Qatag'onlik siyosati

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Qatag'onlik siyosati
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1 Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-5
I   –   BOB.   O'zbekistonda   mustaqillik   yillarida   ''quloqlashtirish''   siyosatini
o’rganilishi. 
1.1 Sovet davlati quloqlashtirish siyosatining asosiy mohiyati…………..…..6-14
1.2   1930-yillar   qishloq   xo'jaligidagi   o'zgarishlarni   arxiv   materiallar   orqali
o'rganilishi……………………………………………………………………15-22
II – BOB. Mustabid sovet tuzumining O'zbekistondagi  qatag'onlik siyosati  va
uning oqibatlari.
2.1 Sovet hukumatining milliy ziyolilarga yuritgan zo'rovonlik siyosati…….23-36
2.2   Mustaqillik   yillarida   quloqlashtirish   jarayonidagi   qatag'onlar   tarixshunosligi
mavzusiga yangicha innovatsion yondashuv…………………………………37-43
III. Xulosa ……………………………………………………………………44-45
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………46
2 Kirish
Mavzuning dolzarbligi   Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining barcha
sahifalarini   chuqur   tahlil   qilish   eng   dolzarb   masalalardan   biriga   aylandi.   Sovet
hukmronligi   yillarida   o’rganilmagan   ko’plab   tarixiy   voqealar   mavjud.   Shu   bois,
ularni  bugungi zamon talabidan kelib chiqib, yangi nazariy-metodologiya asosida
tahlil   etish   katta   ahamiyatga   ega.   O‘zbekiston   Respublikasi   Birinchi   Prezidenti
I.A.Karimov   haqli   ravishda   ta‘kidlaganidek,   “tarix   xotirasi,   xalqning,   jonajon
o`lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o`zlikni
anglashni,   ta‘bir   joiz   bo`lsa,   milliy   iftixorni   tiklash   va   o`stirish   jarayonida   g`oyat
muhim o`rin tutadi”. 
O`zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirziyoyevning   tarixda   ilk   bor
parlamentimizga   o`z   murojatnomasida,   2017-yil   7-fevralda   PF-4947-sonli
O`zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O`zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish   bo`yicha   Harakatlar   strategiyasi   to`g`risida”gi   Farmonida,   bir   qator
nutq   va   ma‘ruzalarida   istiqbol   rejalarimiz   tahlil   qilinmoqda.   O`zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirziyoyev   2016-   yil   30-   dekabrda   mamlakatimiz
ilmiy   jamoatchiligi   vakillari   bilan   uchrashuvida   “Ilm-fan   yutuqlari   Vatanimiz
ravnaqiga xizmat  qilsin” mavzusida nutq so`zladi. “Olimlarning suhbatidan  inson
o`ziga   beqiyos   ma‘naviy   boylik   oladi,   qalb   kengliklarini,   tafakkur   teranligini   his
qiladi... Xalqimizda “Oqqan daryo oqaveradi” degan dono naql bor. Shu ma‘noda,
el-yurtimizning qon-qonida azaldan bo`lgan aql-zakovat, ilm-u ma‘rifat tufayli, siz
kabi   zahmatkash   va   fidoiy   insonlarning   xizmatlaringiz   tufayli   O`zbekiston
zaminidan yangi xorazmiylar, beruniylar, ulug`beklar etishib chiqadi va Vatanimiz
shuhrati butun dunyoga yuksaltiradi, deb ishonaman” 1
. 
Tarixchilar   oldiga   tarixiy   adolatni   tiklash,   xalqimiz   o’tmishidagi   yopiq
sahifalarini   to’la   ochib   berish,   shu   tarixdan   saboq   chiqarib,   begunoh   qurbon
bo’lgan   insonlar   xotirasini   abadiylashtirish   kabi   vazifalar   ko’ndalang   qo’yildi.
“...mustamlakachilik   va   sovet   davridagi   ommaviy   qatag’onlar   paytida   zulm   va
1
  Mirziyoev  Sh.M. Milliy  taraqqiyot   yo`limizni   qat‘iyat   bilan  davom   ettirib,  yangi   bosqichga   ko`taramiz.  1-jild. –
Toshkent: O`zbekiston NMIU, 2017. Б.166.
3 zo’ravonlik   qurboni   bo’lgan,   istiqlol   yo’lida   jon   fido   etgan   ajdodlarimizning
hurmati   va   xotirasini   joyiga   qo’yish,   ularning   el-yurt   ozodligi   yo’lidagi   ishlari,
qoldirgan   merosini   izlash   va   o’rganishni   aynan   ana   shunday   ma‘naviy   negizda
yo’lga   qo’yishimizni   qayd   etish   zarur”.   O’zbekistonda   ommaviy
qatag’onlashtirishning eng yirigi 20-30 yillarda jamoalashtirish davrida yuz berdi.
Qishloqlarda   oddiy   dehqonlar   uy-joyidan,   mol-holidan   mahrum   qilinib,
quloqlashtirildi  va boshqa uzoq o’lkalarga surgun qilindi. Ular  hayotini  o’rganish
dolzarb masalalardan biriga aylandi.
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi   Mustaqillik   yillarida
qatag’onlashtirish   mavzusi   O’zbekiston   tarixining   dolzarb   mavzularidan   biriga
aylandi.   Sovet   hukmronligi   davrida   amalga   oshirilgan   qatag’onlashtirish   siyosati
tarixini   keng   o’rganishga   kirishildi 1
.   Taniqli   olima   R.X.Aminova   O’zbekistonda
amalga oshirilgan jamoalashtirish siyosati bo’yicha ko’plab tadqiqotlar olib bordi.
Uning   tadqiqotlarida   jamoalashtirish   davrida   qatag’on   qilingan   dehqonlar   taqdiri
haqida   ham   ma‘lumotlar   umumlashtiriladi.   M.G.Abdullayevning   nomzodlik
dissertatsiyasi esa O’zbekistonda sovetlarning quloq qilish siyosati va uning fojeali
oqibatlariga   bag’ishlanadi.   Shuningdek,   sovet   davlatining   quloqlashtirish,   surgun
siyosati moskvalik olimlar tomonidan ham o’rganildi. Masalan, V.N.Zemskov o’z
asarida   sobiq   sovet   davlatida   qatag’on   qilinganlar   haqida   umumiy   ma‘lumot
beradi.   O’rta   Osiyo   respublikalarida   amalga   oshirilgan   qatag’onlashtirish   siyosati
mavzusi   ayniqsa   R.Shamsutdinov   asarlarida   mukammal   tadqiq   etiladi.   2005-yil
N.G’.Karimov   mas’ul   muharrirligida   “ Репрессия :   1937-1938   год .   Документ   и
материал ”   kitobi   nashr   etildi 2
.   Bu   kitobda   R.Shamsutdinov,   E.Yusupov,
A.Mamajonov,   E.P.Do'smatov   va   boshqalar   tomonidan   to’plangan   hujjatlar   e‘lon
qilinadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixi bo’yicha nashr etilgan kitoblarda
1
  Aminova   R . X .   Kollektivlashtirish - qashshoqlashtirish   demak . T .,   Sharq   yuldo ’ zi .   1992,   12- son ;   O ’ sha   muallif .
Возвращаяс   к   истории   коллективизатсии   в   Узбекистане.   T .,   Fan ,   1995;   Abdullaev   M . G ’.   O ’ zbekistonda
sovetlarning   quloq   qilish   siyosati   va   uning   fojeali   oqibatlari   (1925-1945   yy .) T .,   2002;   Shamsutdinov   R .
O ’ zbekistonda   sovetlarning   quloqlashtirish   siyosati   va   uning   fojeali   oqibatlari .   T .,   Sharq ,   2001;   O ’ sha   muallif .
Istiqlol   yo ’ lida   shahid   ketganlar .  T .,  Sharq , 2001;  Shamsutdinov   R .  Qishloq   fojeasi :  jamoalashtirish ,  quloqlashtirish ,
surgun   ( O ’ rta   Osiyo   respublikalari   misolida ).   T .,   Sharq ,  2003;   Земляков   В.Н.   Спетспереселентс   в   СССР   1930-
1960.М.,Наука, 2003; Ивитский Н.А. Судба раскулагеннх в СССР. М., 2004.
2
  Репрессия:   1937-1938   год.Документ   и   материал.   Впуск1.Т.,   Шарқ,   2005,   Ўша   китоб.   Впуск   2.Т.,   2007,
Впуск 3, 2007, Впуск 4, Т., Шар, 2008.
4 ham   sovet   davlatining   qatag’on   siyosati   tahlil   etiladi 1
.   Qatag’onlik   siyosati
bo’yicha V.P.Gentshkening ham maqolalari e‘lon qilindi 2
. Yuqorida nomlari tilga
olingan ilmiy maqola, risola va monografiyalarda O’zbekistonda amalga oshirilgan
qatag’onlashtirish siyosatining u yoki bu jihatiga to’xtalib o’tiladi.
Mavzuning   maqsad   va   vazifalari.   Ishning   asosiy   maqsadi   sovet   tuzumi
davrida   nashr   yuzini   ko'rgan   maqolalar,   jurnallar,   monografik   asarlar   va
mustaqillik   yillarida   olib   borilgan   tadqiqotlarni   milliy   istiqlol   mafkurasi,   milliy
g'oya ruhida tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish tadqiqot maqsadini tashkil
qiladi. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi:
  -   Quloqlashtirish   masalasiga   ilmiy   tadqiqotlar   orqali   yondashuvning
o'ziga xos xususiyatlarini ochib berish, ularni o'zaro taqqoslash; 
-   Mustaqillikni   dastlabki   yillaridanoq   qatag'on   siyosati   qurbonlari   va
ularning   ayanchli   taqdiri   tarixchilar   diqqat   e'tiboridagi   eng   muhim   va   dolzarb
mavzularidan biriga aylanganligini asoslash: 
-   XX   asrning   20-30   yillarida   sovetlar   tomonidan   amalga
oshirilgan jamoalashtirish va quloqlashtirish siyosati asl mohiyatini ochib berish; 
-   Mustaqillik   yillarida   quloqlashtirish   va   quloqlar   taqdiri   mavzusiga
yangicha innovatsion yondashuv metodologiyasini tahlil qilish; 
-   O'rganilgan   adabiyotlar   va   manbalarni   nazariy   jihatdan
umumlashtirgan holda xulosalar berish:
Mavzuning   obekti   va   predmeti.   O'zbekistonda   sovet
hokimyatining   XX   asr   20-30-yillarda   zo'rlik   bilan   amalga   oshirilgan
quloqlashtirish   jarayonidagi   qatag'onlarning   taqdiri,   ularning   surgundagi   hayoti
ommabop   maqolalar,   publitistik   asarlar,   mustaqillik   yillarida   yaratilgan
monografik   asarlar,   arxiv   hujjatlarda   qay   yo'sinda   yoritilganligini   o'rganish
tadqiqotning   obekti   sifatida   olingan.   O'zbekistonda   quloqlashtirish   jarayonidagi
qatag'onlarning tarixshunosligini ilmiy-amaliy jihatdan xolislik, tanqidiy va tahliliy
1
  O ’ zbekistonning   yangi   tarixi .   O ’ zbekiston   sovet   mustamlakachiligi   davrida .   T .,   Sharq ,   2000.   Карателно-
репрессивная политика тоталитарного режима в Узбекистане (20-э-80-э год ХХ века) Т., 2002;
2
  Гентшке   В.П.   Из   истории   полской   диаспор//Ўзбекистон   тарихи.   2001,   №11;   Ўша   муаллиф.   Депортация
народов в период советского тоталитаризма-гуманитарная катастрофа для обшества// Вестник УзМУ. 2000;
№4 ва бошқалар.
5 jihatdan o'rganish tadqiqot predmeti qilib olindi.
Kurs   ishining   hajmi   Kirish,   ikkita   bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. O'zbekistonda mustaqillik yillarida ''quloqlashtirish'' siyosatini
o’rganilishi.
1.1 Sovet davlati quloqlashtirish siyosatining asosiy mohiyati.
6 Tariximizning   ayanchli,   hasratli,   fojeali   sahifalaridan   biri   Sovetlarning
O'zbekistonda olib borgan qatag'on siyosati va uning fojeali oqibatlaridir. 1929-yil
tarixga   qora   belgi   ostidagi   “buyuk   burulish   yili”   deb   nom   olgan   yil   bo`lib   kirib
keldi. Bu dehqonlar sinfini ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli
yo`q   qilishning   boshlang`ich   davri   edi.   Bunda   “quloqlar”   va   “boylar”   toifasiga
asosan yangi iqtisodiy siyosat  sharoitida o`z xo`jaliklarini oyoqqa turg`azib olgan
o`rtahol   dehqonlar   kiritildi.   Chunki   birmuncha   badavlatroq   qatlamlar   oldingi
yillarda   tugatilgan   edi.   1929-yilning   yozida   “quloqlar”ni   jamoa   xo`jaliklariga
(kolxoz)   kiritilishini   ta`qiqlovchi   qaror   qabul   qilinadi.   O`sha   yilning   7-noyabrida
“xalqlar otasi” Stalinning matbuotda bosilib chiqqan “Buyuk burulish yili” nomli
maqolasi   hamda   27-dekabrda   qishloq   xo`jalik   xodimlarining   ilmiy
konferensiyasida   so`zlagan   nutqi   quloqlarni   sinf   sifatida   tugatish   va   jadal
jamoalashtirish siyosatini boshlab berdi. 
Yoppasiga   jamoalashtirish   bu   boy   va   o`rtahol
dehqonlarga   tegishli   ishlab   chiqarish   vositalari,   mollar,   uy-joy,   qishloq   xo`jalik
mahsulotlari va urug` zaxiralarini tortib olish hisobiga kolxozlar tuzish degani edi.
Ommaviy jamoalshtirish g`oyasi, umuman olganda, “Lenincha kooperativ reja” da
o`z ifodasini topgan bo`lib unda dehqonlarni bosqichma - bosqich kooperatsiyalash
yo`li   taklif   qilingan   edi,   u   dehqonlarning   eng   oddiy   shakllar   orqali   yuqori   va
murakkab   shakl   bo`lgan   jamoa   xo`jaliklariga   birlashuvini   nazarda   tutardi 1
.   1929-
yilning   kuzidan   e`tiboran   sovet   davlati   kooperativlashtirishning   xilma-xil
shakllarini   tugatish,   mavjud   bo`lgan   bir   qancha   kooperativ   tizimlarini
davlatlashtirish   yo`liga   o`tdi.   Kooperatsiyani   barcha   turlari   va   sohalari   bo`yicha
rivojlantirish siyosatini yoppasiga jamoalashtirish yo`li bilan almashtirdi. 
Bu   yo`l   esa   ixtiyoriylik   prinsplari   asosida   emas,   balki
“yuqoridan belgilash” yo`li bilan amalga oshiriladi. O`zbekistonda jamoalashtirish
O`z   KP   MK   ning   1930-yil   fevralda   qabul   qilingan   “Kollektivlashtirish   va   quloq
xo`jaliklarini   tugatish”   to`g`risidagi   qarori   e`lon   qilingandan   so`ng   boshlab
yuborildi.   O`rta   Osiyo,   jumladan,   O`zbekistonning   sovet   davri   tarixidagi   yaxshi
1
 Ўзбекистон тарихи / Холбоев С. ва бошқ. муҳаррир Р. Ҳ. Муртазаева. – Т.: Янги аср авлоди, 2003. – Б.449.
7 o`rganilmagan mavzulardan biri jamoalashtirish va u bilan bog`liq quloqlashtirish,
surgun qilish davri tarixi masalasidir. 
Zo`rlik   bilan,   kuch   bilan   o`tkazilgan   jamoalashtirish   jarayoni   qanday
kechgan   bo`lsa,   shundayligicha   ochib   berish   va   qatag`on   etilib   surgun   qilingan
dehqonlarning   ayanchli,   fojeali   ahvoli,   taqdirini   tadqiq   etish   hozirgi   O`rta   Osiyo
tarixshunosligida   dolzarb   muammolardan   biridir.   Komfirqa   va   sovetlar
hukmronligi   davrida   “quloq”,   “mushtumzo`r”,   “qishloq   burjuaziyasi”,
“aksilinqilobchilar”,   “xalq   dushmanlari”,   “sotsializm   dushmanlari”,   “kolxoz
dushmanlari”, “yot unsurlar”, “kapitalistik unsurlar”, “eng so`nggi ekspulatatorlar”
kabi   nomlar   atalib   kelingan   milliy   qishloq   aholisining   haqiqiy   tarixini   yaratish
imkoni bo`lmadi va bu mavzu ommadan sir saqlanib kelindi 1
. Stalinning 1929-yil
7-noyabrida   bosilib   chiqqan   “Buyuk   burulish   yili”   nomli   maqolasi   jadal
jamoalashtirishni   “nazariy”   jihatdan   asoslab   berdi.   Unda,   keng   qishloq   ommasi
kolxozlarga   kirish   uchun   yetildi,   deb   yozilgan   edi.   VKP   (b)   MQ   ning   1929-yilgi
noyabr   plenumi   “dohiy”   fikrini   partiya   direktivasiga   aylantirdi.   Plenum
jamoalashtirish   sur`atlarini   haddan   tashqari   kuchaytirish,   unga   ommaviy   tus
berishdan iborat aniq vazifani qo`ydi. 
1929-yil   27-dekabrda   agrar   markschilar   konfrensiyasida   so`zga   chiqqan
Stalin “yoppasiga jamoalashtirish asosida quloqlarni sinf sifatida tugatish” shiorini
e`lon   qildi 2
.   Hokimiyat   organlari   “dohiy”ning   ko`rsatmasini   bajarish   uchun   jadal
jamoalshtirishning   boshida   turib   asosan   zo`ravonlik   usullariga   e`tiborni
kuchaytirdilar. Qishloqda an`anaviy iqtisodiy munosabatlarni yoppasiga buzish avj
oldirildi.   Davlat   qishloq   mehnatkashlariga   qancha   va   nima   ekishni,   yetishtirilgan
mahsulotni   qanday   narx   bilan   topshirishni   aytib   turadigan   bo`ldi.   Qishloq
aholisining badavlat qatlamlariga qarshi mislsiz quvg`inlar uyushtirildi, qishloqda
aholini   zo`rlik   bilan   kolxozlarga   kiritish   boshlandi.   Agrar   siyosatdagi   yangi   yo`l
O`zbekistonda   og`ir   oqibatlarni   keltirib   chiqardi.   VKP   (b)   MQ   ning   1930-yil   5-
yanvardagi   “Jamoalashtirish   sur`atlari   va   davlatning   kolxoz   qurilishiga   yordam
1
  Ўзбекистоннинг   Янги   тарихи.   Ўзбекистон   совет   мустамлакачилиги   даврида   /   тузувчилар   Жўраев   М.   ва
бошқ. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 347.
