Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.3MB
Покупки 6
Дата загрузки 13 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Геология

Продавец

Bohodir Jalolov

Qalmoqqir konining kon geologik tavsifi

Купить
MUNDARIJA
K IRISH ......................................................................................................................................................................... 2
I BOB. QALMOQQIR KONINING KON-GEOLOGIK TAVSIFI ............................................... 4
1.1.K ON   HAQIDA   UMUMIY   MA ’ LUMOT ....................................................................................................................... 4
1.2 K ONNING   GEOLOGIK   VA   KON   TEXNIK   SHAROITLARI .......................................................................................... 11
II BOB. KARYER MAYDONINI OCHISH USULI .................................................................... 14
III BOB.KONNI QAZIB OLISH TIZIMI ..................................................................................... 15
IV BOB . KON MASSASINI QAZIB OLISHNING TEXNOLOGIK JARAYONLARI ............ 18
4.1. T OG ’  JINSLARINI   QAZIB   OLISHGA   TAYYORLASH ................................................................................................ 18
4.2.K ON   JINSLARINI   QAZISH - YUKLASH   ISHLARI ....................................................................................................... 40
VI BOB.HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA. .......................................... 59
6.1. K ONCHILIK   ISHLARINI   OLIB   BORISHDA   XAVFSIZLIK   QOIDALARI ....................................................................... 65
6.2. E KOLOGIYA ....................................................................................................................................................... 75
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................... 81
Kirish
O’zbekiston   dunyodagi   juda   katta   oltin,   kumush   va   boshqa   qimmatbaho
hamda   yer   bag’rida   kam   uchraydigan   metallar   zaxiralariga   ega   bo’lgan   davlatlar
jumlasiga kiradi.
Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan. Oltinning
asosiy   zaxiralari   oltin   konlarining   o’zida   –   Markaziy   Qizilqumda   joylashgan
bo’lib, tasdiqlangan zaxiralar bo’yicha respublikani dunyoda to’rtinchi o’ringa olib
chiqadi.
So’ngi   yillarda infrastrukturasi yaxshi rivojlangan Samarqand va Toshkent
viloyatlarida   oltin  rudali   konlar   aniqlandi   va   qidirib   topildi.   Dunyoning  eng   yirik oltin   rudali   viloyati   bo’lgan   Qizilqumda   Muruntovdan   tashqari   Ajbugut   ,
Bulutkon   ,   Balpantov   ,   Aristontov   ,   To’rboy   va   boshqa   yangi   konlar   aniqlanib,
o’rganilmoqda. 
Qizilqum   mintaqasidagi   barcha   oltin   konlarining   muxum   xususiyati
shundan   iboratki,   rudaning   tarkibida   oltin   ko’p   miqdorda   bo’lib,   u   ochiq   usulda
qazib   olinadi.   Muhandislik   tarmoqlari,   kommunikatsiyalar   (   suv,   gaz,   elektr
energiyasi, temir yo’l va avtomobil yo’llari ) ham mavjud.  
O’zbekiston   rangli   metallar   –   mis,   qo’rg’oshin,   ruh,   volfram   va   shu
guruhga kiruvchi boshqa metallarning aniqlangan zaxiralariga ega.
  Mis  rudalari  bilan birga rangli  metallarning 15 dan ortiq turi, chunonchi,
oltin, kumush, molibden, kadmiy, indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy va
boshqalar ham qazib olinadi.
Muhimi   shundaki,   ruda   asosan   ochiq   usulda   qazib   olinadi.Bu   esa
konlarning   rentabelli   ishlashini   ta’minlaydi.Ishlab   turgan   konlar   mis   va   unga
yo’ldosh metallarni 40 – 50 yil, rux va qo’rg’oshinni 100 yildan ko’proq vaqt qazib
olishni ta’minlaydi.
Rangli   metallar   rudalarining   zaxiralari   asosan   Olmaliq   ruda   maydonida
joylashgan.Qalmoqqir   koni   noyob   konlardan   bo’lib,   u   mis   –   molibden   rudalarini
qazib   chiqarish   bo’yicha   chet   ellardan   ancha   ustun   turadi.   Bu   konning   rudasini
Olmaliq kon  – metallurgiya kombinati   qayta ishlaydi.  Kombinat   O’zbekistondagi
eng yirik korxonalardan biridir.
Bundan   tashqari,   istiqbolli   Dalneye   mis   koni   topilgan.   Uning   mis,
molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurt zaxiralari katta.
Bu konda chet el sarmoyasi ishtirokida mis ishlab chiqaradigan va yo’ldosh
metallarni   ajiratib   oladigan   ishlab   chiqarishlar   qurilishni   amalga   oshirish   yangi
boyitish   fabrikasi   qurishni   talab   qiladi.   Bu   fabrikani   ruda   xom   ashyosi   bilan
taminlash   ikki   yuz   yilga   mo’ljallangan.   Mazkur   kon   qidirib   topilgan   zaxiralari,
qazib   olishning   tannarxi,   foydali   qazilmalarning   ajiratib   olinishi   jihatidan   MDH
mamlakatlari orasida teng keladigani yo’qdir .
3 Yirik   sanoat   korxonasi   bo’lgan   Olmaliq   kon-metallurgiya   kombinatining
Qalmoqqir   koni   ishlab   chiqarish   zanjirining   eng   birinchi   bo’g’ini   hisoblanadi.
Ma'danlar   aynan   shu   yerdan   qazib   olinadi   va   kon   ekskavatorlari   yordamida
elektrovozlarga yuklanib, maydalash uchun Mis boyitish fabrikasiga jo’natiladi.
  Respublikamizda kuzatilgan anomal sovuq davrida ham konda texnologik
ishlab   chiqarish   jarayoni   bir   lahzaga   bo’lsada   to’xtamadi.   Konchilar,   geologlar,
marksheyderlar, maxsus texnika vositalari haydovchilari, va boshqa soha vakillari
o’zlariga   yuklatilgan   vazifalarni   o’z   vaqtida   uddasidan   chiqishdi.   Sababi   kon
ishchilarini   yozning   jazirama   issig’i-yu   qishning   qahraton   sovug’i   qo’rqita
olmaydi.
Kalmoqqir   kon   boshqarmasi   2023-yil   o’z   oldiga   kondan   31   million   269
ming kub metr ma'danlarni qazib olishni reja qilishgan. 
Ta'kidlash joizki, “Qalmoqqir” koni dunyodagi eng yirik mis porfirli ochiq
konlardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda konning uzunligi 4 km ni, eni 2 km ni,
chuqurligi 530 metrni tashkil etadi.
I bob .   Qalmoqqir konining kon-geologik tavsifi
1.1. Kon haqida umumiy ma’lumot
Qalmoqqir   koni   1931-1935   yillarda   razvedka   ishlari   olib   borilgan   bo’lib   1954
yildan qurilish ishlari boshlandi va o’shandan beri ochiq usulda ishlab kelinmoqda.
Kon Olmaliq kon-ruda rayoni oralig’ida Olmaliq shahridan 3 km sharqiy tamonda
joylashgan.
4 1.1.-rasm. Qalmoqqir karyerining yuqoridan ko’rinishi.
Asosiy   ruda   joylashadigan   jinslari:   siyenit-diorit,   granodiorit-porfirlarning   shtok
bilan yorilgan diorit va siyenitlardir. Rudali meneralizatsiya shtok ekzokontaktida
t o’ plangan   va   siyenit-dioritli   majmua   jinslarida   lokalizatsiyalanadi.   Granidiorit-
porfirlar   tarkibida   deyarli   ruda   b o’ lmaydi.   Qalmoqqir   koni   Qurama   tizmasini
shimoliy  yon   bag’irni   tog’   oldi   qismida   joylashgan.   Relefi   tog’   oldi,  past-baland.
Suv   airg’ichlar   o’rtacha   oshishi   soy   vodiysi   ustidan   50-160   metrga   yetadi.
Tumanni   gidrografik   tarmog’i   Olmaliqsoy   va   Narpaysoy   daryolari   vodiysi   bilan
xarakterlanadi,   shimoliy-g’arbiy   yo’nalishda   karyerni   shimoliy-sharqdan   va
janubiy g’arbdan chegaralaydi. Iqlimi – kontinental, harorat keskin mavsum bilan
o’zgaradi.
Qalmoqqir   koni   turli   tarkibdagi   va   yoshdagi   intruziv   va   vulkanogen   tog’
jinslaridan   tuzilgan.   Cho’kindi   jinslar   intruziv   jinslar   orasida   qoldiq   ko’rinishida
saqlangan.   Kon   kesimi   effuziv   kvarsli   porfirlardan   (D
1 1
)   boshlanadi,   ularning
yuqorisida   andezit-datsitli   porfirlar   (D
2 3
)   qatlami   yotadi,   ularning   yuvilgan
5 yuzasida   karbonat   qatlamlari   qatlami   (D
2-3 )   nomuofiq   yotadi.   Vulkanogen-
cho’kindi   qatlam   yorib   chiqqan   va   Olmaliq   siyenit-diorit   mejformatsion
intruzivlari   (S
3 )   bilan   katta   bosqichida   aralashgan.   Intruzivlar   siyenit-dioritli   turli
tog’ jinslar ko’proq dioritni, siyenit-dioritni va siyenitni bosqichma–bosqich fatsial
o’tishlar   seriyasi   bilan   namayon   bo’lgan.   Siyenit-dioritlar   shtok   va   dayka
ko’rinishdagi   Olmaliq   turidagi   granodiorit   porfir   tanalarini   (S
3 -R
1 )   yorib   o’tadi.
Hamma   sanab   o’tilgan   tog’   jinslari   aplit,   siyenit-diorit   porfir,   siyenit   porfir   va
“qora” granodiorit  porfir, diorit  va diabazli  porfirlar  daykalari  bilan  yorib o’tgan.
Kon   oralig’ida   kvarsli   porfirlar   siyenit-dioritlar–   dioritlar   yoki   siyenit-dioritlar   –
oxaktoshlar   kontaktli   qismiga   tegishli   katta   bo’lmagan   ksenolitlar   ko’rinishida
saqlangan.
Kvarsli   porfirlar   metamorfizmi   jarayonida   kvars-biotitli   jinslarga   o’tadi   va
gidrotermal   jarayonlar   ta’sirida   kvarslashgan   tomirchalarga   aylanadi   va   kvars-
seritsitli   kulrang   jinslarga   o’zgaradi.   Konda   andezit   –   datsitli   porfirlar   280
metrgacha qalinlikda qatlam ko’rinishida yotadi. Metamorfizm natijasida andezit –
datsitli   porfirlarda   xlorit   va   apatit   keng   rivojlanadi,   gidrotermal   jarayonlar
natijasida   ilk   qiyofasini   yo’qotuvchi   andezit   –   datsitli   porfirlar   kvars-seritsitli
hosilalarga   o’tadi.   Misli   ma’danlashuv   joylashishi   uchun   quyi   devon   andezit   –
datsitli   porfirlar   nisbatan   siyenitli   guruhlarning   kvarsli   porfirlardan   yaxshi   ta’sir
ko’rsatadi.   Konda   jivet   yarusining   (D
2 gv
2 )   qumtosh-karbonatli   yotqiziqlari   qayta
qatlamlanadigan qumtosh va oxaktoshlar bilan namayon bo’lgan. Saqlanib qolgan
qalinligi   120-130   metr.   Oxaktoshlar   marmarlashgan   va   ancha   darajada
serpentinlashgan.   Oxaktoshlarda   intruziyalar   bilan   kontaktida   xlorit,   epidot,
tremolit,   avgit,   granit,   magnetit,   pirit   rivojlanadi.   Misli   madanlashuv   joylashishi
uchun cho’kindi jinslar Qalmoqqir koni sharoitida noqulay. 
Olmaliq siyenit-dioritlari massivining 50-55 kv.km ga yaqin maydonda yotadi. Bu
intruziyalar   yoshi   xaqida   turli   qarashlar   mavjud.   Bir   xil   tadqiqotchilar   uni   o’rta
karbonga tegishliligini, boshqalari esa yuqori karbonga hatto permga tegishliligini
aniqlashdi.   Jins   tarkibi   massivning   alohida   qismlarida   dioritdan   siyenitgacha
o’zgaradi.   Granodiorit   porfirlar   Qalmoqqir   koni   oralig’ida   shimoliy-g’arb   –
6 janubiy-sharq   yo’nalishida   granodiorit   porfirlar   “zanjir”   shtoklari   kuzatiladi.
Petrografik tarkibi va petroximik xususiyati bo’yicha granodiorit porfirlarning turli
shtoklari ajratiladi, ammo kon strukturasida ularning holati bo’yicha o’rab turuvchi
siyenit-dioritlar   bilan   ularning   o’zoro   ta’sir   xarakteri   bitta   magmatik   o’choq   va
ularning yoshi yaqinliga haqida guvohlik beradi. 
Konda   asosiy   yoriqlar   bo’ylab   granodiorit   porfirlar   daykasi   yoyilishi   va   ularning
darz tizimi aniqlanishi granodiorit porfirlarning nisbatan kichik yoshdaligi, asosiy
yoriqlar   joylashgandan   keyin   yoyilganligi   haqida   guvohlik   beradi.   Granodiorit
porfirlar   bilan   eksplozivli   brekchiyalar   va   eksplozivli   “qora”   granodiorit   porfirlar
deb   nomlanadigan   daykasimon   tana   va   murakkab   lamprofirlar   bilan   bog’liq.   Bu
jinslar   tariflanayotgan   granodiorit   porfirlar   chuqurlik   tanasi   oralig’ida   va
vulkanogen   jinslar   o’zgariladigan   o’tuvchi   qiyofaga   o’tadi.Madanoldi
o’zgarishlarni  o’zgarishi  natijasida   o’rab  turuvchi   jinslar   o’zgarishni   uchta  zonasi
ajratilgan   (periferdan   markazga)   tashqi:   albit-epidot-karbonat-xloritli;   oraliq:
kvars-seritsit-(biotit)-xloritli   va   kvars   seritsitli;   ichki:   kvars-ortoklazli   va   muhim
kvarsli.   Zonalar   oralig’idagi   chegara   bosqichma-bosqichli,   kichik   zona   bilan
oralig’i   kamroq   aniqlikda.   Albit-epidot-karbonat-xloritlimetasomatitlar   ko’pincha
dioritlarda rivojlanadi va qisman siyenit-dioritlarda egallaydi. 
Propilitlashgan   jinslar   kon   chegarasidan   uzoqda   rivojlanadi,   madanli   maydonni
hamma   maydonini   egallaydi,   to’q   rangli   albitlashgan   va   karbonatlashgan,
magmatik kvars  va  kalishpat,  odatda  pelitlashishdan  tuzilgan.Kvars-seritsit-biotit-
xlorit   metasomatitlar   kon   maydonini   katta   qismida   yotadi   va   ko’pincha   siyenit-
dioritlarda   rivojlanadi,   ular   yashil-kulrang   rangli   nisbatan   yaxshi   farqlanadigan
reliktli   donali   strkturali   jinslar   bilan   namayon   bo’ladi.   Ular   mayda   tangachali
muskavit-seritsitdan,   dala   shpatga   almashadigan,   ikkilamchi   mayda   tangachali
biotit   va  xloritdan,  to’q  rangli   magmatiklarga  almashadigan,  reliktli  magmatik  va
ikkilamchi   kvarsdan,   to’q   rangli   mineral   va   kalishpat   bo’yicha   rivojlanishdan
tuzilgan. 
Kvars-seritsitli   metasomatitlar   ko’pincha   siyenit-dioritlarda   rivojlanadi,   ammo
granodiorit porfirlar kabi egallaydi. Ular yuqori darzlangan uchastkalariga tegishli
7 va   granodiorit   porfirlar   shtoki   ekzokontaktida   va   maydalanish   zonasida   bevosita
joylashgan.   Tariflanayotgan   metasomatitlar   ko’pchilikni   tashkil   qiladigan
seritsitdan   (60-80%),   reliktli   magmatik   va   ikkilamchi   kvarsdan   (5-30%)   va
ma’danli   minerallar   –   pirit,   xalkopiritdan   (3-10%)   tashkil   topgan.   Relit   xloritlari
miqdori   oshmaydigan   (3-5%)   ancha   muskovit-seritsit   bilan   almashadiganlar
nisbatan ko’p uchraydi. Zona kvars-ortaklazli metasomatitlar asosan  siyenit-diorit
va granodiorit porfirlar kontaktli qismiga tegishli va mavjud ikkilamchi ortoklazlar
xarakterlanadi, miqdori 50 % yetadi. 
Kvarsli metasomatitlar konning markaziy qismida yotadi. Ular granodiorit porfirlar
shtokni apikal qismiga tegishli. 90 % dan ortiq maydonda kvarsitlarni rivojlanishi
granodiorit   porfirlar   bo’yicha   kvarsitga   o’tadi.   Kvarsitda   reliktli   mineral   sifatida
odatda seritsit uchraydi.
Qalmoqqir koni tog’ jinslari murakkab va ko’p qirrali tektonik surilishlar uchraydi,
kaledon,   gersin,   alp   tektonogenezni   bir   qancha   davrlari   paydo   bo’lishi   bilan
xarakterlanadi.   Bu   davr   tektonik   harakati   burmalanish   va   xar   xil   masshtabli
uzilmali   buzilishlar   ifodalangan.   Konni   o’zida   karbonat   jinslar   qoldig’ida   uchta
braxishakllari   quyi   tartibdagi   burmali   strukturalarga   ajratish   mumkin.   Konni   eng
yirik   strukturasi   g’arbiy-Olmaliq   uzoq   turuvchi   shimoliy   sharqiy   yo’nalishdagi
chuqur   yoriq   paydo   bo’ladi.   Mavjud   bu   strukturalar   Olmaliq   turidagi   granodiorit
porfirlar  shtoklari yoyilishi  yuzaga keltirgan. Kon orasida bu yoriqlar  Qorabuloq,
Qalmoqqir,   Shimoliy   Qoratog’ota   subkengli   cho’zizilishli   yirik   yoriqlar   bilan
kesadi. Hamma yoriqlar shimoliy va janubiy rumbda tik burchak yotishga (50-85 0
)
ega. 
Yirik   yoriqlar   madangacha   paydo   bo’ladi.   Ular   tektogenezni   gersin   davrida
joylashgan.   Alp   davrida   ularning   yangilanishi   sodir   bo’ladi,   Qorabuloq   va
Qalmoqqir   yorig’i   bo’yicha   madanlashuvni   aroalashishi   sodir   bo’ladi.   Maydaroq
tektonika darzlar bo’yicha madanli tana almashinishi qayd etilgan. Konda chiziqli-
cho’zilgan strukturani katta miqdori uni blokli tuzilishini aniq ifodalanishi yuzaga
keltiradi. Kon maydoni oralig’ida singan bir qator maydaroq bloklar tektonik kuch
ta’sirida   tog’   jinslarni   jadal   kichik   darzlanganligi   rivojlanganligini,   birlamchi
8 madanlashuv   joylashishi   jarayonida   boshqa   omillar   bilan   baravar   katta   rol
o’ynashini ko’rsatdi.
Qalmoqqir konida grunt suvlarning ikkita turi ajratiladi:
1. To’rtlamchi davr yotqiziqlarining grunt suvlari.
2. Paleozoy davrining darzli grunt suvlari.
To’rtlamchi   davr   yotqiziqlarining   grunt   suvlariga   Olmaliqsoy   va
Narpaysoyning   allyuvial,   allyuvial-prolyuvial   va   delyuvial   yotqiziqlariga   taluqli.
Olmaliqsoy vodiysining suvli  gorizonti o’q qismida 16-18 metrni tashkil  etadi  va
vodiy  bortiga  tomon   0-1   metrgacha   kamayadi.   Narpaysoy   vodiysi   suvli   gorizonti
qalinligi 5-6 m dan 12-13 metrgacha o’zgaradi.
Olmaliq   va   Narpay   daryolari   vodiysi   grunt   suvlari   to’yinishi   poleozoy   davri   tog’
jinslari   darzli-grunt   suvlarini   drenaj   qilish,   yuzaki   suvlarining   sizib   kirishi   va
atmosfera yog’inlari hisobiga sodir bo’ladi. 
Paleozoy   davrining   darzli   grunt   suvlariga   asoson   intruziv   jinslar,   alohida
holatlarda   effuziv   va   cho’kindi   jinslar   taluqli.   Bu   tog’   jinslarida   suvning   ko’p
ozligi   ularning   darzlanganligi   va   faol   darzlanganlik   zonalari   chuqur   joylashishi
yuzaga   keltiradi.   Ayniqsa   suvko’pligini   –   jadal   darzlanganlikning   yuqori   zonasi
(nurash   zonasi)   va   yoriqlarning   maydalanish   zonasi,   siqilmagan   ishqalanish   gili
paydo qiladi. Chuqurlashgan sari kalsit, ba’zida kvars bilan darzlar qisman to’lishi
sababli   tog’   jinslari   suvlanishi   kamayadi.   Shuning   uchun   darzli   suv   sathi   yotish
chuqurligi   kon   maydonioralig’ida   14   dan   127   metrgacha   o’zgaradi.Darzli   grunt
suvlari   to’yinishi   atmosfera   yog’inlarining   sizib   kirishi   hisobiga,   shuningdek
gipsometrik yuqorida joylashgan  suvli zona tomonidan yer  osti  oqimlari  hisobiga
sodir bo’ladi. Yeo osti suvlarining asosiy xarakati shimol-shimoliy g’arbga joyning
relyefini   umumiy   qiyaligiga   muofiq   sodir   bo’ladi.   Gruntli   suvlar   karyer   tubida
drenaj   qilinadi,   bortlarni   suvga   to’lishi   asosan   polezoy   davri   darzli   suvlari   tabiiy
zaxirasini   bo’shatish,   Olmaliqsoy   va   Narpaysoy   vodiysi   grunt   suvlari   va   mavjud
atmosfera   yog’inlari   sabab   bo’ladi.Grunt   suvlarining   kimyoviy   tarkibi   bo’yicha
karyerni   suv   ko’rinishi   joylashgan   qandaydir   qismiga   bog’liqlikda   farqlanadi.
Janubda sulfat-gidrokorbonat-natriy-kalsiyli tarkib, karyer markazida sulfit-natriy-
9 xlorit-kalsiyli,   shimolda   sulfat-magniy-xlorit-kalsiyli   suvlar   ko’pchilikni   tashkil
etadi. Karyerni janubida gurunt suvlari asosan Olmaliqsoy vodiysining zamonaviy
yotqiziqlari tushiradi, shimoliy bortda va markazda Janubiy va Markziy yoriqlarga
tegishli poleozoy davri darzli-gruntli suvlar tegishli.
Rejada   Qalmoqqir   konining   rudali   shtokverki   ellipssimon   shaklda   bo’lib,   1,5   km
eni   bilan   shimoliy-g’arb   yo’nalishida   3,7   kmga   cho’zilib   ketgan.   Ruda
chuqurlashuvi 850 metrgacha kuzatilgan. Karyerning o’lchamlari: uzunligi – 4 km;
eni   -   2   km;   o’rtacha   chuqurligi   –   500   m.Konda   ikkita   tabiy   turidagi   ruda
oksidlangan   va   sulfidli   rudalarga   ajratilgan,   oksidlangan   ruda   deyarli   to’liq   qazib
olinib   bo’lingan.Birlamchi   sulfidlangan   rudalar   150   tadan   ko’proq   mineral   bilan
ifodalangan bo’lib, ulardan xalkopirit, pirit, xalkozin va molibdenitlar asosiylaridir.
