅30 +150 )∙ 1 48 +100 ,8=10 .9≈11 ta. Lokomotiv sostavi yordamida bitta reysda tashiladigan kon massasini hisoblaymiz : A)ruda Q gr = n v ∙ q gr =11∙105.6=1161,6 t. B) qoplama jins Q gr = n v ∙ q gr =11∙100,8=1108,8 t. Lokomotiv sostavini yuklash va q ti davomiyligini q uyidagi formula bilan ani q laymiz: A) ruda t p = nв ⋅qГР П этех γ=1161 ,6 400 ⋅2,5 =1,1 soat b)qoplama jinsda t p = nв ⋅qГР П этех γ=1108 ,8 400 ⋅1,8 =1,5 soat. bunda : P e.tex =400 m 3 /soat ekskavatorning texnik unumdorligi, m 3 /soat. Va q tinchalik va doimiy y o’ llar bo’ yicha lok o m o tiv sostavini h arakat va q ti davomiyligini ani q laymiz: A) ruda t d.v = T gr + T par = 60 ( ∑ i=1 n liгр Vпар +∑ i=1 n liпар Vi gfh )=24 +21 ,9=45 ,9мин L 1 =3 km L 2 =5 km L obsh =8 km TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana I----------------- ---------------- -- I ------------------------------------------- ------------------I T gr L 1 =3 km L 2 = 7 km V 1 =13 km/soat V 2 =28 km/soat∑ i=1 n liгр Vгр =(l/v)+(l/v)=(3/13 )+(7/28 )=0.23 +0.25 = 0.48 соат = 28 ,8мин ∑ i=1 n liпар Vi gfh =(7/30 )+(3/15 )=0,23 +0,2 = 0,43 соат = 25 ,8мин Lokomotiv sostavining yukni to’kish vaqtini aniqlaymiz: t raz = nВ⋅tР.В 60 bunda: t r.v – vagonni bo’shatish vaqti davomiyligi bo’lib, yozda 1,5 ¿ 5 min; qishda 3 ¿ 5 min. t r.v =3 min yoki t r.v =0,05 soat deb qabul qilamiz va lokomotiv sostavining yukni bo’shatish vaqti davomiyligini aniqlaymiz: TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana V 1 =15 km/soat V 2 =30 km/soat ∑ i=1 n liгр V гр =(l/v)+(l/v)=(3/13 )+(5/28 )=0.23 +0.17 = 0.40 соат =24 мин ∑ i=1 n liпар Vi пар =(3/15 )+(5/30 )=0,2 +0,16 =0,36 соат =21 ,9мин B)qoplama jins t d.v =28,8+25,8=54,6 min. L 1 = 3 km L 2 = 7 km L obsh = 10 km I----------------- ---------------- -- I ------------------------------------------- ------------------I T gr L 1 = 3 km L 2 = 7 km V 1 =13 km/soat V 2 =28 km/soat T por L 1 =3 km L 2 =7 km V 1 =15 km/soat V 2 =30 km/soat t raz = 11 ⋅3 60 =0.55 cоат xar ikkala sostav uchun bir xil Yuklash vaqtida lokomativ sostavining kutib qolish vaqti t oj - bitta reys uchun 5 ¿ 10 min deb olinadi. t oj =6 min yoki t oj =0,1 soat deb olamiz, u holda lokomotiv sostavining bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi: A)ruda T r =t p + t d.v + t raz + t oj =66+45,9+33+6=150,9 min yoki 2,5 soat. B)Qoplama jins T r =t p + t d.v + t raz + t oj =90+54,6+33+6=183,6 min yoki 3 soat. Temir yo’l transportining 1 sutkadagi ish vaqtini T= 22 soat deb olamiz va ishchi lokomotiv sostav sonini aniqlaymiz: N s = W С⋅К РЕЗ ⋅tР (nВ⋅qГР⋅Т ) bunda W s - karyerning bir sutkalik yuk aylanmasi, W s =P god /356 k rez – za h irani tashiy olish koeffitsiyenti, k rez = 1,2 ¿ 1,25 ga teng. A)ruda N s = 78651 ⋅1.25 ⋅1,9 11 ⋅105 ⋅22 = 7та B)Qoplama jins N s = 28089 ⋅1.25 ⋅1,9 11 ⋅56 ⋅22 = 5та Temir yulning smenalik o’tkazuvchanligini aniklaymiz: N=T sm /(t dv +2t) T=0,02 soat ajiratuvchi punktlar orasidagi aloka vakti. A)ruda N=12/(0,76+2*0,02)=15 poyezd/smena. B)qoplama jins TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana N=12/(0,48+2*0,02)=23 poyezd/smena. V BOB .Karyerni suvsizlantirish va elektr taminoti. Karyerda asosan 3 ta pritok orqa li suv keladi. 1.Atmosfera yog’ini (asosan dekabr – iyun oylarida) 2.Paliyezey jinslari yori q laridan sir q ib kelayotgan suvlar. 3.Gurunt suvlari (rechnix dolin). Xisoblangan natijalarga ko’ra Nakbaysoy tomonidan o’rtacha -100 m 3 /soat miqdorda oqim bo’ladi. Pole o zoy jinslari yori q laridan sir q ib keladigan suvlar 200 m 3 /soat ni tashkil q iladi. Olmali q soy tomonidan allyuvialit yot q izi q laridan taxminan 80-100 m 3 /soat o q im b o’ ladi. Yuqoridagilarni xisobga olib karyerdagi o’rtacha umumiy yer osti suvlari oqimi 400-500m 3 /soat ni tashkil etadi.Yer osti suvlari karyerda +440 m da joylashgan zumpfda yig’iladi. Suv yg’iluvchi zumpfning sig’imi 100- 150m 3 ,chuqurligi 5-6m. Suv satxidan 0.6-1metr balanda SNS300/420 markali 4 ta nasoslar o’rnatilgan. Va ular bilan otkachka qilinadi. Xar bir nasosdan  320 mm.lik trubalar chiqib +660 m gorizonda joylashgan tozalash inshotiga suvni olib boradi. Ko’tarilish 310 metrni tashkil qiladi. O’rtacha suv pritogi 250-280 m 3 /soat dan oshmaydi shuning uchun odatda bitta yoki ikkita nasos ishlaydi. Ikkita nasos rezervda turadi. Trubalar orasidagi masofa 80-100 metrni tashkil q iladi. Nasoslarning q uvvati 250 kVt=6kV ni tashkil q iladi. Karyerda ishlovchi elektr istemoli uskunalarini elektr energiyasi bilan taminlash UES tomonidan amalga oshiriladi. Asosiy elektr energiyasi Qorqiya IES orqali taminlanadi.Karyerga xavo liniyalari orqali 6000 volt o’zgaruvchan tok yuboriladi.Qo’shish-ajiratish,transormator punktlari orqali 6000 volt o’zgaruvchan tok burg’ilash stanoglari uchun 3000 volt o’zgarmas,elektrovoz uchun xam 3000 volt o’zgarmas tokka aylantiriladi.Elektr uskunalariga malakaviy xodimlar xizmat ko’rsatadi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana VI BOB.Hayot Faoliyati Xavfsizligi Va Ekologiya. Ochiq konchilik ishlarining xavfsizligi ishlar bajarilgan joylardagi bortlar, pog’onalar, uyumlar va karyerga chegaradosh hududlardagi o’z-o’zidan paydo bo’ladigan ko’chki va qulashlar hamda boshqarib bo’lmaydigan suv oqimlarining oldini olish, shuningdek keltirilgan omillarning karyer, kon-transporti jihozlari va xodimlar xavfsizligiga ta’sirini kamaytiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish va joriy etish bilan amalga oshiriladi. O’z-o’zidan paydo bo’ladigan deformatsiyalarni oldini olish yoki ularni karyer ishiga zararli ta’sirini kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlarni ishlab chiqish: a) karyer va uyumlardagi qiyaliklar holatini ko’z bilan ko’rikdan o’tkazish; b) jinslar qatlamining yotishi sharoitlarini, uyumlar tagidagi kon massasi va jinslar tuzilmalarini geologik va gidrogeologik o’rganish; v) bortlar, pog’onalar va uyumlardagi deformatsiyalarni asbob bilan kuzatish; g) bortlar, pog’onalar va uyumlarni qulatishi mumkin bo’lgan deformatsiyalar namoyon bo’ladigan hudud va uchastkalarni aniqlash, ularning miqyosini va karyer ishiga mumkin bo’lgan ta’sirini baholash hamda ulardan xavfi kattasining asbob bilan kuzatilishini tashkil etish; d) bo’lib o’tgan deformatsiyalar o’rganish, ularning tavsifi, xavfi darajasini, paydo bo’lish sabablari aniqlash va ularni hujjatlashtirish; ye) sun’iy mustahkamlash yoki bo’shashgan hudud va