2
 Ўзбекистон тарихи / Холбоев С. ва бошқ. муҳаррир Р. Ҳ. Муртазаева. – Т.: Янги аср авлоди, 2003. – Б.449.
8 ko`rsatish choralari to`g`risida” gi qarorining dastlabki ta х ririda O’zbekiston SSSR
hududida jamoalashtirishni ikkinchi besh yillik mobaynida tugallash mo`ljallangan
bo`lishiga   qaramay,   bu   harakat   ertaroq   tugallanishi   mumkin   degan   fikrni   o`rtaga
tashladi.   Shuni   ham   aytib   o`tish   joizki,   respublikamizning   ayrim   rahbarlari
(xususan,   F.Xo`jayev   va   A.   Akromov)   valyuntaristik   usullarga   qarshi   turishga
intildilar va raqamlarga va muddatiga tuzatish kiritish fikrini bildirdilar. 
Biroq ularning takliflariga umuman e`tabor berilmagan. Natijada VKP
(b)   MQ   O`rta   Osiyo   byurosining   qarori   bilan   1932-   yilning   boshlariga   kelib
dehqon   xo`jaliklarining   68%   ni   kolxozlarga   birlashtirish   rejasi   qabul   qilindi.
Jamoalashtirishni   sun`iy   tezlashtirish   va   bu   borada   “sotsialistik   musobaqa”   ning
kim   o`zdi“poygasini”   avj   oldirishda   VKP   (b)MQ   ning   1930-yil   5-yanvardagi
“Jamoalashtirish   sur’ati   va   kolxoz   qurilishida   davlat   yordami   berish   tadbirlari
to`g`risida” gi qarori hal qiluvchi o`rin tutdi2 . Mazkur qarorda sobiq SSSR hududi
uch guruh rayonlarga bo`lindi va qaysi hudud qachon jamoalashtirishni tugallashi
rejalashtirildi   va   u   jamoalashtirishni   1933-yil   bahorida   tugallashi   kerak   edi.
Yoppasiga jamoalashtirishga rahbarlik qilish uchun respublika va viloyat shtablari
tuzildi.   Hamma   joyda   ommaviy   axborot   vositalari,   jamoat   tashkilotlari   harakatga
keltirildi. 
Qishloq   aholisini   kolxozlarga   “g`ayratlantirish”   uchun   ishchilar   sinfi   ham
jalb   qilindi.   VKP   (b)   MQ   1929-yil   noyabr   plenumi   qarori   bilan   “yakka   xo`jalik”
qishloqlariga   kamida   25   ming   ishchini   yuborish   taklif   etildi,   ular   joylarda   “agrar
inqilobni   avj   oldirishni   ta`minlashlari”   lozim   edi.   Xususan,   O`zbekistonga
Rossiyaning   markaziy   rayonlaridan   437   ishchi   yuborildi 1
.   Ular   bilan   birgalikda
mahalliy   ishchilar   sinfi   o`z   saflaridan   263   kishini   jalb   qildi.   “Yigirma   besh
mingchi”   ishchilar   partiya   tashkilotlariga   kolxozlar   tuzishda   yordam   ko`rsatdilar,
kambag`al   faollarni   “quloqlar”ga   qarshi   birlashtirdilar,   qishloq   xo`jaligi   va
mahalliy   sharoit   haqida   umuman   tasavvurga   ega   bo`lmasada,   “yigirma   besh
mingchi”   ishchilar   yangi   tashkil   etilgan   qishloq   xo`jalik   artellariga   boshchilik
qildilar. Oqibatda, shoshma-shosharlik bilan dastlab tashkil qilingan kolxozlarning
1
 Шамсутдинов Р. Қишлоқ фожеаси: Жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун. – Т.: Шарқ, 2003. – Б.54.
9 ko`pchiligi   ishni   eplay   olmay   tarqalib   ketdi.   Jamoa   xo`jaliklariga   birlashtirish
uchun   dehqon   xo`jaliklariga   bevosita   hujum   qilish   amaliy   jihatdan   buzg`unchilik
harakatiga   aylanib   ketdi.   Raqamlar   ortidan   quvish   boshlandi.   Sovet   davlatining
hamma   joyida   bo`lgani   kabi   O`zbekistondagi   jamoalashtirish   ham   “harbiy
kommunizm”   yillarida   sinovdan   o`tgan   kompaniyabozlik,   “hujum   va   tazyiq”
usullari bilan amalga oshirildi. Dehqonlar zo`rlik bilan kolxozlarga kirishga majbur
edilar.  Qarshilik   ko`rsatganlar   ijtimoiy   mansubligidan   qat`iy
nazar   “quloq   qilindi”.   Ko`pincha   qishloqlarning   aholisini   bu   yerdan   ko`chirib
yuboramiz,   oziq-ovqat   ta`minotidan,   suvdan   mahrum   etamiz,   deb   qo`rqitib
kolxozlarga   yozilishga   majbur   qildilar.   Shunday   hollar   ham   bo`lar   ediki,
kolxozlarni   tashkil   etish   u   yoki   bu   qishloqdagi   deyarli   dehqon   xo`jaliklarining
kolxozga kirish-kirmaslik istagidan qat`i nazar sun`iy ravishda varaqa to`ldirishdan
iborat   bo`lardi.   Kolxozlar   tuzilishi   uch  shaklda   olib   boriladigan   bo`ldi.   Birinchisi
qishloq   xo`jalik   ishlab   chiqarish   shirkati   bo`lib,   unda   butun   qishloqxo`jalik
inventarlari,   ot-ulov,   tortuv   kuchlari   va   yerni   birgalashib   12   ishlovchilar
umumlashtirilgan.Ikkinchisi   qishloq   xo`jaligi   arteli   bo`lib   bunda   barcha   ishlab
chiqarish vositalari, yer va butun ishlab chiqarish jarayoni umumlashtirilgan. 
Uchinchisi   qishloq   xo`jalik
kommunasi bo`lib, u ijtimoiy ishlab chiqarish va dala taqsimotdan iborat bo`lgan.
Dala   ishlari   boshlangunga   qadar   kolxozlar   tuzish   masalasi   bilan   bog`liq   barcha
tadbirlar   tuzilajak   kolxozlar   hududlarida   amalga   oshirilishi   kerak   edi.   VKP   (b)
Markaziy   Komiteti   O`rta   Osiyo   byurosi   1930-yil   28-yanvarda   quloqlarni   sinf
sifatida   tugatish   bilan   bog`liq   tadbirlar   to`g`risida   qaror   qabul   qiladi.   Qarorda
kolxozchilik harakati ko`p jihatdan qishloq xo`jaligini tez sur`atlar bilan tehnikaviy
(traktorlarni,   murakkab   qishloq   xo`jalik   mashinalarini   joriy   etish)   jihatdan   qayta
qurollantirishga   asoslanishi,   dehqonlarning   ommaviy   harakati   asosida   bir   qator
rayonlarda   yoppasiga   jamoalashtirish   uchun   qulay   shart-sharoit   yetildi,   degan
g`oya ham qayd etildi.  O`rta   Osiyo   byurosi
Markazning   ko`rsatmasiga   xilof   ravishda   jamoalashtirish   uchun   yuqoridan
majburan,   buyruqbozlik   bilan   yuzaga   keltirilgan   “ommaviy   harakat”   degan   aqida
10 asosida   yoppasiga   jamoalshtirish   rayonlarini   ham   aniqlab   berdi.   Unga   ko`ra
bunday   rayonlar   O`zbekiston   bo`yicha   yangi   Buhoro,   Sariosiyo,   Konimex,
Shahrihon,   Asaka,   Marhamat,   Jalolquduq,   Chust,   Buvayda,   Bag`dod,   Rishton,
Quva,   Yangiyo`l,   Pskent,   Mirzacho`l,   Oqdaryo,   Pastdarg`om,   Yangiqo`rg`on,
Turkmaniston bo`yicha Qiziloyoq, Karki, Farob, Sayat, Denov, Kaaxka, Semenik,
Seraxs,   Qirg`isizton   bo`yicha   Bozorqo`rg`on,   Arovonbura,   Priozerniy,   Beloved,
Rikov,   Kalinin,   Tojikiston   bo`yicha   Saroyqoratog`,   Kabodiyon,   Parkar,   Orol,
Cheptura   rayonlari   edi.   O`rta   Osiyo   byurosi   bu   rayonlarni   mustahkamlash   uchun
milliy   kompartiyalar   Markazkomlari   zimmasiga   yoppasiga   jamoalshtiriladigan
rayonlarda partiyaviy rahbarlikni kuchaytirsh vazifasini qo`ydi. 1930-yil   28-
yanvardagi   qarorning   VI   bo`limda   quloqlarni   sinf   sifatida   tugatish   uchun   amalga
oshiriladigan   vazifalar   belgilab   berilgan.   Bu   ishni   amalga   oshirishda   batrak   va
kambag`allar   keng   ommasi   bevosita   ishtirok   etishlari,   juda   faol   bo`lishlari
lozimligi   ko`rsatilgan.   Kolxozchilik   harakati   va   quloqlarni   sinf   sifatida   tugatish
sari   olib   borilayotgan   partiya   va   sovet   hukumatining   bunday   siyosati   quloq
unsurlarning   dushmanlki,   qo`poruvchilik   faoliyatini   avj   oldirishlari   e`tiborga
olinib, holatning oldini olish uchun respublikalar hukumatlari qarorlari qabul qilib
quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari ko`rsatilgan: 
1)   quloqlarning   ishlatilmay   yotgan   yerlarini   tortib   olib,   kolxozlar   yoki
kambag`allarga berish; 
2)  jonli  va jonsiz  inventarlarni  hisobga  olib inventor  egasiga  ularni  saqlash
mas`uliyatini yuklash; 
3) joriy ekish mavsumidan boshlab tugatilmagan quloq xo`jaliklarining jonli
va   jonsiz   qishloq   xo`jalik   inventarlaridan   kolxoz   yoki   kambag`allar   dalalarida
hashar yo`li bilan foydalanishga erishish, yagona qishloq xo`jaligi solig`i bo`yicha
quloq   xo`jaliklariga   tehnikaviy   ekinlar   uchun   berilayotgan   barcha   imtiyozlarni
bekor   qilish   va   boshqalar.   Joriy   ekish   mavsumida   jamoalashtirish   70-75%
bajarilgan   rayonlar   yoppasiga   jamoalashtirish   rayonlari   deb   hisoblangan.
Yoppasiga jamoalashtirish va quloqlarni sinf sifatida tugatishni mislsiz avj oldirish
qishloqkambag`al-batraklar qatlami faolligining nihoyatda yuksalishiga olib kelishi
11 mumkin deb hisoblab O`rta Osiyo byurosi mahalliy partiya tashkilotlariga bundan
foydalanib   qishloqdagi   kambag'al-batraklarning   eng   yaxshi   vakillarini   partiyaga
yollashni   maslahat   beradi.   Ayollar   ommasini   ham   bu   ishga   keng   miqyosda   jalb
etish   qarorda   ko`rsatildi.   Qishloq   sovetlari,   partiya   yacheykalari   va   kolxozlar
tarkibida   xotin-qizlar   salmog`ini   muttasil   oshirib   borish   vazifa   qilib   qo`yildi.
Jamoalashtirish va quloqlarni tugatish ishida komsomol tashkilotlarining ham o`rni
va ro`li o`sha qarorda ko`rsatib berildi. 
Jamoalashtirishning “jadal sur`atlari” natijasida respublika bo`yicha 1930-yil
martda   dehqon   xo`jaliklarining   47%   jamoalashtirildi,   holbuki,   1929-yil   10-
dekabrga   qadar   kolxozlar   dehqon   xo`jaliklarining   bor   -   yo’g’i   34%   ni   qamrab
olgan   edi,   xolos.Shu   bilan   birga   ishlab   chiqarish   vositalarini   umumiylashtirish
masalasidagi   noaniqlik   tufayli   yakka   xo`jalikdan   birdaniga   jamoa   xo`jaligining
oliy shakli bo`lgan kommunalarga sakrab o`tish hollari sodir bo`ldi 1
. Kommunalar
tashkil etilgan joylarda darhol turar-joylarni, mayda hayvonlarni, parrandalarni va
14   hokazolarni   umumlashtirish   ko`zda   tutilgan   edi 2
.   Qishloq   xo`jalik   artellarini
tashkil   etish   vaqtida   ham   joylarda   chorva   mollari   va   parrandalarni
umumiylashtirishga   intilish   sodir   bo`ldi.   Shunday   qilib   jamoalashtirish
dehqonlarga   zo`ravonlik   qilish   yo`li   bilan   amalga   oshirildi.   Badavlat
xo`jaliklarning mol-mulkini to`liq musodara qilish “boy quloqlar” oilalarini o`zga
yurtlarga surgun qilish ommaviy qonunsizliklar asosida amalga oshirildi. 
Jadal   jamoalashtirishga,   quloq   qilishga   o`rtahol
qatlamlarga shubha  bilan  qarashga,  qishloq  aholisining  boshqa  qatlamlari   insoniy
huquqlarining   poymol   etilishiga   qaratilgan   yo`l   qishloqda   siyosiy   vaziyat   keskin
tus olishiga  sabab bo`ldi. Qishloq aholisi  o`rtasidagi  bu ijtimoiynorozilik qudratli
portlashni   keltirib   chiqardi.   1930-yil   15-iyunda   Iskavot   qishloq   soveti   hududidan
qo`llarida ketmon, bolta ko`targan 2 ming kishilik qishloq odamlari yo`lga chiqib
tuman markazida shikoyat bilan yurish qildilar. Bir necha batraklar yarador bo`ldi,
1
Шамсуддинов.   Р   Ўзбекистонда   советларни   қулоқлаштириш   сиёсати   ва   унинг   фожиали   оқибатлари.   Т.
2001.Б.77.
2
Усманов   К,   А.Абдунабиэв   бошқ.   Ўзбекистон   қарамлиқ   ва   мустақиллик   йилларида.   Т.,   "Ўқитувчи",   1996.
Б.36. 
12 20   dan   ortiq   xotin-qizlar   hibsga   olindi.   Bu   hildagi   chiqishlar   Farg`ona,   Bag`dod
tumanlarida,   Oyimda,Chustda,   Xatirchida   ham   ro`y   berdi.   Kolxozlarga   qarshi
chiqish hollari OGPU ning ma`lumotlariga qaraganda, respublikada bu davrda 240
marta   sodir   bo`lgan.   Umuman   olganda,SSSR   bo`yicha   1930-yil   martining
o`rtalariga   kelib   2   mingdan   ortiq   qurolli   chiqishlar   qayd   etilgan.   Moskvaning
tazyiqi   bilan   1931-yilning   bahoridan   e`tiboran   O`zbekistonda   yoppasiga
jamoalashgan   tumanlar   tashkil   etish   tajribasi   qayta   tiklandi.   Ittifoqning   g`allakor
tumanlarini jamoalashtirish sur`atlari bo`yicha “quvib yetish va o`zib ketish” shiori
yana ilgari surildi. Bu vazifani ta`minlash ilgari ishlab chiqilgan amalga oshirildi.
Natijada,   agar   1930-yil   iyundarespublikada   6124  ta   kolxoz   mavjud  bo`lib,  ularga
jalb qilingan dehqon xo`jaliklarining 27,1% ni tashkil etgan bo`lsa, yilning oxiriga
borib,   u   37,7%   ga,   1931-yilning   mayida   56,7   %   ga   yetdi.1   dekabrda   esa   68,2   %
bo`ldi.  Shuningdek   jamoalashtirishni   jadallashtirishning
“iqtisodiy”   usullaridan   o`ziga   xos   tarzda   foydalanildi.   Ma`muriy   tazyiq,   oshkora
zo`ravonlik, qishloq mehnatkashlarini kolxozlarga “haydash” ning iqtisodiy terror
usullari   rasmiy   belgilangan   kolxoz   qurilishi   rejalarini   sezilarli   ravishda   oshirib
bajarish   imkonini   berdi.   1932-yilning   oxirlariga   kelib   umuman   respublikada
ijtimoiy   sektor   barcha   dehqon   honadonlarining   81,7%   ni   birlashtirgan   edi.   800
ming   dehqon   xo`jaliklari   negizida   9734   ta   kolxoz   va   94   ta   sovxoz   tashkil   etildi.
Shunday qilib, kolxoz qurilishi sur`atlarini sun`iy ravishda avj oldirish, kolxozlarni
“sotsialistik   asosda   mustahkamlash”,   ko`p   sonli   odamlarning   qurbon   bo`lishiga,
ularning   begunoh   qoni   to`kilishiga   sabab   bo`ldi.   Oqibatda   respublikada   faqat   bir
xil shakldagi kolxoz tuzumi qaror topdi. Yakka dehqon xo`jaliklarining to`la-to`kis
tugatilishi   va   kolxozlar   yirik   umumlashgan   ishlab   chiqarishning   yagona   shakli
sifatida   qaror   topishi   sovet   hokimyatining   “kolxozlardan   oldingi   qishloq”   ni
sotsialistik o`zgartirish borasidagi siyosatning tantanasi, deb baholanadi. 
Aslida   esa   sovet   davlatining   bu   siyosati   qishloqdagi   bozor
munosabatlarining   barbod   bo`lishiga,   mulkchilikning   xilma-xil   shakllari
tugatilishga,   oxir   oqibatda   agrar   ishlab   chiqarishning   izdan   chiqishiga   olib   keldi.