Oltin   va   kumush   xalkopirit   va   qisman   piritning   kristall   panjaralari   bilan   bog’liq
bo’lib   kichik   qismi   sof   holdagi   ko’rinishga   ega.   Qolgan   barcha   yo’ldosh
komponentlar:   oltingugurt,   selen   va   tellurlar   ham   yuqorida   qayd   etilgan   mineral
bilan   bog’langan.   Faqat   molibden   va   ajratib   olinadigan   reniyning   asosiy   qismi
molibdenit bilan bog’liqdir.
Qalmoqqir   konining   sulfidlangan   rudalari   yengil   boyituvchan   bo’lib   ulardan   mis
ajratib olish 75-80% tashkil etadi.
Hozirgi   vaqtda   karyerda   tog’   jinslarini   tashishda   kombinatsiyalangan   tizim
qo’llanilmoqda.   Pastki   qatlamlardan   -   tog’   jinslari   avtotransport   orqali   yuqoriga
olib   chiqilib   temir   yo’l   transportiga   qayta   ortiladi,   ustki   qatlamda   -   temir   yo’l
transporti   bilan   tashiladi.   Ruda   temir   yo’l   dumkarlari   orqali   8   km   uzoqlikda
bo’lgan   boyitish   fabrikasiga   yetkazib   beriladi.   Qoplama   jinslari   temir   yo’l
transportida ag’darmaga olib chiqib tashlanadi. Karyerda   kon   massasini   qazib-
yuklash   uchun   24   ta   ekskavator,   18   ta   burg’ulash   stanoklari   (SBSH-250,   MN-A-
32),   ag’darmalarga   9   ta   ekskvatorlar   jalb   qilingan.Konning   rudalari   boy   tarkibli
hisoblanadi.   Mis   va   yo’ ldosh   komponentlarning   shtokverk   shaklidagi   rudali   jism
tarkibida   ta q simlanishi   notekis.   Qalmoqqir   koni   rudalarining   sanoatdagi   asosiy
q iymatini   oltin   va   mis   tashkil   etadi,   rudaning   tarkibidagi   kumush,   molibden,
oltingugurt, selen, tellur, reniylar  h am rudalar boyligini k o’ rsatadi.
10 Qalmoqqir  konining geologik za h iralari 01.01.2013 yil  h olatiga  ko’ra  mis b o’ yicha
5,55 mln. tonna, molibden b o’ yicha 98,4 mln. tonnani tashkil etadi.  
Karyerning yilik unumdorligi:
- kon massasi bo’yicha  971 mln . m 3
;
- qoplama jinslar bo’yicha  535mln. m 3
;
- ruda qazib olish bo’yicha  1136,5mln. t;
- ochish koeffitsiyenti              1.8 m 3
/m 3
  Ishchi hodimlar soni:
  ITX-146 ta
- ishchilar -956ta
- ekskavator mashinist-168ta
- ekskavator mashinist rdamchisi-63ta
- burg’ulash stanogi mashinisti -38ta
- burg’ulash stanogi mashinisti yordamchisi-38ta
- temir yo’l montyor -99 ta
- qurilmalar bo’yicha tamirlovchi navbatchi chilangarlar-81ta
- qurilmalar bo’yicha tamirlovchi navbatchi elektr- chilangarlar-103ta
-
1.2  Konning geologik va kon texnik sharoitlari
Qalmoqqir konining geologik strukturasi cho’kindi, magmatik va metomorfik kon
jinslaridan tashkil topgan. 
Sarg’ish   qumtoshlar   va   kulrang   oxaktoshlar   cho’kindi   jinslar   tarkibiy   qismi
hisoblanadi.   Magmatik   jinslar   tarkibini   kvars-porfir,   granodiorit-porfir,   sionit-
11 porfir va diorit kabi kon jinslari tashkil qiladi. Metomorfik kon jinslari esa, asosan,
ikkilamchi kvarsitlar va marmarlashgan magmatik jinslardan tashkil topgan. 
Kondagi   rudalar   granodiorit   porfirlar   shtokining   egzokontakt   zonasida   yertomir
ko’rinishida   joylashgan   bo’lib,   u   sionitlar   guruhi   jinslari   bilan   alohida   kichik
(nuqtasimon) bo’laklarga ajratilgan.
Ruda   va   kon   jinslari   massivi   bir-biriga   yaqin   (zich)   darzlar   to’ri   bilan   katta   va
kichik bloklarga bo’lingan bo’lib, yoriqlar erigan minerallar bilan to’lgan.
Kon   jinslarining   qattiqlik   koeffitsiyenti   professor   M.M.   Protodyakonov   shkalasi
bo’yicha   6-10   dan   14   gacha   o’zgaradi.   Sulfit   rudalarining   zichligi   2,6÷2,8   t/m 3
,
kon   jinslarining   zichligi   esa   2,4÷2,6   t/m 3
.   Ruda   va   kon   jinslarining   ko’pchish
koeffitsiyenti 1,5 ga teng. 
Qalmoqqir   karyeri   kon   jinslari   portlovchanlik   ko’rsatkichi   bo’yicha,   darzdorlik
darajasini hisobga olgan holda uch kategoriyaga bo’linadi: 
I   –   kategoriya   –   oson   portlaydigan   jinslar   (kuchli   darzdor   siyenitlar,   ikkilamchi
jarayonlar natijasida o’zgargan granodiorit-porfirlar) M.M.Protodyakonov shkalasi
bo’yicha bu jinslarning qattiqlik koeffitsiyenti 6-8 ni tashkil qiladi.  
II   –   kategoriya   o’rtacha   portlovchan   jinslar   (mayda   va   o’rtacha   darzdor   sulfid
rudalar,   ikkilamchi   granodiorit   –   porfirlar,   o’zgargan   siyenitlar   kvarslangan
siyenit-dioritlar,   siyenitlar   va   siyenit-dioritlar   hamda   rudalangan   sulfidlardan
tashkil   topgan   ikkilamchi   kvarsitlar).   Bularning   qattiqlik   koeffitsiyenti   8-12   ga
teng.
III – kategoriya – qiyin portlaydigan jinslar (zichligi  yuqori, siyrak darzlikka ega
bo’lgan yirik blokli ikkilamchi kvarsitlar), qattiqlik koeffitsiyenti 10-14.
Qalmoqqir   koni   Narpay-soy   va   Olmaliqsoy   daryolarining   suv   ayirish   joyiga
joylashgan.   Yer   osti   suvlarining   statistik   satxi   710-660   m   balandlik   belgisiga
to’g’ri keladi. Grunt suvlarining satxi fasllar bo’yicha o’zgaruvchan bo’lib, yozda
pasayadi, bahor va kuzda ko’tariladi. O’zgarish ampletudasi 4-6 m ni tashkil qiladi.
Yer   osti   suvlari   bosimsiz   va   kichik   oqimga   ega   bo’lib,   Narpay-soy   hamda
Olmaliqsoy   daryolari   yuqori   qismiga   joylashgan   darzdor   ruda   zonalari   orqali
sizilib ularga quyiladi.Karyerning +700 m  balandlik belgisidan  pastga  joylashgan
12 jinslar butunlay suvdor bo’lib, undan yuqoriga joylashgan jinslar suvdorlik darajasi
kichik.   Chunki   ularning   suvdorligi,   asosan,   atmosfera   yog’inlari   natijasida   sodir
bo’ladi.   Barcha   yer   osti   suvlari   jinslardagi   yoriqlar   bo’ylab   sizilib,   karyerga   oqib
tushadi. 
Karyer jinslarining umumiy suvdorlik darajasi 65-68% ni tashkil qiladi.
Qalmoqqir   koni   uchta   karyer   bilan   qazib   olinadi:   Konni   ochish,   Sharqiy   va
Markaziy   karyerlar,   amalda   esa   har   uchchala   karyer   bitta   karyer   hisoblanadi.
Ochish va foydali qazilmani qazib olish ishlari hozirgi vaqtda 25 ta pog’onada olib
boriladi.   Ulardan   16   tasining   balandligi   loyiha   bo’yicha   –   15   m,   9   tasiniki   esa   –
22,5 m. Pog’onalarning qiyalik burchagi 70-80 0
.
Portlatilishi   lozim   bo’lgan   kon   jinslari   portlovchanligi   bo’yicha,   yuqorida   qayd
qilingan   uch   kategoriyaga   bo’linadi   va   har   bir   kategoriya   bo’yicha   yil   davomida
portlatiladigan jinslar xajmi quyidagicha: 
I  – kategoriya – 6 mln.m 3
II  – kategoriya – 5 mln.m 3
III  – kategoriya – 5 mln.m 3
   
Transheyalar sharoitida – 1 mln.m 3
.
Karyerda transportli qazish tizimi qo’llanadi va qoplama jinslar tashqi ag’darmaga
tashiladi.   Kon   massasini   tashish   asosan   temir   yo’l   transportida,   qisman   esa
avtotransport   yordamida   amalga   oshiriladi.   Bunda   katta   ilashish   kuchiga   ega
bo’lgan elektrovozlar, yuk ko’tarish qobiliyati 105 tonnali dumpkarlar, 75 va 110
tonnali   BelAZ   rusumli   avtoag’dargichlardan   foydalaniladi.   Qazib   olingan   kon
massasi   dumpkar   va   avtooag’dargichlarga   20  dan   ortiq   EKG-8I,  EKG-5U,   EKG-
12,5, EKG-15 rusumli, cho’mich  xajmi  4 dan 15 m 3
  gacha bo’lgan ekskavatorlar
bilan yuklanadi. 
Skvajinalar SBSH-250 MN-32 rusumli burg’ulash stanoklari bilan burg’ulanadi. 
Portlatish   yordamida   kon   massivini   maydalash   usuli   sifatida   asosan,   vertikal
skvajina   zaryadlari   usuli   qabul   qilingan.   Skvajina   zaryadlarini   portlatish
detonatsiya piligi va elektrik usullarda amalga oshiriladi. 
13 Portlatish   ishlari   –   skvajinalarni   portlovchi   moddalar   bilan   zaryadlash   va   ularni
tiqinlash   ishlari   zaryadlash   mashinalari   yordamida   bajariladi.   Karyerda
qo’llanayotgan   ekskavatorlar   cho’michining   o’lchamlariga   nisbatan   portlatilgan
kon   massasidagi   konditsion   bloklarning   maksimal   o’lchami   1500   mm   dan
oshmasligi   lozim   (MOF   ga   o’rnatilgan   tegirmonning   qabul   qilish   panjarasi
bo’yicha).   Portlatilgan   kon   massasidagi   nokonditsion   (nogobarit)   bo’laklarning
miqdori 1,5-2,0 % ni tashkil qiladi. Nogobaritlarni ikkilamchi maydalash, asosan,
ustquyma   portlovchi   modda   zaryadlari   yordamida   bajariladi.   Qalmoqqir   karyeri
uzluksiz yillik rejimda ishlaydi. Sutkalik ish rejimi  ham  uzluksiz  – 12 soatlik ish
smenada   kon   ishlari   bajariladi.   Portlatish   uchastkasi   5   ish   kunlik   xafta   bo’yicha
uzlukli   rejimda   faoliyat   yuritadi.   Portlatish   ishlari   xaftada   bir   marta   (payshanba
kuni soat  14 00
  – 16 00
  da)  bir  necha gorizontlarda bajariladi. Transheyalar  o’tishda
esa, zarurat tug’ilganda.  
II  bob . Karyer maydonini ochish usuli
Karyer   maydonini   ochish   yer   yuzidan   karyer   ishchi   gorizontlariga   transport
vositalarini yetib borishini, qazib olingan qoplama jinslarni ag’darmalarga, foydali
qazilmalarni   qabul   qilish   punktlariga   (boyitish   fabrikasi   yoki   omborlarga)   tashib
berishni ta’minlaydigan ochiq kon laxmlari orqali amalga oshiriladi.
Qalmoqqir   konini   kon   yonbag’rida   joylashganligi   uni   ochish   sxemasini   tanlab
olishni osonlashtiradi. Tanlab olingan ochish sxemasiga ko’ra karyer maydonining
yuqori  qismi   +660  metr  belgigacha   mustaqil   yarim  transheyalar   joylashgan  temir
yo’l   stansiyalari   bilan   tutashadi.   +805   balandlik   belgisidan   yuqorida   joylashgan
pog’onalardan   qazib   olingan   qoplama   jinslar   avtomobil   transporti   yordamida
karyerning sharqiy bortida joylashgan maxsus avtomobil ag’darmaiga tashiladi. 
+805   m   dan   +640   metr   balandliklar   belgisiga   joylashgan   pog’onalar   “Narpay”
stansiyasi bilan tutashadi, +715 m dan +692 m gacha bo’lgan balandlik belgilarida
joylashgan pog’onalar esa, “Ag’darmanaya” stansiyasi bilan tutashadi. +670 m dan
+640 m gacha balandlik belgilarida joylashgan pog’onalar “668 metr” posti  bilan
14 +625 m balandlik belgisidan pastga joylashgan pog’onalar esa, - “Razvedka” posti
bilan tutashadilar.
“Razvedka” postidan boshlab +335 metr balandlikkacha bo’lgan kon gorizontlari 4
yo’lli  spiral  shaklidagi  temir  yo’l syezdlari  orqali ochilgan. Spiral  syezdlarni  soat
strelkasi   harakati   yo’nalishi   bo’yicha   rivojlantirish   karyerdagi   qabul   qilingan
qazish   tartibini   buzmasdan   uni   cheklanmagan   miqdorda   kengaytirishga   imkon
beradi. +335 m balandlik belgisidan pastda joylashgan pog’onalar ikki yo’lli spiral
syezdlar bilan ochiladi. 
III  BOB .Konni qazib olish tizimi
Qalmoqqir   karyerida   loyiha   bo’yicha   transportli   qazish   tizimi   qabul   qilingan
bo’lib,   qazib   olingan   qoplama   jinslar   transport   vositasida   tashqi   ag’darmaga
tashiladi.   Karyer   ish   fronti   surilishi   parallel,   doimiy   spiral   syezdlarda   esa,
yelpig’ichsimon.   Bunda   pog’ona   yo’llari   syezd   transheyalarida   transport   vositasi
burilishi uch   burilish punktlari hosil qilingan. 
Qalmoqqir   karyer   maydonining   sharqiy   qismida   kengayishi   tufayli   noksimon
shaklga   egadir.   +680   m   balandlik   belgisidan   yuqoridagi   gorizontlar   G   simon
shaklga   ega   bo’lib,   kavjoylarining   surilishi   parallel,   +680   m   dan   pastdagi
gorizontlar P simon shaklga ega. 
Hozirgi vaqtda karyerda 25 ta pog’ona hosil qilingan bo’lib, ulardan 16-17 tasida
doimo   qazish   ishlari   olib   boriladi.   Ishchi   pog’onalarning   balandligi   15-22,5   m   ni
tashkil qiladi. Pog’ona ishchi maydoni minimal kengligi 40-60 m. Ekskavator ish
frontining   uzunligi:   yuqori   gorizontlarda   800-1000   m,   pastki   gorizontlarda   esa
600-800   m.   Karyer   yer   yuzasidan   +670   m   balandlik   belgisigacha   joylashgan
pog’onalar balandligi 22,5 m, bulardan pastdagi  pog’onalar balandligi esa - 15 m
ni   tashkil   qiladi.   Pog’onalar   balandligi   qo’llaniladigan   qazib   yuklash   mashinalari
ishchi parametrlari bo’yicha aniqlangan.
Xozirgi   vaqtda   karyerning   yillik   chuqurlanish   tezligi   5-6   m   ni,   ish   frontining
surilish   tezligi   esa   90-100   m   ni   tashkil   qilmoqda.   Temir   yo’l   transporti   bilan
15 yuklarni   tashishning   o’rtacha   masofasi:   ruda   bo’yicha   10   km,   qoplama   jins
bo’yicha 8 km.
Qazib   olinadigan   kon   massasidagi   har   bir   kategoriyaga   tegishli   kon   jinslari   va
foydali qazilmalarning ulushi quyidagicha:
I – kategoriya – 10%;
II – kategorya – 45%;
III – kategoriya – 45%.
So’ngi   yillarda   “Qalmoqqir”   karyerida   unumdorligi   yuqori   va   ishchi   parametrlari
katta  bo’lgan   EKG-12,5,  EKG-15,  EKG-20  rusumli  ekskavatorlarning  qo’llanishi
natijasida   qoplama   jins   pog’onlarining   balandligi   15   m   dan   22,5   m   gacha,
ekskavator   kirmalarining   eni   18-20   m   dan   28-30   m   gacha   ko’paygan.   Natijada
karyerdagi   pog’onalar   soni   kamayib,   transport   kommunikatsiyalarining   uzunligi
12,5 km ga qisqargan. 
Biroq, 1980-2005 yillar davomida bajarilgan-qazib yuklash ishlarining tahlili shuni
ko’rsatadiki,   bu   davr   ichida   qazib-yuklash   ishlarida   yuqori   unumdorlikka   ega
bo’lgan   ekskavatorlardan   foydalanilgan   bo’lsada,   1   m 3
  ekskavator   cho’michiga
to’g’ri keladigan unumdorlik kamayish ananasiga ega bo’lgan (3.1.-jadval).
3. 1 . -jadval
Yillar 1   m 3
  cho’mich
xajmiga   to’g’ri
keladigan
unumdorlik, t/m 3 Yillar 1 m 3
 cho’mich xajmiga
to’g’ri   keladigan
unumdorlik, t/m 3
1 2 3 4
1980 160,9 1997 76,8
1983 128,9 1998 73,3
1985 140,8 1999 88,7
1987 142,0 2000 78,6
1989 142,2 2001 86,9
16 1991 98,6 2002 76,8
1993 110,5 2003 85,5
1995 83,6 2004 92,5
1996 94,8 2005 96.6
Bizning fikrimizcha bunday holatning asosiy sababi, cho’mich hajmi katta bo’lgan
ekskavatorlarni   qo’llanishiga   qaramay   ekskavator   birligiga   to’g’ri   keladigan
unumdorlikning   avvalgi   darajasida   qolganligidir.   Chunki   “Qalmoqqir”   karyeri
sharoitida ekskavator unumdorligiga qator omillar ta’sir etadi, ulardan asosiylari: 
foydali qazilma pog’onalarida rudani navlar bo’yicha saralab qazib olib, transport
vositalariga yuklash; 
foydali qazilmani karyer chuqur gorizontlarida joylashganligi tufayli qazib olingan
rudani   yuqori   gorizontda   (kapital   transheyada)   joylashgan   qayta   yuklash
punktigacha tashib chiqish; 
avtomobil va temir yo’l transporti sostavlarining turli sabablarga ko’ra o’z vaqtida
yuklash punktlariga (ekskavator kavjoylariga) yetkazib berilmasligi.
Karyerdagi   qazib-yuklash   ishlarining   samaradorligini   oshirish   va   yuqorida
keltirilgan   kamchiliklarni   bartaraf   qilish   ko’p   jixatdan   karyerda   siklli   potok   va
potok texnologiyalarini qo’llashni taqazo etadi.
Xozirgi   vaqtda   “Qalmoqqir”   karyerida   qazib   olingan   qoplama   jins   va   rudalarni
qabul   qilish   punktlariga   yetkazib   berishda   temir   yo’l   va   avtomobil   transporti
qo’llanadi. Qoplama jins va rudalarni tashish elektrlashtirilgan temir yo’l transporti
yordamida amalga oshiriladi. Ilashish og’irligi (ssepnoy ves) 360 t bo’lgan PE-2m
rusumli elektrovozlarning har biriga yuk ko’tarish qobiliyati 105 t VS-105 rusumli
dumkarlardan   12   tasi   tirkalgan   lokomotiv   sostavlar   qoplama   jinslarni
ag’darmalarga,   rudalarni   esa   boyitish   fabrikasiga   tashib   beradi.   Lokamativ
sostavlar karyerda ochiq siklda, ya’ni muayyan ekskavatorga bog’lanmagan xolda
ishlaydi.   Har   bir   ishchi   gorizontga   alohida   temir   yo’l   joylashtirilgan   bo’lib,   u
gorizontdan   faqat   bitta   chiqish   yo’liga   ega.   Karyer   temir   yo’l   transportining
umumiy   uzunligi   60   km   ga   yaqin   bo’lib,   undan   45   km   karyer   ichida,   15   km   esa
17 ag’darmalarda joylashgan. Temir yo’l bilan yuk tashishning o’rtacha uzunligi: ruda
bo’yicha – 12,7 km, qoplama jins bo’yicha – 7,2 km. 
Qoplama   jinslar   ikki   gurux   ag’darmaga   joylashtiriladi:   Narpaysoy   va   olmaliqsoy
ag’darma   guruhlariga.   Narpay   ag’darmai   karyerdan   8   km,   Olmaliq
ag’darmai   esa,   6-10   km   masofada   joylashgan.   Karyer   bilan   boyitish   fabrikasi
o’rtasidagi masofa esa 8,6 km ni tashkil qiladi. 
Yuqori   gorizotlardan   (+782   m   va   undan   baland)   qazib   olingan   qoplama   jinslar
qayta yuklash uzellariga avtomobil transporti yordamida tashiladi. Karyerda har bir
smenada   8-10   ta   yuk   ko’tarish   qobiliyati   130   t   “BelAZ”   75313   rusumli
avtomobillar   ishlaydi.   Avtomobil   ag’darmaigacha   bo’lgan   o’rtacha   tashish
masofasi 1,6 km, qayta yuklash uzeligacha bo’lgan o’rtacha tashish masofasi esa,
3,3 km ni tashkil qiladi. 
2007-2012   yillarda   karyerning   o’rtacha   yillik   yuk   aylanmasi   30-35   mln.m 3
  ni
tashkil qilgan, undan 20-26 mln.m 3
 rudaga, 10-12 mln.m 3  
qoplama jinslarga to’g’ri
keladi .
Narpay   ag’darmalar   guruhi   karyer   shimoliy-sharqiy   bortidan   8   km   masofada
joylashgan bo’lib, to’rtta ag’darma tupikidan tashkil topgan. Uchta ag’darma tupiki
+740   m   balandlik   belgisiga,   to’rtinchisi   esa   undan   30   m   balandga   -   +770   m
balandlik   belgisiga   joylashgan.   Narpay   ag’darmalarining   yillik   yuk   qabul   qilish
imkoniyati   3400-3500   ming   m 3
  ga   teng   bo’lib,   unda   har   bir   temir   yo’l   tupigida
bitta EKG-8I, jami 4 ta ekskavator ishlaydi.
Olmaliq  ag’darmalar   guruhi  karyer   g’arbiy  bortidan  10  km   masofada  joylashgan.