uchastkalarni bartaraf etish loyihalarini ishlab chiqish; j) deformatsiyalar rivojining oldini oluvchi tadbirlarni bajarish; z) deformatsiyalarga qarshi inshootlar holati yuzasidan tizimiy nazorat; i) karyer bortlari, pog’onalari va uyumlarining loyihaviy ko’rsatkichlariga roiya etish yuzasidan nazorat; k) bortlar, pog’onalar va uyumlarning loyihaviy ko’rsatkichlarini to’g’irlash; l) asoslanish va texnik-iqtisodiy hisob kitoblar asosida amalga oshirilishi kerak. Har bir karyerda bajariladigan ushbu ishlarning hajmi qaziladigan konning geologik va gidrogeologik sharoitlari, xizmat muddati, qazish chuqurligi va ishlatiladigan TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana jihozlarga hisobga olgan holda karyer bosh muhandisi tomonidan aniqlanadi va «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi mahalliy organlari bilan kelishilgandan keyin korxona bosh muhandisi tomonidan tasdiqlanadi, ularni bajarish esa zarur hollarda ixtisoslashtirilgan tashkilotlar mutaxassislarini jalb etish bilan karyerning geologiya-marksheyderlik xizmatiga yuklatiladi. Murakkab muhandislik-geologik va kon-texnik sharoitlarga ega karyerlarda xavfli vaziyatlar bashorat qilish va deformatsiyalarni kuzatish bo’yicha mutaxassislar guruhi tashkil etilishi mumkin. Bunday guruhning maqsadga muvofiqligi karyer loyihasida belgilanishi kerak. Ushbu ishlarni bajarish ixtisoslashtirilgan tashkilotga topshirilishi mumkin. Karyerlardagi qiyaliklar holatini ko’z bilan ko’rikdan o’tkazish kami bilan har oyda bir marta xavfli vaziyatlarni bashorat qilish bo’yicha ixtisoslashtirilgan guruh xodimlari yoki geologiya-marksheyderlik xizmati tomonidan bajarilishi kerak. Qiyaliklar holatini ko’z bilan ko’rikdan o’tkazish natijalari maxsus jurnalga yozilishi kerak. Bortlar va uyumlardagi deformatsiyalarni asbob bilan marksheyderlik kuzatuvlar «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi tomonidan tasdiqlangan yo’riqnomaga muvofiq ravishda olib borilishi kerak. Marksheyderlik kuzatuvlar karyer (korxona) bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan maxsus loyiha bo’yicha bajarilishi kerak. Loyiha tarkibida tushuntirish xati, kuzatuv stansiyasining plani, shuningdek tegishli geologik xarita va kesimlar bo’lishi kerak. Marksheyderlik kuzatuv loyiha tushuntirish xati tarkibida quyidagilar bo’lishi kerak: a) texnik vazifa; b) kuzatiladigan uchastkalar haqidagi umumiy ma’lumotlar (kon- geologik, tuzilish va ob-havo sharoitlari, mumkin bo’lgan deformatsiyalar turi, konchilik ishlarini amaliy va rejaviy rivojlantirish); v) kuzatuvlarning prinsipial sxemasi; g) tayanch va ishchi punktlar (reperlar) konstruksiyasi va stansiyani joylashtirish uchun zarur bo’lgan materiallar sarfining hisob kitobi; TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana d) kuzatuvlarni zaruriy aniqligi va davriyligini hisoblash yoki asoslash; ye) o’lchash uslublari va vositalari; j) kuzatuv natijalarini ishlash va izohlash usulllari yuzasidan tavsiyalar; z) kuzatuvlarning taqvimiy rejasi; i) ijrochilarning tarkibi; k) zaruriy materiallar, jihoz va asboblarning ro’yxati. Kuzatuv stansiyasining planida quyidagilar ko’rsatilishi kerak: a) loyiha tuzilayotgan paytidagi konchilik ishlarining holati; b) konchilik ishlarini yanada rivojlantirish loyihasi; v) uyum yaqini va karyer bortida turgan inshootlar; g) joyning tuzilish (relyefi); d) tayanch va ishchi reperlarning joylashuvi. Kuzatuv stansiyasi joylashtiriladigan joy loyihada ko’zda tutilishi yoki geologiya- marksheyderlik xizmati tomonidan belgilanishi kerak. Kuzatuv stansiyasi joylashtiriladigan joy, kuzatuvlar borishining davriyligi va davomiyligi loyihada aytilgan vazifalarga bog’liq ravishda belgilanadi va konning kon-geologik sharoitlarini aniqlash, karyer va uyumlar ko’rsatkichlarini o’zgartirish, bortlar va uyumlarga oid kuzatuvlar natijalarini yig’ish h amda deformatsiya jarayonlarini rivojiga qarab to’g’irlanishi kerak. Geologik xarita va kesimlar karyer maydoni uchastkasining geologik, kon-geologik va gidrogeologik xususiyatlari to’g’risdagi har bir ma’lumotni, shuningdek tog’ jinslarining fizikaviy-mexanik xossalarini (jinslar farqining litologik chegaralari, jinsning yoriqlik darajasi va tabiati, dizyunktiv buzilishlar hamda yo’nalishi va qulash burchagi ko’rsatilgan tektonik yoriqlar, jinslarni, tiziladigan bortlarni ko’chishga qarshiligining tavsiflari, shu jumladan bo’shashish yuzalari bo’yicha ham) o’zida jamlash kerak . Ko’ndalang kesimlar karyer borti yoki uyumni tegishli uchastkasining cho’zilishi yo’nalishiga tik bo’lgan yo’nalishga qaratilishi kerak. Gorizontlar bo’yicha xarita va kesimlarni tuzish uchun korxonada mavjud bo’lgan geologiya-marksheyderlik TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana hujjatlar i dan asos sifatida foydalanish zarur. Kuzatuv stansiyasi joylashtiriladigan joy, kuzatuvlar borishining davriyligi loyihada aytilgan vazifalarga bog’liq ravishda belgilanadi va konning kon-geologik sharoitlari ni aniqlash, karyer va uyumlar ko’rsatkichlarini o’zgartirish, bortlar va uyumlarga oid kuzatuvlar natijalarini yig’ish h amda deformatsiya jarayonlarini rivojiga qarab to’g’irlanishi kerak. Karyerlardagi qiyaliklar mustahkamligining har bir buzilishi yuzasidan pasport tuzilishi kerak. Bortlar, pog’onalar va uyumlarni kuzatish bo’yicha to’plangan manbani, keyinchalik deformatsiyalarni bashorat qilish va deformatsiyalarga qarshi tadbirlarni ishlab chiqish maqsadida, yig’ma hisob o tga muntazam (kamida yilda bir marta) rasmiylashtirish kerak. Kon massalarini kavlashga tayyorlashni burg’ilash-portlatish usulini qo’llash bilan bajariladigan konchilik ishlarini bajarishda, portlatish ishlarining portlash ta’siri karyer bortlari kiyaliklari deformatsiyasi bo’yicha kuzatuvlarni o’tkazish lozim. Kuzatuvlar natijalarini qoldiq deformatsiya chegaralarini aniqlash uchun foydalanilishi kerak, qaysiki ularni chegaralarida loyihaviy chegaraviy konturga bort yaqinlashganda massiv deformatsiyasiga portlash ta’sirini kamaytirishga ko’maklashuvchi burg’ilash-portlatish ishlarining maxsus texnologiyalarini (mikro sekinlashtirilgan portlatishlar, haydab chiqaruvchi qiya qudiqlarni) qo’llash lozim. Jinslarni qulashi yoki yiqilishi mumkin bo’lgan yer osti inshootlari (karstlar) ta’sir etuvchi hududda konchilik ishlarini bajarishda ishlar xavfsizligini ta’minlovchi qo’shimcha choralar (ilg’or qidiruv burg’ulash, portlatish