Umuman   jamoalashtirish   o`zbek   qishlog`i   tarixiy   rivojlanishning   sog`lom
13 jarayonlariga   to`sqinlik   qildi.   U   dehqonlarning   davlat   tomonidan   asoratga
solinishiga olib keldi. Kolxozlarga zo`rlik bilan haydab kirilgan dehqonlar barcha
asosiy   fuqarolik  huquqlaridan  va  avvalo  ko`chib  yurish   erkinligi,  kasb   faoliyatini
tanlash huquqlaridan mahrum qilindilar. “Baxtli kolxozchilar” “badavlat turmush”
dan   qochib   ketishlaridan   hafvsirab,   Stalin   ularning   pasportlarini   olib   qo`yishni
buyurdi.   Kolxozchilarning   kolxozdan   ko`ngilli   ravishda   chiqishlari   ta`qiqlandi.
Ularning   noroziligini   bosish   uchun   1932-yil   7-avgustdagi   farmon   bilan   kimda   -
kim   dehqonlarni   kolzozlardan   chiqarishga   “majbur”   qilar   ekan,   5   yildan   10
yilgacha muddat bilan “konsentratsion lagerlar” ga tashlanishga hukm qilinadi, deb
ko`rsatma berdi.  Jamoalashtirish   qishloq   xo`jaligiga
juda   og`ir   zarar   bo`lib   tushdi.   Respublikada   ocharchilik   boshlandi   (1933-yil).
G`alla yetishtirish keskin qisqardi. Chorvachilikka haddan tashqari zarar yetdi. Bu
siyosat   yomon,   xunik,   fojeali   oqibatlarga   olib   keldi.   “Uning   ijtimoiy   oqibati   shu
bo`ldiki,   qishloq   xo`jaligi   ishlab   chiqarishi   va   qishloq   infrastrukturasidagi
kattadan-katta   mablag`   boshqa   sohaga   behuda   sarflandi,   qishloqda   Stalincha
diktaturaning   ijtimoiy   bazasi   mustahkamlandi.   Dehqonlar   o`z   mulki   va   mehnati
natijalaridan   begonalashdi,   qishloq   xo`jaligi   ishlab   chiqarishining   iqtisodiy
rag`batlari tugatildi, qishloqda malakali ishchi kuchi taqchil bo`lib qoldi”. 
Jamoalashtirish   to`s-to`palonlari   paxtachilikka   ham   ta`sir
ko`rsatdi, paxta yakka hokimligining yalpi ommalashuviga olib keldi. 1930-yilning
bahoridan   boshlab   sredaz   EKOSO   respublika   hukumatidan   yoppasiga
jamoalashgan   tumanlarda   “to`rtdan   uch   qismga   chigit   ekish”ni   talab   qildi.
Respublika   rahbariyati   imkoni   boricha   yalpi   paxtachilikni   avj   oldirishdan   iborat
halokatli   jarayonni   to`htatib   qolishga   urunib   ko`rdi.   Ular   paxta   bilan   bir   qatorda
g`alla   ekish,   sabzavot   yetishtirish,   chorvachilikni   yuksaltirish   uchun   mustahkam
yem-hashak   bazasini   yaratish   kabi   oqilona   takliflarni   qo`ydi.   Biroq   Kremldagi
siyosiy   rahbariyat   “joylar”   dan   bo`lgan   takliflarga   quloq   solishni   istamadi.   Stalin
paxta mustaqilligiga erishish shiori ostida respublikamizni paxta yakkahokimligiga
faollik   bilan   majbur   etdi.   Uning   tazyiqi   bilan   1933-yildayoq   paxta   respublika
tayyorlab beradigan mahsulotlarni umumiy hajmining 81,5% ni tashkil etdi. 1937-
14 yilga kelib bu ko`rsatkich 93,4 % ga yetdi. 
Shuningdek   30   yillarda   sovxozlar   qurilishi   ham   tez   sur`atlar   bilan   amalga
oshirildi.   U   ko`p   jihatdan   “SSR   ning   paxta   mustaqilligini   qo`lga   kiritish”
vazifalarini   ta`minlashga   bo`ysundirilgan   edi.   1940-yilga   kelib   sovxozlarning
umumiy   soni   17   respublikada   85   taga   yetdi 1
.   Biroq   ularning   kolxozlar   singari
jadallik   bilan   qurilishi   qishloq   xo`jaligi   taraqqiyotini   tezlashtirishga   yordam
berolmadi.   Sovxozlar   siyosiy   rahbariyat   “orzu   qolhanidek”   samarali   agrar   ishlab
chiqarish   namunasi   bo`la   olmadi.   “Jamoalashtirish”   natijasida   majburan   tashkil
qilingan   “kolxoz-sovxoz   tuzumi”   yerdan   foydalanishning   yaroqsiz   shakli   bo`lib,
oxir-oqibatda agrar ishlab chiqarishni tanazzulga olib kelishiga, olib keldi. 
Davlatning   qishloqdagi   azaliy   an`anaviy
xo`jalik   aloqalari   tizimiga   yoppasiga   aralashuvi,   qishloq   xo`jaligi   uchun   mutlaqo
zararli   bo`lgan   sotsialistik   munosabatlarni   majburan   tiqishtirilishi   mustaqil
rivojlanishning   ichki   imkoniyatlarini   barbod   qildi,   qishloq   mehnatkashlarining
ongi   esa   buzilib   bordi.   Dehqonlar   yerga   va   ishlab   chiqarishga   egalik   tuyg`usini,
ming yillardan buyon singib ketgan mehnatsevarlik fazilatlarini yo`qotib bordilar,
ulardagi   mehnatga,   kasb   mahoratiga   bo`lgan   mehrmuhabbat   sovib   bordi.   Bu
buzulish   jarayonlarining   ta`siri   xali-hanuz   barham   topgan   emas.   Respublikamiz
birinchi   prezidenti   I.A.   Karimov   ta’kidlab   o`tganidek,   bozor   agrar   islohotlarining
zamonaviy   tajribasida   sovet   o`tmishidan   meros   bo`lib   qolgan   jiddiy   to`siq   har
qadamda   uchrayotgan   rasmiyatchilik,   ko`zbo`yamachlik,   ishimizga   yuzaki
qarashdir.   Bu   zararli   illatlarning   ildizi   zo`ravonlik   bilan   amalga   oshirilgan
jamoalashtirishda yashiringan edi.
1.2 1930-yillar qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlarni arxiv materiallar orqali
o'rganilishi
Bir   qator   yirik   agrar   tarixchilar,   masalan   V.P.Danilov,   N.V.Efremenkov,
V.P.Taran,   YU.D.CHensov   va   boshqalar   jamoalashtirish   arxivshunosligini   KPSS
ning   XX   syezdi   va   uning   qarorlari   bilan   bog'lab,   bu   yo'nalishda   yangi   bosqichga
1
 Р.Шамсутдинов. “Коллективлаштириш ва «катта террор» даврида қатағон қилинган ватандошларимизнинг
хотира китоби”Самарқанд вилояти (1929- 1939 йиллар). Т.: “Янги аср авлоди”-2015. Б.63.
15 asos soldilar. Bu davrga kelib agrar tarixni  o'rganish umumarxivshunoslining eng
muhim   sohalaridan   biriga   aylandi.   Yangi   nashr   qilinayotgan   kitoblardi   va   davriy
matbuotda e‘lon qilingan maqolalarda agrar tarixni o'rganishning metodologiyasi,
uning   problematikasi   xususida   takliflar,   mulohazalar   ilgari   surildi.   Bularning
natijasida agrar masalaga bag'ishlangan tadqiqotlarning soni ortib bordi va ularning
mavzular doirasi kengaya boshladi 1
. Qishloq xo'jaligini jamoalashtirish masalasiga
bag'ishlangan   fundamental   tadqiqotlar   ham   yuzaga   kela   boshladiki,   tobora   bu
mavzuning   yangidan-yangi   o'rganilishi   kerak   bo'lgan   qirralari   ochila   boshladi.
Bularning   barchasi   qishloqning   sotsialistik   asosda   qayta   qurilishi   arxivshunosligi
yangi bosqichga ko'tarilganligidan dalolat berar edi. 
Arxivshunoslikda   yuz   bergan   bunday   o'zgarishlar   butun   mamlakatda
bo'lganidek, O'zbekistonda ham yangidan-yangi tadqiqotlarning yaratilishiga, agrar
arxivshunoslikning   mavzular   diapazonining   kengayishiga   sabab   bo'ldi.
Respublikada agrar masalaga doir bir qator ilmiy asarlar yaratildi va o'zining butun
faoliyatini o'zbek qishlog'i tarixini o'rganishga safarbar etgan va arxivshunoslikda
“agrar  tarixchilar”  deb  nom  olgan  bir   guruh  tarixchilar   etishib  chiqdilar.  Bu  davr
mualliflari   muayyan   manbalarga   va   faktik   materiallarga   asoslanib   tarixiy
jarayonlari   tahlil   qilish   jihatlari   bilan   avvalgi   tadqiqotchilardan   tamoman   farq
qiladilar 2
. O'zbekistondagi   er-suv   islohoti,   qishloq   xo'jaligini
jamoalashtirish va ular bilan bog'liq masalalarni kompleks tarzda o'rgangan va bu
masalaga   doir   ko'plab   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borgan   tarixchilar   jumlasiga
O.B.Jamolov,   G.Rizaev,   S.Saidaliev,   V.YA.Nepomnin,   A.YU.Ibragimova,
R.X.Aminova, B.A.Tulepbaev, A.M.Davidov va boshqalarni kiritish mumkin. Bu
tarixchilar   asarlarida   agrar   masalalar   birmuncha   ilmiy   jihatdan   aniq,   faktik
ma‘lumotlar   asosida   fikr   mulohazalar   bildirilgan.   Agrar   mavzudagi   asarlardan
A.M.Davidovning   monografiyasi   asosan   1925,   1929   yillardagi   er-suv   islohoti
masalasiga   bag’ishlangan.   Monografiyada   bitta   bob   birinchi   besh   yillikda
O'zbekistonda   sotsialistik   asosda   erdan   foydalanish   usulining   shakllanish
1
  Абдуллаэв   М.Ғ.   Ўзбекистонда   советларнинг   қулоқ   қилиш   сиёсати   ва   унинг   фожеали   оқибатлари   (1925-
1945).  Тар. ном. …дисс.  Т .:  2002 . Б. 43.
2
 Аминова Р.Х. Осуествление коллективизации в Узбекистане (1929-1932 гг.) Ташкент, «Фан», 1977. Б.31
16 masalasiga bag'ishlangan. 
Muallif   respublikadagi   jamoalashtirish   jarayoniga   qisqacha   to'xtalib
o'tar   ekan,   bu   jarayon   respublikadagi   yerdan   foydalanishga   qanday   ta‘sir
ko'rsatganini izohlaydi. Uning fikricha yerdan jamoa shaklida foydalanish mehnat
unumdorligining   oshishiga   va   mahsulot   ishlab   chiqarishning   ko'payishiga   sabab
bo'lgan.   Shuningdek,   erga   agrotexnik   ishlov   berish   va   sug'orishning   ancha   ilg'or
usullaridan   foydalanishga   ham   ijobiy   ta‘sir   ko'rsatgan.   O'zbekistondagi
jamoalashtirish   tarixiga   bag'ishlangan   A.YU.Ibragimovaning   1969   yilda   nashr
qilingan   “O'zbekistonda   lenincha   kooperativ   planining   g'alabas”   (1929-1933)
nomli   kitobi   bu   mavzuda   maxsus   o'rganilgan   ilmiy   tadqiqotlarning   eng
muhimlaridan biri hisoblanadi. Kitobda keng miqyosdagi faktik arxiv materiallari
asosida   respublikadagi   jamoalashtirish   jarayoni   va   tashkil   etilgan   kolxozlarning
tashkiliy-xo'jalik jihatdan birlashtirilishi ko'rib o'tilgan. 
Muallif   O'zbekistonda   jamoalashtirish   siyosatini   o'tkazishda
kompartiyaning   rahbarlik   va   etakchilik   rolini   tahlil   qilgan   va   bu   jarayonda
mahalliy   rahbarlar   tomonidan   yo'l   qo'yilgan   ayrim   kamchiliklarhaqida   ham
to'xtalib   o'tgan.   Kitobda   asosiy   e‘tibor   respublikadagi   kommunistik   partiya
tashkilotining   rahbarlik   va   rahnamolik   roliga   qaratilganva   unga   yuqori   baho
berilgan.   “A.YU.Ibragimova   monografiyasida   respublikadagi   yoppasiga
jamoalashtirish va mamlakatni paxta mustaqilligiga erishtirish vazifalari o'rtasidagi
umumiy   aloqalar   etarlicha   yoritilmagan”   deb   yozadi   taniqli   agrar   tarixchi,
akademik   R.H.Aminova   o'zining   bu   masalaga   bag'ishlangan   yirik   asarida.
Shuningdek,   jamoalashtirish   tarixining   muhim   masalalaridan   bo'lgan
respublikadagi   kambag'al   va   o'rtahol   dehqonlar   qatlamining   jamoalashtirish
harakatiga munosabati ham nisbatan bo'sh yoritilgan.  Muallif   bu
masala   yuzasidan   qisqacha   to'xtalib   o'tgan   va   bir-ikkita   misol   keltirish   bilan
cheklangan.   Eng   muhim   narsa   shuki,   A.YU.Ibragimova   respublikadagi
jamoalashtirish   siyosati   tarixini   batafsil   o'rgangani   holda   uning   tarkibiy   qismi
bo'lgan quloq qilish masalasiga  juda kam  e‘tibor  bergan. Bu masala  ham  kitobda
bir-ikkita dalil bilangina eslatib o'tiladi xolos.  O'zbekiston
17 qishloq   xo'jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   siyosati   tarixi   mualliflar   jamoasi
tomonidan   tayyorlangan   “O'zbekistonda   lenincha   kooperativ   planining   tantanasi”
nomli   asarda   ham   batafsil   o'z   ifodasini   topgan.   Asarda   respublikadagi
jamoalashtirish   harakatining   huquqiy   asoslari   va   jamoalashtirish   jarayonining
asosiy davrlari  ham  shu tarzda yoritilgan. Bu asarda masalaga  oydinlik kirituvchi
qonuniy   hujjatlar,   statistik   ma‘lumotlar   ilova   qilingan.   Jumladan,   bu   asarda
birinchi   bor   ishchilar   sinfining   jamoalashtirishga   qo'shgan   hissasi,   qishloqqa
ko'rsatgan   modiy   va   texnikaviy   yordami   alohida   masala   sifatida   dalillar   bilan
o'rganilgan.   Jamoalashtirish   davrida   davlatning,   xususan   ishchilar   sinfining
qishloqqa   ko'rsatgan   yordami   mayda   dehqon   xo'jaliklari   ishlab   chiqarishdan
kollektiv   ishlab   chiqarishga   o'tishda   faqat   iqtisodiy   jihatdangina   emas,   balki
siyosiy   jihatdan   ham   katta   ahamiyatga   ega   bo'lgani   asarda   alohida   ta‘kidlanadi.
Ya‘ni shu davrdan e‘tiboran ishchilar bilan dehqonlar o'rtasidagi ittifoq kengayib,
ularning o'zaro aloqalari mustahkamlanib borgan. 
Shuningdek   asarda   ishchilar   sinfining   qishloqda   sotsialistik
g'oyalarning   shakllanishi   va   rivojlanishidagi   yo'lboshchilik   roli   ham   alohida
ko'rsatib   o'tilgan.   Bunda   asosan   shahardan   qishloqqa   safarbar   qilingan   “yigirma
besh   mingchilar” 1
  faoliyatiga   juda   yuqori   baho   beriladi.   Bu   holat   ishchilar
sinfining   qishloq   bilan   o'zaro   aloqalariga   doir   yangidan-yangi   tadqiqotlarning
vujudga   kelishiga   asos   bo'ldi.   O'zbekiston   SSR   dagi   kolxoz   qurilishiga   ishchilar
sinfing   yordami   masalasi   L.V.Gentshke   monografiyasida   juda   keng   miqyosdagi
materiallar   asosida   o'rganilgan.   Bunda   O'zbekiston   ishchilarining
jamoalashtirishning  turli   bosqichlarida kolxoz  qurilishiga  ko’rsatgan  yordamining
mazmuni tahlil qilingan. L.V.Gentshke   Toshkent   shahar   ishchilarining
qishloqlardagi   faoliyati,   dehqonlarning   kolxozlarga   uyushtirishdagi   tashviqotlari,
kambag'al   dehqonlar   bilan   o'rtahol   dehqonlar   o'rtasida   ittifoq   o'rnatish,   quloq
xo'jaliklarini   cheklash   va   siqib   chiqarish   siyosatini   o'tkazishdagi   sa‘y-harakatlari
tahlil   qilinadi.   Asarda   ishchilar   tomonidan   otaliqqa   olingan   kolxozlarga
1
  Абдуллаэв   М.Ғ.   Ўзбекистонда   советларнинг   қулоқ   қилиш   сиёсати   ва   унинг   фожеали   оқибатлари   (1925-
1945). Тар. ном. …дисс. Т.: 2002. Б. 52.
18 ko'rsatilgan moddiy yordamlar – ya‘ni traktor, qishloq xo'jalik inventarlari va pul
mablag'lari   haqida   ko'plab   faktik   ma‘lumotlar   keltirilgan.   O'zbekistonda
jamoalashtirish   harakati   tarixining   qisqacha   ocherklari   “O'zbekiston   SSR   tarixi”
ning   3-tomida   va   “O'zbekiston   Kommunistik   partiyasi   tarixi   ocherklari”   da   ham
o'rin   olgan.   “O'zbekiston   SSR   tarixi”   ning   uchinchi   tomida   mualliflar   asosiy
e‘tiborni   jamoalashtirish   jarayonida   nokapitalistik   taraqqiyot   yo'liga   o'tishdagi
o'ziga xos xususiyatlarga qaratganlar.  Bunda   yoppasiga
jamoalashtirishning   shart-sharoitlari,   dastlabki   davrdagi   qiyinchiliklar   va   qishloq
xo'jaligining  jamoa   xo'jaliklari   usuliga   o'tish   bosqichlari   yoritilgan.   Ushbu   asarda
jamoalashtirish   arafasidagi   va   jamoalashtirishdan   keyingi   ilk   yillarda   qishloq
xo'jalik   kooperatsiyalarining   turli   ko'rinishlarining   umumiy   qishloq   xo'aligidagi
salmog'i, tutgan o'rni va ahamiyatiga keng va atroflicha baho berilgan. SHu bilan
bir   qatorda   respublikaning   ayrim   oblast   va   rayonlarida   jamoalashtirishning
o'tkazilishi, ushbu hududlarga hos tabiiy sharoit va xususiyatlar, joylarda mahalliy
rahbarlar tomonidan yo'l qo'yilgan kamchiliklar va ularning bartaraf qilinishi kabi
masalalar   yoritilgan.   Respublikada   yoppasiga   jamoalashtirish   siyosatini   amalga
oshirishda   kolxoz   va   sovxozlarda   partiya   yacheykalarini   tashkil   etishda   va   MTS
larda   tayanch   partiya   tashkilotlarini   shakllantirish   va   qishloq   aholisini   bu
tashkilotlar   tevaragida   birlashtirishda   respublika   partiya   va   sovet   rahbariyatining
faoliyatiga   mualliflar   juda   yuqori   baho   beradilar.   Ayniqsa,   tashkil   qilinayotgan
kolxoz   va   sovxozlarning   faoliyatini   tashkil   etish   va   moddiy   bazasini
mustahkamlash   uchun   Mahalliy   Sovetlar   tomonidan   amalga   oshirilgan   ishlarga
ham juda yuqori baho berligan.