Bu guruhda ham 4 ta temir yo’l tupigi faoliyat ko’rsatadi. Har bir tupikda bittadan,
jami 4 ta EKG-8I ekskavatori ishlaydi. Uchta ag’darma tupigi +655, to’rinchisi esa
+710 m balandlik belgisiga joylashgan.
IV  bob  . Kon massasini qazib olishning texnologi k  jarayonlari
4 .1. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash
18 Maydalangan   kon   jinslarining   maydalanish   sifati   bo’lakdorlik   va   bo’laklar
o’rtasidagi bog’liqlik bilan tavsiflanadi.
Maydalangan   kon   jinslarining   bo’lakdorligi   yuqori   darajadagi   aniqlikda   bo’laklar
o’rtacha o’lchami (d
sr ) bilan baholanishi mumkin.
Maydalangan kon jinslari bo’lakdorlik bo’yicha besh kategoriyaga bo’linadi.
1.Juda   maydalangan   kon   jinslari   -   d
sr <10   sm   (eng   yirik   bo’laklarning   o’lchami
40÷60 sm);
2.Mayda   maydalangan   kon   jinslari   -   d
sr = 15÷25   sm   (eng   yirik   bo’laklarning
o’lchami 60÷100 sm);
3.O’rtacha  maydalangan  jinslar  -   d
sr =25÷35 sm   (eng yirik bo’laklarning  o’lchami
100÷140 sm);
4.Yirik maydalangan kon jinslari - d
sr =40÷60 sm (eng yirik bo’laklarning o’lchami
150÷200 sm);
5.Juda   yirik   maydalangan   kon   jinslari   -   d
sr =70÷90   sm   (eng   yirik   bo’laklarning
o’lchami 250÷300 sm).
Portlatilgan   jinslar   uyumidagi   o’lchamlari   qazish   texnologiyasi   bo’yicha
belgilangan   o’lchamlardan   katta   bo’lgan   kon   jinslari   bo’laklari   nogabaritlar   deb
ataladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalanadi.
Kon   jinslarining   buzilishga   bo’lgan   qarshiligini   baholash   uchun   akad.   Rjevskiy
V.V.  kon   jinslari   buzilish   qiyinligi   ko’rsatgichini   tavsiya   etgan  va   bu   ko’rsatgich
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
Y
q =5·10 -8
 (G
siq +G
sur +G
cho’z ) k
dar +5·10 -5
· γ    ( 4 .1 . )
Bunda: K
tr  kon jinslarining darzdorlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsiyent;
γ  – kon jinslarining tabiiy holatdagi zichligi, g/sm 3
;
G
siq   ,G
sur   ,G
cho’z -   mos   holda   kon   jinslarining   siqilishga,   surilishga   va   cho’zilishga
ko’rsatadigan nisbiy qarshiligi, Pa.
Kon jinslari  buzilish qiyinlig4i  ko’rsatgichi  bo’yicha besh  sinfga bo’linib, har bir
o’z navbatida besh kategoriyadan tashkil topadi.
19 I   –   sinf.   Yarim   qoyasimon,   pishiq   va   bo’laklari   o’zaro   bog’liq   bo’lgan   1÷5
kategoriyalarni tashkil etuvchi yumshoq kon jinslari (Y
q =1÷5);
II   –   sinf.   6÷10   kategoriyalarni   tashkil   qiluvchi   oson   buziladigan   qoyasimon   kon
jinslari (Y
q =5,1÷10);
III   –   sinf.   o’rtacha   qiyinlikda   buziladigan   qoyasimon   kon   jinslari   bo’lib,   11÷15
kategoriyalarni tashkil qiladi (Y
q =10,1÷15);
IV – sinf. 16÷20 kategoriyalarga mansub bo’lgan qiyin buziladigan qoyasimon kon
jinslari (P
bq =15,1÷20);
V – sinf. 21÷25 kategoriyalarni tashkil qiluvchi juda qiyin buziladigan qoyasimon
kon jinslari (Y
q =20,1÷25).
Buzilish   qiyinligi   ko’rsatgichi   Y
q >25   bo’lgan   kon   jinslari   konchilik   amaliyotida
juda kam uchraydi.
Kon jinslarini   qazishga  tayyorlash  keyingi  jarayonlarni  (kon massasini  qazib  olib
transport   vositalariga   yuklash,   qabul   punktlariga   tashish,   ag’darma   hosil   qilish,
qayta   ishlash   va   boshqalar)   bajarish   uchun   qulay   sharoit   va   texnologik
imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash turli usullarda bajarilishi mumkin.
O’zbekiston   polimetall   konlarini   ochiq   usulda   qazib   olishda   burg’ulab-portlatish
usuli  qattiq qoyasimon  kon jinslarini  qazishga  tayyorlashda  keng qo’llaniladi. Bu
usulda   qazishga   tayyorlangan   kon   jinsi   bo’laklarining   chiziq   bo’yicha   maksimal
o’lchami qazib-yuklash va tashish vositalarining parametrlariga mos kelishi zarur.
Portlatilgan   kon   jinsi   bo’laklarining   maksimal   o’lchami   quyidagi   qiymatlarda
bo’lishi talab etiladi:
- bir cho’michli ekskavatorlar uchun: l
max ≤(0,7÷0,8) (q) 1/3
;
- avtomobil va temir yo’l transporti uchun: l
max ≤0,5  (Q) 1/3
;
- konveyer transporti uchun l
max ≤0,5 B
l -0,1;
- maydalash uskunasi uchun l
max ≤0,75 B
q .
bunda:  q  – ekskavator cho’michining sig’imi, m 3
;
Q -avtoag’dargich yoki dumpkar (vagon) kuzovi sig’imi, m 3
;
B
l  – konveyer lentasining kengligi, m;
20 B
q  – maydalagich qabul qilish panjarasi pastki qismining kengligi, m.
Yuqorida keltirilgan (talab etiladigan) o’lchamlamlardan katta bo’lgan kon jinslari
bo’laklari nogabarit deyiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo’ladi.
Portlatish usulida kon jinslarini massivdan ajratib olganda maydalangan jinslarning
yoyilmasi   uyumsimon   shaklga   ega   bo’lishi   va   undagi   nogabaritlar   soni   minimal
hamda kon jinsi bo’laklarining maydalanish darajasi bir tekis bo’lishi shart.
Portlatilgan   kon   jinsining   hajmi   katta   bo’lib,   qazib-yuklash   mashinasining
uzluksiz,   xavfsiz   va   yuqori   texnik-iqtisodiy   ko’rsatgichlar   bilan   ishlashini
ta’minlashi talab etiladi.
Yuqoridagi   talablar   va   kondagi   jinslarning   xossalaridan   kelib   chiqqan   holda
Qalmoqqir karyerida barcha kon jinslari burg’ulash va portlatish ishlari yordamida
qazib   olishga   tayyorlanadi.   Bugungi   kunda   karyerda   jami   18   dona   SBSH-250
rusumidagi   burg’ulash   stanogi   mavjud   bo’lib,   ular   yordamida   kon   jinslari
massivida   diametri   250   mm   bo’lgan   skvajinalar   burg’ulanadi.   Burg’ulash
ishlarining yillik ish hajmi qariyib 500000 pog.m. bo’lib, bir oyda o’rtacha 42000
pog.m. burg’ulash ishlari bajariladi. Bunda burg’ulanadigan skvajinalar chuqurligi
pog’ona balandligiga bog’liq bo’lib, quyidagilarni tashkil etadi: balandligi 22,5 m
bo’lgan pog’onalarda 28 m va balandligi 15 m bo’lgan pog’onada 18 m.
Bunda   70%   ga   yaqin   skvajinalar   suvli   gorizontlarda   burg’ulanadi.   Quruq
skvajinalarni burg’ulashda suv-havo aralashmasi skvajinaga berib turilishi hisobiga
burg’ulash   ishlari   natijasida   hosil   bo’ladigan   changlar   karyer   atmosferasini
ifloslantirmasligi ta’minlanadi.
Burg’ulash   uskunalariga   texnik   suvni   tashish   uchun   karyerda   KRAZ   rusumli   har
birining sig’imi 10 m 3
  bo’lgan 2 ta suv tashish mashinasi qo’llaniladi. Ular texnik
suvni  rudnik  suv  chiqarish  joyidan  olib  kelib  burg’ulash  uskunalariga  bo’shatadi.
Ushbu   ishlar   kunduz   kuni   amalga   oshiriladi.   Yana   shuni   ham   alohida   ta’kidlash
kerakki karyerda burg’ulash ishlari faqatgina kunduzi, dam olish kunlarisiz 1 ta 12
soatlik smenada amalga oshiriladi, ya’ni smena ertalab 07 00
  dan kechki 19 00
  gacha
davom   etadi.har   bir   burg’ulsh   uskunasida   mashinist   va   mashinist   yordamchisi
21 ishlaydi.   Yil   davomida   bo’ladigan   bayram   kunlarida   (9   ta   bayram)   burg’ulash
ishlari amalga oshirilmaydi. 
Burg’ulash snaryadi har birining uzunligi 8 m va diametri 243 mm dan bo’lgan 4 ta
burg’ulash   shtangasidan   iborat.   Bugungi   kunda   “Volgaburmash”   firmasi
tomonidan ishlab chiqarilgan dolotalardan foydalanilmoqda. Bitta dolotaning narxi
870 AQSH dollari bo’lib, bitta dolota yordamida o’rtacha 750 m burg’ulash ishlari
olib boriladi.
Portlatish   ishlari   “Olmaliq   K MK”   AJ   ning   portlatish   ishlarini   olib   boruvchi
uchastkasi   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Portlatish   vositalari   karyer   maydonidan
25 km masofada joylashgan portlovchi moddalar tayyorlash zavodida tayyorlanadi.
Portlatish ishlari har haftaning payshanba kunlari soat 14 00
  dan 16 00
  gacha amalga
oshiriladi.   Skvajinalarni   zaryadlash   ishlari   haftaning   dushanba-payshanba   kunlari
olib   boriladi.   Zaryadlangan   seriyalar   portlatish   kunigacha   maxsus   qo’riqlash
bo’limi tomonidan qo’riqlanadi. 
Karyerdagi kon jinslari portlash darajasi bo’yicha 3 ta toifaga bo’lingan:
1-toifa: yengil portlovchi
2-toifa: o’rtacha portlovchi
3-toifa: qiyin portlovchi
Kon jinslari toifalarining foiz miqdori quyidagicha:
1-toifa: 10%
2-toifa: 45%
3-toifa: 45%
Bugungi   kunda   burg’ulanayotgan   skvajinalarning   suvlilik   darajasi   quyidagicha:
quruq skvajinalar - 30 %, suvli skvajinalar – 70%. Karyer maydoni chuqurligining
ortishi   bilan   parallel   ravishda   skvajinalarning   suvlilik   darajasi   ortib   boradi   va
pastki gorizontlarda ushbu ko’rsatgich 90-95% gacha yetadi. 
Portlovchi moddaning solishtirma sarfi 1 m 3
 kon jinsi uchun 0.3 kg dan 0,63-0,7 kg
gacha   ko’rsatgichni   tashkil   etadi.   Portlovchi   moddaning   o’rtacha   sarfi   quruq
skvajina zaryadlarida 0,72 kg/m 3
  va suvli skvajina zaryadlari uchun 0,76 kg/m 3
  ni
tashkil qiladi. 
22 Kon   jinslari   portlash   darajasi   bo’yicha   toifalariga   bog’liq   holda   skvajina   to’rlari
har xil qiymatlarni tashkil etadi: 1-toifa kon jinslari uchun 9,5x9,5 m; 2-toifa kon
jinslari   uchun   8,5x8m   va   3-toifa   kon   jinslari   uchun   7x6,5m   ni   tashkil   qiladi.   1
pog.m. skvajinaning portlovchi modda bo’yicha sig’imi 44 kg, skvajinadagi zaryad
uzunligi   11-12m,   zaboyka   uzunligi   5-7   m   bo’lib,   1   pog.m.   skvajina   zaryadi
portlashidan hosil bo’ladigan kon jinslari hajmi 53-56 m 3
 ni tashkil qiladi.
Trashneyalarni   o’tishda   skvajinalar   to’ri   2-toifa   kon   jinslari   uchun   6,5x6   m   ni
tashkil  qilib,  portlovchi  modda   solishtirma  sarfi   0,65  kg/m 3
  va  1  pog.m.  skvajina
portlashidan hosil bo’ladigan kon jinslari hajmi 33-40 m 3
 ni tashkil etadi.
Karyerda emulgit-30.50.60 rusumli portlovchi moddalar qo’llaniladi.
Emulsiyani ishlab chiqarish uchun quyidagi komponentlardan foydalaniladi:
Selitra eritmasi -89,5%;
Dizel yoqilg’isi-5,2%;
Olein kislotasi-3,7%;
Suvli ammiak-1,6%;
Oynali mikrosferalar-2%.
Oynali   mikrosferalardan   boshqa   yuqorida   sanab   o’tilgan   barcha   komponentlar
O’zbekistonda   ishlab   chiqariladi.   Emulsiyani   tayyorlash   jarayoni   to’liq
avtomatlashtirilgan bo’lib, bu jarayon zavoddagi maxsus modul uskunasida amalga
oshiriladi. Emulsiya pastaga o’xshash suyuq konsistensiya bo’lib, u zarba va yonib
ketishga xavfsiz. 
Emulsiyali portlovchi modda bu ANFO va emulsiyaning aralashmasidir. ANFO –
bu  94%  granullangan  ammiakli  selitra  va   4%  dizel  yoqilg’isining  aralashmasidir.
Ushbu   komponentlarni   aralashtirish   zavoddagi   statsionar   joylashgan   uskuna
yordamida yoki zaryadlash mashinasida amalga oshiriladi. 
Emulsiyali   portlovchi   modda   xavfsizligi,   arzonligi,  suvga   chidamliligi   va  saqlash
muddati uzoqligi bilan boshqa portlovchi moddalardan ajralib turadi. 
Jahon tajribasidan kelib chiqqan holda 1994 yilning avgust oyida “Olmaliq TMK”
AJ   rahbariyati   emulsiyali   portlovchi   moddani   ishlab   chiqaruvchi   zavodni   qurish
to’g’risida   qaror   qabul   qiladi   va   1997   yili   qurib   bitkaziladi   va   shu   yili   avgust
23 oyidan kombinat yangi turdagi emulsiyali portlovchi modda bilan portlatish ishlari
olib   borishni   boshlaydi.   Zavodning   portlovchi   modda   ishlab   chiqarish   bo’yicha
yillik   quvvati   40000   tonnani   tashkil   qiladi.   Zavodni   qurish   va   uskunalarni   sotib
olishga jami 5 092 000 AQSH dollari sarflangan.
  Qalmoqqir  karyeri   bo’yicha   2021  yil  uchun   30  mln.  m 3
  kon  jinsini   qazish-
yuklash ishlariga portlatib tayyorlash rejalashtirilgan bo’lib, shundan 1,623 mln.m 3
kon jinsini transheyali sharoitlarda portlatilish ko’zda tutilgan. 
Bir haftada portlatiladigan kon jinslari hajmi quyidagini tashkil qiladi:
pog’onalar bo’yicha:
V
t.j. =31269000/52= 601326,9  m 3
bunda: 52- bir yildagi haftalar soni;
transheyalar bo’yicha:
V
t.j. =10000000/52=192307.7 m 3
Ma’lumki, Qalmoqqir karyerida pog’onalar balandligi yuqori gorizontlarda 22,5 m
va   quyi   gorizontlarda   15   m   ni   tashkil   etadi,   ya’ni   karyerda   ish   olib   borilayotgan
jami pog’onalar 60% uning balandligi 15 m va qolgan 40% pog’onalar balandligi
22,5 m dir.
Yuqoridagilardan   foydalanib,   balandligi   15   va   22,5   m   bo’lgan   pog’onalarda   1
haftada portlatiladigan kon jinsi hajmini quyidagicha aniqlash mumkin:
22,5 m li pog’onalarda:
V
t.j. = 601326,9·0,4= 1503317,3  m 3
15 m li pog’onalarda :
V
t.j. = 601326,9
·0,6=1002211,5 m 3
24 Kerakli hajmdagi kon massasi hajmini portlatish uchun olib boriladigan portlatish
seriyasi quyidagini tashkil qiladi:
balandligi 22.5 m bo’lgan pog’onalarda – 6 ta seriya;
balandligi 15 m bo’lgan pog’onalarda – 15 ta seriya;
transheyali sharoitlarda – 1 ta seri ya .
Berilgan hajmdagi (ya’ni   31269000   m 3
) kon jinslarini portlatish uchun bir haftada
jami 22 ta seriyani portlatish talab etiladi. 
Agarda  1   pog.m.  skvajina   portlatilganda   o’rtacha   56  m 3
  kon   jinsi   maydalanishini
hisobga   olsak   balandligi   22,5   m   bo’lgan   pog’onada   bitta   skvajinadan   1568
m 3
  ,balandligi   15   m   bo’lgan   pog’onada   kon   jinsi   chiqishini1008   m 3
  aniqlash
mumkin.
Yuqoridagi   ma’lumotlardan   foydalanib   barcha   seriyalardagi   skvajinalar   sonini
quyidagicha aniqlash mumkin:
balandligi 22,5 m pog’onalarda
N
skv = 1503317 /1568= 958  ta yoki bitta seriyada o’rtacha  159  ta skvajina;
balandligi 15 m pog’onalarda
N
skv = 1002211 /1008= 994  ta yoki bitta seriyada o’rtacha  66  ta skvajina
Transheya  o’tishda  1 ta  skvajinadan  chiqadigan  kon  jinslari  hajmi   o’rtacha  151,3
m 3
 (yoki 1 pog.m. skvajinadan 22,5 m 3
) ekanligini hisobga olgan holda transheyali
sharoitlarda   bitta   seriyada   portlatiladigan   skvajinalar   sonini   quyidagicha   aniqlash
mumkin:
N
skv =22826/151,3=151 ta skvajina.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Qalmoqqir karyerida bir haftada o’rtacha 643
ta   skvajina   portlatiladi.   Endi   shu   skvajinalarni   zaryadlashga   sarflanadigan
portlovchi modda sarfini hisoblaymiz.
Karyerda portlovchi moddaning solishtirma sarfi suvli skvajinalarda o’rtacha 0,76
kg/m 3
 va quruq skvajinalarda 0,72 kg/m 3
 ni tashkil etishi va skvajinalarning 70% i
25 suvli   skvajinalar   ekanligini   hisobga   olib   portlovchi   modda   sarfini   quyidagicha
hisoblash mumkin:
Balandligi   22,5m   bo’lgan   skvajinaga   esa   0,72*1568=1129kg   portlovchi   modda
sarflanadi.  Balandligi  15  m  bo’lgan  skvajinaga   esa  0,76*1008=766  kg  portlovchi
modda   sarflanadi.Transheyali   sharoitlarda   bitta   skvajinaga   o’rtacha
0,72*151,3=109 kg portlovchi modda zaryadlanadi.
Endi bitta seriyaga sarflanadigan portlovchi modda sarfini aniqlaymiz:
Balandligi 22,5 m bo’lgan pog’ona uchun:
Q
ser =25·1129=28225 kg.
Balandligi 15 m bo’lgan pog’ona uchun:
Q
ser =23
·766=17618 kg.
Transheya o’tishda Q
ser =151	
·109=16459 kg
yoki,   bir   haftada   jami   15	
·17618+6	·28225+151	·109=212079   kg   portlovchi   modda
sarflanadi. Bir yilda bu ko’rsatgich 11028.1 ming tonnani tashkil qiladi.
Endi   quyida   Qalmoqqir   karyerida   portlatish   tarmog’ini   montaj   qilish   ishlarini
ko’rib chiqamiz.
Qalmoqqir   karyerida   portlatish   tarmog’i   sxemasini   hisoblash   quyidagi   tartibda
amalga oshiriladi.
Kon   massasining   talab   etilgan   maydalanish   darajasiga   erishish   uchun   portlatish
ishlari loyihasiga ko’ra qisqa sekinlatilgan portlatishdan foydalaniladi.
Skvajina   zaryadlarini   qisqa   sekinlatilgan   portlatish   amalga   oshirishda   “Nonel”
noelektrik   tizimi   bilan   birgalikda   birdaniga   portlovchi   ED-8-E   va   ED-8-J   elektr
detonatorlari   yoki   qisqa   sekinlatilgan   EDKZ-PKM-15   va   EDKZ-P-25   elektr
detonatorlaridan foydalaniladi. 
Portlatish   tarmog’ini   montaj   qilish   ishlari   amaldagi   xavfsizlik   qoidalari   va
yo’riqnomaga   asosan   skvajinaga   zaryadni   joylashtirib   bo’lgandan   so’ng   amalga
26 oshiriladi.   Loyihaga   muvofiq   portlatish   tarmog’ini   montaj   qilish   “Nonel”
noelektrik   tizimi   (asosiy   variant)   yordamida   va   elektr   portlatish   tarmog’ida   esa
DSH ning skvajina ichidan yer yuziga chiqib turgan qismini EDKZ-PKM-15 yoki
EDKZ-P-25 qisqa sekinlatilgan elektr detonatorlarga ulash amalga oshiriladi.
Bunda sekinlatish vaqti ( t
z ) o’rtacha 33,4 ms ni tashkil  qiladi. Shuningdek baland
pog’onalarni (22,5 m) portlatishda ushbu ko’rsatgich 67÷176 ms gacha o’zgaradi.
Magistral o’tkazgichning uzunligi zahirasi bilan 250 m ni tashkil qiladi.
Elektr   usulida   portlatish   ishlarini   amalga   oshirishda   montaj   qilingan   elektr
tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagicha hisoblanadi:
R
um =R
m +nR
ED , Om
bunda: R
m  – magistral o’tkazgichning qarshiligi, Om;
  n –  bitta seriyadagi ED lar soni, dona;
R
ED   –   ED   ning   qarshiligi   bo’lib,   hisoblash   ishlarida   R
ED   =3   Om   ga   teng   qilib
olinadi.
R
m =P*(L/S)=0.0175*(250/0.75)=5.8 Om
bunda: P – misdan tayyorlangan o’tkazgichning elektr qarshiligi, Om;
 L – o’tkazgich uzunligi, m;
  S – o’tkazgichning ko’ndalang kesim yuzasi, mm 2
.
U holda elektr tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi: 
R
um =5.8+90*3=275 Om
KPM-1A   portlatish   mashinkasi   uchun   elektr   detonatorlarni   ketma-ket   ulashdagi
elektr tarmog’ining nominal qarshiligi 300 Om va KPM-ZU1 mashinkasi uchun bu
ko’rsatgich   600   Om   ga   teng.   Amaliyot   ishlari   ko’rsatishicha   bitta   portlatish
27 mashinkasi   yordamida   90   tagacha   skvajina   zaryadini   bitta   seriyada   portlatish
mumkin. 
Biz hisoblash ishlarini Qalmoqqir karyeri sharoitida mustahkamlik darajasini
inobatga   olgan   holda   ko’rib   chiqayotganligimiz   uchun   asosan   SBSH   rusumli
stanoklardan foydalanamiz va ularning bizga maqul bo’lgan turini tanlaymiz. 