paytida konchilik mashinalarini qazish joyidan olib ketish) ko’rilishi kerak. Karyer bortlari, pog’onalar va uyumlar, shuningdek yer osti inshootlari (karstlar) tepasidagi jinsni qo’chish belgilari namoyon bo’lganda, kon-transporti jihozini xavfsiz joyga olib ketish kerak, konchilik ishlarini esa, xavfsizlikni qo’shimcha choralarini o’z ichiga olgan ishlarni tashkil etish loyihasi karyer (korxona) texnik rahbari tomonidan tasdiqlanganidan keyin, davom ettirish mumkin. Konchilik ishlarini to’xtatish lahzasini (vaqtini) belgilaydigan karyer bortlari va uyumlar kritik deformatsiyasining miqdori, jinsning yuzaga yaqin qatlami parchalanganda jinsning sirpanayotgan bo’laklaridan odamlar va kon jihozining TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana jarohatlanishiga yo’l qo’ymaydigan, shuningdek kon-transporti vositalari uchun xavfli vaziyatni keltirib chiqarmaydigan qilib chegaralanishi kerak. Jinslari ko’chki hosil qilishga moyil bo’lgan konlarni qazish loyihasida ko’chki paydo bo’lganda ishlar xavfsizligini ta’minlaydigan choralar ko’zda tutilishi lozim. Agar konchilik ishlarini bajarish jarayonida jinslarni ko’chki hosil qilishga moyilligi aniqlansa, unda loyihaga tegishli o’zgartirishlar kiritilishi, karyerda esa uning bilan ko’zda tutilgan xavfsizlik choralari amalga oshirilishi kerak. Konni bir vaqtda yer osti va ochiq usullar bilan qazishda, shuningdek karyerlarning yer osti inshootlarini o’tkazish va ishlatishda ochiq va yer osti konchilik ishida ishlayotganlar xavfsizligini ta’minlaydigan, Sanoatgeokontexnazorat davlat inspeksiyasi bilan kelishilgan tadbirlar (konchilik va portlatish ishlarini olib borish rejalari va jadvallarini kelishish; portlatish ishlari paytida odamlarni yerosti inshootlaridan yer yuziga chiqarish; konlarni havo haydash sxemasi bilan shamollatish; karyerda yoppasiga portlatish ishlari bajarilganidan keyin yer ostida kovlangan joylardagi atmosfera holatini harbiylashtirilgan kon qutqarish qism (keyingi matinda - HKQQ ) xodimlari tomonidan tekshirish; kovlangan joylarga karyerdan suv yorib o’tish xavfining oldini olish; ustalar, brigadirlarni (zveno boshliqlari) portlashni atmosferadagi zaharli mahsulotlari va shu kabilarni miqdorini nazorat qilish vositasi bilan ta’minlanishi) amalga oshirilishi kerak. Belgilangan tadbirlarni bajarish yuzasidan nazoratni korxona, karyer va yer osti koni texnik rahbarlari va texnik nazorat xizmatlari amalga oshirishlari kerak. Konning ishlangan joyi, shuningdek karyerdagi o’pirilishlarni toshqin va yer usti suvlari, loyqa oqimlari oqib tushishidan to’sish kerak. Bunday holatlarda konchilik ishlari xavfsizligini ta’minlaydigan tadbirlar har yili korxona (karyer) bosh muhandisi tomonidan ishlab chiqilishi kerak. Ko’chki va sel xavfi bo’lgan joylarda ishlarni olib borishda karyerlarni qor ko’chkilari va sel oqimlaridan himoya qilishga oid choralarni amalga oshirish majburiydir. Ko’chki va seldan himoyalanish tadbirlari rejasi mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi va korxona (karyer) bosh muhandisi tomonidan TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana tasdiqlanadi. A vvaldan kovlangan s uv bosgan va boshqa suv to’planadigan joylar yaqinidagi konchilik ishlari korxona texnik rahbari tomonidan tasdiqlangan saqlagich seliklarini qoldirishni ko’zda tutadigan va ishlarini xavfsiz bajarishni belgilaydigan ishlarni tashkil etish loyihasi bo’yicha bajarilishi kerak.Karyerning bosh marksheyderi (marksheyderi) konchilik ishlarining saqlagich seliklariga yaqinlashishidan bir oy oldin korxona (karyer) bosh muhandisini bu haqida yozma ravishda ogohlantirishi kerak. Har bir foydalanilayotgan, qayta qurilayotgan va qurilayotgan karyerlar, dragalar, zemsnaryadlar (korxonalar, tashkilotlar) uchun, shu jumladan ochiq konchilik ishlarini olib borayotgan foydali qazilmalarni boyitish korxonalariga ham belgilangan tartibda ishlab chiqiladigan avariyada qolgan odamlarni qutqarish, avariyalarni bartaraf etish va uni riv o jini oldini olish rejalari mazkur Qoidalarning 4 va 5- ilovalari ga binoan o’rnatilgan tartibda tuzilishi kerak . Avariyalarni bartaraf etish rejalari bilan tanish bo’lmagan va ularni ish joylariga tegishli bo’lgan qismlarini hamda oldini olish yo’lini bilmagan shaxslarni ishlashiga ruxsat etilmaydi. Avariyalarni bartaraf etish rejalarini o’rganish texnik nazorat tomonidan karyer (korxona, tashkilot) bosh muhandisi rahbarligida reja amalga kiritilishdan oldin bajariladi, bunda muhandis-texnik xodimlar «Avariyalarni bartaraf etishda ishtirok etuvchi mansabdor shaxslarning majburiyatlari». Avariya sodir bo’lganda o’zini tutish qoidalari bilan ishchilarni tanishtirish uchastka boshlig’i tomonidan, ular karyerga (korxona, tashkilotga) ishga kirayotgan paytda va keyinchalik har yili avariyalarni bartaraf etish rejasi amalga kiritilishdan oldin, shuningdek ularni ish joylariga tegishli bo’lgan qismlari tuzatilganda bajariladi. Avariya sodir bo’lganda o’zini tutish qoidalari bilan tanishtirish maxsus jurnalda qayd etilishi kerak . Barcha foydalanilayotgan, qayta qurilayotgan va qurilayotgan karyerlar, dragalar, zemsnaryadlar (korxonalar, tashkilotlar) uchun, shu jumladan ochiq konchilik ishlarini olib borayotgan foydali qazilmalarni boyitish korxonalariga ham ixtisoslashtirilgan yuqori malakali avariya-qutqaruv tuzilmalari (kon-qutqaruv va shu kabilar) tomonidan xizmat ko’rsatilishi kerak, qonun bilan ko’zda tutilgan hollarda TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana esa, o’zini avariya-qutqaruv xizmatini yoki xodimlaridan shtatda bo’lmagan avariya- qutqaruv tuzilmalari tuzish kerak Foydali qazilmalarni ochiq usul bilan qazib oluvchi korxonalar (tashkilotlar) xavfli ishlab chiqarish obyektlarida avariya bo’lgan taqdirda boshqa shaxslarni hayoti, sog’lig’i va (yoki) mulkiga hamda atrof-muhitga yetkazilgan zarar yuzasidan mas’uliyatni qonun bilan belgilangan tartibda sug’urtalashga majbur. 