Yoppasiga   jamoalashtirish   siyosatining   amalga   oshirilishi   –   lenincha
kooperativ   rejasining   bajarilishi   yo’lidagi   muhim   bosqich   ekanligi   “O'zbekiston
Kommunistik partiyasi tarixi ocherklarida” alohida ta‘kidlab o'tilgan, bu masalaga
ancha   keng   o'rin   ajratilgan.   Bunda   jamoalashtirish   siyosatini   amalga   oshirish
jarayonida   partiya   ichidagi   bo'linish   va   partiya   arboblarining   o'ng   og'machilikka
qarshi   olib   borgan   kurashi   masalasi   ham   batafsil   yoritib   o'tilgan.   Mualliflar
ta‘kidlaydilarki, respublika partiya arboblari o’ng og’machi elementlar faoliyatiga
19 tanqidiy   baho   berib,   o’z   vaqtida   ulargaqaqshatqich   zarba   berganlar.   Asarda
yoppasiga   jamoalashtirish   uchun   kommunistlarning   olib   borgan   kurashi   va
avangarlik   rolini   yoritishga   katta   o'rin   ajratilgan.   50-yillarning   ikkinchi   yarmi   va
60-yillarning boshlarida O'zbekistondagi kolxozlashtirish harakati masalasini keng
va   atroflicha   tahlil   qilgan,   ancha   keng   manbalarga   va   faktik   materiallarga
asoslangan   bir   qator   ilmiy   maqolalar   ham   nashr   qilindi.   Bu   ilmiy   maqolalar
umumiy   jamoalashtirish   tarixining   ayrim   masalalarini   o'rganish   va   to'ldirishda
muhim ahamiyatga ega bo'ldi. 
Respublika   qishloq   xo'jaligining   turli   tarmoqlari   tarixi   va   uning   o'ziga   xos
xususiyatlari   V.A.Beshev,   G.Oripov   maqolalarida   qiziqarli   v   hilma-xil
materiallarga tayangan holda tasvirlangan. O'zbekistondagi quloqlashtirish harakati
jarayoni   va   undan   keyingi   yillarda   qishloq   xo'jaligining   rivojlanishi   masalasi
M.X.Zaynutdinov,   V.A.   Belyaev,   A.Nuritov,   A.YU.Ibragimova   maqolalarida   o’z
aksini   topgan.   Bu   mualliflar   o'z   maqolalarida   respublikadagi   kolxoz   va
sovxozlarning sifat va miqdor jihatdan yuksalib borishiga asosiy diqqat qaratadilar.
Shuningdek,   birinchi   besh   yillikda   qishloq   xo'jaligining   tarkibiy   tuzilishidagi
o'zgarishlar   hamda   umumiy   ekin   maydonlari   miqdorining   yil   sayin   ortib
borishihaqidagi ma‘lumotlar ham ushbu maqolalarda yoritib o'tiladi. Biroq, ushbu
maqolalar ayrim xato va kamchiliklardan ham xoli emas. Masalan, M.Zaynutdinov
o'z   maqolasida   jamoalashtirish   davrida   va   undan   keyingi   dastlabki   yillarda   paxta
xosildorligining keskin pasayib ketganligi va chorva hayvonlari sonining qisqarib
ketish   sababini   kolxozlarga   a‘zo   bo'lib   olgan   sobiq   boy   va   “quloq”lar   hamda
ularning   tashviqotiga   uchgan   kolxozchilarning   zararkunandalik   faoliyati   bilan
bog'laydi.   Bunday   xulosalar   V.A.Belyaev   maqolasida   ham   uchraydi.   A.Nuritov
maqolasida esa partiya va sovet hukumatining o'ng og'machilikkka qarshi ko'rgan
chora-tadbirlari etarlicha o'rganilmagan.  Ayrim   maqolalarda
O’zbekistonda   quloqlashtirish   harakatining   alohida   masalalari   yoritilgan.
Jumladan,   respublikada   mashina-traktor   stansiyalarining   tashkil   qilinishi   va
ularningfaoliyatiga   bag'ishlangan   maqolalar   ham   bor.   Bu   maqolalarda   mualliflar
jamoalashtirish   asnosida   mashina–traktor   stansiyalarini   tashkil   etilishining
20 muhimligi,   mashina   va   traktorlarning   bir   joyda   to'planganligi,   ulardan
foydalanishni   ancha   osonlashtirganligini   va   ularning   faoliyati   kolxoz   va
sovxozlarni   tashkil   etish   va   rivojlantirishga   katta   xissa   qo'shganligini
ta‘kidlaganlar. Shu bilan bir qatorda MTSlarning tashkil qilinishi ilgarida ishchilar
bilan   dehqonlar   o'rtasidagi   ittifoqni   mustahkamlanishiga   ham   muhim   asos   bo'lib
xizmat qilgan. 1960-yillardagi   bir   qator   maqolalarda   O'zbekistonning
alohida viloyatlaridagi yoppasiga jamoalashtirish jarayonlari va ularning o'ziga xos
xususiyatlari   yoritilgan.   A.Kamolovning   maqolasida   Samarqand   viloyatida
jamoalashtirishning   o'tkazilishi   va   natijalari   yoritiladi 1
.   Lekin   bu   maqolada
viloyatdagi   kolxozlashtirish   jarayoni   barcha   masalalarda   to'la   o'z   ifodasini
topmagan.   F.Jumaboev   maqolasida   esa   Qashqadaryo   viloyatidagi   jamoalashtirish
siyosatining   o'ziga   xos   tomonlari   o'rganiladi.   Muallif   bu   viloyatga   xos   bo'lgan
beshta   xususiyatni   keltirib,   bu   xususiyatlar   viloyatda   jamoalashtirish   harakatini
o'tkazishda katta qiyinchiliklarga sabab bo'lganini ta‘kidlab o'tadi. 
Quloqlashtirish   davrida   respublikaning   iqtisodiy   jihatdan
qoloq   viloyati   bo'lgan   Surxondaryodagi   kolxoz   qurilishi   jarayoni   tarixi
D.Mursalimov   maqolasida   o'rganilgan.   Muallif   viloyatda   1925   yilga   qadar   eski,
qoloq   yerdan   foydalanish   usulining   saqlanib   qolganligi   va   bu   hududlar   ko'proq
g'allachilikka   va   chorvachilikka   ixtisoslashganligi   viloyatdagi   jamoalashtirish
harakatini qiyinlashtirganligini alohida ta‘kidlaydi. Muallif Surxondaryo viloyatiga
xos   bo'lgan   yana   ayrim   xususiyatlar   qatorida   “boy   xo'jaliklarning   ancha   katta
kuchga   ega   bo'lgani   va   musulmon   ruhoniylarning   dehqonlar   orasida   ancha   katta
ta‘sir   kuchiga   egaligi”,   “dehqon   xo'jaliklarining   boshqa   viloyatlarga   qaraganda
ancha qoloqligi”, “xotin-qizlar  huquqining kamsitilganligi” kabilarni  sanab  o'tadi.
Bu   yillardagi   bir   qancha   maqolalarda   ishchilar   bilan   dehqonlar   ommasining
hamkorligi va bu hamkorlikning yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirishda hal
qiluvchi faktor bo'lganligi masalasi o'rganiladi. 
Sh.Orazimbetov.,   M.A.Qosimovalar   o'z   maqolalarida   ishchilar   sinfining
1
 Р.Шамсутдинов. “Коллективлаштириш ва «катта террор» даврида қатағон қилинган ватандошларимизнинг
хотира китоби”Самарқанд вилояти (1929- 1939 йиллар).  Т.: “Янги аср авлоди”-2015.  Б. 104 .
21 qishloq xo’jaligiga bergan yordami otaliqqa olish harakatida yangi  boqichga asos
solganini yozadilar. Mualliflar ushbu fikrlarini qator ma‘lumotlar bilan asoslashga
uringanlar.   Bir   qator   maqolalar   “yigirma   beshmingchilar”   faoliyatiga   –   ularning
qishloq   xo'jaligini   rekonstruksiya   qilinishida   tutgan   o'rni   va   ahamiyati
tadqiqqilingan.   Bu   maqolalarda   Moskva,   Leningrad,   Ivanova-Voznesensk
to'quvchilarining   o'zbek   dehqonlariga   ko'rsatgan   yordami,   o'zbek   qishlog'idagi
faoliyati yoritilgan 1
. 
Yuqorida   sanab   o'tilgan   maqolalarning   mualliflari   o'z   tadqiqot   ishlarida
respublikadagi kollektivlashtirishning amalga oshirilishi tarixidagi turli aspektlarni
yoritishda   turli   xil   muhim   hujjat   va   faktlarni   keltirganlar.   Bu   hol   mazkur
problematikaning   faktik   va   tematik   jihatdan   boyishiga   asos   bo'lgan.   45   Qishloq
xo'jaligini   jamoalashtirish   masalasini   ittifoqdosh   O'rta   Osiyo   respublikalari   va
Qozog'iston   tarixchilari   ham   o'rganganlar.   O'rta   Osiyo   va   Qozog'istonda
jamoalashtirish harakatida umumiy o'xshashlik  jihatlar  va hususiyatlar  mavjudligi
bois,   bu   tadqiqotlar   o'zbekistonlik   tarixchilarda   ham   qiziqish   uyg'otishi   tabiiydir.
Qo'shni   respublikalarda   yaratilgan   ilmiy   ishlar   orasida   qozog'istonlik
tarixchilarning   tadqiqot   ishlari   muhim   o'rin   tutadi.   Sovet   Sharqi   respublikalarida
sotsialistik   qishloq   xo'jaligining   rivojlanishi   masalasi   B.A.Tulepbaev
monografiyasida   ancha   keng   o'rganilgan.Bu   monografiyada   O'rta   Osiyo   va
Qozog'istonda   jamoalashtirish   tarixiga   katta   bir   bob   ajratilgan.   Unda   muallif   bu
mintaqada   jamoalashtirish   siyosatining   siyosiyiqtisodiy   shart-sharoitlarini   va   turli
rayonlarda uning amalgaoshirilish jarayonini yoritib bergan. 
Muallif O'rta Osiyoda jamoalashtirishni amalga oshirishda VKP
(b) Markaziy Komiteti va Rossiya Federatsiyasi ishchilar sinfining ko'rsatgan ko'p
tomonlama   yordamlariga   alohida   urg'u   bergan.   Yana   bir   qozog'istonlik   tarixchi
A.B.Tursunbaev   jamoalashtirish   tarixiga   bag'ishlangan   monografiyasida
Qozog'istonning   ovul   va   qishloqlaridagi   siyosiy   kuchlar   o'rtasidagi
munosabatlarni,   qozoq   dehqonlarining   jamoalashtirish   siyosatiga   bo'lgan
1
 В,И.Погудин, Путь советского крестьянства к социализму. Историографический очерк. М., «Мисль», 1975,
1975, Б.92
22 munosabatini aks ettirgan. Muallifning   qayd
qilishicha,   Qozog'istonda   ham   ko'chmanchi,   ham   o'troq   chorvador   aholining
mavjudligi   bu   yerda   kolxozlashtirish   harakatida   ancha   murakkabliklarni   keltirib
chiqargan.   O'rta   Osiyoda   jamoalashtirishning   o'tkazilishi   va   sotsialistik   qishloq
xo'jaligining rivojlanib borishi masalasi tarixiga doir Qirg'iziston, Turkmaniston va
Tojikiston   tarixchi-olimlari   ham   juda   ko'plab   asarlar   yaratganlar.Bu   asarlarning
ayrimlarida   O'rta   Osiyodagi   jamoalashtirish   harakati   umumiy   jarayon   sifatida,
kompleks   tarzda   o'rganiladi.   Bu   asarlarning   aksariyati   mavjud   respublikalardagi
yoppasiga   jamoalashtirish   arafasidagi   ijtimoiy-iqtisoidy   vaziyat,   kolxozlashtirish
siyosatini   o'tkazishdagi   shart-sharoitlar,   mahalliy   shart-sharoitlar   tufayli   yuzaga
kelgan qiyinchiliklar, qishloq va ovullarda sovet va partiya xodimlarining faoliyati,
sinfiy kurashning keskinlashib va kuchayib borishi, quloq va boylarga-manaplarga
qarshi kurash, ular xo'jaliklarining tugatilishi va nihoyat lenincha agrar masalaning
g'alaba qilishi kabi masalalar o'rganilgan. Mavjud respublikalarga tegishli asarlada
o'sha respublikaga xos bo'lgan alohida xususiyatlarga e‘tibor qaratiladi.
2.1 Sovet hukumatining milliy ziyolilarga yuritgan zo'rovonlik siyosati
23 Totalitar   rejimining   qaror   topishi.   XX   asrning   20   -   yillari   ikkinchi
yarimlariga   kelib   sovetlar   mamlakatining   hokimiyat   boshqaruv   -   idora   tizimida
ham   keskin   o'zgarish   hollari   yuz   berib   bordi.   Partiya   va   davlat   boshqaruvi
murvatlarini o'z qo'l  ostiga kiritib borgan I. V. Stalin asta  -sekinlik bilan o'zining
yakka   hokimligini   butun   choralar   bilan   qaror   toptirish   harakatida   bo'ldi.   Shu
maqsadga erishish yo'lida u o'z atrofiga bir guruh hushomadgo'y, labbaychi rahbar
kadrlarni   to'plab,   ularni   ishga   solib,   partiyaning   ko'plab   tajribali,   inqilobiy
kurashlar   jarayonida   toblangan,   g'oyaviy   va   siyosiy   jihatdan   yetuk,   nufuzli
arboblarini obro'sizlantirishga intildi.  20- yillarda atayin avj oldirilib, odatiy
tusga  kirgan  “partiyaviy tozalashlar” 1
  bahonasida   mamlakat  hayotining  u yoki   bu
muhim   masalasida   sog'lom,   xolis   fikr   bildirgan   kadrlar   egallab   turgan   yuqori
vazifalaridan   chetlashtirildi.   Stalin   o'z   yo'liga   g'ov   bo'lgan   bunday   muxolifatchi
kuchlar, kadrlarni tormor yetish, o'z shaxsiy hoki-miyati rejimini qaror toptirishda
V.M.Molotov, K.E.Voroshilov, L.M.Kaganovich, L.P.Beriya singari maslakdoshu
hamfikr   safdoshlari   xizmatidan   ustamonlik   bilan   foydalandi.   Mamlakatda   yuz
berayotgan   barcha   o'zgarishlar,   yangilanishlar   Stalin   nomiga   nisbat   berildi.
Hukmron Markaz mafkurasi bu nomni zo'r berib ko'klarga ko'tarib maqtash, madh
qilishga yo'naltirildi 2
. 1920 - yillar oxirlariga kelib Stalin tomonidan yangi nazariy
qarash   sifatida   ilgari   surilgan   “sotsializm   mustahkamlanib   borgan   sari   sinfiy
dushman   qarshiligi   ham   shunchalik   kuchayib   boradi”,   degan   soxta   g'oya   butun
mamlakat   uchun   halokatli   oqibatlarga   olib   keldi.   Stalin   va   uning   yaqinlari
mamlakat   va   partiya   hayotiga   oid   har   bir   masalada   o'z   irodasi,   hukmini
boshqalarga o'tkazib bordilar. 
O'z davrida komparliya va sovet hokimiyati rahbariyatining o'zak - negizini
tashkil   etgan   Trotskiy,   Buxarin,   Kamenov,   Zinovyev,   Rikov,   Tomskiy   singari
taniqli   arboblar   shunday   muxolifatchi   guruh   vakillari   sifatida   egallab   turgan
lavozimlaridan   olinib,   keyinchalik,   qatag'on   domiga   duchoretildilar.   Shu   tariqa,
sobiq Ittifoqda 1917- yildan boshlab shakllana boshlagan totalitar siyosiy rejim 20-
1
  Усманов   К,   А.Абдунабиэв   бошқ.   Ўзбекистон   қарамлиқ   ва   мустақиллик   йилларида.   Т.,   "Ўқитувчи",  1996.
Б. 77 .
2
 Шамсутдинов Р. Қишлоқ фожеаси: Жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун. – Т.: Шарқ, 2003.  Б.83.
24 yillarning   oxiri   30   -   yillarning   boshlarida   to'liq   qaror   topdi.   Totalitar   rejimning
mazmun-mohiyati, belgilari quyidagilardan iborat: ko'ppartiyaviylik tugatiidi, bitta
partiya   (VKP(b))   butun   mamlakatda   yagona   hukmron   partiyaga   aylandi,   Lining
qarorlari,   ko'rsatmalari   barcha   hokimiyat   organlari   tomonidan   so'zsiz   bajarilishi
majburiy   bo'ldi;   davlat   boshqaruvi   markazdan,   diktator   tomonidan   ma'muriy-
buyruqbozlik   tarzida   amalga   oshirildi,   mahalliy   hokimiyat   organlari   amalda
qo'g'irchoq   bo'lib   qoldi;   ijtimoiy   munosabatlar   siyosiy,   iqtisodiy,   mafkuraviy,
jismoniy zo'rovonlik asosida tartibga solindi, xususiy mulkni milliylashtirish orqali
shaxsning iqtisodiy erkinligi tugatiidi, rejali iqtisodiyot qaror topdi. 