  Kon   jinslarining   burg’ulanuvchanligi   burg’ulash   usuli,   burg’ulash
asbobi   konstruksiyasi   va   kon   jinsi   buzilishiga   tasir   qiluvchi   omillarga   bog’liq.
Akademik V.V. Rejevskiy kon jinslarining burg’ulanuvchanligi bo’yicha 
(   faqatgina   tog’   jinslari   xususiyatlariga   bog’liq   xolda   )   mexanik   burg’ulashdagi
ko’rsatkichi   bo’yicha   tog’   jinslarini   ajratgan.   Unga   muvofiq   burg’ulanuvchanlik
ko’rsatkichi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Y
q  = 7 ¿10−8 ( G
siq  +G
sur ) + 7 	¿10−5 γ
bunda, G
sq   – tog’ jinsining bir o’q bo’yicha siqilishga chidamlilik chegarasi, MPa;
G
sur  - tog’ jinsining siljishga bo’lgan qarshilik chegarasi, MPa;
γ  –  tog’ jinsining zichligi, t/m 3
.
Burg’ulanuvchanlik ko’rsatkichi bo’yicha tog’ jinslari 5 ta sinfga bo’linadi. Har bir
sinf tarkibiga 5 turkum (kategoriya) kiradi .
I  - sinf – yengil burg’ulanuvchi jinslar, 1dan – 5 kategoriyagacha:( P
b   = 1	
¿  5 )
II   -   sinf   –   o’rtacha   qiyinchilikda   burg’ulanuvchi   jinslar,   6   dan   –   10
kategoriyagacha: ( P
b   =  5, 1	
¿   10) 
III - sinf –   qiyin burg’ulanuvchi jinslar, 11 dan – 15 kategoriyagacha: ( P
b   =  10,1 	
¿
15) 
IV -   sinf –   juda qiyin burg’ulanuvchi jinslar, 16 dan – 20   kategoriyagacha:   ( P
b   =
15,1 	
¿   20) 
V   sinf   –   haddan   tashqari   qiyin   burg’ulanuvchi   jinslar,   P
b  	
¿   25   ko’rsatkichga   ega
bo’lgan tog’ jinslari kategoriyadan tashqari jinslar deyilib bunday jinslar kamdan –
kam   uchraydi.   Qalmoqqir   konidagi   tog’   jinslari   burg’ulanuvchanlik   darajasi
28 bo’yicha o’rtacha qiyinlikda burg’ulanuvchi va qiyin burg’ulanuvchi jinslar sinfiga
kiradi. 
Portlatish   skvajinlarini   burg’ulash   uchun   skvajin   koviga   buzuvchi   kuchlanish
ta’siri bo’yicha 3 ta guruhdagi stanoklardan foydalaniladi.
1–guruxga,   skvajina   koviga   mexanik   ta’sir   qiluvchi   burg’ulash   stanoklari   kiradi.
Ushbu guruhga quyidagi burg’ulash stanoklari turlari kiradi:
СБР ( qirquvchi karonka bilan aylanib burg’ulovchi stanok);
СБШ ( sharoshkali dolota bilan aylanib burg’ulovchi stanok);
СБУ ( zarb - arqonli burg’ulash stanogi);
2–guruhga,   skvajina koviga termik, gidravlik yoki portlatish orqali ta’sir qiluvchi
burg’ulash   stanoklari   kiradi.   Ushbu   guruhdan   karyerlarda   faqatgina   olovli
burg’ulash stanoklari (СБО) qo’llaniladi.
29 3–guruhiga,   esa   skvajin   koviga   mexanik   va   termik   tasir   qilishni   birgalikda   olib
boruvchi   burg’ulash   stanoklari   keng   qo’llaniladi.   So’nggi   yillarda   ochiq   kon
ishlarida SBSH burg’ulash stanoklarini qo’llash ommaviylashmoqda.  
4.1-rasm.  СБШ  250-32 rusumli burg’ilash stanoki.
Biz   Qalmoqqir   karyeri   sharoitida   СБШ   -250MN   32   burg’ulash   stanogi   karyer
bo’yicha yillik unumdorlikni taminlash uchun zarur bo’ladigan sonini aniqlaymiz.
Buning   uchun   dastlab   burg’ulash   stanoklarining   ish   unumdorligini   aniqlanishi
30 talab   etiladi.   Burg’ulash   stanogi   unumdorligini   hisoblash   formulasi   quyida
keltirilgan.
Burg’ulash   stanogining   smenalik   unumdorligini   aniqlash   quyidagi   formula   orqali
amalga oshiriladi.
P
b.sm  =  Тсм	
То+Тв · K
i.b
bunda, T
sm   –  smena davomiyligi, (12soat) ;
T
o   va   T
v   –   1m   skvajinani   burg’ulash   uchun   bajariladigan   asosiy   va   yordamchi
operatsiyalar davomiyligi, soat;
K
i.b   - bir smenadagi ish vaqtidan foydalanish koeffitsenti bo’lib, u СБШ -250 MN
stanogi uchun quyidagicha topiladi: 
K i.b  = 	
¿	¿	¿	¿
bunda,   T  
n.z   ,   T
r ,   T  
v.p   –   mos   xolda   smena   davomida   stanokning   tayyorlovchi
yakunlovchi operatsiyalarni bajarish, tanaffuslar va rejadan tashqari to’xtab qolish
vaqtlari; 
T
n.z  va T
r  – karyerlarda ish sharoitidan kelib chiqqan xolda birgalikda 0,2 ÷ 1 soatni
tashkil etadi;
T  
n.3  +  T
r   = 0,5 ÷ 1,5 soat;
T 
v.p  – karyerlarda 1	
¿ 1,5 soat chegarada bo’ladi.
T
o  – asosiy operatsiyalar davomiyligi quyidagicha aniqlanadi:
СБШ -250 MN 32 stanogi uchun:
T
o  = 	
1
νб
=	1
12	=0.08  soat;
31 bunda,   V  
b   –   burg’ulash   stanogining   texnik   tezligi   (har   bir   turdagi   stanok   uchun
hisoblash yoki xronametrik usulda aniqlanadi). 
Hisoblash ishlarida V  
b   ning qiymatini quyidagi   4 .1-jadvaldan foydalanib aniqlash
mumkin:
  4 .1.-jadval
T
v   –   qiymati   xronametraj   kuzatishlar   asosida   aniqlanadi.   Hisoblash   ishlarida   T
v
ning qiymatini СБШ 250 MN 32 stanoklari uchun 2 – 5 min deb olinadi.
U   holda   burg’ulash   stanogining   smenalik   ish   unumdorligi   SBSH-250   MN   32
stanogi uchun quyidagicha aniqlanadi:
P b.sm  = Тсм	
То+Тв
⋅Kи.б.=12
0,08	+0,08	⋅0,91	≈68	м/смена
Burg’ulash stanogining yillik ish unumdorligi quyidagicha hisoblanadi:
P
b.y  = P
b.sm  n
sm.  N;
32Burg’ulash stanoki V
b  ko’rsatgichi Tenik   burg’ulash   tezligi
m/ch
SBSH-250 MN 8-10
10-12
12-14
14-16 14-15
11-12
9-10
6-7
SBSH-320 8-10
10-12
12-14
14-16 15-16
12-13
10-11
7-8 bunda, n
sm  - 1 sutkadagi ish smenalar soni ( Qalmoqqir kar y erida n
sm  = 1);
N = 280¿ 290 kun – bitta burg’ulash stanogining 1 yildagi ish kunlar soni. 
U   holda   СБШ   -250   MN   32   stanogining   yillik   ish   unumdorligi   quyidagicha
aniqlanadi:
P
b.y  = P
b.sm  n
sm.  N=68	
·1·280=19176 m/yil
Burg’ulash  stanoklarining ishchi  soni  burg’ulab portlatilishi  talab etilayotgan kon
massasi hajmiga bog’liq holda rudalar uchun quyidagicha aniqlanadi:
N 
b.r .= 	
νк.м	
Пб.й.⋅qк.м ;
bunda, V
k.m  – 1 yilda qazib olinishi kerak bo’lgan kon massasi hajmi (m 3
/yil); 
q
k.m –  1 m skvajinani portlatganda hosil bo’ladigan kon massasining hajmi bo’lib m 3
,  u  quyidagicha  aniqlanadi  (dastlab   hisoblash   ishlarini   pog’ona  balandligi  22.5  m
bo’lganda SBSH-250 MN 32 stanogi uchun amalga oshiramiz):
q
k.m  = 	
[W	+b(nр−	1)]hуа	
nP⋅LC	
=	(10	+8)⋅22	,5⋅8	
2⋅25	,5	≈	63 m 3
bunda, W – ustupning tag qismi  bo’yicha qarshilik chizig’i  bo’lib, u quyidagicha
aniqlanadi:
W =(35÷40) d
c =40	
·0,25=10m
d
c  – skvajina diametri  bo’lib, 250 mm yoki 0.25 m ga teng; 
b- skvajina qatorlari orasidagi masofa bo’lib, 8 m ga teng;
a – qatorlar bo’yicha skvajinalar orasidagi masofa bo’lib 8 m ga teng; 
n
r –  skvajina qatorlari soni  n
r  – 2;
h
y - ustup balandligi  bo’lib, 22.5 m ga teng deb oldik.
L
c  –  s kvajina chuqurligi bo’lib quyidagicha aniqlanadi
33 :
L
c  = h
y  + L
n =22.5+3=25,5  m.
bunda, L
n   –  perebur chuqurligi L
n  = 3-5 m
U holda,qoplavchi tog’ jinslari bo’yicha stanoklar soni
N 
b.r .= νк.м	
Пб.й.⋅qк.м
=10000000
19176	∗63	=9  ta stanok.
Endi   hisoblash   ishlarini   pog’ona   balandligi   15   m   bo’lgan   yani   quyi   gorizontlar
boshqacha aytganda foydali qazilma qazib olish gorizontlari bo’yicha hisoblaymiz
q
k.m  = 	
[W	+b(nр−	1)]hуа	
nP⋅LC	
=	(10	+7)⋅15	⋅8	
2⋅18	≈	49 m 3
bunda, W – ustupning tag qismi  bo’yicha qarshilik chizig’i  bo’lib, u quyidagicha
aniqlanadi:
W =(35÷40) d
c = 40 ·	
0,25= 10 m
d
c  – skvajina diametri  bo’lib, 250 mm yoki 0.25 m ga teng; 
b- skvajina qatorlari orasidagi masofa bo’lib, 8 m ga teng;
a – qatorlar bo’yicha skvajinalar orasidagi masofa bo’lib 8 m ga teng; 
n
r –  skvajina qatorlari soni  n
r  – 2;
h
y - ustup balandligi  bo’lib, 15 m ga teng deb oldik.
L
c  – skvajina chuqurligi bo’lib quyidagicha aniqlanadi:
L
c  = h
y  + L
n =15+3=18 m.
bunda, L
n   –  perebur chuqurligi L
n  = 3-5 m
34 Ruda bo’yicha stanoklar soni:
N 
b.r .= νк.м	
Пб.й.⋅qк.м
=11200000
19176	∗49	=12  ta stanok.
Umumiy burg’ilash s tanoklari soni 2 1  ta СБШ 250 MN 32.
Skvajina   zaryadlari   o’ziga   konstruksiyasi   bo’yicha   yoppasiga   to’ldirilgan   va
orasidagi  xavoli bo’shliq qoldirilgan konstruksiyada  bo’ladi. Bir tekis to’ldirilgan
zaryad   skvajinaning   pastki   qismida   joylashib,   u   asosan   ustupning   pastki   qismiga
ta’sir qiladi. 
Bitta   skvajinadagi   portlovchi   modda   massasi   quyidagi   formula   bo’yicha
aniqlanadi:
birinchi qator skvajinalar uchun:
Q
3  = q 	
·W	·h
y  	a
ikkinchi   qator skvajinalar uchun:
Q 3  = q	
·b 	·h
y	¿a
bunda q – portlovchi moddaning solishtirma sarfi bo’lib, uning qiymati Qalmoqqir
karyeri sharoiti uchun quruq skvajinalarda 0.72 va suvli skvajinalarda 0.76 kg/m 3
ga   teng.   Agar   q   ning   qiymatini   o’rtacha   0.72   kg/m 3
  deb   olsak,   u   holda   bitta
skvajinadagi   portlovchi   modda   massasi   mos   holda   birinchi   va   ikkinchi   qatordagi
skvajinalar uchun (pog’ona balandligi 22.5 m bo’lganda) quyidagi qiymatlarga ega
bo’ladi:
 
birinchi qator skvajinalar uchun:
Q
3  = q 	
·W	·h
y ·	a = 0.72	·10	·22.5	·8=1296 kg
35 ikkinchi   qator skvajinalar uchun:
Q 3  = q·b 	·h
y  
·	a=0.72	·8·8·22.5= 1036.8kg
birinchi qator skvajinalar uchun zaryad uzunligi:	
Lзар	=	Qз
PI=1296
68	.7≈18	,8м
ikkinchi   qator skvajinalar uchun zaryad uzunligi:	
Lзар	=	Qз
PI=1036	.	
68	.7	≈15	.2м
  Bu yerda PI  – 1 m skvajinada  joylashadigan  zaryad massasi  bo’lib, quyidagicha
aniqlanadi:	
PI=	π⋅d2	
4	⋅Δ=	3.14	⋅0.25	2	
4	⋅1400	≈	68	.7кг	/м
Bunda:  d  – skvajina diametri, m
Δ – zaryadlash zichligi, kg/m3
Yuqorida   keltirilgan   hisoblash   ishlarini   balandligi   15   m   bo’lgan   pog’ona   uchun
hisoblaymiz:
birinchi qator skvajinalar uchun:
Q
3  = q 	
·W	·h
y ·	a = 0.76	·10	·15	·7=798 kg
 
ikkinchi   qator skvajinalar uchun:
36 Q 3  = q·b 	·h
y  
·	a=0.76	·7·7·15= 558 kg
Endi pog’ona balandligi 15 m bo’lganda zaryad balandligini hisoblaymiz:  
birinchi qator skvajinalar uchun:	
Lзар	=	Qз
PI=798
68	.7≈11	.6м
ikkinchi   qator skvajinalar uchun:	
Lзар	=	Qз
PI=558
68	.7≈8.1м
Portlatish   skvajinalarini   portlovchi   modda   bilan   zaryadlash   va   portlatish
usullarini tanlash
Karyerlarda   asosan   portlovchi   modda   zaryadining   uzaytirilgan
konstruksiyasidan   foydalanilib,   mazkur   kontruksiyadagi   zaryadlar   quyidagi
yutuqlarga ega:
 Zaryadni   joylashtirish   uchun   bajariladigan   burg’ulash   ishlari   hajmining
nisbatan kamligi;  
 Zaryadlash ishlarining kam mehnat talabligi;
 Zaryadning massivda bir tekisda taqsimlanishi.
Yaqin   kunlargacha   karyerlarda   asosan   bir   tekis   to’ldirilgan   kolonkali   zaryadlar
qo’llanilar   edi.   Kon   jinsi   massivini   bunday   kontruksiyadagi   zaryad   bilan
portlatilganda   pog’ona   yuqori   qismida   nogabaritlar   ko’p   miqdorda   hosil   bo’lishi
bilan   bir   qatorda   zaryad   yaqinida   kon   jinslarining   haddan   tashqari   maydalanib
ketishi   kuzatilardi.   Bunda   zaryad   portlatilganda   uning   yaqinida   katta   hajmdagi
juda maydalanib ketgan kon jinslari hosil bo’ladi. Bunday bo’lishiga asosiy sabab
zaryad   joylashgan   kamerada   portlash   gazsimon   mahsulotlarining   yuqori   bosim
ostida   tarqalishidir.   Portlashdan   so’ng   kon   jinslarining   bunday   notekis
37 maydalanishi   ular   bilan   ishlashda   muammolarni   keltirib   chiqaradi.   Kon   jinsi
massivining   bir   tekisda   maydalanishi   ta’minlash   uchun   akad.   N.V.   Melnikov   va
t.f.d.   L.N.Marchenko   havoli   bo’shliqlar   bilan   bo’lingan   uzilma   zaryad
konstruksiyasini   taklif   qilishgan   bo’lib,   unga   ko’ra   zaryad   ikki   yoki   undan   ham
ko’proq   bo’laklarga   bo’linib   ularning   orasida   havoli   bo’shliq   qoldiriladi.
Skvajinada havoli bo’shliqni hosil qilish portlashning qattiq muhitdagi xarakterini
o’zgarishiga olib keladi: portlash bosimining tiqizligi sezilardi darajada kamayib,
zaryad   atrofidagi   kon   jinslari   o’ta   maydalanib   ketishining   oldi   olinadi;
portlashning   kon   jinsi   massiviga   faol   ta’sir   ko’rsatish   vaqti   cho’ziladi;   zaryad
pastki va yuqori qismlari portlashidan hosil bo’ladigan kuchlanish to’lqinlarining
interferensiyasi   kuzatiladi.   Bunda   havoli   bo’shliq   portlashning   boshlang’ich
davrida hosil  bo’ladigan bosimni kamaytiruvchi  kompensator vazifasini  bajaradi.
Portlash   impulsi   parametrlarining   bunday   o’zgarishi   hisobiga   zaryad   kamerasi
atrofidagi   kon   jinslarining   haddan   tashqari   maydalanib   ketishi   kamayadi,   ya’ni
portlashda   ajralib   chiqadigan   energiya   kon   jinsi   massiviga   bir   tekis   ta’sir
ko’rsatadi.   Ushbu   xulosa   har   xil   kon-geologik   sharoitlarda   o’tkazilgan   tajriba
ishlarida   o’z   tasdig’ini   topgan.   Shunday   qilib   havoli   bo’shliq   bilan   bo’laklangan
zaryadlar   portlatilganda   zaryad   yuqori   va   pastki   qismidan   hosil   bo’lgan
kuchlanish   to’lqinlarining   o’zaro   kesishishi   natijasida   kon   jins   massivining
maydalanish darajasi yaxshi va bir tekis bo’lishiga olib kelishi muqarrar. 
Qalmoqqir karyerida skvajina zaryadlari konstruksiyasi havoli bo’shliqlarsiz bo’lib
skvajinalarni   portlovchi   modda   bilan   zaryadlash   ishlari   maxsus   zaryadlash
mashinalari yordamida mexanizatsiyalashgan holda amalga oshiriladi.
Bunda   zaryadlash   ishlarini   boshlashdan   oldin   burg’ulab   tayyorlangan   blok
bo’yicha hisoblash ishlari amalga oshirilib, portlatish ishlariga buyruq chiqqandan
so’ng   zaryadlash   ishlari   bajariladi.   Portlatish   ishlarini   amalga   oshirish   uchastkasi
muhandis-texnik xodimi har  smena  boshida portlatish ishlarini amalga oshiruvchi
xodimlar   va   zaryadlash   mashinalari   haydovchilarini   burg’ulab   tayyorlangan
blokdagi   skvajinalar   seriyasini   zaryadlash   va   ularni   portlatishga   tayyorlash
to’g’risidagi barcha hujjatlar bilan tanishtirish bilan bir qatorda portlatish ishlarini
38 xavfsiz   amalga   oshirish   yuzasidan   yo’riqnoma   o’tadi.   Portlovchi   modda
portlatiladigan blokka kon ustasi yoki portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim
kuzatuvi ostida zaryadlash mashinasi yordamida olib kelinadi va zaryadlash ishlari
bajariladi.   Zaryadlash   mashinasining   harakatlanish   marshruti   kon   ustasi   yoki
portlatish   ishlarini   amalga   oshiruvchi   xodim   tomonidan   ko’rsatib   turiladi.
Zaryadlash mashinasi  zaryadlanadigan skvajina ustiga haydab kelinganidan so’ng
portlatish ishlarini amalga oshiruvchi xodim uni zaryadlashga tayyorlaydi.
Bunda   portlatish   ishlarini   amalga   oshiruvchi   xodim   zaryadlash   mashinasi
shlanglarini   skvajinaga   tushirib,   haydovchiga   aralashtirish   kamerasi   yuritgichini
ishga   tushirish   haqida   xabar   beradi.   Shundan   so’ng   haydovchi   tomonidan   1200
ayl/min   chastotada   ishlovchi   yuritgich   ishga   tushirilib   operator   tomonidan
portlovchi   modda   massasini   aniqlash   pulti   kuzatib   turiladi   (bunda   yuritgichga
mahkamlangan shnek aylanish soniga qarab portlovchi modda massasi aniqlanadi).
Portlatish   ishlarini   amalga   oshiruvchi   xodim   ko’rsatmasiga   binoan   operator
tomonidan shnek ishga tushiriladi. 
Skvajinaga   yuborilayotgan   zaryad   massasi   hisoblagich   ko’rsatgichi   bo’yicha
nazorat qilib turiladi. Zaryadlashni pult orqali boshqarish qurilmasi qo’l yordamida
va avtomatik rejimda ishlashga mo’ljallangan. Skvajinalar ma’lum balandlikkacha
zaryadlangandan   so’ng   portlatish   ishlarini   amalga   oshiruvchi   xodim   skvajina
ichiga jangavor zaryadni tushuradi va shundan so’ng skvajinaning qolgan qismiga
portlovchi modda zaryadi quyiladi. 
Agar skvajina ichidagi suv sathi 0.5 m gacha bo’lsa skvajina Emulgit-30 portlovchi
moddasi   bilan   0.5   m   dan   ortiq   bo’lsa   Emulgit-60   portlovchi   moddasi   bilan
zaryadlanadi.   Bunda   skvajinadagi   suv   sathining   balandligi   0.5   m   da   ortiq
bo’lganda   shlang   suv   sathidan   pastroqqacha   tushirilib   keyin   zaryadlash   ishlari
amalga oshiriladi. 
Zaryadlash   mashinasida   portlovchi   modda   tamom   bo’lgandan   so’ng   portlatish
ishlarini   olib   boruvchi   bosh   portlatuvchi   mashinani   zaryadlash   blokidan   chiqib
ketishiga ruxsat beradi.
39 Agar   blokda   zaryadlash   ishlari   tugagandan   so’ng   zaryadlash   mashinasida
portlovchi   modda   ortib   qoladigan   bo’lsa   u   yo’riqnomaga   muvofiq   o’rnatilgan
tartibda omborxonaga qaytariladi. 
Smena so’ngida haydovchi-operatorlar maxsus joyda zaryadlash mashinasi shneki
va bunkerlarini suv yordamida yuvib tozalaydilar. Qishki mavsumda havo harorati
0 0
S dan past bo’lganda ushbu ishlar siqilgan havo yordamida amalga oshiriladi.
Bizga   ma’lumki,   portlovchi   modda   zaryadlarini   portlatish   usullari   zaryadga
berilayotgan   boshlang’ich   impuls   manbasiga   bog’liq   holda   olovli,   elektr,   elektr-
olovli   va   detonatsiya   pligi   yordamida   amalga   oshirilishi   mumkin.   Qalmoqqir
karyerida   SINV   tizimiga   kiruvchi   detonatsiya   pligi   bilan   portlatish   usuli   qabul
qilingan.