6.1. Konchilik ishlarini olib borishda xavfsizlik qoidalari Transheyalar o’tkazish, pog’onalarni qazish, uyumlarni to’kish va shu kabi konchilik ishlari, shuningdek yuklash punktlaridagi ishlar, korxona (karyer) bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan, jihozlar joylashishini, ishlarni bajarish tartibini, xavfsizlik choralarini, ish maydonchalari, pog’ona va uyumning ruxsat etilgan o’lchamlarini, shuningdek pog’ona va uyumning yuqori hamda pastki chetiga nisbatan jihozning masofasini belgilaydigan pasportga muvofiq ravishda olib borilishi kerak. Pasportlar konchilik mashinalarida va karyer ma’muriyatida bo’lishi kerak. Ishlar ijrochilari va rahbarlari Pasport bilan imzo chekib tanishtirilishi kerak. Tasdiqla n magan pasportlar bilan yoki undan chetlangan holda konchilik ishlarini olib borish taqiqlanadi. Pasport da ko’zda tutilmagan vaziyatlar paydo bo’lganda, ish to’xtalishi kerak va ishlar rahbari tomonidan ishni xavfsiz bajarish tartibi va choralari to’g’risidagi qaror qabul qilinganidan keyin ishlarni boshlash mumkin. Vaziyat yana takrorlangan taqdirda pasportga qo’shimcha va o’zgatirishlar kiritilishi kerak. Pog’ona va uyumdagi qulash prizmasining o’lchami karyerni marksheyderlik xizmati xodimlari tomonidan belgilanadi va konchilik ishlari uchun pasport va loyihalar ishlab chiqish bilan band bo’lgan mutaxassislar hamda karyerdagi konchilik ishlari rahbarlari e’tiboriga doimo yetkazilishi kerak. Pog’onalar, karyer bortlar va uyumlarning konstruksiyalari loyiha bilan aniqlanadi va zarur bo’lganda jinslarning fizik-mexanik xossalarini o’rganish va marksheyderlik kuzatuvlar natijasi ma’lumotlariga ko’ra foydalanish jarayonida to’g’rilanishi kerak. Pog’onalar hisobdan chiqarilganda karyer bortining loyiha bilan belgilangan umumiy qiyalik burchagiga rioya etilishi lozim. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Saqlagich supachalar gorizontal yoki karyer borti tomoniga qarab qiya holatda bo’lishi va jins bo’laklari hamda begona predmetlardan doimo tozalanishi kerak. Konchilik ishlari rejasiga ko’ra supachalar bo’ylab ishchilar harakatlansa, ularda to’siqlar bo’lishi kerak. Saqlagich supachalarning eni, ularni mexanizatsiyaviy tozalash imkoni ta’minla ni shi kerak. Loyihaga muvofiq ravishda bo’ylama nishabli qiya supachalar, shu jumladan transport supachalari bilan qo’shilganlarini qo’llashga ruxsat etiladi. Vaqtincha ishlatilmaydigan karyer bortlar i ni shakllantirish va ularda konchilik ishlarini qaytadan boshlash tartibi loyihada ko’zda tutilgan bo’lishi kerak. Burg’ u lash ishlari ni olib borishda xavfsizlik qoidalari Burg’ilash ishlari texnik hujjatlarga (loyihalarga, burg’ilash-portlatish ishlari uchun ham, yoxud pasportlarga ) muvofiq , quduqlarni burg’ u lash esa har bir burg’ilash usuli (termik, sharoshkali va shu kabi) uchun namunaviy yo’riqnomalar asosida korxona tomonidan ishlab chiqilgan yo’riqnomalarga muvofiq ravishda bajarilishi kerak.Burg’ u lash stanogi pog’onaning qulash prizmasidan tashqari rejalashtirilgan maydonchaga o’rnatilishi, quduqlarni birinchi qatorini burg’ u lashda esa uning zanjiri pog’onani yuqori chetidan kami bilan ikki metr masofada va chetga perpendikulyar holga keltirilib joylashtirilishi kerak. Yig’ishtirilmagan portlatilgan kon massalaridan iborat tir kama devor bilan ishlar bajarishda pog’onani yuqori chetidan burg’ulash stanogigacha bo’lgan masofa chegaralanmaydi. Tir kama devorsiz ish bajarishda quduqlarni birinchi qatori uchun burg’ u si sharoshkali bo’lgan burg’ u lash stanogini o’rnatish masofadan amalga oshirilishi kerak. Stanok domkratining tagiga ma’dan va jinslar bo’laklarini qo’yish taqiqlanadi. Machtasini ko’targan holda burg’ u lash stanogini pog’ona bo’ylab harakatlantirishni tayyorlovchi zavodning foydalanishga oid yo’riqnomasiga muvofiq ravishda qiyalatish bilan amalga oshirishga ruxsat etiladi. Burg’ u lash stanogini elektr simlarining ostidan va o’tish joylaridan harakatlantirishda machtasi tushirilgan, burg’ u lash asbobi yechilgan yoki ishonchli mahkamlangan bo’lishi kerak. Yong’in va zaharli modda chiqarishga moyil kon jinslarida termik burg’ u lash stanogi bilan quduqlar burg’ u lash taqiqlanadi. Burg’ u langan quduqlar TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana uchastkalarining odamlar o’tadigan va avtotransport yuradigan tomoniga ogohlantirish belgilarini qo’yish kerak. Bunday uchastkalarni to’siqlar bilan o’rash tartibi karyer bosh muhandisi tomonidan belgilanadi. Pog’onaning burg’ u lash qudug’i atrofi yuzasi kamida 0,7 m radiusda jinslar bo’laklari, burg’ilash mayda- chuydal a ri va begona narsalardan tozalangan bo’lishi kerak, toki portlatish moddasi bilan zaryadlash paytida ular quduqqa tushmasin. Perforator (elektr parma) bilan bo’rg’ilashda supachani ishchi yuzasining eni 4 m dan kam bo’lsa, ishchilarning xavfsizligini taminlaydigan qo’shimcha chorlar ko’rilishi kerak.Kon massasining nogabarit bo’laklari qo’l yoki mexanik usul (butoboy), yuza yoki shpur zaryadlar bilan parchalanishi kerak.Kon massasining nogabarit bo’laklari qo’lda yoki bo’rg’ u lash bilan parchalashda shruplarni (quduqlarni) turg’un qilib va faqat pog’onaning qulamaydigan va kon massasining to’kilmaydigan qavatining bir qatlamiga o’rnatish kerak. Bunday hollarda shruplarni bo’rg’ u lash pasportga muvofiq ravishda bajarilishi kerak. Portlatish ishlari ni olib borishda xavfsizlik qoidalari Portlatish ishlari karyerlarda meyoriy-texnik hujjatlar talablariga rioya qilingan holda bajarilishi kerak. Portlatish ishlarini olib boruvchi korxonalar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Portlovchi va zaharli moddalarni yaratish, ishlab chiqarish, tashish, saqlash, realizatsiya qilish sohasida xavfsizlikni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2004 yil 5 mart, 109 – sonli qaroriga muvofiq portlovchi va zaharli modda, materiallar, ular qo’llanilgan mahsulotlar, shuningdek portlatish vositalarini ishlab chiqish, tashish, saqlash va sotish bo’yicha faoliyat uchun litsenziyaga ega bo’lishi kerak. Yoppasiga portlatish O’zbekiston Respublikasi «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi tomonidan tasdiqlangan va u bilan kelishilgan yo’riqnomalar talablariga muvofiq ravishda bajarilishi kerak. Yoppasiga portlatishni qo’llash bilan portlatish ishlarini olib boruvchi har bir korxona aniq sharoitlarda yoppasiga portlatish loyihalari va pasportlarini ishlab chiqish uchun asos hisoblanuvchi Namunaviy burg’ulash-portlatish ishlari loyihasi ega bo’lishi va TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana portlatish ishlarini bajaruvchi xodimlar unga imzo chekib tanishishlari kerak. Portlatish ishlarini olib borishda portlovchi moddalar, portlatish ishlari mexanizatsiya vositalari, jihoz, qurilma, asbob va apparaturalaridan faqat standartlar (texnik shartlari) ega bo’lgan va Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi ruxsatnomasiga boriga ruxsat etiladi. Portlatish ishlari yozma topshiriq (naryad) va tegishli yozma topshiriq (naryad)-yo’l varag’i bo’yicha muhandis-texnik xodim rahbarligida portlatuvchilar tomonidan bajarilishi va faqat ishlar xavfsizligi bo’yicha qoidalar va yo’riqnomalar talablariga javob beradigan joylarda o’tkazilishi kerak. Ekstremal vaziyatlarda (avariyani oldini olish va oqibatlarini bartaraf etishda) yozma topshiriq (naryad) bo’lmasa ham portlatish ishlari bajarishga ruxsat etiladi.Portlovchi moddalarni omborlardan karyerdagi ish joyiga yetkazish, korxona rahbari (portlatish ishlari rahbari) tomonidan belgilangan yo’nalish bo’yicha bajarilishi kerak. Bloklardagi portlovchi moddalar va zaryadlangan quduqlarni qo’riqlash xizmati yoki yo’riqdan o’tgan ishchilar tomonidan qo’riqlanishi, qorong’i paytda albatta yoritilishi shart. Bloklardagi portlovchi moddalar va zaryadlangan quduqlar qo’riqlashga topshirish tartibi korxona rahbari tomonidan belgilanadi. Odamlar, binolar va inshootlarni jinslar bo’laklari, seysmik va havo to’lqinlarining jarohatlovchi va vayron qiluvchi ta’siridan himoya qilish, shuningdek portalatishning zaharli ta’sirini oldini olish uchun, yoppasiga portlatishni tayyorlash va qo’llashda o’lchami hisob kitob asosida Namunaviy burg’ilash-portlatish ishlari loyihasiga binoan aniqlanadigan xavfli hudud obyektlar va portlatish joylari orasiga kiritilishi va rioya etilishi kerak. Hisob-kitob bilan loyihada aniqlangan xavfli hudud quyidagi hollarda kiritiladi: a) avvalo zarb beruvchi larni yotq i zish bilan elketrodetonatorlardan foydalanib portlatishda; b) avvalo portlatish tarmog’ini montaj qilish bilan portlatuv piligidan (portlatuv tasmasidan) foydalanib portlatishda; TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana v) bevosita montaj qilingan yuza tarmog’ini birlamchi harakatlantirish manbayiga ulashdan oldin past energetik to’lqin o’tkazgichlar bilan harakatlantirish tizimining noelektrik qurilmalarini qo’llashda. Xavfli hudud ishga tushirilishidan oldin, uni chegaralariga qo’riqlashni ta’minlaydigan postlar qo’yilishi, zaryadlash va portlatish tarmog’ini montaj qilish bilan band bo’lmagan kishilar xavfli joydan texnik nazorat shaxsi tomonidan chiqarilishi kerak. Xavfli hudud chegaralari belgilash va qo’riqlash postlarini qo’yish Namunaviy burg’ilash-portlatish ishlari loyihasiga binoan aniqlangan bo’lishi lozim. Karyerlarda yoppasiga portlatishni tayyorlashda xavfli hududdan tashqari taqiqlangan hudud ham belgilanishi kerak, qaysiki uni chegarasida quduqlarni zaryadlash bilan band bo’lmagan kishilarning bo’lishlari taqiqlanadi. Taqiqlangan hududni o’lchamlari kon-texnik sharoitlar va ishni tashkil etishga bog’liq ravishda Namunaviy burg’ulash-portlatish ishlari loyihasiga binoan aniqlangan bo’lishi kerak. Uzoq vaqt (bir smenadan ortiq muddat bilan) zaryadlashda taqiqlangan chegaralari yaqin joydagi zaryaddan kamida 20 m uzoq masofada belgilanishi kerak. Taqiqlangan hudud chegaralarini belgilash Namunaviy burg’ulash-portlatish ishlari loyihasiga binoan aniqlangan bo’lishi lozim.Texnik nazorat shaxslari va nazorat qiluvchi organlar xodimlarining xavfli va taqiqlangan hududlarga portlatish ishlari rahbari kuzatuvida va faqat portlatuvchi kutib oladigan post orqali o’tishlariga ruxsat etiladi. Portlatish ishlarini olib borishda odamlarni ogohlantirish uchun tovushli, bundan tashqari qorong’i paytlarda nurli signalni ham berish zarur.Tovushli singallar xavfli hudud chegaralarida yaxshi eshitiladigan bo’lishi kerak.Signallarni uzatish va tayinlash usullari portlatish ishlarini o’tkazish vaqti majburiy ijro etish chorlarini ko’rsatish bilan karyerning barcha tuzilmaviy bo’linmalari xodimlari, portlatish ishlari ta’sir etadigan hududdagi korxonalar va tashkilotlar e’tiboriga yetkazilishi kerak. Bunday hollarda odamlarni xavfli hududdan chiqarish yuzasidan mas’uliyat karyerning tuzilmaviy bo’linmalari rahbarlari va tashkilotlar rahbarlari zimmasiga yuklatiladi. Portlatish o’tkazish vaqti haqidagi xabarni berish va odamlarni xavfli TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana hududdan chiqarish haqidagi tasdiqni olish tartibi korxona rahbari tomonidan belgilanadi. Odamlarni xavfli hududdan chiqarish haqidagi tasdiqni olmasdan portlatish ishlari rahbariga portlatishni bajarish taqiqlanadi. Odamlarni karyerga kirishi uchun ruxsat yoppasiga portlatish bajarilganidan keyin, portalatish zaharli mahsulotlari konsentratsiyasining belgilangan meyorgacha pasayishi haqidagi HKQQ xabarini olinganidan keyin, ammo portlatishdan keyin kamida 30 daqiqa o’tganidan so’ng, karyerda chang bulutlari tarqalishi va ko’rish to’liq tiklanganidan keyin, portlatish joyiga esa bevosita portlatish ishlari yuzasidan rahbarlikni amalga oshirgan muhandis-texnik xodim, yoki uni farmoyishi bilan portlatuvchi tomonidan portlatish joyida ishlash xavfsiz ekanligi aniqlanganidan keyin beriladi. Portlashning gazsimon mahsulotlari bilan ifloslanish darajasini nazorat qilish uchun HKQQ ni jalb qilish zaruriyati korxona rahbari tomonidan belgilanadi. Qazish- yuklash ishlarini olib borishda xavfsizlik qo y idalari Qazib chiqarish-yuklash ishlarida pog’ona balandligi kon jinslari yotishining kon- texnik sharoitlari va fizik-mexanik xossalarini hisobga olgan holda loyiha, qabul qilingan ish tashkiloti bilan aniqlanadi va qo’llaniladigan qazib chiqarish-yuklash jihoziga muvofiq bo’lishi kerak. Qaziladigan pog’onaning balandligi jihozni xavfsiz ishlash sharoitlari bo’yicha aniqlanadi va quyidagilardan: a) portlatish ishlari qo’llamaganda mexanik kurak turidagi bir cho’michli ekskavator va frontal yuklagichlar bilan qazishda- ekskavator yoki yuklagich cho’michining yuqori nuqtasidan, portlatish ishlarini qo’llanilganda esa cho’michning bir yarim yuqori nuqtasidan; b) draglayn, ko’p cho’michli va rotorli ekskavatorlar bilan qazishda- ekskavator cho’michining o’yish chuqurligi yoki yuqori nuqtasidan; v) gidromonitor bilan yuvishda- 30 metrdan; g) bo’sh va sochiluvchan jinslarni qazishda- 3 metrdan, yumshoq, ammo barqaror va qattiq monolitlarni qazishda 6 metrdan oshmasligi kerak. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Agar pog’ona balandligi yuqorida aytilgan miqdorlardan ortiq bo’lsa, ularni jihoz parametrlariga moslashtirish (pog’onani qatlamlarga bo’lish, buldozer bilan pog’onalarni pasaytirish va shu kabi) choralari ko’rilishi kerak. Bunda ayrim qatlamlarning balandligi yuqorida aytilgan talablarga muvofiq bo’lishi kerak. Ayrim hollarda to’g’ri mexanik kurak turidagi bir cho’michli ekskavator bilan ko’mir qatlamlarini ishlashda va «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi maxalliy organlari ruxsati bilan 65 gradus burchak ostida portlatish quduqlarini burg’ u lashda pog’ona balandligi 40 metrgacha bo’lishi mumkin. Portlatish ishlarini qo’llash bilan jinslarni qazib olishda va pog’ona (qatlam) balandligi ekskavator cho’michining yuqori nuqtasidan ortiq bo’lganda, bo’rtik va osilib qolgan jinslarni o’z-o’zidan qulashining oldini oluvchi choralarni qo’llash kerak. Teskari mexanik kurak turidagi bir cho’michli ekskavator bilan kon massivlarini ishlashda, ishlanayotgan jinslar qatlamining qalinligi, uni texnik tavsifi bilan belgilangan kavlash chuqurligidan oshmasligi kerak. Ishchi pog’onaning qiyalik burchaklari: a) mexanik kurak turidagi bir cho’michli ekskavator, draglayn, ko’p cho’michli va rotorli ekskavatorlar bilan ishlashda- 80 gradusdan; b) quyilatib o’yuvchi ko’p cho’michli zanjirli ekskavator bilan ishlashda- shu jinslarning tabiiy qiyalik burchagidan; v) bo’sh va sochiluvchan jinslarni qo’l bilan qazishda - shu jinslarning tabiiy qiyalik burchagidan, agar bardoshli bo’lsa- 50 gradusdan, toshloq bo’lsa - 80 gradusdan oshmasligi kerak. Texnogen tusidagi konlarga ishlov berishda ishchi pog’onaning balandligi va qiyalik burchaklari loyiha bilan belgilanadi, ammo har qanday sharoitda ham mazkur Qoidalarning 154 va 155-bandi talablariga javob berishi kerak. Konchilik va transport jihozlari, transport kommunikatsiyalari, elektr ta’minoti va aloqa liniyalari qulash prizmasidan tashqari rejalashtirilgan maydonchaga joylashtirilishi kerak. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Pog’ona ishchi maydonchasining eni vazifasi ko’ra va texnologik loyihalash meyorlariga muvofiq ravishda hisob-kitob bilan aniqlanadi. Pog’onaning quyi chetidan (qulagan kon massasidan) temir yo’l o’qigacha bo’lgan masofa kamida 2,5 m bo’lishi kerak. Transportsiz sxema bilan qazish bo’yicha amalga oshiriladigan ochish ishlarida foydali qazilma pog’onasi va jins uyumi quyi chetlari orasidagi masofa konchilik ishlari loyihasi va pasport bilan belgilanadi. Temir yo’l yoki konveyerlar mavjud bo’lganda uyumni quyi chetidan temir yo’l o’qigacha yoki konveyer o’qigacha bo’lgan masofa kamida 4 m bo’lishi kerak. Yuqorida turib yuklash bilan pog’onalarni ishlashda pog’ona chetidan temir yo’l o’qigacha yoki avtoyo’l o’qigacha bo’lgan masofa loyiha bilan belgilanadi va kamida 2,5 m bo’lishi kerak. Bunda ekskavator mashinisti kabinasidan yuklanayotgan transport vositasining ko’rinib turishini ta’minlash lozim. Gorizontal bo’yicha ish joylari yoki vertikal bo’yicha ikkita yondosh pog’onalarga joylashagan mexanizmlar orasidagi masofa kami bilan: a) qo’l bilan qazishda 10 m; b) yuklagich va buldozer bilan qazishda 5 m; v) ekskavator bilan qazishda o’yishni eng katta radiusini bir yarimiga teng miqdorida (goriz o ntal va vertikal bo’yicha orasidagi masof a loyiha bilan belgilanadigan, ishda o’zaro bog’liq mexanizlardan foydalanish holati bundan mustasno) bo’lishi kerak. Avariya vaziyati (pog’onani qulash xavfi, portlovchi moddalarning yonmagan zaryadlarini topilishi va shu kabilar) yuzaga kelganda ekskavatorni zaboydan chiqarish uchun erkin o’tidigan joy har doim bo’lishi zarur. Temir yo’l dumpkarlari yoki boshqa sig’imlarga draglayn turidagi ekskavator bilan yuklash uchun, karyer bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan ishni xavfsiz usullari bo’yicha tadbirlar amalga oshirilganda va quvvat tarmog’ini kontakt simiga tegishidan cho’mich himoyalangan bo’lsagina ruxsat etiladi. Ekskavatorni aytilgan himoya bilan jihozlash «Sanoatgeokontexnazorat» davlat inspeksiyasi organlari bilan kelishilgan holda bajarilishi kerak. Transportsiz sxemasi bo’yicha ekskavator yoki boshqa turdagi yer qazish mashinalari bilan jamlangan draglaynni ishlatishda, ular TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana orasidagi masofa draglayn cho’michi tashlanadigan masofani hisobga olgan holda, ularni eng katta harakat radiuslari yig’indisidan kam bo’lmasligi kerak.Bu shartga rioya etilmaganda ishni karyer bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan va tarkibida xavfsizlikni qo’shimcha choralari bo’lagan pasport bo’yicha amalga oshirishga ruxsat etiladi. Kon massasini transport vositalariga yuklash, ularni texnik pasportlariga muvofiq ravishda bajarilishi kerak. Qazib chiqarish-yuklash ishlari jarayonida portlovchi moddalarning yonmagan zaryadlari topilsa, ishlar to’xtatilishi va bu haqida ishlar rahbariga xabar berilishi kerak. Qazib chiqarish-yuklash ishlari jarayonida doimo pog’onani bo’rtik va osilib qolgan jinslardan qirib tozalash kerak. Pog’onani qirib tozalash mexanizatsiyalashagan usul bilan bajarilishi zarur.Qo’l bilan qirib tozalash faqat usta yoki brigada boshlig’ining bevosita nazorati ostida bajariladi. Qirib tozalash ishlari bilan band bo’lmagan xodimlar xavfsiz joyga ketkazilishlari kerak. Pog’onalarni qo’l bilan qazishda zarb bilan usulini qo’llamasdan va ishlar faqat tepadan pastga qaratilib olib borilishi kerak. Burchagi 35 gradusdan ortiq bo’lgan pog’ona qiyaligida ishlashda ish ijrochilari ishonchli tayanchga bog’langan mahkamlash arqoni bilan saqlagich kamardan foydalanishlari kerak. Yuk ortish punktidagi ishlarni amalga oshirishda xavfsizlik qoidalari Yuk ortish punktini joylashishi, shuningdek uni hosil qilish va ishlatish tartibi sektorlarning zaruriy soni va o’lchamlari, transport harakati sxemalari, odamlar o’tadigan yo’llar, nurli va tovushli signalizatsiyani nazarda tutadigan loyiha (konchilik ishi rejasi) bilan aniqlanadi. Oraliq bo’g’in sifatida ekskavatordan (frontal yuklagichlardan) foydalaniladigan yuk ortish punktlari quyidagi talablarga javob berishi kerak: a) yarus balandligi cho’mich yuqori nuqtasidan oshmasligi lozim; b) yuk to’kish maydonchasi, jihozni va odamlarni ishlashi mazkur Qoidalarning 185 – 191 - bandi talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Yuk ortish punktidagi ish belgilar va plakatlar bilan boshqarilishi, hamda ish yuritish pasportiga muvofiq bajarilishi kerak. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Konsol uyumlagich bilan hosil qilingan omborlardan maydalangan kon massalarini yuklab jo’natishda, zaboyni balandligi kon massasining fraksiya tarkibi, fizik- mexanik xossalari va qazib chiqarish-yuklash jihozini texnik tavsiflarini hisobga olgan holda pasportga binoan aniqlanadi. Bunda zaboyda jinslar osilib turishiga qarshi choralar amalaga oshirilishi kerak. Ekskavator bilan qazilgan yarus yonidagi qulash prizmasi yoki yarus qiyaligiga avtoag’dargichni to’kish taqiqlanadi. Bu holatda barqaror qiyalik hosil qilish buldozer, ekskavator va frontal yuklagichlar bilan yarusning yuqori maydonidan bajarilishi kerak. Bir yarusda ekskavator bilan bir vaktda buldozer yoki avtoag’dargichlarning ishlashi taqiqlanadi. Lokomotiv mashinisti temir yo’l tarkibiga yuk ortishda ekskavator mashinisti signaliga bo’ysunishi kerak. Yuk ortish (tushirish) joyida temir yo’llarni tozalash paytida yuk ortish punktiga tarkibni uzatish to’xtatilishi kerak. Yuk tushirish maydonchasi estakadasiga kontakt tarmog’ini o’rnatish taqiqlanadi. Qabul qilish bunkerlariga transport vositalarini to’kish bilan kon massasini tashishga tayyorlaydigan qurilmalar (maydalagich, groxot va shu kabilar) va meyorlovchi qurilmalar (ta’minlagich, shiber va shu kabilar) xavfsizlik q oidalariga muvofiq bo’lishi va quyidagi talablarga javob berishi kerak: a) bunkerlarning foydalanilmaydigan tomonlaridagi teshiklar, yuk tushirish maydonchasini odamlar pog’onadan yiqilishi mumkin bo’lgan joylar, to’siqlar yoki jinslar tepachalari bilan to’silishi kerak; b) temir yo’l transporti bo’lsa yuk tushirish maydonchalari xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni ogohlantiruvchi tovush signali bilan jihozlanishi va temir yo’l tarkibi kelishidan 1,5-2 daqiqa oldin ulanishi kerak; v) avtomobil transporti bo’lsa qabul qilish bunkerlarini ishchi tomonidan avtoag’dargich bunkerga tushmasligi uchun tirgak, yuk tushirish maydonchasiga esa TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana avtoag’dargich yuk to’kishga kirishi uchun ruxsat etadigan yoki taqiqlaydigan svetofor o’rnatilishi kerak. Bunkerga boradigan joyni buldozer bilan tozalash paytida yuk tushirish maydonchasiga avtoag’dargichlarni kirishi taqiqlanadi. Ta’mirlash ishlari bajarilayotganda yuk ortish punktidagi qabul qilish bunkeriga avtoag’dargichlarni yuk tushirishlarini to’xtatish kerak, buni uchun kirish joyini bekitish, kuzatuvchi qo’yish va shu kabilarni bajarish lozim. Maydalagichga tiqilib qolgan kon massasi bo’lagi maxsus mexanizm bilan olinishi, butoboy yoki portaltish usulida parchalanishi kerak. Ularni qo’l bilan olib tashlash taqiqlanadi. Qulagan kon massasi tagida qolgan maydalagichni ochib olish va uni ishga tushirish korxona bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan yo’riqnomalarga binoan bajarilishi kerak. 6 .2. Ekologiya Xozirgi davrda fan-texnika inqilobi sharoitida tabiat resurslaridan keng miqyosda foydalanish xamda atrof muxitni ifloslantiruvchi tog’-kon sanoati, transport, qishloq xo’jaligi va maishiy chiqindilarning ortishi insonning tabiatga ko’rsatayotgan umumiy salbiy ta’sirini keskin kuchaytirmoqda . Konchilik qazib olish korxonalarida yer osti konchilik va ochiq usul bilan qazib olish ishlarida XYAQ talablariga, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi buyrug’i bilan tasdiqlangan qoidalarga mos holda xodimlarga tibbiy xizmat ko’rsatish tashkil qilinadi. Hamma ishchi va muhandis-texnik xodimlar konchilik ishlariga yuborilishidan oldin tibbiy ko’rikdan o’tishdan tashqari O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi tomonidan belgilangan muddatda majburiy davriy oldini olish tibbiy ko’rigidan o’tkaziladi. Hamma ishchi, muhandis-texnik xodim va xizmatchilar sanoat sanitariyasi shaxsiy gigiyena va baxtsiz holatda jabrlanuvchilarga joyida tez yordam ko’rsatish bo’yicha yo’riqnomadan o’tishlari kerak.Barcha ishchi va muhandis-texnik xodimlar nafas olish organlar uzoq davom etayotgan kasalliklar aniqlanganda, hamda vibratsion va boshqa kasbiy kasalliklarga chalinganligi gumon qilinsa, ular hisobga olinishi va muntazam tibbiy kuzatishda bo’lishi kerak.Tibbiy ko’rikda ilgari bajarayotgan ishini qila olmaydigan kasalliklari aniqlangan kishilar, shifokorlar TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana xulosasiga muvofiq boshqa ishga o’tkazilishi kerak.Har bir kon, shaxta yer osti lahimlarida, karyerda davlat sanitar inspeksiyasi talablariga mos jihozlangan ovqat qabul qilish joylari tashkil qilinadi.Yer osti lahimlarida, odamlarni yer osti transport vositalariga o’tqiziladigan joylarda kirish va chiqish yo’lakli kutish kameralari tashkil qilinadi. Kameralar ichimlik suvi, shamollatish va yoritish bilan ta’minlanadi. Har bir konda sanitar-maishiy bino, assinizatsion (yer yuzasi va yer osti) va boshqa qurilmalari bilan ma’muriy-maishiy qurilmalari bo’lishi kerak. Binolarni yer osti konchilik ishlarida XYAQ va ochiq konchilik ishlarida XYAQ talablariga mos ravishda jihozlash va saqlash kerak. Yer yuzasidan kirib kelayotgan atmosfera havosi yer osti kon lahimlarida harakatlanishi mobaynida o’z tarkibida turli o’zgarishlarga duch keladi. Bu o’zgarishlar bir tomondan tarkibidagi kislorodning miqdori kamayishi bilan kuzatilsa, ikkinchi tomondan tarkibida uglerodli birikma, zaharli gaz va suv bug’lar, chang va o’zgarishga uchragan har xil moddalarning qoldiqlarining oshishida ko’rinadi. Bundan tashqari uning namligi, temperaturasi, bosimi va zichligi ham o’zgaradi. Kon havosi agarda yer yuzasidan kirib kelayotgan atmosfera havosidan tarkibi va sifati bo’yicha nisbatan farq qilmaydigan bo’lsa, u holda u - toza va boshqa holatlarda – ifloslangan havo deyiladi. Ruda va noruda konlarni qazib olishda shaxtalar uchta toifaga: gazli (metan, vodorod, serovodorod ajralib chiqadigan), gaz va chang bo’yicha xavfli hamda gaz va chang bo’yicha xavfsiz toifalarga ajratiladi. Kon havosi – bu kon lahimlarini to’ldirib turuvchi gaz va bug’larning aralashmasidir. Kon lahimlarida havoning miqdori, temperaturasi va harakatlanish tezligi . Kon lahimlarida havoning miqdori, temperaturasi va harakatlanish tezligi ishlovchilarning havfsiz va normal mehnat faoliyatini taminlab berishi kerak. Havo miqdori smenada bir vaqtda ishlaydigan eng ko’p odamlar sonini hisobida va har bir odam uchun kamida 6 m³/minut bo’lishi kerak. Ichida odamlar bo’lgan yoki odamlar bo’lishi mumkin bo’lgan kon lahimlari havosining tarkibidagi kislorod miqdori kamida 20 foiz (hajm bo’yicha) ni tashkil TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana etishi kerak. Kon havosi tarkibidagi karbonat angidrid gazining miqdori ish joylarida 0,5 foizdan, shaxtaning umumiy chiqish oqimiga ega kon lahimlarida 0,75 foizdan va kon lahimlarini kavlash va tiklashda 1 foizdan oshmasligi kerak. Yer osti kon lahimlarida metan va vodorod yonuvchi gazlarning umumiy miqdori hajmi bo’yicha 0,5 foizdan oshmasligi kerak. Ishlab turgan yer osti kon lahimlarida havoning tarkibidagi zaharli gazlar (bug’lar) miqdori quyida keltirilgan yo’l qo’yiladigan chegaraviy miqdordan oshmasligi kerak (hajm bo’yicha foizda): uglerod oksidi - 0,0017 ( yoki 20 mg/m 3 ) azot oksidi - 0,00026 (yoki 5 mg/m 3 ) oltingugurtli gaz - 0,00038 (yoki 10 mg/m 3 ) serovodorod - 0,00071 (yoki 10 mg/m 3 ) krolein - 0,000009 (yoki 0,2 mg/m 3 ) formaldegid - 0,00004 (yoki 0,5 mg/m 3 ) . Shuningdek, tozalash va tayyorlash ishlari olib borilayotgan ish joylarida kremniy miqdori 2 mg/m 3 dan oshmasligi kerak. Gazlardan zaharlanganda odam miyasida kislorod yetishmasligi sodir bo’ladi. Uglerod oksidi SO 2 – oddiy muhitda u rangsiz, yengil achchiqroq hidga va ta’mga ega gaz, uglerodning kislorod bilan birikmasi. Uglerod oksidi (yonish mahsuli) kon lahimlaridagi yong’inlardan, portlatish moddasining va neft yoqilg’i mahsulotlarining yonishi, ko’mir changi, metan, uglerodli gazlarning portlashidan paydo bo’ladi.Ushbu gaz bilan yengil zaharlanish odamning umumiy holsizlanishi, ko’z qovoqlarining uchishi, quloqlarning shang’illashi, bosh og’rig’i, bosh aylanishi, ko’ngil aynishi, qusish va yurak urishining tezlashishida; kuchli zaharlanish esa – qon tomirlarining urishi sezilishi va harakatsizlanishda va halokatli zaharlanish esa – hushidan ketish va tomirlar tortishishida namoyon bo’ladi. Azot oksidi – azotning kislorod bilan birikmasi. Portlatish moddasi yongan mahal birinchi azot oksidi ajralib chiqadi, havoda kislorod bilan azot dioksidini hosil qiladi, u o’z navbatida suv bvg’larida erib, juda ham zaharli qizg’ish-qo’ng’ir azot kislotasi TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana bug’larini paydo qiladi. 0,01-0,015% miqdorida og’ir formadagi o’pka oqishi kuzatiladi, 0,023-0,039% miqdorida 10-20 minutdan keyin o’lim kuzatiladi, 0,078% da – hlim qo’qqisdan sodir bo’ladi. Oltingugurtli gazSO 2 – rangsiz gaz (“ko’z o’yuvchi”), o’tkir mazaga ega juda kuchli zaharli. Gazning manbai – portlatish moddalarining yonishi. Oltingugurtli vodorod N 2 S – aynigan tuxumning kuchli hidini beruvchi gaz. U ko’z, nafas olish yo’li va asab tizimiga kuchli tasir ko’rsatadi. Gazning manbai – portlatish moddalarining yonishi. Ko’rinishi (namoyon bo’lishi) - b osh aylanishi va og’irlashishi, bosh og’rig’i, quloqlarning shang’illashi, ko’ngil aynishi, qusish, umumiy holsizlanish, qon tomiri urishi sezilishi, nafas bo’g’ilishida sodir bo’ladi. Birinchi yordam – jabrlanganni tezda toza havoga olib chiqish kerak. Bemorni nafas olishini qiyinlashtirayotgan kiyimlardan xalos etish, isitish. Qattiq bezovtalanish va nafas olishi to’xtaganda – sun’iy nafas oldirishga o’tish, yurak faoliyati to’xtaganda esa – yurakni tashqi massaj qilishga o’tish. Metan – rangsiz va hidsiz gaz. Kon havosida lahimga kirayotgan havoda chegaraviy ruxsat etilgan miqdori - 0,5%, lahimdan chiqayotgan havoda – 1%, shaxtadan chiqayotgan havoda – 0,75%, portlatish ishlarini olib borish vaqtida – 1% gacha. Ko’mir shaxtalarida keng tarqalgan bo’lib, kon lahimlarida yong’inlar, portlatish materiallarining portlashi va organik moddalarning chirishidan hosil bo’ladi. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Xulosa Men ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish davomida Qalmoqqir konining kon-texnik sharoitlari, konda qo’llanilayotgan texnika va texnologiyalar bilan yaqindan tanishib chiqdim. Shu bilan birga 4 yil davomida olgan bilimlarimni mustahkamladim. Bitiruv malakaviy ishimning birinchi qismida Qalmoqqir polimetall konining qisqacha iqtisodiy-jug’rofiy tavsifi va Konning qisqacha geologik va kon texnik tavsifini yoritishga harakat qildim. Mahsus qismda esa Qalmoqqir koni Markaziy karyeri sharoitida qo’llaniladigan SBSH-250 burg’ulash stanogining hisob – kitobi,EKG-10 ekskavatorining hisob – kitobi,qoplama jinslarni avtomobil transporti bilan tashishda Bel AZ-75131 avtosamosvali va kon jinslarini ag’darmaga joylashtirishda EKG-8I ekskavatori parametrlarini xisoblab chiqdim.Xisoblash natijalarini malakaviy diplom oldi amaliyotida olgan malumotlarim bilan o’zaro solishtirdim. Shuningdek SBSH-250 burg’ulash stanogining yillik ish unumdorligi-19176 pogona m ni tashkil qilayapdi. EKG-10 ekskavatorining yillik ish unumdorligi-1382400 m 3 /yil ni tashkil qilib, kon massasini avtotransport bilan tashishda bitta ekskavator kompleksida 5 ta BelAZ-75131 avtosamasvali kerak bo’ldi. Kon massasini qabul qilish punktlarigacha tashish uchun va qoplovchi xamda balansdan tashqari tog’ jinslarini Olmaliqsoy ag’darmaida joylashtirish uchun temri yo’l va temir yo’l- ekskavatori kompleksi asosiy ko’rsatkichlarini xisoblab chiqdim va amaliyotda olingan ko’rsatkichlar bilan o’zaro taqqosladim. Bundan tashqari kon ishlarini olib borishda texnika xavfsizligi va ekologiya, iqtisodiy qismlarni xam xisoblab, bitiruv malakaviy ishimda ular xaqida xam malumotlar keltirib o’tdim. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’Yxati 1. Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va faravon, demokratik O’zbekiston daxlatini birgalikda barpo etamiz”.Toshkent,2016 y. 2. 3. " Ochiq kon ishlari asooslari" fanidan ma`ruza matnlari. 4. Ржевский В.В."Открытые горные работы. Производственные процессы." М. Недра.1985. 5. Ржевский В.В."Открытые горные работы.Техналоги я и комплексная механизация." М. Недра.1985. 6. Томоков П.И. Наумов И.К. Техналогия механизация и организация открытых горных работ."М. Недра.1986. 7. Трофимов А.В. Связь термокинетических параметров и прочностных свойств горных пород // М.Г. Менжулин, А.В. Трофимов / Записки Горного института, т. 173, с.48-51, СПб. 2007г. 8. Трофимов А.В. Двухстадийное разрушения негабаритов накладными и кумулятивными зарядами ВВ, размещенными в защитном устройстве // М.Г. Менжулин, А.В. Трофимов, М.В. Захарян / Взрывное дело №102/59, с.129-138 М. 2009г. TDTU 5311600 «KI» BMI.20 2 3 V araq О‘z Varaq Hujjat№ Imzo Sana

Qalmoqqir konida tog’ jinslarini yuklashni tashkil qilish,yuklash transportlarini tanlash

Купить