Oshkoralik, turli xil fikr bildirish, muxolifatchilik harakatlari qat'iyan
man   etildi.   ommaviy   axborot   vositalari,   ta'lim   tizimi,   ijodiy   uyushmalar   orqali
targ'ibot-tashviqot   ishlari   kuchaytirilib,   aholi   rasmiy   (kom-munistik)   mafkura
nuqtayi   nazardan   qayta   ishlandi,   ular   ongiga   mafkuraviy   aqidalar   singdirifdi;
siyosiy qatag'on shaxsning ongi va xatti-harakatlarini nazorat ostiga olish, mavjud
tuzumga   nisbatan   xayrixohlik,   sodiqlik,   qo'llab-quvvatlash   tuyg'usini
singdirishning asosiy vositasiga aylandi; rasmiy mafkuraga mos bo'lmagan barcha
nashriy   mahsulotlarni   yo'q   qilishga,   intellektual   va   ijodiy   faoliyatni   bo'g'ishga
yo'naltirilgan   senzura   organi   faoliyat   yuritdi;   siyosiy   qatag'onni   amalga   oshirish
uchun   maxsus   hokimiyat   organlari,   mehnat   va   axloq   tuzatish   lagerlari   tarmog'i
tuzildi va faoliyat yuritdi, birga ishlovchi, qo'ni-qo'shnilardan kuzatuvchi, ig'vogar-
chaqimchilar yollandi, aholi qo'rquv ostiga olindi. 
Respublika huquqlarining cheklanishi, Mamlakatda
totalitar   tizimning   qaror   topishi,   shubhasiz,   milliy   sovet   respublikalari   hayotiga
ham   daxl   qilib,   ularning   butun   inon   -   ixtiyorini   lttifoq   davlati   tasarrufiga   bog'lab
qo'ydi. Bu O'zbekiston timsolida ham yaqqol ko'zga tashlandi. Avvalo, respublika
hokimiyati   boshqaruvining   hamma   bo'g'inlari   to'liq   ravishda,   SSR   ittifoqi
organlariga   bo'ysundirildi.   Shuningdek,   bu   yerdagi   yagona   rahbar   tashkilot
O'zbekiston   kompartiyasi   ham   VKP(b)   ning   viloyat   bo'limi   maqomida   faoliyat
yuritardi.   Binobarin,   hukmron   partiya   va   uning   Markazqo'mi   qabul   qiladigan   har
qanday   qaroru   farmoyishlar,   rahbariyat   ko'rsatmalari   respublika   partiya
25 tashkilotlari   tomonidan   bajarilishi   majburiy   va   shart   edi.   Respublikaning   kasaba
uyushmalari,   yoshlar   tashkiloti   (komsomol)   va   boshqa   jamoat   tashkilotlari   ham
Markazning shu xildagi tashkilotlari andozasiga ko'ra tuzilgan bo'lib, ularga to'liq
bo'ysungan holda faoliyat  yuritardi. Shu bilan birga, bu tashkilot-larning barchasi
kompartiya yetakchiligida, uning siyosiy - g'oyaviy ta'sirida bo'lib, o'z a'zolarining
ongi, tafakkurini shu partiyaning mafkurasi, g'oyasi ruhida shakllantirib, tarbiyalab
borishlari   kerak   edi.   Negaki,   mustabid   tuzum   sharoitida   jamiyat   a'zolarini
boshqacha ruhda tarbiyalash to'g'risida gap bo'lishi mumkin emasdi. 
Stalincha   ma'muriy   -   buyruqbozlik   tizimi   ko'zga   ko'rinarli   va   ko'zga
ko'rinmas   ming   xil   qizil   iplar   bilan   O'zbekistonni   o'z   domiga   ilintirib,   uning
amaldagi   rasmiy   mustaqilligini   yo'qqa   chiqargan   edi.   Uning   mahalliy   rahbariyati
respublikaning iqtisodiy, xo'jalik, madaniy-ma'naviy hayotiga oid biror bir masala,
muammoni   mustaqil   hal   etishga   haq-huquqli   emas   edi.   Buning   uchun,   avvalo,
Markazning   roziligini   olish   talab   etilardi.   O'zbekiston   mustaqilligining   nechog'li
rasmiy   va   yuzaki   mazmunga   ega   bo'lganligi   uning   yuksak   qonuniy   hujjatlarida
ham  o'z  aksini  topgan  edi. Jumladan,   O'zbekistonning  1937-  yilda  qabul  qilingan
Konstitutsiyasi   ham   mohiyat   e'tibori   bilan,   asosan,   1936-   yil   5-   dekabrda   kuchga
kirgan   SSSR   Konstitut-siyasining   aynan   nusxasi   edi 1
.   Unda   respublika
mustaqilligi,   fuqaro-larining   huquq-erkinliklari   aksini   topsa-da,   biroq   ular
amafiyotda nechog'li soxta, quruq safsatalar bo'lib chiqqanligi hammaga ayon. 
Mustabid tuzum Markazda va joylarda o'z mutlaq hokimiyatini
shakllantirib, mustahkamlab borar ekan, bunda u o'ziga sodiq muayyan siyosiy va
ijtimoiy   kuchlarga   tayanib   ish   yuritmog'i   kcrak   edi.   Shu   maqsadda,   Markaz
hukumati yangi sotsialistik jamiyat qurilishi davomida O'zbekistonga o'zining ko'p
sonli   sadoqatli   xodimlari,   vakillarini   rahbar   lavozimlarga   yuborib  turganligi   bejiz
emas 2
.   Xususan,   ular   yordamida   o'lka   hayotida   kechayotgan   barcha   jarayonlar,
o'zgarishlardan   doimiy   xabardor   bo'lish,   ularning   yo'nalishlarini,   maqsad,
1
  Усманов   К,   А.Абдунабиэв   бошқ.   Ўзбекистон   қарамлиқ   ва   мустақиллик   йилларида.   Т.,   "Ўқитувчи",  1996.
B .94.
2
  Р.Шамсутдинов. “Коллективлаштириш ва «катта террор» даврида қатағон қилинган ватандошларимизнинг
хотира китоби”Самарқанд вилояти (1929- 1939 йиллар).  Т.: “Янги аср авлоди”-2015.  Б. 107 .
26 vazifalarini belgilash, mahalliy kadrlar faoliyatini kuzatish, nazorat qilish mumkin
bo'lardi. Markaz O'zbekistonlik milliy kadrlarning kundalik ishlariga “ko'z-quloq”
bo'lish,   ular   faoliyatini   tekshirish,   taftish   qilish   barobarida   sotsializm   qurilishi
yo'lida   sadoqat   bildirganlarni   tanlash,   tarbiyalash,   ularni   yuqori   mansablarga
ko'tarishni   o'z   e'tiboridan   chetdatutmadi.   Shu   bois,   Markaz   ishonchini   qozonib,
uning   nufuzli   namo-yandalari   bilan   yaqindan   hamkorlik   qilgan,   kerak   bo'lganda-
o'z   xalqining   manfaati,   qiziqishlarini   ko'zlab   ish   yuritgan   bilimdon   kadrlar   soni
ham   ko'payib   borgan.   Ammo   Stalin   yakkahokimligi   kuchayib,   totalitar   tuzum
bedodligi avj  olib borgan sari  bunday kadrlarni  arzimas sabab  va bahonalar  bilan
qiynoq-qistovga olish, vazifalaridan chetlatish odatiy tusga kirib bordi. 
Rahbar kadrlar, ayniqsa, o'z xalqi, yurtining milliy manfaatlarini
himoya   qilib,   uning   istiqbolini   ko'zlab,   o'zida   kuch,   iroda   topib,   bor   haqiqatni
aytishga   jur'at   qilgan   miliat   vakillari   birinchi   navbatda   hukmron   Markaz
uyushtirgan   qatag'onga   duchor   bo'ldi.   Buning   yorqin   ifodasini   Sovet
mafkurachilari   tomonidan   o'zbek   milliy   kadrlari   sha'nini   bulg'ashga   qaratilgan,
atayin   to'qib   chiqarilgan   “18   lar   guruhi”,   “lnog'omovchilar”,   “Qosimovchilar”
guruhlari   misolida   ko'rish   mumkin.   Ularning   faoliyatiga   oid   tarixiy   hujjatlarni
ko'zdan kechirar ekanmiz, bu insonlar faoliyatida ularni ayblashga bois bo'ladigan
hech   bir   asosli   ashyoviy   dalillar   bo'lmaganligiga   to'la   amin   bo'lamiz.   Ularning
yagona   “gunohi”   -   bu   o'z   millati   dardi,   tashvishi   va   manfaatini   ko'zlab   ayrim
muhim  muammolarni  ko'targanligi  va ularni  hal  etishga yuqorining e'tiborini  jalb
etganligi   holos.   Xo'sh,   bu   guruhlar   tarkibi   kimlardan   iborat   bo`lgan?   Ular   sovet
mutasaddilari   oldida   qanday   gunoh   qilgan   edilar?   Respublikaning   taniqli
arboblaridan   iborat   “18   lar   guruhi”   (I.Xidiraliyev,   M.   Saidjonov,   U.   Ashurov,   R.
Rahimboboyev, Eshonov) ga “yer-suv islohotiga qarshi chiqqan, boy-quloq va yer
egalarining   manfaatini   himoya   qilib   chiqqanlar,   mahalliychilik   va   millatchilik
g'oyalarini ilgari surgan” degan soxta aybnoma qo'yildi. 
Aslida   esa   ular   hukmron   Markazning
ulug' davlatchilik va shovinistik siyosatiga, milliy kadrlarga nisbatan bepisandlik,
loqaydligiga   qarshi   chiqib,   adolat   va   haqqoniylik   tamoyillarini   himoya   qilganlar.
27 Shu bois, rasmiy partiya organlari  tomonidan mazkur guruh keskin qoralanadi  va
uning a'zolari  turli  jazolarga giriftor etildilar. “Inog'omovchilik” guruhi  to'g'risida
gap   borganda,   unga   qo'yilgan   barcha   ayblarning   to'liq   to'qib   chiqarilganligi   ayon
bo'ladi.   Ma'lumki,   Rahim   Inog'omov   O'zKP(b)   Markazqo'mi   Matbuot   bo'limi
mudiri   va   O'zSSR   Maorif   Xalq   Komissari   vazifasida   faoliyat   yuritib   kelgan.
R.lnog'omov o'zining bir qator nutqlarida O'zbekiston kompar-tiyasining mustaqil
faoliyat   yurita   olmayotganligiga,   Markaz   organ-larining   o'lka   hayotidagi
zo'ravonligiga   ham   alohida   urg'u   bergan.   Respublikaning   bir   qator   mas'ul
xodimlaridan   N.Mavlonbekov,   T.   Isamuhammedov,   M.Aliyev,   Bobonazarov
singari hammaslaklar Inog'omov qarashlarini qo'llab - quvvatlab chiqqandilar. 
Bunday   muxolifatchi   chiqishlar   hukmron   partiya
mutasaddilarining   qahriga   uchramasdan   qolmasdi,   albatta.   Shu   bois,   1926,   1927-
yillarda bu guruh faoliyati partiya tashkilotlarida bir necha bor muhokama qilinib,
og'machi   guruhbozlikda   ayblandi.   Inog'omov   tarafdorlari   vazifalaridan   olinib,
nomlari   qoralandi.   «Qosimovchilik»   guruhi   ham   1929-1930-   yillarda   sovet
hukmron   rejimi   tomonidan   milliy   kadrlarni,   ziyolilarni   qatag'on   qilish,   jazolash
maqsadida   atayin   uyushtirilgan   navbatdagi   uydirma   edi.   O'z   SSR   Oliy   Sudining
raisi   lavozimida   ishlagan   S.   Qosimov   va   uning   yaqin   maslakdoshlari:   N.AIimov,
Musaboyev,   Sharipov,   Sirojiddinov   va   boshqa-jami   7   kishi   1929-   yilning   2-
yarmida   “bosmachilik”   harakatiga   yon   berganlikda   ayblanib   qamoqqa   olindilar.
Ular   respub-likadagi   millatchi   tashkilotlar   bilan   aloqa   bog'laganlikda   ayblandilar.
Bu guruhning 4 ta a'zosi  shunday asossiz  ayblanib, otib tashlandi. Qolganlari esa
ko'p yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. 
Mustabid   tuzum   hukmdorlari   uchun   O'zbekiston   singari   milliy   Sovet
Respublikasi   rahbarlari,   xodimlarini   to'la   itoatda   tutishning   birdan   bir   sharti   -   bu
ularning   mustaqil   faoliyatiga   izn   bermaslik,   vaqti   -   vaqti   bilan   silkitib   turish,
mabodo xato, kamchiliklari topilguday bo'lsa, shafqatsiz jazolash yo'li edi. Milliy
kadrlar faoliyatiga nisbatan bunday noinsoniy, g'ayriqonuniy yondashuv oqibatida
respublikada   o'z   ongli   hayoti,   jo'shqin   faoliyatini   sovet-laming   yolg'on,   soxta
g'oyalari,   sotsializm   g'alabasi   uchun   bag'ishlagan,   shu   yo'lda   jon   fido   etib
28 kurashgan   qancha   yetuk   partiya   va   davlat   rahbarlari   qatag'on   domiga   g'arq
bo'ldilar.   O'zbekiston   ravnaqi,   xalqining   baxtu   saodati   uchun   fidoyilik   ko'rsatgan
Akmal Ikromov, Fayzulla Xo'jayev, Abdulla Rahimboyev, Isroil Ortiqov, Abdulla
Karimov va boshqa o'nlab mahalliy rahbar kadrlarning qismati, pirovardda, mana
shunday fojia bilan yakun topdi. Mustabid tuzum hukmdorlari va ularning chaqqon
dastyorlarming   yeng   shimarib   qilgan   “sa'y   –   harakatlari”   natijasida   1937-1938-
yillar   davomida   O'zbekistonda   bir   qator   yirik   aksiiinqilobiy   tuzilmalar   tuzilgan,
faoliyat   yuritmoqda,   degan   soxta   ma'Iumotlar   to'plandi.   Mana   shunday   soxta
ma'Iumotlar   asosida   respublika   rahbarlari   A.Ikromov   va   F.Xo'jayev
boshchiligidagi  “Burjua -  millatchilik aksiinqilobiy tashkiloti  markazi”, Abdurauf
Qoriyev rahbar bo'lgan “Musulmon ruhoniylarning millatchi - isyonkor tashkiloti”,
“Aksiinqilobiy o'ng trotskiychi josuslar tashkiloti markazi”, “Buxoro va Turkiston
baxt-saodati”   nomli   aksiiinqilobiy   tashkiloti,   I.Ortiqov   boshliq   “Yoshlarning
aksiinqilobiy   burjua-millatchilik   tashkiloti”,   “Ingliz   josuslik   rezidenturasi”,
“Yapon josuslik- qo'poruvchilik rezidenturasi’ kabi tashkilotlar Sovet hokimiyatiga
qarshi   faoliyat   yuritmoqda   deb   e'lon   qilindi,   ularni   tuzishda   gumon   qilinganlar
qatag'on qilindi.  Eng   so'nggi   ma'Iumotlar,   tarixiy   hujjatlarni   har
tomonlama   o'rganish,   tahlil   qilishlar,   surishtirishlar   bunday   tashkilotlarning
respublikada   umuman   bo'lmaganligini   to'Ia   tasdiqlamoqda.   Demak,   bunday
aksiiinqilobiy   tashkilotlar   qatag'on   tuzumi   buyurtmasi   asosida   Markaz   va   uning
jazo organlari tomonidan atayin to'qib chiqarilgan va hayotga izchil tatbiq etilgan.
Buning  orqasida  ming  -   minglab  begunoh  insonlar  shafqatsiz   jazolangan,  umrlari
xazon   bo'lgan 1
.   XX   asr   boshidan   40   -   yillargacha   450   ming   vatandosh-larimizga
nisbatan   “jinoiy   ish”   ochilganligi,   ularning   hayoti   ostin-ustun   bo'Iib   ketganligi
faktdir.   Faqat   1937-1939-   yillarda   O'zbekistonda   hammasi   bo'Iib   43   mingdan
ziyod kishi qamoqqa olingan. Ulardan 6 ming 920 nafari otib tashlangan. 37 ming
nafari esa turli muddatga qamoq va surgunlarga hukm etilgan. 
Mustabid tuzum  jallodlarining bu bedodligini  hech narsa
bilan   oqlab   bo'lmaydi.   Yaqin   milliy   tariximizning   bu   qorong'u   zulmati   xalqimiz
1
 Аминова Р.Х. Осуествление коллективизации в Узбекистане (1929-1932 гг.) Ташкент, «Фан», 1977. Б.55.
29 dilida mangu o'chmas armon bo'Iib qoldi. U faqat  milliy istiqlol  tufayiligina to'la
yuzaga   chiqib,   bundan   yurtimiz   fuqarolari   chinakam   ro'shnolik   ko'rish   baxtiga
musharraf bo'ldilar. Ziyolilarning qatag'on qilinishi. Stalincha siyosiy qatag'ondan
jamiyatning   sog'lom   kuchlari,   milliy   ziyolilar   eng   ko'p   aziyat   chekdi,   mislsiz
qurbonlar berdi. Negaki, totalitar rejim mutasaddilari o'zlari jaholatparast kimsalar
boiganligidan, ilmu ma'rifat, ziyo ahlini qadr-lash, e'zozlash o'rniga ularni xo'rlash,
tahqirlash, kerak bo'lsa, yo'q qilishni o'zlariga kasb qilib olgandilar. Shu bois, vaqti
- vaqti bilan ziyoli kadrlarni qatli om chig'irig'idan o'tkazish, saflarini “yaganalab”
turish   ular   uchun   odatiy   hoi   bo'Iib   qolgandi.   Masalan,   butun   hayoti   va   ijodini
miflat baxt - saodati, yurt istiqboli uchun bag'ishlagan Munavvar  qori shu davrda
avj   olgan   sovetlar   ig'vosi   va   bo'htonining   aybsiz   qurboni   bo'ldi.   Uning
rahnamoligida   millat   ravnaqi   va   istiqloli   yo'lida   faoliyat   yuritgan,   xalqqa   ziyo
taratib kelgan “Milliy istiqlol” tashkilotining 87 a'zosi ustidan sud uyushtirildi. 