4.2.Kon jinslarini qazish-yuklash ishlari
Qazish   yuklash   ishlari   kon   massasini   zaboydan   qazib   olish   va   ularni   trasnsport
vositalariga yuklash yoki ag’darishga tashish ishlarini o’z ichiga oladi. Karyerlarda
qazish-yuklash   uskunalari   sifatida   davriy   va   uzluksiz   harakatlanuvchi
mashinalardan foydalaniladi.
Qazish   tog’   jinslari   burg’ulash   -   portlatish   ishlari   yordamida   qazib   olishga
tayyorlanganda   qazish   –   yuklash   ishlarini   bajarish   uchun   bir   cho’michli
ekskavatorlardan   foydalaniladi.   Ular   asosan   zich   tog   jinslarini   yumshatmasdan,
40 qoyali   va   yarim   qoyali   tog   jinslarini   oldindan   yumshatib   qazib   olishga
muljallangan.
4 .3 -rasm.Karyerda yuklash jarayoni.
Cho’mich,   strela   va   rukoyat   –   mexanik   kurakli   ekskavatorning   ishchi   organlari
hisoblanadi.Bu   ekskavatorlar   bilan   zich   tog   jinslarini   ekskavatsiyalash   jarayonida
chumichning   keskir   tishlari   bilan   tog   jinsi   qatlami   qirqiladi.   Tuldirilgan   chumich
bilan ekskavator bushatish joyiga buriladi va kovshni (chumichni) bushatib, ishchi
organ yana  q azish joyiga  q aytadi. Portlatib yumshatilgan uyumlarni yuklashda esa,
chumich   uyumga   botiriladi.Rukoyatni   siljitish   prinsipiga   q arab   mexanik   kurakli
ekskavatorlar   kanatli   va   gidravlik   siljituvchi   ekskavatorlarga   b o’ linadi.   Ishlatilish
sferasiga  q arab mexanik kurakli ekskavatorlar ikki turga bulinadi:
1. K aryerlarda ishlovchi ekskavatorlar;
2. O chish ishlari uchun m o’ ljallangan ekskavatorlar.
  Karyerda   ishlovchi   ekskavatorlar   –   tog’   jinslarini   qazib   olish   va   ularni   transport
vositalariga yuklashga mo’ljallangan.
  Ochish   ishlariga   mo’ljallangan   ekskavatorlar   esa,   qazib   olingan   tog’   jinslarini
41 ishlangan (foydali qazilma qazib olingan) bushliqlarga tashlab ishlaydi.
Bir   chumichli   mexanik   kurakli   ekskavatorlar   asosan   Rossiya,   AKSH,   Fransiya,
Germaniya va Yaponiya davlatlarida ishlab chi q ariladi.
Ekskavatorlar ish unumdorligini hisoblash.
Mexanik kurakli qazib-yuklovchi ekskavatorlar karyerlarda keng qullaniladi. Ular
konstruksiyalarining   tuzilishi   –   uzluksiz   ishlovchi   qazib-yuklovchi   mashinalar
ishlay olmagan iqlim sharoitlarida xam ishlash imkonini beradi.
Ekskavatorning   ish   unumdorligini   hisoblash   uchun   eng   avval   ekskavator   turini
tanlab   olish   kerak   bo’ladi.   Men   ushbu   malakaviy   bitiruv   ishida   Qalmoqqir   kon
boshqarmasida kon massasini  qazib-yuklash ishlari o’lchamlarini hisoblash uchun
(pog’ona   balandligi   22.5   m   bo’lganda)   EKG-10   turini   tanladim.   Menga   berilgan
topshiriqdagi   kon   massasi   hajmini   avtomobil   va   temir   yul   transportiga   yuklash
uchun   kerak   bo’ladigan   ekskavatorlar   sonini   hisoblash   uchun   dastlab   bitta
ekskavatorning   ish   unimdorligini   hisoblash   talab   etiladi.   Endi   tanlab   olingan
(pog’ona balandligi 22,5 m bo’lganda) EKG-10 ekskavatori avtomabil transportiga
yuklash uchun soatlik texnik unumdorligini hisoblaymiz: 
P
e.tex  = 3600	Е⋅Кн.к⋅tp	
Тц.р⋅К	р.к.⋅(tp+tв)=3600	Е	
Тц.р	
Кэ ( m 3
/soat)
Bunda, E – ekskavator cho’michining  sig’imi, 1 0  m 3
;
Ts
.r  – ekskavator  bitta ish siklining davomiyligi, sek;
Ts
.r   = 45 sek.
k
e  – ekskavatsiya koeffitsiyenti bo’lib, quyidagicha aniqlanadi:
k
e   = 	
kн.к	
kр.к
Hisoblash uchun ekskavatorning tenik tavsifi:
Cho’mich Turgan Maksimal Maksimal Maksimal
42 sig’imi, m 3
joyidagiqazish
radiusi, m bo’shatish
(to’kish)
radiusi, m qazish   radiusi,
m qazish
balandligi, m
10 11,2÷11,7 16÷19 18÷22 13÷13,5
Maksimal
to’kish
(bo’shatish)
radiusi, m Mumkin
bo’lgan
ko’tarilish
qiyaligi, gradus Ekskavator
massasi, t Divigatelning
belgilangan
quvvati, kW Sikl
davomiyligi
(burilish
burchagi   90˚
bo’lganda)sek
10 12 400 610 30
4.4 rasm.  EKG  ekskavatorini ishlash jarayoni.
Bunda,   k
n.k   –   ekskavtor   cho’michi ning   tog’   jinsi   bilan   to’lishini   hisobga   oluvchi
koeffitsiyent.
k
r.k   –   tog’   jinslarining   ekskavator   cho’michida   maydalanishini   h isobga   oluvchi
koeffitsiyent.
43 k
e   ning qiymati qazib olinayotgan tog’ jinsining turi , tog’ jinslarining burg’ulash-
portlatish   ishlari   natijasidla   maydalanish   darajasi   kabi   xossalaridan   kelib   chiqqan
xolda 0,55 ¿  0,95 gacha o’zgaradi.  Biz  k
e =0.50 deb qabul qilamiz.
U holda
P
e.tex  = 	
3600	Е	
Тц.р	
∗Кэ=3600	⋅10	
45	⋅0.50	=	400 m 3
/soat
Endi ekskavatorning ekspluatatsion -smenalik ish  unumdorligini topamiz:
P
e.sm  =  P
e.tex.  	
¿Тсм⋅kи.э
Bunda, T
sm  – smena davomiyligi  bo’lib, Qalmoqqir konida ekskavatorlar uchun  
T
sm   =12  soat ga teng;
k
i.e   -   ekskavatorning   ish   vaqtidan   foydalanish   koeffitsiyenti,   bo’lib   uning   qiymati
karyerda   qabul   qilingan   transport   turi   va   transport   qatnovi   sxemasiga   bog’liq.
Ma’lumki,   Qalmoqqir   koni   Markaziy   uchastkasida   qazib   olingan   kon   massasi
avtosamosvallarga yuklanib qayta yuklash punktigacha transport qilinadi. k
i.e   ning
qiymati avtomobil transporti uchun 0,55  	
¿ 0,65 ga teng. k
i.e =0.6 deb qabul qilsak,
ekskavatorning bitta smena davomidagi ish unumdorligi quyidagiga teng bo’ladi:
P
e.sm  =  400	
·12	·0.6=2880 m 3
/smena
Ekskavatorning yillik ish unumdorligi quyidagicha aniqlanadi:     
P
e.g   =  P
e.sm  	
·N
d  	·n
sm
44 bunda,   N
d   –   Vaqt   meyorlari   bo’yicha   bitta   ekskavatorning   1   yil   davomidagi   ish
kunlari soni bo’lib, rudani qazib olishda uning qiymati 240-250 kun deb olinadi. 
n
sm  =  2, Bir sutkadagi ish smenalari soni.
U holda, 
P
e.g   =  2880·240	·2=1382400 m 3
/yil
Yuqorida   hisoblangan   ma’lumotlardan   foydalanib,   bizga   malakaviy   bitiruv   ishi
topshirig’ida   berilgan   kon   massasi   hajmini   transport   vositalariga   yuklash   uchun
kerak bo’ladigan ekskavatorlar sonini aniqlaymiz: 
N eks  = 	
Vг.м	
Пэ.г
bu yerda: V
g.m. -bir yilda qazib olinadigan kon massasi hajmi .
U holda,  q oplama jins bo’yicha :
N eks  = 	
Vг.м	
П	э.г
=11000000
1382400	=7,9	≈	8ta
Ruda bo’yicha 
N eks  = 	
Vг.м	
Пэ.г
=19269000
1382400	=13	,9≈14	ta
Demak, qazish-yuklash ishlarini amalga oshirish uchun umumiy 22 ta       EKG -10
ekskavatori kerak bo’ladi.
4.3. Kon jinslarini tashish ishlarini hisoblash
45 Avtomobil transportini hisoblash
4.5 -rasm. BelAZ-75131 rusumli avtosamassival.
Qazib olingan kon massasini  tashish uchun yuk ko’tarish qobiliyati 130 t bo’lgan
BelAZ-75131   markali   avtoag’dargichlarni   foydalaniladi.   Avtoag’dargichlar   kon
massassini   3   km   masofaga   qayta   yuklash   punktigacha   tashish   uchun   xizmat
qiladi.Bundan   tashqari   Ochuvchi   karyerida   nisbotan   yumshoq   bo’lgan   qoplovchi
tog’   jinslarini   yuk   ko’tarish   qobiliyati   220   t   bo’lgan   avtosamasvallar   yordamida
tashish   masofasi   2   km   bo’lgan   3-sonli   ag’darmaga   tashish   ishlari   xam   amalga
oshiriladi. Quyida yuk ko’tarish qobiliyati 130 t bo’lgan avtoag’dargichlarni sonini
qayta yuklash puntigacha kon massasini tashishdagi jarayon bo’yicha aniqlaymiz.
Buning uchun avvalo, bitta ekskavator kompleksida ishlaydigan avtoag’dargichlar
sonini aniqlashimiz kerak bo’ladi. Ushbu ko’rsatgich quyidagicha aniqlanadi:Nр.а=
Тр
tп
Bu yerda: T
r  – bitta reys davomiyligi, min;
t
p  – avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi, min;
46 t
p   -ning qiymati quyidagicha aniqlanadi:tп=	
V	а⋅kвер	
0,9	⋅kн⋅Е⋅tц
Bunda:   V
a   –   avtoag’dargich   kuzovining   sig’imi   bo’lib,   BelAZ-75131
avtoag’dargichi uchun 59 m 3
 ga teng;
k
ver   =1.1÷1.15   –   avtoag’dargichning   yuklanish   darajasini   hisobga   oluvchi
koeffitsiyent, k
ver  =1.1 deb olamiz;
k
n   –   ekskavator   cho’michining   kon   jinsi   bilan   to’lishini   hisobga   oluvchi
koeffitsiyent bo’lib, uning qiymatini k
n  = 0.85 deb olamiz;
E – ekskavator cho’michi sig’imi bo’lib, EKG-10 ekskavatori uchun E=10 m 3
, 
u holda avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi quiydagiga teng bo’ladi:	
tп=59	⋅1.1	
0,9	⋅0.85	⋅10	⋅45	=	6.2мин
Avtoag’dargich bitta reys davomiyligi quyidagicha aniqlanadi:
T
r =  t
p +t
dv +t
raz +t
m , min
Bu   yerda:   t
dv   –   avtoag’dargichning   harakatlanish   vaqti   davomiyligi   bo’lib,   uning
qiymati quyidagicha aniqlanadi:
t
d.v  = T
gr  + T
par  = 60 ( 	
∑
i=1
n	liгр	
V	пар	
+∑
i=1
n	liпар
Vi	gfh )
bunda, T
gr  , T
por  – mos xolda avtoag’dargichning yuk bilan va yuksiz
harakatlanish vaqti davomiyligi, min.
47 l
igr,   l
ipor   –   mos   holda   avtoag’dargichning   yuk   bilan   va   yuksiz   harakatlanadigan
yo’ldagi uchastkalar uzunligi, km.
υ
i gr,   υ
i por   – mos holda avtoag’dargichning yuk bilan va yuksiz xarakatlanish tezligi,
km/soat.
Agar,   l
igr   =   l
ipor   =3   km   deb   olsak,   mos   holda   avtoag’dargichning   yuk   bilan
harakatlanish tezligi  υ
1 =15 km/soat va yuksiz harakatlanish tezligi  υ
1 =25 km/soat 
Bundan, 
t d.v  =60·(	
3
15	+	3
25	)=19	,2мин
t
raz   –   avtoag’dargich   kon   massasini   ag’darish   vaqti   davomiyligi   bo’lib,uning
qiymati   avtoag’dargich   yuk   ko’tara   olishi   qobiliyatiga   bog’liq   xolda   aniklanadi.
BelAZ -75131 avtosamasvali uchun  t
raz = 70 sek yoki 1,1 min deb olamiz.
t
m   –   avtoag’dargichning   bitta   reys   davomida   manevrlari   (burilishi)   uchun
sarflanadigan   vaqt   bo’lib,   uning   qiymati   avtoag’dargich   harakatlanish   sxemasiga
bog’liq   holda   aniqlanadi.   Avtoag’dargichlar   yo’lning   boshi   berk   sxema   bo’yicha
harakatlanganda 50-60 s deb olinadi. 
Biz  t
m = 60 s yoki  t
m = 1 min deb olamiz.
U holda avtoag’dargichning bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi:
T
r  =6.2+9.6+1.1+1=17.9 min
Endi   bitta   ekskavator   kompleksida   ishlaydigan   avtoag’dargichlar   sonini
aniqlaymiz:	
N	р.а=17	.9	
6.2≈3ta
48 Endi   foydali   qazilmani   qayta   yuklash   puktigacha   avtoag’dargich   bilan   tashish
parametrlarini hisoblaymiz.
Avtoag’dargichni yuklash vaqti davomiyligi quiydagiga teng bo’ladi:tп=59	⋅1.1	
0,9	⋅0.85	⋅10	⋅45	=	6.2мин
.
Agar,   l
igr   =   l
ipor =23   km   deb   olsak,   mos   holda   avtoag’dargichning   yuk   bilan
harakatlanish tezligi   υ
1 =15 km/soat  va yuksiz  harakatlanish tezligi   υ
1 =25 km/soat
sababi barcha yo’llar karyeri ichida joylashgan .
t d.v  =60	
·(	
3
15	+	3
25	)=19	.2мин
t
raz   –   avtoag’dargich   kon   massasini   ag’darish   vaqti   davomiyligi   bo’lib,uning
qiymati   avtoag’dargich   yuk   ko’tara   olishi   qobiliyatiga   bog’liq   xolda   aniklanadi.
BelAZ -7513 avtosamasvali uchun  t
raz = 70 sek yoki 1,1 min deb olamiz.
t
m   –   avtoag’dargichning   bitta   reys   davomida   manevrlari   (burilishi)   uchun
sarflanadigan   vaqt   bo’lib,   uning   qiymati   avtoag’dargich   harakatlanish   sxemasiga
bog’liq   holda   aniqlanadi.   Avtoag’dargichlar   yo’lning   boshi   berk   sxema   bo’yicha
harakatlanganda 50-60 s deb olinadi. 
Biz  t
m = 60 s yoki  t
m = 1 min deb olamiz.
U holda avtoag’dargichning bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi:
T
r  =6.2+19.2+1.1+1=27.5 min
Endi   bitta   ekskavator   kompleksida   ishlaydigan   avtoag’dargichlar   sonini
aniqlaymiz:
49 N	р.а=27	.5	
6.2≈5taDemak   1ta   ekskavatorning   belgilangan   unumdorligini   taminlash   uchun   5   ta   Bel
AZ-75131 avtosamosvali kerak bo’ladi.
Temir yo’l transportini hisoblash .
 
4.6-rasm.EI-1 rusumli elektrovoz.
Qalmoqqir karyerida qazib olingan kon massasi qabul qilish punktlarigacha tashish
uchun   temir   yo’l   tarnsportidan   foydalaniladi.Temir   yo’l   transportining
qo’llanishining   asosiy   sababi   ishlab   chiqarish   unumdorligining   yuqoriligi   va
tashish masofasi uzoqligi hisoblanadi.Olmaliqoy ag’darmaigacha tashish masofasi
10 km ni tashkil etadi.
Temiryo’l   va   xarakatlanuvchi   sostavlar   temiryo’l   transporti   vositalari
hisoblanadi.Karyer   temiryo’llar   ekspluatatsiya   qilinish   sharoitlariga   ko’ra
statsionar   va   vaqtinchalik   yo’llarga   bo’linadi.Karyerlarda,asosan   ,kaleyasi   1520
mm   bo’lgan   standart   temiryo’llar   qo’llaniladi.Barcha   standart   temiryo’llarda
burilish radiusi 200m dan kam bo’lmasligi kerak.
Menga   berilgan   topshiriq   asosida   kon   massasini   temir   yo’l   transporti   bilan
tashishda   YEL   -1   elektrovozi   va   2VS-105   dumpkari   yordamida   kon   massasini
tashish ishlari parametrlarini hisoblaymiz.
Bitta dumpkar yordamida tashiladigan kon massasini hisoblaymiz:
50 q
yuk =  E
b γн k
yuk
bunda : E
b -
  vagonning si g’ imi;E
b =  48,5 m 3	
γн
- vagon g a yuklangan  kon  jins i ning zichligi;
k
zag  - vagon n ing yuklanish koeffitsiyenti. 
Vagon g a yuklangan  kon  jins i ning zichligi  q uyidagicha topiladi:
A)ruda	
γН=	γЦ
kР
=	2.5	
1.1=	2.2
t/m3
B)qoplama jins 	
γН=	γЦ
kР
=	1,8
1.1=	1,6
  t/m3
bunda	
γц
- to g’  jinslarining massivdagi zichligi;
k
r - vagonda to g’  jinslarining maydalanish koeffitsiyenti; 
k
r  = 1, 1
Vagoning yuklanish koeffitsiyenti  q uyidagicha topiladi:
A)ruda
k zag=	
qВ	
(ЕВ∗γН)=105
48	.5⋅2.2=0,99
b)qoplama jins
51 k zag=qВ	
(ЕВ∗γН)=105
48	.5⋅1,6	=1,3
q
v - vagonning yuk ko’tara olish qobilyat;  q
v =105t 
U holda 
A)ruda
q
gr =  48.5	
·2.2	·0,99=105.6 t
b)qoplovchi jins
q
gr =  48.5	
·1,6	·1,3=100,8 t
Bitta   lokomotiv   sostavidagi   vagonlar   sonini   aniqlash   uchun   kerak   bo’ladigan
qiymatlarni aniqlab olamiz.	
ω0
- harakatlanishga ko’rsatiladigan asosiy soli shtirma  q arshilik, uning  q iymati: 	
ω0
=20	¿ 30 N/t  ga  teng.
k
ss- temiryo’l va sostavning bir biriga ilashish  koeffitsiyenti, uning  q iymatik
ss = 0,18	
¿
0,34 ga teng.
Q uyidagi formula buyicha bitta lok o m o tiv tarkibidagi vagonlar sonini ani q laymiz: 
n v =  (	
10000	⋅РСЦ	⋅kСЦ	
ω0+10	⋅iР	
+Q	Л )	
·	
1	
qТ+qГР
52 R
ss = Q
l = 150 t (EI -1 elektrovoz uchun)
q
T  - vagonning ogirligi;  q
T  = 48 t
i
r - temir yo’lning  bosh  q iyali gi,  i
r =30‰
U holda
A)ruda
n v =  (10000	⋅150	⋅0.3	
2.5+10	⋅30	+150 )	
·
1
48	+105	,6
=10	.6≈11	ta
  b)qoplama jins
n v =  (	
10000	⋅150	⋅0.3	
2.5+10	⋅30	+150 )	
·	
1	
48	+100	,8=10	.9≈11	ta
 
Lokomotiv sostavi yordamida bitta reysda tashiladigan kon massasini hisoblaymiz :
A)ruda 
Q
gr = n
v  ·	
 q
gr =11	·105.6=1161,6  t.
B)qoplama jins
Q
gr = n
v  ·	
 q
gr =11	·100,8=1108,8  t.
Lokomotiv   sostavini   yuklash   va q ti   davomiyligini   q uyidagi   formula   bilan
ani q laymiz:
A) ruda
53 t p =nв	⋅qГР	
П	этех	γ=1161	,6	
400	⋅2,5	=1,1	soat
 
b)qoplama jinsda
t p =	
nв	⋅qГР	
П	этех	γ=1108	,8	
400	⋅1,8	=1,5	soat
.
bunda :  P
e.tex  =400 m 3
/soat ekskavatorning texnik unumdorligi,  m 3
/soat.
Va q tinchalik   va   doimiy   y o’ llar   bo’ yicha   lok o m o tiv   sostavini   h arakat   va q ti
davomiyligini ani q laymiz:
A) ruda
t
d.v  = T
gr  + T
par  = 60 ( 	
∑
i=1
n	liгр	
Vпар	
+∑
i=1
n	liпар
Vi	gfh	
)=24	+21	,9=45	,9мин
    L
1 =3 km
                    L
2  =5 km     L
obsh =8 km
T
gr    
L
1 =3   km             L
2 = 7  km
   V
1 =13  km/soat         V
2 =28  km/soat
54 ∑
i=1
n	liгр
Vгр
=(l/v)+(l/v)=(3/13	)+(7/28	)=0.23	+0.25	=	0.48	соат	=	28	,8мин	
∑
i=1
n	liпар
Vi	gfh	
=(7/30	)+(3/15	)=0,23	+0,2	=	0,43	соат	=	25	,8минLokomotiv sostavining yukni to’kish vaqtini aniqlaymiz: 
t
raz = 	
nВ⋅tР.В	
60
bunda:
t
r.v –   vagonni   bo’shatish   vaqti   davomiyligi   bo’lib,   yozda   1,5	
¿ 5   min;   qishda   3	¿ 5
min.   t
r.v =3   min   yoki   t
r.v =0,05   soat   deb   qabul   qilamiz   va   lokomotiv   sostavining
yukni bo’shatish vaqti davomiyligini aniqlaymiz:
t raz = 	
11⋅3	
60	=0.55	cоат
55V
1 =15 km/soat      V
2 =30 km/soat	
∑
i=1
n	liгр
Vгр
=(l/v)+(l/v)=(3/13	)+(5/28	)=0.23	+0.17	=0.40	соат	=24	мин	
∑
i=1
n	liпар
Vi	пар	
=(3/15	)+(5/30	)=0,2	+0,16	=0,36	соат	=21	,9мин
B)qoplama jins
t
d.v =28,8+25,8=54,6 min.
   L
1 = 3 km
             L
2  = 7 km             L
obsh = 10 km
T
gr    L
1 = 3  km                L
2 = 7  km
   V
1 =13  km/soat          V
2 =28  km/soat
T
por    L
1 =3 km              L
2 =7 km
    V
1 =15   km/soat         V
2 =30   km/soat xar ikkala sostav uchun bir xil
Yuklash vaqtida lokomativ sostavining kutib qolish vaqti t
oj - bitta reys uchun 5¿ 10
min   deb   olinadi.   t
oj =6   min   yoki   t
oj =0,1   soat   deb   olamiz,   u   holda   lokomotiv
sostavining bitta reys davomiyligi quyidagiga teng bo’ladi:
A)ruda
T
r =t
p + t
d.v  + t
raz  + t
oj =66+45,9+33+6=150,9 min yoki 2,5 soat.