Ularning   49   nafari   “Xalq   dushmani»,   «burjua
millatchisi»   degan   ayblar   bilan   qoralanib,   og'ir   jazolarga   hukm   qilindi.   O'zbek
adabiyotining   ustunlari   bo'lgan,   noyob   ijodlari   xalq   mehrini   qozongan   Abdulla
Qodiriy,   Abdurauf   Fitrat,   Abdulhamid   Cho'lpon,   Usmon   Nosir,   Mahmud   Botu
(Xodiyev),   Elbek   (Mashriq   Yunusov),   G'ozi   Yunus   kabi   ajoyib   iste'dodlar   quruq
bo'htonu   tuhmatlar   asosida   «xalq   dushmanlari»   sifatida   jismonan   yo'q   qilinib,
yorqin faoliyati so'ndirildi. Masalan, ulardan biri - professor G'ozi Olim Yunusovni
oladigan bo'lsak,  u 50 dan ziyod asarlar  muallifi edi. Arab, fors, nemis, ingliz va
barcha turkiy tillarni puxta bilardi. U hatto rus, arab va nemis tillarida Samarqand
universiteti, Toshkent pedagogika instituti hamda Til va adabiyot ilmiy - tadqiqot
institutida   umumiy   tilshunoslik   va   til   bilimiga   kirish   kabi   maxsus   kurslardan
ma'ruzalar o'qirdi. Biroq bunday iste'dodlar qatag'on jallodlari uchun sariq chaqalik
qadr - qimmatga ega bo'lmagan. Mustabid tuzum farmonbardorlari, ayniqsa, bunda
o'zbek   xalqining   milliy   ongi,   tafakkurini   yoritish,   uning   o'zligini   tanitishga
fidoyilik   qilgan,   istiqloi   darg'alari   bo'lgan   jadidizm   namoyandalarini   yo'q  qilishni
o'z oldilariga maqsad qilib qo'ydilar. Bunga erishdilar ham. 
O'zbekiston hukumatining tashabbusi va sa'y-harakati bilan 20-
30 yillarda   xorijga   o'qishga   yuborilib,   yaxshi   mutaxassislar,   fan   arboblari   bo'lib
yetishgan   kishilar   atayin   qatliom   qurbonlari   bo'ldilar.   Agar   Germaniya   yoki
Turkiyada ta'lim olgan bo'lsalar ularga o'sha mamla-katlarning josuslari degan ayb
qo'yildi.   Buning   uchun   ularning   uyida   tintuv   paytida   chet   elda   bosilgan   kitob
topilguday   bo'lsa,   shuning   o'zi   yetarli   dalil   edi.   Axir   ular   chet   el   oliy   o'quv
yurtlarida o'qigan bo'lsalar ularda shunday kitoblar bo'lishi tabiiy edi. Masalaning
bunday   mantiqiy   jihatlari   chalasavod   jazo   organlari   vakillarini   qiziqtirmagan.
Xorijda   ta'lim   olib,   professorlikunvonigasazovor   bo'lgan   Ahmadjon   lbrohimov,
Majid   Ibrohim,   Ibrohim   Yorqin,   Tohir   Shokir,   Abduvahob   Ishoq,   Saida
Shermuhammad   qizi,   Sattor   Jabbor,   Otajon   Hoshim   va   boshqalar   o'sha   davrlarda
millat   faxri   bo'lganlar.   Ularga   ham   "xalq   dushmani",   "chet   el   josusi"   qabilidagi
tavqi la'nat tamg'asi bosilib qatli om etildilar. 
Stalincha   totalitar-mustabid   tuzum   bedodligi   va
zulmning   haddan   ziyod   kuchayib   borishi   davomida   nafaqat   yurtparvar   milliy
kadrlar, fidoyi ziyolilarning hayot tarzi, qismati zavol  topdi, balki shu bilan birga
millionlab   yurt   fuqarolarining   oddiy   insoniy   qadr-qimmati,   or   -   nomusi   toptaldi,
tahqirlandi.   G'addor   tuzum   zulmkorlari   o'z   g'ayriqonuniy   xatti-harakatlarini   avj
oldirib,   bunda   har   bir   insonning   yurish   -   turishi,   kundalik   mashg'uloti,
muomalasidan   tortib   to   uning   qanday   tafakkur   yuritishigacha   bo'lgan   hamma
jarayonlarni   ham   o'z   nazoratiga   olishga   intilganlar.   Bundan   ko'zlangan   asosiy
maqsad esa insonlar erki, irodasini jiloviash, uni muayyan chegara doirasida ushlab
turish   va   shu   yo'l   bilan   badkirdor   tuzum   sha'niga   dog`   tushirmaslik,   uning   soxta
obro' - nufuzini asrash,  avaylash edi. Sovetlar  o'z siyosatidan sal  og'ish,  unga zid
keluvchi   hollarga   shafqatsizlik   bilan   munosabatda   bo'lardi.   Buning   oqibatida
kishilar dunyoqarashi, e'tiqodini o'z izmiga bo'ysundirish, uni kommunistik axloq,
ilmiy va ateistik tamoyillar ruhida shakllantirish uchun keskin kurash olib borgan
sovet   mafkurasining   respublika   mehnatkashlarining   ma'naviy   hayotiga   etkazgan
zarari   behisob   bo'ldi.   Shu   yo'l   bilan   xalq   ma'naviy   -   ruhiy   hayotiga   asrlar   osha
muhim   hissa   qo'shib   kelgan   butun   boshliq   ruhoniylartabaqasi   yo'q   qilindi.   Din
peshvolari   qattiq   ta'qibga   olindi.   Bu   davrda   insonni   qoralash,   uning   peshonasiga
31 “xalq   dushmani”   tamg'asini   bosish   tuzum   zolimlari   uchun   huddi   “xamirdan   qil
sug'urganday” gap bo'lgan. Hatto shunday hollarga duch kelindiki, respub-likadagi
ko'p   xonadonlarda   vaqti   -   vaqti   bilan   o'tkazilgan   tintuv   paytida   mabodo   arab
yozuvida   bosilgan   biror   kitob   topilguday   bo'lsa,   uning   nomi,   mazmuni   so'rab,
surishtirilmasdan o'sha xonadon sohibiga jamiyatga yot unsur degan la'nat tamg'asi
bosilib, u qamoq yoki surgun jazosiga hukm etilavergan. Shunday qilib, stalincha
qatag'on   respublikamiz   hayotining   barcha   sohalari   uchun   qonli   fojialar,   beadad
yo'qotishlar   bilan   to'Iib   toshgan   davrbo'ldi.   U   millionlab   odamlarning   taqdir   -
qismatida asoratli iz qoldirdi va mislsiz xunuk oqibatlarni yuzaga keltirdi. Shunga
qaramay, xalqimiz bukilmas irodasini, matonatini namoyon etib, yorug', cha-rog'on
kunlar   kelishiga   intilib,   kurashib   yashadi.   U   stafincha   qatli   omning   har   qanday
shiddatiga dosh berib, o'z asriy qadriyatlarini, udumlari, rasm - rusumlarini saqlab,
imon - e'tiqodida sodiq qoldi va hamisha milliy istiqloi sari dadil harakatlanishda
davom etdi.  Biz,   milliy   istiqloi   davri   kishilari   jonajon   yurtimiz
ozodligi va mustaqilligi yo'lida kurashib, stalincha qatag'on qurbonlari bo'lgan aziz
insonlar   xotirasini   doimo   qafbimiz   to'rida   saqlamog'imiz   kerak.   Bu   har   birimiz
uchun farzu qarzdir. Yurtboshimizning 2001- yil 1-maydagi farmoni bilan har yili
3-avgust   kunini   “Qatag'on   qurbonlari”   xotirasini   nishonlash   kuni   deb   e'lon
qilinganligi   g'oyatda   quvonarlidir.   Bu   hozirgi   avlodning   shahid   ketganlar   xotirasi
oldidagi ehtiromining umumxalq e'tirofidir. II Jahon urushidan keyin “mamlakatda
rahbarlik   qilish   usullari   normal   holatga   o'tadi,   tinch   qurilishga   moslashtiriladi,
ijtimoiy-siyosiy   hayot   demokratlashtiriladi”   degan   orzu-niyatlar   ro'yobga
chiqmadi.   Aksincha,   iqtisodiyotda,   ijtimoiy   -siyosiy   va   ma'naviy   hayotda
ma'muriyatchilik   kuchaydi.   Mamlakatni   boshqarish   partiya-davlat   apparatida
rahbarlik   lavozimlarini   egallagan   tor   doiradagi   xodimlar   tomonidan
tayyorlanadigan,   shaxsan   Stalin   imzosi   bilan   matbuotda   e'lon   qilinadigan   farmon
va qarorlar orqali amalga oshiriladigan bo'lib qoldi. 
Hammani,   xususan,   joylardagi
rahbariarni   nazorat   ostiga   olgan   totalitartuzum   Kremlda   o'tirganlarga   mamiakatni
farmon   va   qarorlar   bilan   boshqarish   imkoniyatini   berardi.   Respublikalarning,
32 jumladan, O'zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohadagi muammolarni hal
qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g'alabani ta'minlashda rus xalqi
asosiy   rol   o'ynadi,   degan   mash'um   g'oyasi   butun   mamlakatni   ruslashtirish
siyosatiga   aylandi.   Ommaviy   axborot   vositalari,   Kompartiya   va   komsomol
tashkilotlari ruslarni “katta”, “ufug' og'amiz” deb baralla targ'ib qila boshladi 1
. 
Sovet   hokimiyatining
dastlabki yillaridanoq boshlangan qishloq aholisini yerdan mahrum qilish jarayoni
urushdan   keyin   ham   davom   etdi.   1946-   yil   sentabrda   VKP(b)   MQ   va   SSSR
hukumatining   “kolxozlarda   qishloq   xo'jalik   ustavining   buzilishini   tugatish
choralari to'g'risida” qarori e'lon qilindi. Qishloq xo'jaligiga aloqasi boimagan 1300
tashkilotga   yordamchi   xo'jalik   sifatida   berib   qo'yilgan   6   ming   gektar   yerni
kolxozlarga qaytarish, kolxozlardagi boshqaruv apparati shtatidan 51 ming kishini
qisqartirish kabi ijobiy ishlar bilan birga, jiddiy xatoliklarga, adolatsizliklarga yo'l
qo'yildi.   Kolxozlar   manfa-atlarini   himoya   qilish   bayrog'i   ostida   respublika
qishloqlarida   istiqomat   qilayotgan   50   ming   kolxozchi   oilasi   qo'lidagi   tomorqa
yerlaridan 25 ming gcktari ustavda belgilanganidan “ortiqcha” deb tortib olindi. 
Koxoz
hududida   yashagan,   ammo   unga   a'zo   bo'lmagan   20   ming   xo'jalikning   go'yo
“qonunga   hilof”   ravishda   egailagan   2,5   ming   gektar   yerlari   ham   tortib   olindi.
Qishloq aholisini yerdan mahrum yetish jarayoni 50 - yillarda ham davom etdi 2
. Bu
tadbirlar   turmushi   nochor   bo'lgan   qishloq   aholisining   ahvolini   yanada
og'irlashtirdi.   Bunday   adolatsizlikka   hech   kim   qarshi   chiqa   olmadi.   Qishloq
xo'jalik artelining odamlardan so'ramasdan tuzilgan nizomini o'zgaitirishni, nizom
qoidalarini qishloq aholisining manfaatlariga moslashtirishni respublika rahbariyati
ham,   qishloq   aholisining   o'zi   ham   ko'tarib   chiqa   olmadi.   Negaki,   totalitartuzum
hammani   jilovlab   olgan   edi.   Odamlar   asoratga   solingan,   siyosiy   mutelikda
yashardi.  Totalitar  tizimning eski   kasali   yana  qaytalanib, sovet  jamiyati   urushdan
keyin   boshdan   kechirayotgan   benihoya   og'ir   iqtisodiy   qiyinchilik,   ma'naviy-ruhiy
1
  Шамсуддинов.   Р   Ўзбекистонда   советларни   қулоқлаштириш   сиёсати   ва   унинг   фожиали   оқибатлари.   Т.
2001.Б.123.
2
 Ўзбекистон тарихи / Холбоев С. ва бошқ. муҳаррир Р. Ҳ. Муртазаева. – Т.: Янги аср авлоди, 2003.  Б.450.
33 kemtiklik, o'tkir ijtimoiy-siyosiy tanglik sharoitida mamlakatda hech bir norozilik,
tushkunlik   holatlarga   izn   bermaslik   maqsadlarida   bir   yoqlama   qattiqqo'l   siyosat
yuritish yo'lini tutdi. 
Bunda   kommunistik   mafkura   bosimini   ayni   chog'da   Markazda
va   joylarda,   xususan,   milliy   respublikalarda   butun   choralar   bilan   kuchaytirishga
asosiy urg'u berildi. Hukmron kompartiyaning bu boradagi makkorligi shundaki; u
keng milliy hududlar aholisini, uning ilg'or, o'qimishli, ziyoli kuchlarini, mahalliy
milliy   kadrlarni   doimiy   tahlikada   tutish,   siltab   turish,   itoatda   saqlash   uchun   bu
yangi   qatli   om   mavsumini   avvalo   Markazdan   boshlashni   maqbul   topdi.  Xususan,
1946-1948-   yillarda   VKP(b)   Markazqo'mi   tomonidan   adabiyot,   san'at,   ilm-fan
sohalarida   o'tkazilgan   bir   qator   anju-manlar,   bahslar   va   ular   yuzasidan   qabul
qilingan,   mohiyatan   ‘g'oya-sizlik   va   kosmopolitizmga   qarshi   kurash   ruhi”   bilan
sug'orilgan   talay   “muhim”   qarorlar   va   hujjatlar   qatag'onning   yangidan   boshlanib,
avj   olishiga   sabab   bo'ldi.   Masalan,   VKP(b)   MQning   1946-   yil   fevralida   qabul
qilgan   “Zvezda”,   “Leningrad”   jurnallari   to'g'risida,   so'ngroq   “Katta   hayot”
kinofilmi,   V.Muradelining   “Buyuk   do'stlik”   operasi   to'g'risidagi   qarorlari   bunga
lurtki bo'lib xizmat qildi.  Shu   asosda,   30-yillar   mash'um   qatag'onning
davomi sifatida ilg'or, mustaqil fikr yurituvchi, yurt, miflat manfaatlarini o'ylovchi,
qayg'uruvcki,   shu   ruhda   ijod   qiluvchi   ziyolilarni   ham   Markazda,   ham   joylarda
ta'qib va quvg'in qilish jarayoni avj olib ketdi. Bundan shu hukmron tuzumga tobe
bo'lgan,   qo'1-oyog'i   zanjirband   etilgan   jafokash   O'zbekistonning   ko'plab   ilg'or
ziyolilari, ijodkorlari hayoti va qismati ham chetda qolmadi. Markaz mutasaddilari,
mafkurachilari   rahnamoligida   o'tgan   asrning   50-   yillari   boshlarida   O'zbekistonda
boshlanib ketgan ilg'or ziyolilar, ilm-fan, adabiyot, san'at, ma'rifat namoyadalarini
quvg'in   va   ta'qib   qiiishlar,   ular   ijodidan   kir   izlash,   ayb   topishga   urinishlar.
shubhasiz,   respublika   ma'naviy   hayotiga   jiddiy   ta'sir   ko'rsatmasdan   qolmadi.   U
ko'plab olimu ijodkorlar, shoiru adiblar, iste'dod sohiblari hayotini tahlikali holatga
duchor etdi.  O'zbekiston   Kompartiyasi   Markazqo'mining   1949-
yil   25-iyundagi   “O'zbekiston   Sovet   yozuvchilar   soyuzining   ishi   to'g'risida”gi
qarorida   A.Qahhorning   “Qo'shchinor   chiroqlari”   romani   tanqid   qilindi.
34 Yozuvchilardan   Oybek,   Mirtemir,   H.G'ulom,   O'.Rashidov,   M.   Shayxzoda,
M.Boboycv, A.Qayiimov va boshqalar badnom qilindi. “Sharq yulduzi”, “Zvezda
vostoka”   jurnallarining  tahririyatlariga   bir  qator   “yaramas”   asarlarni   chop  etishga
yo'l   qo'ygan,   degan   jiddiy   ayblar   qo'yildi.   1948-1949-   yilarda   20   dan   ortiq   yirik
talantli olimlar, yozuvchi va shoirlar qamoqqa olinib, yopiq ravishda so'roq qilinib,
mil   late   hilikda   ayblanib,   15-25   yilga   ozodlikdan   mahrum   etiladi   va   surgun
qilinadi.   O'zbekiston   Kompartiyasi   MQning   1950-yil   1-sentabrda   qabul   qilgan
“O'zbekiston   Fanlar   Akademiyasining   ishi   to'g'risida”gi   qarorida   bir   qator
iqtisodiyot, til va adabiyot sohasidagi olimlar miiiatchilikda ayblandi. O'zbekiston
Kompartiyasi   MQning   1951-   yil   8-aprelidagi   “O'zbekiston   SSRda   musiqa
san'atining   ahvoli   va   uni   yanada   rivojlantirish   tadbirlari   to'g'risida”gi   qarorida
o'zbek   xalqining   buyuk   shoiri   Alisher   Navoiyning   “Farhod   va   Shirin”,   “Layli   va
Majnun” dostonlari, “Tohir va Zuhra”, “Alpomish” xalq dostonlarining afsonaviy
folklor   syiijetlariga   asoslangan   opera,   balet   va   musiqali   drama   spektakllarini
yaratish va sahnalarda ko'rsatish “zararli” ish deb baholandi. Bunday
spektakllarni   sahnalashtirgan   ijodiy   xodimlar   qattiq   tanqid   ostiga   olindi.
Shuningdek,   ko'pgina   konsert   tashkilotlari   va   musiqali   teatr   xodimlari   “Eski,
arxaik   musiqani   va   juda   g'amgin,   mungli   maqom   namunalari”ni   tarqatganligi
uchun   qoralandi.   Qarorda   “O'zbekistonning   musiqa   san'ati   hayotdan   orqada
qolmoqda,   o'zbek   xalqini   kommunistik   ruhda   tarbiyalash   maqsad   va   vazifalariga
to'ia-to'kis   xizmat   qilmayotir"   deb   ta'kidlandi.   1951-yil   10-avgustda   respublika
matbuotida   "Ba'zi   shoirlarning   ijodidagi   mafkuraviy   buzg'unliklar   to'g'risida"
degan   maqola   e'lon   qilindi.   Unda   Turob   To'la,   Kamtar   Otaboyev,   Mirtemir,
A.Bobojonov,   Sobir   Abdulla,   Habibiylarning   asarlari   kommunistik   mafku-raga,
xalqlar do'stligiga zid g'oyalarni ilgari suruvchi asarlar sifatida tanqid qilindi, ular
miiiatchilikda   ayblandi.   1951-   yil   24-avgustda   matbuotda   e'lon   qilingan   "O'zbek
sovet   adabiyoti   vazifalaridan   chetda"   nomli   maqolada   Oybek,   X.Zaripov,
H.Yoqubov,   I.Sultonov   va   boshqa   adiblar   mafkuraviy   og'ishlarda   qoralandi.
M.Shayxzoda,   Shukrullo   Yusupov,   G'ulom   Alimov   (Shuhrat)lar   1951-   yilda
"sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati"da ayblanib qamoqqa olindi va keyinchalik
35 25 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm qilindilar. 
1952-   yil   fevralda   bo'lib   o'tgan   O'zbekiston
Kompartiyasi MQning X Plenumi ilmiy va ijodiy ziyolilarni quvg'in, ta'qib ostiga
olishda   yana   bir   turtki   bo'ldi.   Plenumda   "Respublikada   mafkuraviy   ishlarning
ahvoli   va   uni   yaxshilash   choralari   to'g'risida"gi   masala   muhokama   qilindi   va
tegishii   qaror   qabul   qilindi.   Plenumda   faylasuf   V.Zohidovning   ilmiy   ishlariga
burjua-millatchilik   xatolari   yuklandi.   Tarixchi   A.   Boboxo'jayev   va   iqtisodchi
O.Aminov   panturkizmni   targ'ib   qilishda   ayblandi.   Ular   "siyosiy   va
ishchanliksifatlarijihatidan   egallab   turgan   lavozimlanga   to'g'ri   kelmaydigan
shaxslar"   deb   hisoblandi   va   ishdan   bo'shatildi.   T.To'la   va   M.   Shayhzodalarning
she'r va qo'shiqlari "g'oyasiz va axloqsiz" asarlar, deb baholandi. O'zbek xalqining
ma'naviy   merosi,   milliy   qadriyallari   yana   bir   bor   oyoqosti   qilindi,   bu   sohada
faoliyat yuritgan ijodkorlar qatag'on qilindi. Tarixiy o'tmish ham, zamonaviy hayot
ham kommunistik mafkura, sinfiylik nuqtayi nazardan turib qo'pol ravishda buzib
baholandi. Natijada ma'naviy hayotga, falsafiy va badiiy tafakkurga, madaniyatga
katta zarar yetdi.  Stalin
vafotidan   keyin   butun   SSSRda   bo'lganidek,   O'zbekistonda   ham   shaxsga   sig'inish
oqibatlarini   tugatish  tadbirlari  ko'rildi. Qatag'on   qilinganlar   ishini  qaytadan  ko'rib
chiqishga   kirishildi.   Ko'pgina   jinoiy   ishlar   to'qib   chiqarilgani,   minglab   odamlar
nohaq qamalib, ozodlikdan mahrum etilgani aniqlandi va ular oqlandi. A.Qodiriy,
Cho'lpon, Fitrat va boshqa ko'plab yozuvchi va shoirlar oqlandi. Minglab partiya,
sovet,   komsomol   xodimlari   nomlari   poklandi 1
.   50-   yillarning   boshlarida   shubha
ostiga olingan, har bir qadami nazorat qilinayotgan 60 nafardan ziyod yirik olimlar,
adiblardan   “millatchi,   sovetlarning   dushmani”   degan   yorliqlar   olib   tashlandi,
tuhmatlardan halos bo'ldi., Biroq, afsuski, jamiyat ma'naviy hayotida voqe bo'lgan
bu   bir   qadar   iliqlik   muhiti   uncha   uzoq   davom   etmadi.   Odamlar   xohish-erkini
bo'g'ib,   inon-ixtiyorini   o'ziga   bo'ysundirib,   hamma   narsani   hukmron   tuzum
manfaatlariga   xizmat   qildirib   kelgan   kommunistik   mafkura   va   uning   maddohlari
1
 Р.Шамсутдинов. “Коллективлаштириш ва «катта террор» даврида қатағон қилинган ватандошларимизнинг
хотира китоби”Самарқанд вилояти (1929- 1939 йиллар). Т.: “Янги аср авлоди”-2015. Б.127.
36 ko'p   o'tmay   o'z   zulmkorligini   qaytadan   kuchaytirishga   kirishdi.   Uning   tig'i   awalo
ijodkorlarga nisbatan qo'llanila boshlandi. Buning natijasida respublika ilm-fani va
madaniyatiga   salmoqli   hissa   qo'shgan   taniqli   allomalar,   iste'dodli   ijodkorlar
ko'proq   aziyat   chekkanligi,   taqdirning   kutilmagan   zarbalariga   uchraganligi   ayni
haqiqatdir. Aflidan,   totaiitar   tuzum   mutasaddilari   atoqli   ziyoli   arboblarni   vaqti-
vaqti   bilan  tavbasiga   tayantirish,   o'zlariga  tiz  cho'kdirishga  majburlash   yo'li   bilan
qoilari uzunligini hammaga namoyish etib qo'ymoqchi bo'lgan bo'lsalar ajab emas.
Burring   uchun   esa   ular   hech   narsadan   hazar   qilmaganlar.   Jumladan,   geologiya-
mineralogiya   fanida   nomi   jahonga   mashhur,   respublikamiz   hududida   qanchalab
neft-gaz,   qiramatbaho   ma'dan   konlarini,   ularning   zaxiralarini   kashf   etgan,   ko'p
jildli asarlari AQSHdek mamlakatlarda nashr etilgan akademik Habib Abdullayev
g'addor   tuzum   qahriga,   quruq   tuhmatlar   kasriga   uchrab,   boshidan   ne   azoblarni
kechirmadi.   Allomaning   sovet   totaiitar   tizim   hukmdorlari   oldida   qilgan   yagona
“gunohi”   bu   uning   yurtparvarligi,   elsevarligi,   milliy   ziyoli   kadrlar   tayyorlashga
jonu   dili   bilan   harakat   qilganligidir,   xolos.   Ayniqsa,   u   respublika   Fanlar
Akademiyasi  prezidenli  bo'lib ishlagan yillarda iste'dodli  mahalliyyoshlarorasidan
ko'plab   kishilarni   ilm-fan   dargohlariga,   aspirantura   va   doktoranturalarga   o'qishga
yuborib,   ularning   kelajakda   yetuk   olimlarbo'lib   yetishishlari   uchun   rahnamolik
ko'rsatgan.   Shuningdek,   alloma   o'zbek   xalqining   boy   milliy   ma'naviy   merosini
o'rganish   va   tiklash   ishlariga   ham   muttasil   bosh-qosh   bo'lgan.   Yurtimizning
bunday yurtparvar, vatanparvar sogiom kuchlari har qanday murakkab vaziyatlarda
ham o'z fuqarolik pozitsiyalarida sobit turib, sobiq tuzum zo'ravonlari zug'umi va
xurujiga dosh berib, Vatan istiqboli yo'lida mardonavor harakatda davom etdilar.
37 2.2 Mustaqillik yillarida quloqlashtirish jarayonidagi qatag'onlar
tarixshunosligi mavzusiga yangicha innovatsion yondashuv
Sobiq   sovet   davlatida   1980-   yillar   o‘rtalarida   boshlangan   qayta   qurish
siyosati   va   1991-yil   oxirlarida   mustabid   tuzumning   parchalanishi   oqibatida
mustaqil   davlatlarning   maydonga   kelishi,   kommunistik   partiyaning   siyosiy
sahnadan tushib ketishi  bilan tarixga bo‘lgan munosabat  tubdan o‘zgara boshladi.
Tarixni   anglash,   bilish   va   o‘qitishda   hukmronlik   qilib   kelgan   markscha-lenincha
metodologiya tanazzulga yuz tutib, uning o‘rniga tamoman yangicha metodologiya
qaror   topa   boshladi.   Tarixiy   jarayonlarni   tadqiq   etishda   sinfiylik,   partiyaviylik,
tarafkashlik,   mafkura   tamoyillaridan   voz   kechildi.   Aksincha,   tarixni   tushunish   va
tadqiq   etish   xolislik,   obektivlik,   ilmiylik,   tarixiylik,   milliylik   bilan
umumbashariylikning   o‘zaro   bog‘liqligi   tamoyillari   asosiga   quriladigan   bo‘ldi.
Sovet tuzumi davrida “mutlaqo maxfiy” tamg‘asi bilan sir tutib kelingan ko‘pdan-
ko‘p xujjatlar e’lon qilina boshlandi. 
Natijada   mustaqillikning   dastlabki   yillaridanoq
tarixshunosligimizda   yangicha   yondoshuv,   yangicha   konsepsiya   asosida   turli
yo‘nalishlarda   tadqiqotlar   yuzaga   kela   boshladi.   Jumladan   respublikada   qishloq
xo‘jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   va   “quloq”   qilish   masalasiga   bag‘ishlangan
ilmiy asarlar, maqolalar va tadqiqotlar e’lon qilindi. Bu ham bo‘lsa mustaqillikning
sharofatidandir.   1990   -yillardan   e’tiboran   o‘zbek   agrarshunos-tarixchilari   haqiqat
yo‘lidan   borishga   intilib,   o‘zbek   qishlog‘ida   sovetlar   davrida   amalga   oshirilgan
agrar   o‘zgartirishlarni   qanday   kechgan   bo‘lsa,   shundayligicha,   barcha   fojiali
taraflari bilan xolisona yoritishga harakat qildilar. 
Sobiq   Ittifoqda   1980-yillar   ikkinchi   yarmida   qayta
qurish   siyosatining   boshlanishi   bilan   umumittifoq   arxivshunosligida   tub
o‘zgarishlar   yuz   berib,   uning   dolzarb   muammo   va   mavzulariga   yangicha   nazar
bilan qarash boshlandi 1
. Bu yillarda ittifoq miqyosida va respublikamizda bir qator
tarixchi,   iqtisodchi   va   faylasuflar   bilan,   yangi   hujjat   va   dalillar   asosida   talqin
1
  Абдуллаэв   М.Ғ.   Ўзбекистонда   советларнинг   қулоқ   қилиш   сиёсати   ва   унинг   фожеали   оқибатлари   (1925-
1945). Тар. ном. …дисс. Т.: 2002. Б. 69.
38 qilgan ilmiy tadqiqotlari  yuzaga  keldi.  Bu  borada  ham   avvalo  rossiyalik   tarixchi-
olimlarning   tadqiqotlari   xususida   to‘xtalib   o‘tmoq   lozim.   80-yillar   oxirida   ittifoq
miqyosida   agrar   masalani   xolisona   va   yangicha   ruhda   talqin   qiluvchi   bir   qator
asarlar   yuzaga   keldi.   Bu   tadqiqotlarda   birinchi   bor   yoppasiga   jamoalashtirish
siyosatining salbiy oqibatlari xususida so‘z yuritilgan. 
Jumladan,   V.P.Danilov   o‘z   tadqiqotlarida
jamoalashtirish   siyosatining   salbiy   oqibatlari,   ya’ni   qishloq   xo‘jalik   mahsulotlari
etishtirishning   keskin   kamayib   ketishi,   butun   ittifoqda   ocharchilikning   vujudga
kelishi   va   chorva   hayvonlarining   keskin   kamayib   ketishi   xususida   yangi
ma’lumotlarni   keltirib   o‘tadi.   Muallif   o‘z   tadqiqotida   keltirgan   raqamlar   va
ma’lumotlar   bevosita   O‘zbekistonga   ham   dahldordir.   N.Mixaylov,   N.Gepsovlar
o‘z   maqolalarida   1928-1929-   yillarda   qishloq   aholisiga   nisbatan   qo‘llangan
“favqulodda choralar” tahlil qilinib, bu siyosat tamoman insoniylikka zidligi, uning
oqibatida   qishloq   aholisi   xonavayron   bo‘lgani   tahlil   qilingan.   O‘zbekistonda
qishloq   xo‘jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   siyosati   tarixini   tamomila   yangicha
metodologiya, yangicha ruhda yoritishni akademik R.H.Amimova boshlab berdi. 
Akademik   R.H.Aminova
jamoalashtirish   tarixini   avvalgi   noto‘g‘ri   talqinlardan,   soxtalashtirish,
buzilishlardan   tozalashni,   voqea   hodisalar   aslida   qanday   kechgan   bo‘lsa,
shundayligicha   talqin   etish   namunasini   namoyish   etdi.   Aminovaning   90-yillarda
e’lon   qilgan   maqolalari   hamda   mustaqillikning   dastlabki   yillarida   e’lon   qilgan
tadqiqot   ishlari   o‘zbek   tarixshunosligiga   katta   hissa   bo‘lib   qo‘shildi.   Akademik
Aminova   jamoalashtirishning   mohiyatiga   baho   berib,   shunday   yozadi:
Kollektivlashtirish   -   ishlab   chiqarishga   davlat   monopoliyasi   o‘rnatilishining   naq
o‘zginasidir.   Partiyaviy-g‘oyaviy   siyosat   hukmronligi   tufayli   yuzaga   kelgan
kollektivlashtirish   nazariyasi   va   tajribasi   bugunga   kelib   chilparchin   bo‘ldi.
Kishining   ishlab   chiqarishdagi   mehnatiga   haq   to‘lash   o‘zaro   tenglik   asosiga
qurilganidan   bu   siyosat   o‘zini   oqlamadi.   Tabiiyki,   moddiy   manfaatdorlik
bo‘lmagan   joyda   esa,   ish   orqaga   ketadi.   Buning   ustiga   hayotning   o‘zi
kollektivlashtirish   muammosini   ko‘tarib   chiqmagan   edi...   Zo‘ravonlik   bilan
39 o‘tkazilgan   siyosat   ko‘plab   ishbilarmon,   tadbirkor   odamlarning   ishga,   yerga
bo‘lgan   munosabatini   sovitdi.   E’tirof   etmoq   joizki,   bugungi   dasturxonimizning
g‘aribligi   ham,   ko‘p   jihatdan   qishloq   xo‘jaligini   kollektivlashtirish   “samarasidir”
R.Aminova   boshqa   bir   maqolasida   O‘zbekistonda   qishloq   xo‘jaligini   yoppasiga
jamolashtirish  arafasidagi  ijtimoiy  holatga  baho  berar   ekan,  bu  davrda  respublika
hali jamoalashtirishga tayyor bo‘lmaganligini ta’kidlab o‘tadi. 
Chunki,   Ittifoqdan   farqli   ravishda   O‘zbekistonda   1925-1929-
yillarda   yer-suv   islohoti   o‘tkazilib,   juda   ko‘plab   yersiz   dehqonlar   yer   bilan
ta’minlangan,   ular   o‘z   mehnati   evaziga   farovon   turmush   kechira   boshlagandilar.
Tabiiyki,   kechagina   yer   olgan   dehqon   jamoalashtirish   degan   o‘zgarishni   sira
istamas   edi.   Shu   bilan   bir   qatorda   o‘zbek   dehqonlari   jamoa   xo‘jaligi,   kolxoz
tuzumi degan so‘zning mohiyatini ham to‘la tushunib yetmagan edilar. Akademik
R.Aminovaning   1995-yilda   nashr   qilingan   monografiyasi   respublikadagi
jamoalashtirish   siyosati   va   amaliyotini   boshdan-oyoq   yangicha   ruhda,   xolisona
yoritgan   dastlabki   tadqiqot   asari   hisoblanadi.   Olima   ushbu   kitobida   maqolalarida
ilgari surilgan haqqoniy konsepsiya bo‘yicha juda keng va atroflicha ilmiy tahlil va
xulosalarni   keltirgan.   Kitobda   avvalo   jamoalashtirishning   mohiyati   va   undan
ko‘zlangan   maqsad   ochib   berilgan.   Shuningdek,   jamoalashtirish   arafasida
respublikadagi   ijtimoiy-iqtisodiy   sharoit   Rossiyadagi   holat   bilan   taqqoslangan   va
o‘rtadagi farqlar sanab o‘tilgan.  Jumladan   R.Aminova   ta’kidlaydiki:
“Jamoalashtirish   arafasida   respublikada   bu   siyosatni   amalga   oshirish   uchun
moddiy imkoniyatlar etarli emas edi. Ayniqsa, ishchi-xodimlar jihatidan respublika
Markaziy respublikalarga nisbatan ancha qoloq bo‘lib, bu hol keyinchalik bir qator
ko‘ngilsiz   xodisalarga   sabab   bo‘lgandi”.   Muallif   jamoalashtirish   amaliyoti
to‘satdan   boshlab   yuborilganligi   va   uning   sun’iy   ravishda   avj   oldirilishi   butun
ittifoqda   bo‘lganidek   O‘zbekistonda   ham   bu   harakatda   raqamlar   ortidan   quvish,
taz’yiq   o‘tkazish   va   zo‘ravonlik   qilish,   majburlash   kabi   noqonuniy   ishlarga   keng
yo‘l   ochib   berganligini   aytib   o‘tadi.   Bu   kabi   ishlarda   muallif,   avvalo,   Stalin
boshchiligidagi   sovet   va   partiya   rahbariyatini   asosiy   aybdor   sifatida   ko‘rsatib
o‘tadi. 