B)Qoplama jins
T
r =t
p + t
d.v  + t
raz  + t
oj =90+54,6+33+6=183,6 min yoki 3 soat.
Temir yo’l transportining 1 sutkadagi  ish vaqtini T=22 soat  deb olamiz va ishchi
lokomotiv sostav sonini aniqlaymiz: 
N s = 	
W	С⋅К	РЕЗ	⋅tР	
(nВ⋅qГР⋅Т	)
bunda
W
s - karyerning bir sutkalik yuk aylanmasi, W
s =P
god /356
k
rez  –  za h irani tashiy olish koeffitsiyenti,  k
rez  = 1,2
¿ 1,25ga teng.
A)ruda
N
s = 	
78651	⋅1.25	⋅1,9	
11	⋅105	⋅22	
=	7та
B)Qoplama jins
N s = 	
28089	⋅1.25	⋅1,9	
11	⋅56	⋅22	
=	5та
56 Temir yulning smenalik o’tkazuvchanligini aniklaymiz:
N=T
sm /(t
dv +2t)
T=0,02 soat ajiratuvchi punktlar orasidagi aloka vakti.
A)ruda
N=12/(0,76+2*0,02)=15 poyezd/smena.
B)qoplama jins
N=12/(0,48+2*0,02)=23 poyezd/smena
57 V  bob .  K aryerni suvsizlantirish va elektr taminoti.
Karyerda asosan 3 ta pritok orqa li suv keladi.
1.Atmosfera  yog’ini  (asosan dekabr  – iyun oylarida)
2.Paliyezey jinslari yori q laridan sir q ib kelayotgan suvlar.
3.Gurunt suvlari (rechnix dolin).
Hisoblangan   natijalarga   ko’ra   Nakbaysoy   tomonidan   o’rtacha   -100   m 3
/soat
miqdorda oqim bo’ladi.   Pole o zoy jinslari yori q laridan sir q ib keladigan suvlar 200
m 3
/soat   ni   tashkil   q iladi.   Olmali q soy   tomonidan   allyuvialit   yot q izi q laridan
taxminan   80-100   m 3
/soat   o q im   b o’ ladi.   Yuqoridagilarni   hisobga   olib   karyerdagi
o’rtacha   umumiy   yer   osti   suvlari   oqimi   400-500m 3
/soat   ni   tashkil   etadi.Yer   osti
suvlari   karyerda   +440   m   da   joylashgan   zumpfda   yig’iladi.   Suv   yg’iluvchi
zumpfning   sig’imi   100-150m 3
  ,chuqurligi   5-6m.   Suv   satxidan   0.6-1metr   balanda
SNS300/420 markali 4 ta nasoslar o’rnatilgan. Va ular bilan otkachka qilinadi. Xar
bir nasosdan      320 mm.lik trubalar chiqib +660 m gorizonda joylashgan tozalash
inshotiga   suvni   olib   boradi.   Ko’tarilish   310   metrni   tashkil   qiladi.   O’rtacha   suv
pritogi 250-280 m 3
/soat dan oshmaydi shuning uchun odatda bitta yoki ikkita nasos
ishlaydi.   Ikkita   nasos   rezervda   turadi.   Trubalar   orasidagi   masofa   80-100   metrni
tashkil   q iladi.   Nasoslarning   q uvvati   250   kVt=6kV   ni   tashkil   q iladi.   Karyerda
ishlovchi   elektr   istemoli   uskunalarini   elektr   energiyasi   bilan   taminlash   UES
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Asosiy   elektr   energiyasi   Qorqiya   IES   orqali
taminlanadi.Karyerga   xavo   liniyalari   orqali   6000   volt   o’zgaruvchan   tok
yuboriladi.Qo’shish-ajiratish,transormator punktlari orqali 6000 volt o’zgaruvchan
tok   burg’ilash   stanoglari   uchun   3000   volt   o’zgarmas,elektrovoz   uchun   xam   3000
volt o’zgarmas tokka aylantiriladi.Elektr uskunalariga malakaviy xodimlar xizmat
ko’rsatadi. 
58 VI bob.Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya.
Ochiq   konchilik   ishlarining   xavfsizligi   ishlar   bajarilgan   joylardagi   bortlar,
pog’onalar,   uyumlar   va   karyerga   chegaradosh   hududlardagi   o’z-o’zidan   paydo
bo’ladigan ko’chki  va qulashlar  hamda boshqarib bo’lmaydigan suv oqimlarining
oldini olish, shuningdek keltirilgan omillarning karyer, kon-transporti jihozlari va
xodimlar   xavfsizligiga   ta’sirini   kamaytiruvchi   tadbirlarni   ishlab   chiqish   va   joriy
etish   bilan   amalga   oshiriladi.   O’z-o’zidan   paydo   bo’ladigan   deformatsiyalarni
oldini   olish   yoki   ularni   karyer   ishiga   zararli   ta’sirini   kamaytirishga   yo’naltirilgan
tadbirlarni ishlab chiqish:
a) karyer va uyumlardagi qiyaliklar holatini ko’z bilan ko’rikdan o’tkazish;
b) jinslar qatlamining yotishi sharoitlarini, uyumlar tagidagi kon massasi va jinslar
tuzilmalarini geologik va gidrogeologik o’rganish;
v) bortlar, pog’onalar va uyumlardagi deformatsiyalarni asbob bilan kuzatish; 
g)   bortlar,   pog’onalar   va   uyumlarni   qulatishi   mumkin   bo’lgan   deformatsiyalar
namoyon   bo’ladigan   hudud   va   uchastkalarni   aniqlash,   ularning   miqyosini   va
karyer   ishiga   mumkin   bo’lgan   ta’sirini   baholash   hamda   ulardan   xavfi   kattasining
asbob bilan kuzatilishini tashkil etish;
d) bo’lib o’tgan deformatsiyalar o’rganish, ularning tavsifi, xavfi darajasini, paydo
bo’lish sabablari aniqlash va ularni hujjatlashtirish;
ye) sun’iy mustahkamlash yoki bo’shashgan hudud va uchastkalarni bartaraf etish
loyihalarini ishlab chiqish;
j) deformatsiyalar rivojining oldini oluvchi tadbirlarni bajarish;
z) deformatsiyalarga qarshi inshootlar holati yuzasidan tizimiy nazorat;
i)   karyer   bortlari,   pog’onalari   va   uyumlarining   loyihaviy   ko’rsatkichlariga   roiya
etish yuzasidan nazorat;
k) bortlar, pog’onalar va uyumlarning loyihaviy ko’rsatkichlarini to’g’irlash;
l) asoslanish va texnik-iqtisodiy hisob kitoblar asosida amalga oshirilishi kerak.
Har   bir   karyerda   bajariladigan   ushbu   ishlarning   hajmi   qaziladigan   konning
geologik   va   gidrogeologik   sharoitlari,   xizmat   muddati,   qazish   chuqurligi   va
59 ishlatiladigan   jihozlarga   hisobga   olgan   holda   karyer   bosh   muhandisi   tomonidan
aniqlanadi   va   «Sanoatgeokontexnazorat»   davlat   inspeksiyasi   mahalliy   organlari
bilan kelishilgandan keyin korxona bosh muhandisi tomonidan tasdiqlanadi, ularni
bajarish esa zarur hollarda ixtisoslashtirilgan tashkilotlar mutaxassislarini jalb etish
bilan karyerning geologiya-marksheyderlik xizmatiga yuklatiladi.
Murakkab muhandislik-geologik va kon-texnik sharoitlarga ega karyerlarda xavfli
vaziyatlar   bashorat   qilish   va   deformatsiyalarni   kuzatish   bo’yicha   mutaxassislar
guruhi tashkil etilishi mumkin. 
Bunday   guruhning   maqsadga   muvofiqligi   karyer   loyihasida   belgilanishi   kerak.
Ushbu ishlarni bajarish ixtisoslashtirilgan tashkilotga topshirilishi mumkin. 
Karyerlardagi   qiyaliklar   holatini   ko’z   bilan   ko’rikdan   o’tkazish   kami   bilan   har
oyda bir marta xavfli vaziyatlarni  bashorat  qilish bo’yicha ixtisoslashtirilgan guruh
xodimlari yoki geologiya-marksheyderlik xizmati tomonidan bajarilishi kerak.
Qiyaliklar   holatini   ko’z   bilan   ko’rikdan   o’tkazish   natijalari   maxsus   jurnalga
yozilishi kerak. 
Bortlar   va   uyumlardagi   deformatsiyalarni   asbob   bilan   marksheyderlik   kuzatuvlar
«Sanoatgeokontexnazorat»   davlat   inspeksiyasi   tomonidan   tasdiqlangan
yo’riqnomaga muvofiq ravishda olib borilishi kerak. 
Marksheyderlik   kuzatuvlar   karyer   (korxona)   bosh   muhandisi   tomonidan
tasdiqlangan   maxsus   loyiha   bo’yicha   bajarilishi   kerak.   Loyiha   tarkibida
tushuntirish xati, kuzatuv stansiyasining plani, shuningdek tegishli geologik xarita
va kesimlar bo’lishi kerak. 
Marksheyderlik   kuzatuv   loyiha   tushuntirish   xati   tarkibida   quyidagilar   bo’lishi
kerak:
a) texnik vazifa;
b) kuzatiladigan uchastkalar haqidagi umumiy ma’lumotlar (kon- geologik, tuzilish
va   ob-havo   sharoitlari,   mumkin   bo’lgan   deformatsiyalar   turi,   konchilik   ishlarini
amaliy va rejaviy rivojlantirish);
v) kuzatuvlarning prinsipial sxemasi;
60 g)   tayanch   va   ishchi   punktlar   (reperlar)   konstruksiyasi   va   stansiyani   joylashtirish
uchun zarur bo’lgan materiallar sarfining hisob kitobi;
d) kuzatuvlarni zaruriy aniqligi va davriyligini hisoblash yoki asoslash;
ye) o’lchash uslublari va vositalari;
j) kuzatuv natijalarini ishlash va izohlash usulllari yuzasidan tavsiyalar;
z) kuzatuvlarning taqvimiy rejasi;
i) ijrochilarning tarkibi;
k) zaruriy materiallar, jihoz va asboblarning ro’yxati.
Kuzatuv stansiyasining planida quyidagilar ko’rsatilishi kerak:
a) loyiha tuzilayotgan paytidagi konchilik ishlarining holati;
b) konchilik ishlarini yanada rivojlantirish loyihasi;
v) uyum yaqini va karyer bortida turgan inshootlar;
g) joyning tuzilish (relyefi);
d) tayanch va ishchi reperlarning joylashuvi.
  Kuzatuv stansiyasi joylashtiriladigan joy loyihada ko’zda tutilishi yoki geologiya-
marksheyderlik xizmati tomonidan belgilanishi kerak.
Kuzatuv   stansiyasi   joylashtiriladigan   joy,   kuzatuvlar   borishining   davriyligi   va
davomiyligi loyihada aytilgan vazifalarga bog’liq ravishda belgilanadi va konning
kon-geologik   sharoitlarini   aniqlash,   karyer   va   uyumlar   ko’rsatkichlarini
o’zgartirish,   bortlar   va   uyumlarga   oid   kuzatuvlar   natijalarini   yig’ish   h amda
deformatsiya jarayonlarini rivojiga qarab to’g’irlanishi kerak. 
  Geologik   xarita   va   kesimlar   karyer   maydoni   uchastkasining   geologik,   kon-
geologik   va   gidrogeologik   xususiyatlari   to’g’risdagi   har   bir   ma’lumotni,
shuningdek   tog’   jinslarining   fizikaviy-mexanik   xossalarini   (jinslar   farqining
litologik   chegaralari,   jinsning   yoriqlik   darajasi   va   tabiati,   dizyunktiv   buzilishlar
hamda   yo’nalishi   va   qulash   burchagi   ko’rsatilgan   tektonik   yoriqlar,   jinslarni,
tiziladigan bortlarni ko’chishga qarshiligining tavsiflari, shu jumladan bo’shashish
yuzalari bo’yicha ham) o’zida jamlash kerak . 
Ko’ndalang   kesimlar   karyer  borti   yoki   uyumni   tegishli   uchastkasining  cho’zilishi
yo’nalishiga   tik   bo’lgan   yo’nalishga   qaratilishi   kerak.Gorizontlar   bo’yicha   xarita
61 va   kesimlarni   tuzish   uchun   korxonada   mavjud   bo’lgan   geologiya-marksheyderlik
hujjatlar i dan asos  sifatida foydalanish  zarur. Kuzatuv stansiyasi  joylashtiriladigan
joy,   kuzatuvlar   borishining   davriyligi   loyihada   aytilgan   vazifalarga   bog’liq
ravishda   belgilanadi   va   konning   kon-geologik   sharoitlari ni   aniqlash,   karyer   va
uyumlar   ko’rsatkichlarini   o’zgartirish,   bortlar   va   uyumlarga   oid   kuzatuvlar
natijalarini   yig’ish   h amda   deformatsiya   jarayonlarini   rivojiga   qarab   to’g’irlanishi
kerak.   Karyerlardagi   qiyaliklar   mustahkamligining   har   bir   buzilishi   yuzasidan
pasport tuzilishi kerak.
Bortlar,   pog’onalar   va   uyumlarni   kuzatish   bo’yicha   to’plangan   manbani,
keyinchalik   deformatsiyalarni   bashorat   qilish   va   deformatsiyalarga   qarshi
tadbirlarni   ishlab   chiqish   maqsadida,   yig’ma   hisob o tga   muntazam   (kamida   yilda
bir   marta)   rasmiylashtirish   kerak.   Kon   massalarini   kavlashga   tayyorlashni
burg’ilash-portlatish   usulini   qo’llash   bilan   bajariladigan   konchilik   ishlarini
bajarishda,   portlatish   ishlarining   portlash   ta’siri   karyer   bortlari   kiyaliklari
deformatsiyasi   bo’yicha   kuzatuvlarni   o’tkazish   lozim.   Kuzatuvlar   natijalarini
qoldiq   deformatsiya   chegaralarini   aniqlash   uchun   foydalanilishi   kerak,   qaysiki
ularni   chegaralarida   loyihaviy   chegaraviy   konturga   bort   yaqinlashganda   massiv
deformatsiyasiga   portlash   ta’sirini   kamaytirishga   ko’maklashuvchi   burg’ilash-
portlatish   ishlarining   maxsus   texnologiyalarini   (mikro   sekinlashtirilgan
portlatishlar, haydab chiqaruvchi qiya qudiqlarni) qo’llash lozim. Jinslarni qulashi
yoki yiqilishi mumkin bo’lgan yer   osti inshootlari (karstlar) ta’sir etuvchi hududda
konchilik ishlarini bajarishda ishlar xavfsizligini ta’minlovchi qo’shimcha choralar
(ilg’or   qidiruv   burg’ulash,   portlatish   paytida   konchilik   mashinalarini   qazish
joyidan olib ketish) ko’rilishi kerak. 
  Karyer bortlari, pog’onalar va uyumlar, shuningdek yer   osti inshootlari (karstlar)
tepasidagi   jinsni   qo’chish   belgilari   namoyon   bo’lganda,   kon-transporti   jihozini
xavfsiz   joyga   olib   ketish   kerak,   konchilik   ishlarini   esa,   xavfsizlikni   qo’shimcha
choralarini o’z ichiga olgan ishlarni tashkil etish loyihasi  karyer (korxona) texnik
rahbari tomonidan tasdiqlanganidan keyin, davom ettirish mumkin.
62   Konchilik   ishlarini   to’xtatish   lahzasini   (vaqtini)   belgilaydigan   karyer   bortlari   va
uyumlar   kritik   deformatsiyasining   miqdori,   jinsning   yuzaga   yaqin   qatlami
parchalanganda   jinsning   sirpanayotgan   bo’laklaridan   odamlar   va   kon   jihozining
jarohatlanishiga   yo’l   qo’ymaydigan,   shuningdek   kon-transporti   vositalari   uchun
xavfli vaziyatni keltirib chiqarmaydigan qilib chegaralanishi kerak.
  Jinslari   ko’chki   hosil   qilishga   moyil   bo’lgan   konlarni   qazish   loyihasida   ko’chki
paydo bo’lganda ishlar xavfsizligini ta’minlaydigan choralar ko’zda tutilishi lozim.
Agar   konchilik   ishlarini   bajarish   jarayonida   jinslarni   ko’chki   hosil   qilishga
moyilligi   aniqlansa,   unda   loyihaga   tegishli   o’zgartirishlar   kiritilishi,   karyerda   esa
uning bilan ko’zda tutilgan xavfsizlik choralari amalga oshirilishi kerak.
  Konni   bir   vaqtda   yer   osti   va   ochiq   usullar   bilan   qazishda,   shuningdek
karyerlarning   yer   osti   inshootlarini   o’tkazish   va   ishlatishda   ochiq   va   yer   osti
konchilik   ishida   ishlayotganlar   xavfsizligini   ta’minlaydigan,
Sanoatgeokontexnazorat   davlat   inspeksiyasi   bilan   kelishilgan   tadbirlar   (konchilik
va portlatish ishlarini olib borish rejalari va jadvallarini kelishish; portlatish ishlari
paytida   odamlarni   yerosti   inshootlaridan   yer   yuziga   chiqarish;   konlarni   havo
haydash   sxemasi   bilan   shamollatish;   karyerda   yoppasiga   portlatish   ishlari
bajarilganidan   keyin   yer   ostida   kovlangan   joylardagi   atmosfera   holatini
harbiylashtirilgan   kon   qutqarish   qism   (keyingi   matinda   -   HKQQ )   xodimlari
tomonidan   tekshirish;   kovlangan   joylarga   karyerdan   suv   yorib   o’tish   xavfining
oldini   olish;   ustalar,   brigadirlarni   (zveno   boshliqlari)   portlashni   atmosferadagi
zaharli   mahsulotlari   va   shu   kabilarni   miqdorini   nazorat   qilish   vositasi   bilan
ta’minlanishi) amalga oshirilishi kerak.
Belgilangan   tadbirlarni   bajarish   yuzasidan   nazoratni   korxona,   karyer   va   yer   osti
koni texnik rahbarlari va texnik nazorat xizmatlari amalga oshirishlari kerak. 
Konning  ishlangan   joyi,   shuningdek   karyerdagi   o’pirilishlarni   toshqin   va   yer   usti
suvlari, loyqa oqimlari oqib tushishidan to’sish kerak. Bunday holatlarda konchilik
ishlari   xavfsizligini   ta’minlaydigan   tadbirlar   har   yili   korxona   (karyer)   bosh
muhandisi tomonidan ishlab chiqilishi kerak. 
63   Ko’chki   va   sel   xavfi   bo’lgan   joylarda   ishlarni   olib   borishda   karyerlarni   qor
ko’chkilari   va   sel   oqimlaridan   himoya   qilishga   oid   choralarni   amalga   oshirish
majburiydir. Ko’chki va seldan himoyalanish tadbirlari rejasi mahalliy sharoitlarni
hisobga   olgan   holda   ishlab   chiqiladi   va   korxona   (karyer)   bosh   muhandisi
tomonidan   tasdiqlanadi.   A vvaldan   kovlangan   s uv   bosgan   va   boshqa   suv
to’planadigan joylar yaqinidagi konchilik ishlari korxona texnik rahbari tomonidan
tasdiqlangan   saqlagich seliklarini qoldirishni ko’zda tutadigan va ishlarini xavfsiz
bajarishni   belgilaydigan   ishlarni   tashkil   etish   loyihasi   bo’yicha   bajarilishi
kerak.Karyerning   bosh   marksheyderi   (marksheyderi)   konchilik   ishlarining
saqlagich   seliklariga   yaqinlashishidan   bir   oy   oldin   korxona   (karyer)   bosh
muhandisini   bu   haqida   yozma   ravishda   ogohlantirishi   kerak.   Har   bir
foydalanilayotgan,   qayta   qurilayotgan   va   qurilayotgan   karyerlar,   dragalar,
zemsnaryadlar   (korxonalar,   tashkilotlar)   uchun,   shu   jumladan   ochiq   konchilik
ishlarini   olib   borayotgan   foydali   qazilmalarni   boyitish   korxonalariga   ham
belgilangan   tartibda   ishlab   chiqiladigan   avariyada   qolgan   odamlarni   qutqarish,
avariyalarni bartaraf etish va   uni riv o jini oldini olish rejalari mazkur Qoidalarning
4  va  5- ilovalari ga binoan   o’rnatilgan tartibda  tuzilishi kerak . Avariyalarni bartaraf
etish   rejalari   bilan   tanish   bo’lmagan   va   ularni   ish   joylariga   tegishli   bo’lgan
qismlarini   hamda   oldini   olish   yo’lini   bilmagan   shaxslarni   ishlashiga   ruxsat
etilmaydi. Avariyalarni bartaraf etish rejalarini o’rganish texnik nazorat tomonidan
karyer   (korxona,   tashkilot)   bosh   muhandisi   rahbarligida   reja   amalga   kiritilishdan
oldin   bajariladi,   bunda   muhandis-texnik   xodimlar   «Avariyalarni   bartaraf   etishda
ishtirok etuvchi mansabdor shaxslarning majburiyatlari». Avariya sodir bo’lganda
o’zini   tutish   qoidalari   bilan   ishchilarni   tanishtirish   uchastka   boshlig’i   tomonidan,
ular   karyerga   (korxona,   tashkilotga)   ishga   kirayotgan   paytda   va   keyinchalik   har
yili  avariyalarni  bartaraf  etish  rejasi  amalga kiritilishdan  oldin, shuningdek  ularni
ish   joylariga   tegishli   bo’lgan   qismlari   tuzatilganda   bajariladi.   Avariya   sodir
bo’lganda   o’zini   tutish   qoidalari   bilan   tanishtirish   maxsus   jurnalda   qayd   etilishi
kerak .
64   Barcha foydalanilayotgan, qayta qurilayotgan va qurilayotgan karyerlar, dragalar,
zemsnaryadlar   (korxonalar,   tashkilotlar)   uchun,   shu   jumladan   ochiq   konchilik
ishlarini   olib   borayotgan   foydali   qazilmalarni   boyitish   korxonalariga   ham
ixtisoslashtirilgan   yuqori   malakali   avariya-qutqaruv   tuzilmalari   (kon-qutqaruv   va
shu   kabilar)   tomonidan   xizmat   ko’rsatilishi   kerak,   qonun   bilan   ko’zda   tutilgan
hollarda   esa,   o’zini   avariya-qutqaruv   xizmatini   yoki   xodimlaridan   shtatda
bo’lmagan avariya-qutqaruv tuzilmalari tuzish kerak
  Foydali   qazilmalarni   ochiq   usul   bilan   qazib   oluvchi   korxonalar   (tashkilotlar)
xavfli   ishlab   chiqarish   obyektlarida   avariya   bo’lgan   taqdirda   boshqa   shaxslarni
hayoti,   sog’lig’i   va   (yoki)   mulkiga   hamda   atrof-muhitga   yetkazilgan   zarar
yuzasidan mas’uliyatni qonun bilan belgilangan tartibda sug’urtalashga majbur. 