40 Muallif   o‘z   fikrining   isboti   sifatida   respublikada   kim   o‘zdi   shaklida   barpo
qilingan   soxta   kolxozlar,   jamoalashtirish   harakatidagi   zo‘ravonliklarga   doir   bir
qator   faktlarni   keltirib   o‘tgan.   Kitobda   O‘zbekistondagi   sovet   va   partiya
rahbariyatining   bu   masaladagi   ayblarini   ham   aytib   o‘tar   ekan,   ularning   markaz
ko‘rsatmalarini hech qanday e’tirozsiz qabul qilib, respublika uchun to‘g‘ri kelsa-
kelmasa   joriy   qilib   yuborganlarini,   mahalliy   rahbarlarning   aksariyati   esa
chalasavodligi   va   “salla   o‘rniga   kalla   keltirish”   qabilida   ish   tutganlarini   qattiq
qoralaydi.  Rahima   Aminova   jamoalashtirish   siyosatining   iqtisodiy
oqibatlarini   ham   ushbu   kitobida   chuqur   va   atroflicha   tahlil   qilib   bergan.   Uning
xulosalariga   ko‘ra   jamoalashtirish   oqibatida   turmush   darajasi   keskin   pasayib
ketgan.  Respublika  partiya organlariga joylardan  non tanqisligi   yuzaga  kelganligi
haqida   yuzlab   tashvishli   xabarlar   kelgan.   Kolxozlarda   ishchi   kuchi   tanqisligi
oqibatida   va   boshqa   ma’naviy   sabablar   tufayli   hosildorlik   yil   sayin   kamayib
borgan.   Ayniqsa,   chorvachilikka   halokatli   zarba   berilgan.   Olimaning   hisoblariga
ko‘ra yoppasiga jamoalashtirish davrida respublikada chorvachilik butun ittifoqqa
nisbatan   ko‘p   talofat   ko‘rgan.   Jumladan,   chorva   hayvonlarini   1928-yilga
taqqoslaganda   qoramollar   1718,6   ming   boshdan   1937-   yilga   kelib   1003,9   ming
boshga,   qo‘ylar   6001,2   ming   boshdan   2431,3   ming   boshga,   otlar   550,2   ming
boshdan   358,7   ming   boshga,   tuyalar   140,6   ming   boshdan   45,7   ming   boshga
qisqarib ketgan 1
.  Bu   holat   keyingi   yillarda   ham   davom   etgan.   Raxima
Aminova   qishloq   xo‘jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   amaliyoti   respublikada
paxta   yakkahokimligining   kuchaytirilishiga   keng   yo‘l   ochib   berganligini   alohida
ta’kidlab, jamoalashtirishdan keyin respublikada paxta yetishtirish yil  sayin oshib
borganligini   ko‘rsatkichlar   asosida   keltirib   o‘tgan.   Taniqli   tarixchi   olim
A.Golovanovning 1992-yilda  chop qilingan  monografiyasida  O‘zbekiston  qishloq
aholisining   1917-1937   yillar   orasidagi   ijtimoiy   holati   tahlil   qilingan.   Asarda
qishloq   xo‘jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   masalasi   tahliliga   ham   keng   o‘rin
berilgan.   Olimning   xulosalariga   ko‘ra   qishloq   xo‘jaligini   jamoalashtirish,   mayda
1
  Абдуллаэв   М.Ғ.   Ўзбекистонда   советларнинг   қулоқ   қилиш   сиёсати   ва   унинг   фожеали   оқибатлари   (1925-
1945).  Тар. ном. …дисс.  Т .:  2002 . Б. 84.
41 dehqon xo‘jaliklarining tugatilishi  birinchi  navbatda qishloq xo‘jalik mahsulotlari
mahsuldorligining   pasayib   ketishiga   olib   kelgan.   Buning   sababi   sifatida   muallif
dehqonlarda   mehnatdan   manfaatdorlik,   yerga   egalik   xissining   yo‘qolganligini
aytadi. 
Haqiqatan   ham   muallifning   aniq   faktik   ma’lumotlariga   ko‘ra
jamoalashtirishdan  keyin respublikada  qishloq xo‘jalik mahsulotlari  etishtirish yil
sayin   pasayib   borgan.   Unga   muvofiq   holda   qishloq   aholisining   turmush   darajasi
ham   yil   sayin   pasayib   borgan.   A.Golovanov   o‘z   tadqiqotida   jamoalashtirish
jarayonidagi   zo‘ravonliklarga,   mahalliy   rahbarlarning   bu   boradagi
o‘zbilarmonliklariga   alohida   to‘xtalib   o‘tgan.   Bu   haqda   muallif   shunday   yozadi:
O‘zbekistonda   jamoalashtirish   kompaniya   usulida   olib   borildi.   Bu   kompaniya
sotsialistik   qonunchilikni   qo‘pol   ravishda   buzishlar   va   qatag‘onliklar   bilan   birga
olib borildi. Dehqonlar majburan kolxozlarga kiritila boshlandi. Qarshilik qilganlar
“quloq”   qilib   yuborildi.   Dehqonlarni   qamoqqa   olish,   qishlog‘idan   ko‘chirib
yuborish,   er-suvini   tortib   olish   bilan   qo‘rqitib   kolxozlarga   kirita   boshladilar.
Dehqon   uchun   ikki   yo‘l   bor   edi:   yo   kolxozga   kirish   yoki   “quloq”lar   ro‘yxatiga
tushish.   Jazoning   eng   yengil   turi   saylov   huquqidan   mahrum   qilinish   edi.   Shu
sababli ham dehqonlar kolxozga kirishga majbur bo‘lardilar. 
A.Golovanov   ushbu   monografiyasida   yoppasiga
jamoalashtirish siyosatining asl mohiyatini, uning fojiali jarayonlarii qator misol va
dalillar   bilan   haqqoniy   yoritib   bergan.   Ushbu   monografiyada   yoppasiga
jamoalashtirish   siyosatiga   qarshi   yuzaga   kelgan   qishloq   aholisining   norozilik
harakatlari   masalasiga   ham   atroflicha   o‘rin   berilgan.   Ta’kidlab   o‘tmoq   joizki,   bu
masala   A.Golovanov   tadqiqotida   birinchi   bor   o‘rganilgan   va   ilmiy   jihatdan   tahlil
qilingan.   Olimning   xulosasiga   ko‘ra,   respublikada   yuzaga   kelgan   ommaviy
norozilik   harakatlari   faqat   “boy   quloqlar”   harakati   bo‘lmay,   aksincha   qishloq
aholisining   barcha   qatlamlarining   kolxozlashtirishga   qarshi   umumiy   norozilik
harkati   bo‘lgan.   Muallif   respublikada   jamoalashtirish   davomida   turli   viloyat   va
tumanlarda   yuzaga   kelgan   ommaviy   norozilik   chiqishlari   soni,   unda   ishtirok
etganlar miqdori va bu harakatlarning sababi  va mohiyati aqida aniq ma’lumotlar
42 keltirgan.  Shuningdek,   ushbu   monografiyada
dehqonlarni kolxozlarga kiritish uchun turli iqtisodiy usullardan foydalanish, ya’ni
yakka   xo‘jaliklarga   katta   miqdorda   soliq   solish,   kredit,   ssuda   va   turli   qishloq
xo‘jalik   inventarlaridan,   o‘g‘itlardan   mahrum   qilish   kabi   g‘ayrioddiy
tadbirlarhaqida   atroflicha   ma’lumot   bergan.   Muallif   O‘zbekistondagi   yoppasiga
jamoalashtirish   siyosati   va   amaliyoti   butunlay   zo‘ravonlik   yo‘li   bilan   amalga
oshirilganligini ta’kidlar ekan, shunday xulosaga keladi: “1931 yil oxirlariga kelib,
jamoalashtirish   sur’ati   bo‘yicha   O‘zbekiston   Ittifoqdagi   boshqa   respublikalardan
o‘zib   ketdi.   Bu   g‘alabaqishloq   xo‘jaligining   past   darajasi,   mehnatkashlarning
eskicha   hayot   tarzining   kuchliligi,   islom   dini,   shariat   qonuni   va   odatlari   kuchli
bo‘lgan   sharoitda   va   kommunistlar   va   deputatlar   Sovetining   ko‘pchiligi   savodsiz
bo‘lgan   sharoitda   qo‘lga   kiritilganligi   respublikadagi   jamoalashtirishning
qanchalar   zo‘rlik   bilan   amalga   oshirilganligidan   dalolat   beradi.   A.Golovanov   bir
maqolasida   jamoalashtirish   yillarida   O‘zbekistonga   yuborilgan   “25   mingchilar”
masalasiga   to‘xtalgan.   Maqolada   Rossiyadan   yuborilgan   “25   mingchilar”
vakillarining   respublikadagi   faoliyati   hech   qanday   ijobiy   ahamiyatga   ega
bo‘lmagani,   ular   hech   qanday   amaliy   natijalar   keltirmagani,   aksincha   ularning
mahalliy   urf-odat   va   an’analarga   past   nazar   bilan   qaraganlari   salbiy   oqibatlarga
olib kelganligi ro‘yirost ochib tashlangan. Jumladan, respublikaga yuborilgan 433
nafar   ishchilarning   aksariyati   qishloq   xo‘jaligi   bo‘yicha   mas’ul   lavozimlarga
tayinlangan.  Ularning  dehqonchilikdan  tamoman  behabarligi,  mahalliy  sharoit,  til
va urf-odatlarni bilmasligi bois ko‘p nohush holatlar yuz bergan. Keyingi yillarda
O‘zbekistonda   qishloq   xo‘jaligini   yoppasiga   jamoalashtirish   siyosati   tarixi
masalasi   xolisona   tahlil   qilingan,   bugungi   kun   talablari   darajasida,   milliy   istiqlol
mafkurasi   g‘oyasi   ruhida   talqin   qilingan   bir   qator   darslik,   o‘quv   qo‘llanma,
monografiya   va   maqolalar   yuzaga   keldiki,   ularda   mazkur   mavzuning   turli
masalalari o‘rganilgan.  Mustaqillik
yillarida   qishloq   xo‘jaligini   jamoalashtirish   tarixi   masalasi   o‘rta   umumta’lim
maktablari uchun yozilgan darsliklarda ham o‘zininghaqqoniy talqinini topmoqda.
Bu holat 1994 yilda chop qilingan umumta’lim maktablarining 9-sinfi uchun tarix
43 fanlari   doktori   R.Rajabova   rahbarligidagi   mualliflar   guruhi   tomonidan
tayyorlangan   darslikda   birinchi   bor   namoyon   bo‘ldi.   Ushbu   darslikda
jamoalashtirish   siyosati   sovetlar   hukmronligi   davrida   shoshma-shosharlik   bilan
o‘tkazilgan   siyosat   sifatida   baholangan.   Darslikda   jamoalashtirishning   mohiyati
yoritilgan,   respublikada   bu   siyosatni   o‘tkazishdagi   jarayonlarga   umumiy
xarakteristika   berilgan.   SHunisi   diqqatga   sazovorki,   ushbu   darslikda
jamoalashtirishni o‘tkazishdagi qonunsizliklar va zo‘ravonliklar haqida ham ayrim
fikrlar   olg‘a   surilgan.   Ushbu   darslik   o‘rta   umumta’lim   maktablari   uchun
mo‘ljallangani   uchun   ham   jamoalashtirish   siyosatining   ayrim   munozarali
jihatlariga, xususan uning oqibatlari masalasiga chuqur to‘xtanilmagan.
44 Xulosa
Tariximiz   o'tmishimizning,   hozirgi   kunimizning   va   kelajagimizni   bog'lab
turgan muhim halqa, ko'prigidir. O'tmishimiz hoh achinarli, hoh alamli bo'lsin, hoh
qahramona   shon-u   shavkatli   bo'lsin,   u   bizning   o'tmishimiz,   bizning   tariximizdir.
Shunday   ekan   ilmiy   tarixni   o'z   joyiga   qo'ymasdan   turib   milliy   g'oya   va   milliy
mafkuraning   dolzarb,   asosiy   qirralarini   tasavvur   etib   ham   bo'lmaydi.   Birinchi
prezdentimiz I.A. Karimov “Turkiston” gazetasi muhbirlarining bergan savollariga
javoblarida   ilmiy   tariximiz,   ayniqsa   sovetlar   davridagi   vatanimiz   tarixini   tadqiq
qilish,   o'rganish   hozirgi   o'zbek   tarixshunosligidagi   muhim   vazifalarini   ko'rsatib
berdi.   Ayniqsa,   chor   Rossiyasi   va   sovetlar   mustamlakachiligi   davridagi   ilmiy
tariximiz   soxtalashtirib   yuborilganki,   uni   o'z   joyiga   qo'yish,   tuzatish   juda   ham
kechayapti.   O'z   yechimini   topaolmayotgan   muommolardan   biri   O'zbekistondagi
qatag'onlashtirish va jamoalashtirish yillaridagi fojeali hayoti va uning oqibatlarini
yoritish masalasidir. 
O'zbekistonning   sovetlar   davri   tarixidagi   deyarli   mutlaqo   o'rganilmagan
mavzulardan biri '' qatag'onlashtirish bilan bog'liq bo'lib, u qatag'on etilib, surgun
qilingan dehqonlarimizning ayanchli hayoti, taqdiridir. Sovetlar davrida bu mavzu
o'rganish   man   etilgan   edi.   Tariximizning   ana   shu   achinarli   sahifasini   yoritish
hozirgi   davrda   tarixchilar   oldida   turgan   muhim   vazifalardan   biridir.   Bu
muommolarni   hal   etishda   O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining
1999-yil   22-iyuldagi   “Vatan   va   xalq   ozodligi   yo'lida   qurbon   bo'lgan   fidoyilar
xotirasini   abadiylashtirish   to'g'risida”gi   qarori   katta   imkoniyat   eshiklarini   ochib
berdi.   Qarorga   mustamlakachilik   davrida   qatag'on   qilingan   fidoiy
vatandoshlarimizni   noma-nom   aniqlash,   shahid   bo'lgan   yurtdoshlarimizning
nomini   abadiy   saqlash   va   kelgusi   avlodlarga   yetkazish   maqsadida   ko'p   jildlik
“Qatag'on   qurbonlari   xotira   kitobi”   ni   yaratish,   shuningdek,   xorijdagi   turli   arxiv,
muzey, kutubxona va boshqa ilmiy-ma'rifiy muassasalar, mutaxasislar bilan aloqa
o'rnatish,   vatandoshlarimiz   hayoti   va   faoliyatiga   oid   chet   ellardagi   mavjud
45 manbalarni izlab toppish va o'rganish maqsadida ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etish
vazifalari   belgilab   berdi.   Millat   or-nomussini   toptaydi.   buyuk   istiqlolimiz   tufayli
yaqin   o’tmishimizdagi   qahramonona,   fojiali   voqealarini   chuqur   anglash,   ota-
bobolarimiz   boshiga   tushgan   og’ir   musibatlarni,   o’tmishning   achchiq,   hasratli
sahifalarini bilishga, ulardan saboq olishga ma‘naviy ko’maklashadi.
46 Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev   Sh.M.   Milliy   taraqqiyot   yo`limizni   qat‘iyat   bilan   davom   ettirib,
yangi bosqichga ko`taramiz. 1-jild. –Toshkent: O`zbekiston NMIU, 2017.
2. Аминова   Р.Х.   Осуествление   коллективизации   в   Узбекистане   (1929-
1932 гг.) Ташкент, «Фан», 1977.
3. Aminova   R.X.   Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish   demak.T.,   Sharq
yuldo’zi. 1992, 12-son; 
4. Abdullaev M.G’. O’zbekistonda sovetlarning quloq qilish siyosati va uning
fojeali oqibatlari (1925-1945)T., 2002; 
5. Shamsutdinov   R.   O’zbekistonda   sovetlarning   quloqlashtirish   siyosati   va
uning fojeali oqibatlari. T .,  Sharq , 2001; 
6. Shamsutdinov   R .   Qishloq   fojeasi :   jamoalashtirish ,   quloqlashtirish ,   surgun
( O ’ rta   Osiyo   respublikalari   misolida ).  T .,  Sharq , 2003; 
7. Земляков В.Н. Спетспереселентс в СССР 1930-1960. М., Наука, 2003;
8. Ивитский Н.А. Судба раскулагеннх в СССР. М., 2004.
9. Репрессия: 1937-1938 год.Документ и материал. Впуск1.Т., Шарқ, 2005 .
10. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.
T .,   Sharq ,   2000.   Карателно-репрессивная   политика   тоталитарного
режима в Узбекистане (20-э-80-э год ХХ века) Т., 2002;
11. Гентшке   В.П.   Из   истории   полской   диаспор//Ўзбекистон   тарихи.   2001,
№11 .
12. Ўзбекистоннинг   Янги   тарихи .   Ўзбекистон   совет   мустамлакачилиги
даврида  /  тузувчилар   Жўраев   М .  ва   бошқ . –  Т .:  Шарқ , 2000.
13. Ўзбекистон   тарихи  /  Холбоев   С .  ва   бошқ .  муҳаррир   Р .  Ҳ .  Муртазаева . –
Т .:  Янги   аср   авлоди , 2003.
14. Шамсуддинов .   Р   Ўзбекистонда   советларни   қулоқлаштириш   сиёсати   ва
унинг   фожиали   оқибатлари .   Т. 2001 .
47 15. Р.Шамсутдинов.   “Коллективлаштириш   ва   «катта   террор»   даврида
қатағон   қилинган   ватандошларимизнинг   хотира   китоби”Самарқанд
вилояти (1929- 1939 йиллар).  Т.: “Янги аср авлоди”-2015
16. Усманов К, А.Абдунабиэв бошқ. Ўзбекистон қарамлиқ ва мустақиллик
йилларида.  Т., "Ўқитувчи", 1996.
48

Mundarija

Kirish…………………………………………………………………………2-5

I – BOB. O'zbekistonda mustaqillik yillarida ''quloqlashtirish'' siyosatini o’rganilishi. 

1.1 Sovet davlati quloqlashtirish siyosatining asosiy mohiyati…………..…..6-14

1.2 1930-yillar qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlarni arxiv materiallar orqali o'rganilishi……………………………………………………………………15-22

II – BOB. Mustabid sovet tuzumining O'zbekistondagi qatag'onlik siyosati va uning oqibatlari.

2.1 Sovet hukumatining milliy ziyolilarga yuritgan zo'rovonlik siyosati…….23-36

2.2 Mustaqillik yillarida quloqlashtirish jarayonidagi qatag'onlar tarixshunosligi mavzusiga yangicha innovatsion yondashuv…………………………………37-43

III. Xulosa……………………………………………………………………44-45

IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………46