6.1.  Konchilik ishlarini olib borishda xavfsizlik qoidalari
Transheyalar   o’tkazish,   pog’onalarni   qazish,   uyumlarni   to’kish   va   shu   kabi
konchilik   ishlari,   shuningdek   yuklash   punktlaridagi   ishlar,   korxona   (karyer)   bosh
muhandisi   tomonidan   tasdiqlangan,   jihozlar   joylashishini,   ishlarni   bajarish
tartibini,   xavfsizlik   choralarini,   ish   maydonchalari,   pog’ona   va   uyumning   ruxsat
etilgan   o’lchamlarini,   shuningdek   pog’ona   va   uyumning   yuqori   hamda   pastki
chetiga   nisbatan   jihozning   masofasini   belgilaydigan   pasportga   muvofiq   ravishda
olib   borilishi   kerak.   Pasportlar   konchilik   mashinalarida   va   karyer   ma’muriyatida
bo’lishi   kerak.   Ishlar   ijrochilari   va   rahbarlari   Pasport   bilan   imzo   chekib
tanishtirilishi kerak.  Tasdiqla n magan pasportlar bilan yoki undan chetlangan holda
konchilik ishlarini olib borish  taqiqlanadi.    
  Pasport da   ko’zda tutilmagan vaziyatlar paydo bo’lganda, ish to’xtalishi  kerak va
ishlar   rahbari   tomonidan   ishni   xavfsiz   bajarish   tartibi   va   choralari   to’g’risidagi
qaror   qabul   qilinganidan   keyin   ishlarni   boshlash   mumkin.   Vaziyat   yana
takrorlangan taqdirda pasportga qo’shimcha va o’zgatirishlar kiritilishi kerak. 
  Pog’ona   va   uyumdagi   qulash   prizmasining   o’lchami   karyerni   marksheyderlik
xizmati   xodimlari   tomonidan   belgilanadi   va   konchilik   ishlari   uchun   pasport   va
65 loyihalar   ishlab   chiqish   bilan   band   bo’lgan   mutaxassislar   hamda   karyerdagi
konchilik ishlari rahbarlari e’tiboriga doimo yetkazilishi kerak. 
 Pog’onalar, karyer bortlar va uyumlarning konstruksiyalari loyiha bilan aniqlanadi
va   zarur   bo’lganda   jinslarning   fizik-mexanik   xossalarini   o’rganish   va
marksheyderlik   kuzatuvlar   natijasi   ma’lumotlariga   ko’ra   foydalanish   jarayonida
to’g’rilanishi kerak.
Pog’onalar   hisobdan   chiqarilganda   karyer   bortining   loyiha   bilan   belgilangan
umumiy qiyalik burchagiga rioya etilishi lozim. 
  Saqlagich   supachalar   gorizontal   yoki   karyer   borti   tomoniga   qarab   qiya   holatda
bo’lishi   va   jins   bo’laklari   hamda   begona   predmetlardan   doimo   tozalanishi   kerak.
Konchilik   ishlari   rejasiga   ko’ra   supachalar   bo’ylab   ishchilar   harakatlansa,   ularda
to’siqlar   bo’lishi   kerak.   Saqlagich   supachalarning   eni,   ularni   mexanizatsiyaviy
tozalash imkoni ta’minla ni shi kerak. Loyihaga muvofiq ravishda bo’ylama nishabli
qiya   supachalar,   shu   jumladan   transport   supachalari   bilan   qo’shilganlarini
qo’llashga   ruxsat   etiladi.   Vaqtincha   ishlatilmaydigan   karyer   bortlar i ni
shakllantirish   va   ularda   konchilik   ishlarini   qaytadan   boshlash   tartibi   loyihada
ko’zda tutilgan bo’lishi kerak. 
Burg’ u lash ishlari ni olib borishda xavfsizlik qoidalari
Burg’ilash   ishlari   texnik   hujjatlarga   (loyihalarga,   burg’ilash-portlatish   ishlari
uchun   ham,   yoxud   pasportlarga )   muvofiq ,   quduqlarni   burg’ u lash   esa   har   bir
burg’ilash usuli (termik, sharoshkali va shu kabi) uchun namunaviy yo’riqnomalar
asosida   korxona   tomonidan   ishlab   chiqilgan   yo’riqnomalarga   muvofiq   ravishda
bajarilishi   kerak.Burg’ u lash   stanogi   pog’onaning   qulash   prizmasidan   tashqari
rejalashtirilgan   maydonchaga   o’rnatilishi,   quduqlarni   birinchi   qatorini
burg’ u lashda   esa   uning   zanjiri   pog’onani   yuqori   chetidan   kami   bilan   ikki   metr
masofada   va   chetga   perpendikulyar   holga   keltirilib   joylashtirilishi   kerak.
Yig’ishtirilmagan   portlatilgan   kon   massalaridan   iborat   tir kama   devor   bilan   ishlar
bajarishda   pog’onani   yuqori   chetidan   burg’ulash   stanogigacha   bo’lgan   masofa
chegaralanmaydi. Tir kama  devorsiz ish bajarishda quduqlarni birinchi qatori uchun
66 burg’ u si   sharoshkali   bo’lgan   burg’ u lash   stanogini   o’rnatish   masofadan   amalga
oshirilishi   kerak.   Stanok   domkratining   tagiga   ma’dan   va   jinslar   bo’laklarini
qo’yish   taqiqlanadi.   Machtasini   ko’targan   holda   burg’ u lash   stanogini   pog’ona
bo’ylab   harakatlantirishni   tayyorlovchi   zavodning   foydalanishga   oid
yo’riqnomasiga muvofiq ravishda qiyalatish bilan amalga oshirishga ruxsat etiladi. 
Burg’ u lash   stanogini   elektr   simlarining   ostidan   va   o’tish   joylaridan
harakatlantirishda machtasi tushirilgan, burg’ u lash asbobi yechilgan yoki ishonchli
mahkamlangan   bo’lishi   kerak.   Yong’in   va   zaharli   modda   chiqarishga   moyil   kon
jinslarida   termik   burg’ u lash   stanogi   bilan   quduqlar   burg’ u lash   taqiqlanadi.
Burg’ u langan   quduqlar   uchastkalarining   odamlar   o’tadigan   va   avtotransport
yuradigan tomoniga ogohlantirish belgilarini qo’yish kerak. Bunday uchastkalarni
to’siqlar   bilan   o’rash   tartibi   karyer   bosh   muhandisi   tomonidan   belgilanadi.
Pog’onaning   burg’ u lash   qudug’i   atrofi   yuzasi   kamida   0,7   m   radiusda   jinslar
bo’laklari, burg’ilash mayda-chuydal a ri   va   begona narsalardan tozalangan bo’lishi
kerak, toki portlatish moddasi bilan zaryadlash paytida ular quduqqa tushmasin. 
 Perforator (elektr parma) bilan bo’rg’ilashda supachani ishchi yuzasining eni 4 m
dan   kam   bo’lsa,   ishchilarning   xavfsizligini   taminlaydigan   qo’shimcha   chorlar
ko’rilishi   kerak.Kon   massasining   nogabarit   bo’laklari   qo’l   yoki   mexanik   usul
(butoboy),   yuza   yoki   shpur   zaryadlar   bilan   parchalanishi   kerak.Kon   massasining
nogabarit   bo’laklari   qo’lda   yoki   bo’rg’ u lash   bilan   parchalashda   shruplarni
(quduqlarni) turg’un qilib va faqat pog’onaning qulamaydigan va kon massasining
to’kilmaydigan   qavatining   bir   qatlamiga   o’rnatish   kerak.   Bunday   hollarda
shruplarni bo’rg’ u lash pasportga muvofiq ravishda bajarilishi kerak. 
Portlatish ishlari ni olib borishda xavfsizlik qoidalari
Portlatish   ishlari   karyerlarda   meyoriy-texnik   hujjatlar   talablariga   rioya   qilingan
holda   bajarilishi   kerak.   Portlatish   ishlarini   olib   boruvchi   korxonalar   O’zbekiston
Respublikasi   Vazirlar Mahkamasining “Portlovchi va zaharli moddalarni yaratish,
ishlab   chiqarish,   tashish,   saqlash,   realizatsiya   qilish   sohasida   xavfsizlikni
67 ta’minlash   chora-tadbirlari   to’g’risida”gi   2004   yil   5   mart,   109   –   sonli   qaroriga
muvofiq   portlovchi   va   zaharli   modda,   materiallar,   ular   qo’llanilgan   mahsulotlar,
shuningdek   portlatish   vositalarini   ishlab   chiqish,   tashish,   saqlash   va   sotish
bo’yicha faoliyat uchun  litsenziyaga   ega bo’lishi kerak. 
Yoppasiga   portlatish   O’zbekiston   Respublikasi   «Sanoatgeokontexnazorat»   davlat
inspeksiyasi   tomonidan   tasdiqlangan   va   u   bilan   kelishilgan   yo’riqnomalar
talablariga muvofiq ravishda bajarilishi kerak. 
Yoppasiga   portlatishni   qo’llash   bilan   portlatish   ishlarini   olib   boruvchi   har   bir
korxona   aniq   sharoitlarda   yoppasiga   portlatish   loyihalari   va   pasportlarini   ishlab
chiqish uchun asos hisoblanuvchi Namunaviy burg’ulash-portlatish ishlari loyihasi
ega   bo’lishi   va   portlatish   ishlarini   bajaruvchi   xodimlar   unga   imzo   chekib
tanishishlari kerak. Portlatish ishlarini olib borishda portlovchi moddalar, portlatish
ishlari   mexanizatsiya   vositalari,   jihoz,   qurilma,   asbob   va   apparaturalaridan   faqat
standartlar   (texnik   shartlari)   ega   bo’lgan   va   Sanoatgeokontexnazorat»   davlat
inspeksiyasi   ruxsatnomasiga boriga ruxsat etiladi. 
  Portlatish   ishlari   yozma   topshiriq   (naryad)   va   tegishli   yozma   topshiriq  (naryad)-
yo’l   varag’i   bo’yicha   muhandis-texnik   xodim   rahbarligida   portlatuvchilar
tomonidan bajarilishi va faqat ishlar xavfsizligi bo’yicha qoidalar va yo’riqnomalar
talablariga   javob   beradigan   joylarda   o’tkazilishi   kerak.   Ekstremal   vaziyatlarda
(avariyani   oldini   olish   va   oqibatlarini   bartaraf   etishda)   yozma   topshiriq   (naryad)
bo’lmasa   ham   portlatish   ishlari   bajarishga   ruxsat   etiladi.Portlovchi   moddalarni
omborlardan   karyerdagi   ish   joyiga   yetkazish,   korxona   rahbari   (portlatish   ishlari
rahbari)   tomonidan   belgilangan   yo’nalish   bo’yicha   bajarilishi   kerak.   Bloklardagi
portlovchi moddalar va zaryadlangan quduqlarni qo’riqlash xizmati yoki yo’riqdan
o’tgan   ishchilar   tomonidan   qo’riqlanishi,   qorong’i   paytda   albatta   yoritilishi   shart.
Bloklardagi portlovchi moddalar va zaryadlangan quduqlar qo’riqlashga topshirish
tartibi   korxona   rahbari   tomonidan   belgilanadi.   Odamlar,   binolar   va   inshootlarni
jinslar bo’laklari, seysmik va havo to’lqinlarining jarohatlovchi va vayron qiluvchi
ta’siridan   himoya   qilish,   shuningdek   portalatishning   zaharli   ta’sirini   oldini   olish
uchun,   yoppasiga   portlatishni   tayyorlash   va   qo’llashda   o’lchami   hisob   kitob
68 asosida   Namunaviy   burg’ilash-portlatish   ishlari   loyihasiga   binoan   aniqlanadigan
xavfli   hudud   obyektlar   va   portlatish   joylari   orasiga   kiritilishi   va   rioya   etilishi
kerak. 
 Hisob-kitob bilan loyihada aniqlangan xavfli hudud quyidagi hollarda kiritiladi:
a)   avvalo   zarb   beruvchi larni   yotq i zish   bilan   elketrodetonatorlardan   foydalanib
portlatishda;
b)   avvalo   portlatish   tarmog’ini   montaj   qilish   bilan   portlatuv   piligidan   (portlatuv
tasmasidan) foydalanib portlatishda;
v)   bevosita montaj qilingan yuza tarmog’ini birlamchi harakatlantirish manbayiga
ulashdan oldin past energetik to’lqin o’tkazgichlar bilan harakatlantirish tizimining
noelektrik qurilmalarini qo’llashda.
Xavfli   hudud   ishga   tushirilishidan   oldin,   uni   chegaralariga   qo’riqlashni
ta’minlaydigan postlar qo’yilishi, zaryadlash va portlatish tarmog’ini montaj qilish
bilan   band   bo’lmagan   kishilar   xavfli   joydan   texnik   nazorat   shaxsi   tomonidan
chiqarilishi kerak. 
Xavfli   hudud   chegaralari   belgilash   va   qo’riqlash   postlarini   qo’yish   Namunaviy
burg’ilash-portlatish ishlari loyihasiga binoan aniqlangan bo’lishi lozim. 
  Karyerlarda   yoppasiga   portlatishni   tayyorlashda   xavfli   hududdan   tashqari
taqiqlangan   hudud   ham   belgilanishi   kerak,   qaysiki   uni   chegarasida   quduqlarni
zaryadlash bilan band bo’lmagan kishilarning bo’lishlari taqiqlanadi. Taqiqlangan
hududni o’lchamlari kon-texnik sharoitlar va ishni tashkil etishga bog’liq ravishda
Namunaviy   burg’ulash-portlatish   ishlari   loyihasiga   binoan   aniqlangan   bo’lishi
kerak.   Uzoq   vaqt   (bir   smenadan   ortiq   muddat   bilan)   zaryadlashda   taqiqlangan
chegaralari   yaqin   joydagi   zaryaddan   kamida   20   m   uzoq   masofada   belgilanishi
kerak. 
Taqiqlangan hudud chegaralarini belgilash Namunaviy burg’ulash-portlatish ishlari
loyihasiga   binoan   aniqlangan   bo’lishi   lozim.Texnik   nazorat   shaxslari   va   nazorat
qiluvchi organlar xodimlarining xavfli va taqiqlangan hududlarga portlatish ishlari
rahbari   kuzatuvida   va   faqat   portlatuvchi   kutib   oladigan   post   orqali   o’tishlariga
ruxsat   etiladi.   Portlatish   ishlarini   olib   borishda   odamlarni   ogohlantirish   uchun
69 tovushli,   bundan   tashqari   qorong’i   paytlarda   nurli   signalni   ham   berish
zarur.Tovushli   singallar   xavfli   hudud   chegaralarida   yaxshi   eshitiladigan   bo’lishi
kerak.Signallarni   uzatish   va   tayinlash   usullari   portlatish   ishlarini   o’tkazish   vaqti
majburiy   ijro   etish   chorlarini   ko’rsatish   bilan   karyerning   barcha   tuzilmaviy
bo’linmalari   xodimlari,   portlatish   ishlari   ta’sir   etadigan   hududdagi   korxonalar   va
tashkilotlar   e’tiboriga   yetkazilishi   kerak.   Bunday   hollarda   odamlarni   xavfli
hududdan   chiqarish   yuzasidan   mas’uliyat   karyerning   tuzilmaviy   bo’linmalari
rahbarlari   va   tashkilotlar   rahbarlari   zimmasiga   yuklatiladi.   Portlatish   o’tkazish
vaqti   haqidagi   xabarni   berish   va   odamlarni   xavfli   hududdan   chiqarish   haqidagi
tasdiqni   olish   tartibi   korxona   rahbari   tomonidan   belgilanadi.   Odamlarni   xavfli
hududdan   chiqarish   haqidagi   tasdiqni   olmasdan   portlatish   ishlari   rahbariga
portlatishni bajarish  taqiqlanadi.
  Odamlarni   karyerga   kirishi   uchun   ruxsat   yoppasiga   portlatish   bajarilganidan
keyin,   portalatish   zaharli   mahsulotlari   konsentratsiyasining   belgilangan
meyorgacha   pasayishi   haqidagi   HKQQ   xabarini   olinganidan   keyin,   ammo
portlatishdan   keyin   kamida   30   daqiqa   o’tganidan   so’ng,   karyerda   chang   bulutlari
tarqalishi   va   ko’rish   to’liq   tiklanganidan   keyin,   portlatish   joyiga   esa   bevosita
portlatish   ishlari   yuzasidan   rahbarlikni   amalga   oshirgan   muhandis-texnik   xodim,
yoki uni farmoyishi bilan portlatuvchi tomonidan portlatish joyida ishlash xavfsiz
ekanligi   aniqlanganidan   keyin   beriladi.   Portlashning   gazsimon   mahsulotlari   bilan
ifloslanish darajasini nazorat qilish uchun HKQQ ni jalb qilish zaruriyati korxona
rahbari tomonidan belgilanadi. 
Qazish- yuklash ishlarini olib borishda xavfsizlik qo y idalari
Qazib chiqarish-yuklash ishlarida pog’ona balandligi kon jinslari yotishining kon-
texnik   sharoitlari   va   fizik-mexanik   xossalarini   hisobga   olgan   holda   loyiha,   qabul
qilingan ish tashkiloti  bilan aniqlanadi  va qo’llaniladigan qazib  chiqarish-yuklash
jihoziga muvofiq bo’lishi kerak. 
  Qaziladigan   pog’onaning   balandligi   jihozni   xavfsiz   ishlash   sharoitlari   bo’yicha
aniqlanadi va quyidagilardan:
70 a)   portlatish   ishlari   qo’llamaganda   mexanik   kurak   turidagi   bir   cho’michli
ekskavator   va   frontal   yuklagichlar   bilan   qazishda-   ekskavator   yoki   yuklagich
cho’michining   yuqori   nuqtasidan,   portlatish   ishlarini   qo’llanilganda   esa
cho’michning bir yarim yuqori nuqtasidan;
b)   draglayn,   ko’p   cho’michli   va   rotorli   ekskavatorlar   bilan   qazishda-   ekskavator
cho’michining o’yish chuqurligi yoki yuqori nuqtasidan;
v) gidromonitor bilan yuvishda- 30 metrdan;
g) bo’sh va sochiluvchan jinslarni qazishda- 3 metrdan, yumshoq, ammo barqaror
va qattiq monolitlarni qazishda 6 metrdan oshmasligi kerak.
Agar pog’ona balandligi yuqorida aytilgan miqdorlardan ortiq bo’lsa, ularni jihoz
parametrlariga   moslashtirish   (pog’onani   qatlamlarga   bo’lish,   buldozer   bilan
pog’onalarni   pasaytirish   va   shu   kabi)   choralari   ko’rilishi   kerak.   Bunda   ayrim
qatlamlarning balandligi yuqorida aytilgan talablarga muvofiq bo’lishi kerak. 
Ayrim   hollarda   to’g’ri   mexanik   kurak   turidagi   bir   cho’michli   ekskavator   bilan
ko’mir   qatlamlarini   ishlashda   va   «Sanoatgeokontexnazorat»   davlat   inspeksiyasi
maxalliy   organlari   ruxsati   bilan   65   gradus   burchak   ostida   portlatish   quduqlarini
burg’ u lashda pog’ona balandligi 40 metrgacha bo’lishi mumkin. 
Portlatish   ishlarini   qo’llash   bilan   jinslarni   qazib   olishda   va   pog’ona   (qatlam)
balandligi ekskavator cho’michining yuqori nuqtasidan ortiq bo’lganda, bo’rtik va
osilib   qolgan   jinslarni   o’z-o’zidan   qulashining   oldini   oluvchi   choralarni   qo’llash
kerak. 
Teskari   mexanik   kurak   turidagi   bir   cho’michli   ekskavator   bilan   kon   massivlarini
ishlashda,   ishlanayotgan   jinslar   qatlamining   qalinligi,   uni   texnik   tavsifi   bilan
belgilangan kavlash chuqurligidan oshmasligi kerak. 
  Ishchi pog’onaning qiyalik burchaklari:
a) mexanik kurak turidagi bir cho’michli ekskavator, draglayn, ko’p cho’michli va
rotorli ekskavatorlar bilan ishlashda- 80 gradusdan;
b)   quyilatib   o’yuvchi   ko’p   cho’michli   zanjirli   ekskavator   bilan   ishlashda-   shu
jinslarning tabiiy qiyalik burchagidan;
71 v)   bo’sh   va   sochiluvchan   jinslarni   qo’l   bilan   qazishda   -   shu   jinslarning   tabiiy
qiyalik   burchagidan,   agar   bardoshli   bo’lsa-   50   gradusdan,   toshloq   bo’lsa   -   80
gradusdan   oshmasligi kerak.
  Texnogen   tusidagi   konlarga   ishlov   berishda   ishchi   pog’onaning   balandligi   va
qiyalik   burchaklari   loyiha   bilan   belgilanadi,   ammo   har   qanday   sharoitda   ham
mazkur Qoidalarning 154 va 155-bandi talablariga javob berishi kerak.
 Konchilik va transport jihozlari, transport kommunikatsiyalari, elektr ta’minoti va
aloqa   liniyalari   qulash   prizmasidan   tashqari   rejalashtirilgan   maydonchaga
joylashtirilishi kerak. 
Pog’ona   ishchi   maydonchasining   eni   vazifasi   ko’ra   va   texnologik   loyihalash
meyorlariga   muvofiq   ravishda   hisob-kitob   bilan   aniqlanadi.   Pog’onaning   quyi
chetidan   (qulagan   kon   massasidan)   temir   yo’l   o’qigacha   bo’lgan   masofa   kamida
2,5   m   bo’lishi   kerak.   Transportsiz   sxema   bilan   qazish   bo’yicha   amalga
oshiriladigan   ochish   ishlarida   foydali   qazilma   pog’onasi   va   jins   uyumi   quyi
chetlari   orasidagi   masofa   konchilik   ishlari   loyihasi   va   pasport   bilan   belgilanadi.
Temir   yo’l   yoki   konveyerlar   mavjud   bo’lganda   uyumni   quyi   chetidan   temir   yo’l
o’qigacha yoki konveyer o’qigacha bo’lgan masofa kamida 4 m bo’lishi kerak. 
  Yuqorida turib yuklash bilan pog’onalarni ishlashda pog’ona chetidan temir yo’l
o’qigacha   yoki   avtoyo’l   o’qigacha   bo’lgan   masofa   loyiha   bilan   belgilanadi   va
kamida     2,5   m   bo’lishi   kerak.   Bunda   ekskavator   mashinisti   kabinasidan
yuklanayotgan transport vositasining ko’rinib turishini ta’minlash lozim. 
 Gorizontal bo’yicha ish joylari yoki vertikal bo’yicha ikkita yondosh pog’onalarga
joylashagan mexanizmlar orasidagi masofa kami bilan:
a)  qo’l bilan qazishda 10 m;
b)  yuklagich va buldozer bilan qazishda 5 m;
v)  ekskavator bilan qazishda o’yishni eng katta radiusini bir yarimiga teng
miqdorida   (goriz o ntal   va   vertikal   bo’yicha   orasidagi   masof a   loyiha   bilan
belgilanadigan,   ishda   o’zaro   bog’liq   mexanizlardan   foydalanish   holati   bundan
mustasno)   bo’lishi   kerak.   Avariya   vaziyati   (pog’onani   qulash   xavfi,   portlovchi
72 moddalarning   yonmagan   zaryadlarini   topilishi   va   shu   kabilar)   yuzaga   kelganda
ekskavatorni zaboydan chiqarish uchun erkin o’tidigan joy har doim bo’lishi zarur.
  Temir   yo’l   dumpkarlari   yoki   boshqa   sig’imlarga   draglayn   turidagi   ekskavator
bilan yuklash uchun, karyer bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan ishni xavfsiz
usullari   bo’yicha   tadbirlar   amalga   oshirilganda   va   quvvat   tarmog’ini   kontakt
simiga   tegishidan   cho’mich   himoyalangan   bo’lsagina   ruxsat   etiladi.   Ekskavatorni
aytilgan   himoya   bilan   jihozlash   «Sanoatgeokontexnazorat»   davlat   inspeksiyasi
organlari   bilan   kelishilgan   holda   bajarilishi   kerak.   Transportsiz   sxemasi   bo’yicha
ekskavator yoki boshqa turdagi yer qazish mashinalari bilan jamlangan draglaynni
ishlatishda,   ular   orasidagi   masofa   draglayn   cho’michi   tashlanadigan   masofani
hisobga   olgan   holda,   ularni   eng   katta   harakat   radiuslari   yig’indisidan   kam
bo’lmasligi   kerak.Bu   shartga   rioya   etilmaganda   ishni   karyer   bosh   muhandisi
tomonidan   tasdiqlangan   va   tarkibida   xavfsizlikni   qo’shimcha   choralari   bo’lagan
pasport   bo’yicha   amalga   oshirishga   ruxsat   etiladi.   Kon   massasini   transport
vositalariga yuklash, ularni texnik pasportlariga muvofiq ravishda bajarilishi kerak.
Qazib   chiqarish-yuklash   ishlari   jarayonida   portlovchi   moddalarning   yonmagan
zaryadlari   topilsa,  ishlar  to’xtatilishi   va bu  haqida  ishlar  rahbariga xabar   berilishi
kerak.   Qazib   chiqarish-yuklash   ishlari   jarayonida   doimo   pog’onani   bo’rtik   va
osilib   qolgan   jinslardan   qirib   tozalash   kerak.   Pog’onani   qirib   tozalash
mexanizatsiyalashagan   usul   bilan   bajarilishi   zarur.Qo’l   bilan   qirib   tozalash   faqat
usta yoki brigada boshlig’ining bevosita nazorati ostida bajariladi. 
Qirib tozalash ishlari bilan band bo’lmagan xodimlar xavfsiz joyga ketkazilishlari
kerak.   Pog’onalarni   qo’l   bilan   qazishda   zarb   bilan   usulini   qo’llamasdan   va   ishlar
faqat   tepadan   pastga   qaratilib   olib   borilishi   kerak.   Burchagi   35   gradusdan   ortiq
bo’lgan pog’ona qiyaligida ishlashda ish ijrochilari ishonchli tayanchga bog’langan
mahkamlash arqoni bilan saqlagich kamardan foydalanishlari kerak.
Yuk ortish punktidagi ishlarni amalga oshirishda xavfsizlik qoidalari 
Yuk   ortish   punktini   joylashishi,   shuningdek   uni   hosil   qilish   va   ishlatish   tartibi
sektorlarning   zaruriy   soni   va   o’lchamlari,   transport   harakati   sxemalari,   odamlar
73 o’tadigan   yo’llar,   nurli   va   tovushli   signalizatsiyani   nazarda   tutadigan   loyiha
(konchilik ishi rejasi) bilan aniqlanadi. 
  Oraliq   bo’g’in   sifatida   ekskavatordan   (frontal   yuklagichlardan)   foydalaniladigan
yuk ortish punktlari quyidagi talablarga javob berishi kerak:
a) yarus balandligi cho’mich yuqori nuqtasidan oshmasligi lozim;
b)   yuk   to’kish   maydonchasi,   jihozni   va   odamlarni   ishlashi   mazkur   Qoidalarning
185  –  191  -   bandi talablariga muvofiq bo’lishi kerak.
  Yuk   ortish   punktidagi   ish   belgilar   va   plakatlar   bilan   boshqarilishi,   hamda   ish
yuritish pasportiga muvofiq bajarilishi kerak. 
Konsol uyumlagich bilan hosil qilingan omborlardan maydalangan kon massalarini
yuklab   jo’natishda,   zaboyni   balandligi   kon   massasining   fraksiya   tarkibi,   fizik-
mexanik   xossalari   va   qazib   chiqarish-yuklash   jihozini   texnik   tavsiflarini   hisobga
olgan   holda   pasportga   binoan   aniqlanadi.   Bunda   zaboyda   jinslar   osilib   turishiga
qarshi choralar amalaga oshirilishi kerak.
  Ekskavator   bilan   qazilgan   yarus   yonidagi   qulash   prizmasi   yoki   yarus   qiyaligiga
avtoag’dargichni   to’kish   taqiqlanadi.   Bu   holatda   barqaror   qiyalik   hosil   qilish
buldozer,   ekskavator   va   frontal   yuklagichlar   bilan   yarusning   yuqori   maydonidan
bajarilishi kerak. 
  Bir   yarusda   ekskavator   bilan   bir   vaktda   buldozer   yoki   avtoag’dargichlarning
ishlashi  taqiqlanadi.  
  Lokomotiv   mashinisti   temir   yo’l   tarkibiga   yuk   ortishda   ekskavator   mashinisti
signaliga bo’ysunishi kerak. 
  Yuk ortish (tushirish) joyida temir yo’llarni tozalash paytida yuk ortish punktiga
tarkibni uzatish to’xtatilishi kerak. 
  Yuk tushirish maydonchasi estakadasiga kontakt tarmog’ini o’rnatish  taqiqlanadi.  
  Qabul   qilish   bunkerlariga   transport   vositalarini   to’kish   bilan   kon   massasini
tashishga   tayyorlaydigan   qurilmalar   (maydalagich,   groxot   va   shu   kabilar)   va
meyorlovchi qurilmalar (ta’minlagich, shiber va shu kabilar)  xavfsizlik  q oidalariga
muvofiq bo’lishi va quyidagi talablarga javob berishi kerak:
74 a)   bunkerlarning   foydalanilmaydigan   tomonlaridagi   teshiklar,   yuk   tushirish
maydonchasini   odamlar   pog’onadan   yiqilishi   mumkin   bo’lgan   joylar,   to’siqlar
yoki jinslar tepachalari bilan to’silishi kerak;
b)   temir   yo’l   transporti   bo’lsa   yuk   tushirish   maydonchalari   xizmat   ko’rsatuvchi
xodimlarni   ogohlantiruvchi   tovush   signali   bilan   jihozlanishi   va   temir   yo’l   tarkibi
kelishidan 1,5-2 daqiqa oldin ulanishi kerak;
v)   avtomobil   transporti   bo’lsa   qabul   qilish   bunkerlarini   ishchi   tomonidan
avtoag’dargich   bunkerga   tushmasligi   uchun   tirgak,   yuk   tushirish   maydonchasiga
esa avtoag’dargich yuk to’kishga kirishi uchun ruxsat etadigan yoki taqiqlaydigan
svetofor o’rnatilishi kerak.
Bunkerga   boradigan   joyni   buldozer   bilan   tozalash   paytida   yuk   tushirish
maydonchasiga   avtoag’dargichlarni   kirishi   taqiqlanadi.   Ta’mirlash   ishlari
bajarilayotganda yuk ortish punktidagi qabul qilish bunkeriga avtoag’dargichlarni
yuk   tushirishlarini   to’xtatish   kerak,   buni   uchun   kirish   joyini   bekitish,   kuzatuvchi
qo’yish va shu kabilarni bajarish lozim. Maydalagichga tiqilib qolgan kon massasi
bo’lagi   maxsus   mexanizm   bilan   olinishi,   butoboy   yoki   portaltish   usulida
parchalanishi   kerak.   Ularni   qo’l   bilan   olib   tashlash   taqiqlanadi.   Qulagan   kon
massasi   tagida   qolgan   maydalagichni   ochib   olish   va   uni   ishga   tushirish   korxona
bosh muhandisi tomonidan tasdiqlangan yo’riqnomalarga binoan bajarilishi kerak.
6 .2. Ekologiya
Xozirgi  davrda fan-texnika inqilobi  sharoitida tabiat  resurslaridan keng miqyosda
foydalanish   xamda   atrof   muxitni   ifloslantiruvchi   tog’-kon   sanoati,   transport,
qishloq   xo’jaligi   va   maishiy   chiqindilarning   ortishi   insonning   tabiatga
ko’rsatayotgan   umumiy   salbiy   ta’sirini   keskin   kuchaytirmoqda   .   Konchilik   qazib
olish   korxonalarida   yer   osti   konchilik   va   ochiq   usul   bilan   qazib   olish   ishlarida
XYAQ talablariga, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi buyrug’i
bilan   tasdiqlangan   qoidalarga   mos   holda   xodimlarga   tibbiy   xizmat   ko’rsatish
tashkil   qilinadi.   Hamma   ishchi   va   muhandis-texnik   xodimlar   konchilik   ishlariga
75 yuborilishidan oldin tibbiy ko’rikdan o’tishdan tashqari O’zbekiston Respublikasi
Sog’liqni   Saqlash   Vazirligi   tomonidan   belgilangan   muddatda   majburiy   davriy
oldini   olish   tibbiy   ko’rigidan   o’tkaziladi.   Hamma   ishchi,   muhandis-texnik   xodim
va   xizmatchilar   sanoat   sanitariyasi   shaxsiy   gigiyena   va   baxtsiz   holatda
jabrlanuvchilarga   joyida  tez   yordam   ko’rsatish   bo’yicha  yo’riqnomadan   o’tishlari
kerak.Barcha ishchi va muhandis-texnik xodimlar nafas olish organlar uzoq davom
etayotgan   kasalliklar   aniqlanganda,   hamda   vibratsion   va   boshqa   kasbiy
kasalliklarga chalinganligi gumon qilinsa, ular hisobga olinishi va muntazam tibbiy
kuzatishda   bo’lishi   kerak.Tibbiy   ko’rikda   ilgari   bajarayotgan   ishini   qila
olmaydigan kasalliklari aniqlangan kishilar, shifokorlar xulosasiga muvofiq boshqa
ishga   o’tkazilishi   kerak.Har   bir   kon,   shaxta   yer   osti   lahimlarida,   karyerda   davlat
sanitar   inspeksiyasi   talablariga   mos   jihozlangan   ovqat   qabul   qilish   joylari   tashkil
qilinadi.Yer   osti   lahimlarida,   odamlarni   yer   osti   transport   vositalariga
o’tqiziladigan joylarda kirish va chiqish yo’lakli kutish kameralari tashkil qilinadi.
Kameralar ichimlik suvi, shamollatish va yoritish bilan ta’minlanadi.
Har bir konda sanitar-maishiy bino, assinizatsion (yer yuzasi va yer osti) va
boshqa   qurilmalari   bilan   ma’muriy-maishiy   qurilmalari   bo’lishi   kerak.   Binolarni
yer osti konchilik ishlarida XYAQ va ochiq konchilik ishlarida XYAQ talablariga
mos ravishda jihozlash va saqlash kerak.
Yer   yuzasidan   kirib   kelayotgan   atmosfera   havosi   yer   osti   kon   lahimlarida
harakatlanishi   mobaynida   o’z   tarkibida   turli   o’zgarishlarga   duch   keladi.   Bu
o’zgarishlar   bir   tomondan   tarkibidagi   kislorodning   miqdori   kamayishi   bilan
kuzatilsa,   ikkinchi   tomondan   tarkibida   uglerodli   birikma,   zaharli   gaz   va   suv
bug’lar,   chang   va   o’zgarishga   uchragan   har   xil   moddalarning   qoldiqlarining
oshishida   ko’rinadi.   Bundan   tashqari   uning   namligi,   temperaturasi,   bosimi   va
zichligi   ham   o’zgaradi.   Kon   havosi   agarda   yer   yuzasidan   kirib   kelayotgan
atmosfera havosidan tarkibi va sifati bo’yicha nisbatan farq qilmaydigan bo’lsa, u
holda u -   toza   va boshqa holatlarda –   ifloslangan   havo deyiladi.   Ruda va noruda
konlarni qazib olishda shaxtalar uchta toifaga: gazli (metan, vodorod, serovodorod
76 ajralib   chiqadigan),   gaz   va   chang   bo’yicha   xavfli   hamda   gaz   va   chang   bo’yicha
xavfsiz toifalarga ajratiladi. 
Kon   havosi   –   bu   kon   lahimlarini   to’ldirib   turuvchi   gaz   va   bug’larning
aralashmasidir.
Kon lahimlarida havoning miqdori, temperaturasi va harakatlanish tezligi .
Kon   lahimlarida   havoning   miqdori,   temperaturasi   va   harakatlanish   tezligi
ishlovchilarning havfsiz va normal mehnat faoliyatini taminlab berishi kerak.
  Havo miqdori  smenada  bir vaqtda ishlaydigan eng ko’p odamlar  sonini  hisobida
va har bir odam uchun kamida 6 m³/minut bo’lishi kerak.
  Ichida   odamlar   bo’lgan   yoki   odamlar   bo’lishi   mumkin   bo’lgan   kon   lahimlari
havosining tarkibidagi kislorod miqdori kamida 20 foiz (hajm bo’yicha) ni tashkil
etishi   kerak.   Kon   havosi   tarkibidagi   karbonat   angidrid   gazining   miqdori   ish
joylarida   0,5   foizdan,   shaxtaning   umumiy   chiqish   oqimiga   ega   kon   lahimlarida
0,75 foizdan  va kon  lahimlarini   kavlash  va  tiklashda   1 foizdan  oshmasligi   kerak.
Yer osti kon lahimlarida metan va vodorod yonuvchi gazlarning umumiy miqdori
hajmi bo’yicha 0,5 foizdan oshmasligi kerak.
 Ishlab turgan yer osti kon lahimlarida havoning tarkibidagi zaharli gazlar (bug’lar)
miqdori   quyida   keltirilgan   yo’l   qo’yiladigan   chegaraviy   miqdordan   oshmasligi
kerak (hajm bo’yicha foizda):
uglerod oksidi  - 0,0017 ( yoki 20 mg/m 3
)
azot oksidi     - 0,00026 (yoki 5 mg/m 3
)
  oltingugurtli gaz   - 0,00038 (yoki 10 mg/m 3
)
serovodorod     - 0,00071 (yoki 10 mg/m 3
) 
krolein       - 0,000009 (yoki 0,2 mg/m 3
)
formaldegid  - 0,00004 (yoki 0,5 mg/m 3
) .
Shuningdek, tozalash va tayyorlash ishlari olib borilayotgan ish joylarida  kremniy
miqdori  2 mg/m 3
dan oshmasligi  kerak.   Gazlardan zaharlanganda odam miyasida
kislorod yetishmasligi sodir bo’ladi.
Uglerod oksidi SO
2  – oddiy muhitda u rangsiz, yengil achchiqroq hidga va ta’mga
ega gaz, uglerodning kislorod bilan birikmasi. Uglerod oksidi (yonish mahsuli) kon
77 lahimlaridagi   yong’inlardan,   portlatish   moddasining   va   neft   yoqilg’i
mahsulotlarining yonishi, ko’mir changi, metan, uglerodli gazlarning portlashidan
paydo bo’ladi.Ushbu gaz bilan yengil zaharlanish odamning umumiy holsizlanishi,
ko’z   qovoqlarining   uchishi,   quloqlarning   shang’illashi,   bosh   og’rig’i,   bosh
aylanishi,   ko’ngil   aynishi,   qusish   va   yurak   urishining   tezlashishida;   kuchli
zaharlanish   esa   –   qon   tomirlarining   urishi   sezilishi   va   harakatsizlanishda   va
halokatli   zaharlanish   esa   –   hushidan   ketish   va   tomirlar   tortishishida   namoyon
bo’ladi.
Azot oksidi   – azotning kislorod bilan birikmasi. Portlatish moddasi yongan mahal
birinchi   azot   oksidi   ajralib   chiqadi,   havoda   kislorod   bilan   azot   dioksidini   hosil
qiladi, u o’z navbatida suv bvg’larida erib, juda ham zaharli qizg’ish-qo’ng’ir azot
kislotasi   bug’larini   paydo   qiladi.   0,01-0,015%   miqdorida   og’ir   formadagi   o’pka
oqishi kuzatiladi, 0,023-0,039% miqdorida 10-20 minutdan keyin o’lim kuzatiladi,
0,078% da – hlim qo’qqisdan sodir bo’ladi.
Oltingugurtli   gazSO
2 –   rangsiz   gaz   (“ko’z   o’yuvchi”),   o’tkir   mazaga   ega   juda
kuchli zaharli. Gazning manbai – portlatish moddalarining yonishi.
Oltingugurtli   vodorod   N
2 S –   aynigan   tuxumning   kuchli   hidini   beruvchi   gaz.   U
ko’z, nafas olish yo’li va asab tizimiga kuchli tasir ko’rsatadi. Gazning manbai  –
portlatish moddalarining yonishi.
Ko’rinishi   (namoyon   bo’lishi)   -   b osh   aylanishi   va   og’irlashishi,   bosh   og’rig’i,
quloqlarning   shang’illashi,   ko’ngil   aynishi,   qusish,   umumiy   holsizlanish,   qon
tomiri urishi sezilishi, nafas bo’g’ilishida sodir bo’ladi.
Birinchi   yordam   –   jabrlanganni   tezda   toza   havoga   olib   chiqish   kerak.   Bemorni
nafas   olishini   qiyinlashtirayotgan   kiyimlardan   xalos   etish,   isitish.   Qattiq
bezovtalanish   va   nafas   olishi   to’xtaganda   –   sun’iy   nafas   oldirishga   o’tish,   yurak
faoliyati to’xtaganda esa – yurakni tashqi massaj qilishga o’tish.
Metan   –   rangsiz   va   hidsiz   gaz.   Kon   havosida   lahimga   kirayotgan   havoda
chegaraviy   ruxsat   etilgan   miqdori   -   0,5%,   lahimdan   chiqayotgan   havoda   –   1%,
shaxtadan   chiqayotgan   havoda   –   0,75%,   portlatish   ishlarini   olib   borish   vaqtida   –
1% gacha. Ko’mir shaxtalarida keng tarqalgan bo’lib, kon lahimlarida yong’inlar,
78 portlatish   materiallarining   portlashi   va   organik   moddalarning   chirishidan   hosil
bo’ladi.
Xulosa
Men   ushbu   bitiruv   malakaviy   ishni   bajarish   davomida   Qalmoqqir   konining   kon-
texnik sharoitlari, konda qo’llanilayotgan texnika va texnologiyalar bilan yaqindan
tanishib   chiqdim.   Shu   bilan   birga   4   yil   davomida   olgan   bilimlarimni
mustahkamladim.
Bitiruv   malakaviy   ishimning   birinchi   qismida   Qalmoqqir   polimetall   konining
qisqacha   iqtisodiy-jug’rofiy   tavsifi   va   Konning   qisqacha   geologik   va   kon   texnik
tavsifini yoritishga harakat qildim.
Mahsus   qismda   esa   Qalmoqqir   koni   Markaziy   karyeri   sharoitida   qo’llaniladigan
SBSH-250 burg’ulash stanogining hisob – kitobi,EKG-10 ekskavatorining hisob –
kitobi,qoplama   jinslarni   avtomobil   transporti   bilan   tashishda   Bel   AZ-75131
avtosamosvali   va   kon   jinslarini   ag’darmaga   joylashtirishda   EKG-8I   ekskavatori
parametrlarini   hisoblab   chiqdim.Hisoblash   natijalarini   malakaviy   diplom   oldi
amaliyotida olgan malumotlarim bilan o’zaro solishtirdim. 
Shuningdek   SBSH-250   burg’ulash   stanogining   yillik   ish   unumdorligi-19176
pogona   m   ni   tashkil   qilayapdi.   EKG-10   ekskavatorining   yillik   ish   unumdorligi-
1382400   m 3
/yil   ni   tashkil   qilib,   kon   massasini   avtotransport   bilan   tashishda   bitta
ekskavator   kompleksida   5   ta   BelAZ-75131   avtosamasvali   kerak   bo’ldi.   Kon
massasini qabul qilish punktlarigacha tashish uchun va qoplovchi xamda balansdan
tashqari   tog’   jinslarini   Olmaliqsoy   ag’darmaida   joylashtirish   uchun   temri   yo’l   va
temir   yo’l-ekskavatori   kompleksi   asosiy   ko’rsatkichlarini   hisoblab   chiqdim   va
amaliyotda olingan ko’rsatkichlar bilan o’zaro taqqosladim.
79   Bundan tashqari kon ishlarini olib borishda texnika xavfsizligi va ekologiya,
iqtisodiy   qismlarni   xam   hisoblab,   bitiruv   malakaviy   ishimda   ular   xaqida   xam
malumotlar keltirib o’tdim.
80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Sh.M.Mirziyoyev.   “Erkin   va   faravon,   demokratik   O’zbekiston   da v latini
birgalikda barpo etamiz”.Toshkent,2016 y.
2.
3. " Ochiq kon ishlari asooslari" fanidan ma`ruza matnlari.
4. Ржевский   В.В."Открытые   горные   работы.   Производственные
процессы." М. Недра.1985.
5. Ржевский   В.В."Открытые   горные   работы.Техналоги я   и   комплексная
механизация." М. Недра.1985.
6. Томоков   П.И.   Наумов   И.К.   "   Техналогия,   механизация   и   организация
открытых горных работ."М. Недра.1986.
7. Трофимов   А.В.   Связь   термокинетических   параметров   и   прочностных
свойств   горных   пород   //   М.Г.   Менжулин,   А.В.   Трофимов   /   Записки   Горного
института, т. 173, с.48-51, СПб. 2007г.
8. Трофимов   А.В.   Двухстадийное   разрушения   негабаритов   накладными   и
кумулятивными   зарядами   ВВ,   размещенными   в   защитном   устройстве   //
М.Г.   Менжулин,   А.В.   Трофимов,   М.В.   Захарян   /   Взрывное   дело   №102/59,
с.129-138 М. 2009г.
Internetdagi  html:
www.mine.ru
www.google.ru
www.agmk.uz
www.ziyonet.uz
81

Qalmoqqir konining kon geologik tavsifi

Купить
  • Похожие документы

  • Geologik vazifalarni bajarishda geofizik usullarning qo‘llanilishi
  • Organik moddalarni neftga aylanish omillari
  • Neftdagi uglevodorod gazlar
  • Neft va gaz konlarini qidirishning geofizik usullari
  • Kern materiallarini o'rganishning ahamiyati

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha