Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	201.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	История

Qo’qon xonligi tarixi ingliz tilli tadqiqotlarda

8. Зиеvев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши
кураш. – Тошкент : “Шарқ”. 1998. – 478 б.
9. Barghorn L. Sovet Russian Nationalism. – New York, 1956; J. Wheeter. The
modern history of Central Asia. –London, 1964; E.A. Allworth. Uzbek
Literary politics – New York 1964; E. Bacon. Central Asiens under Russians
Rule. – New York, 1966; R. Conguest. Soviet Nationalitiea in Practice. –
London, 1967; L. Tillet. The Great Friendship. Soviet Historians on the Non-
Russian Nationalities. – North Carolina, 1969. T. Rakovska-Harmstone.
Russian and Nationalism in Central Asia. – Baltimore, 1970; D.Hooson. The
Soviet Union. People and Regions – California, 1977 и др .
29

baholamaslik holatlariga y о ʻ l q о ʻ yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday
munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni
talab etadi.
Shundan kelib chiqqan holda mavzuning о ʻ rganilishini mavjud ilmiy
tadqiqotlarning y о ʻ nalishi, davr va boshqa xususiyatlariga k о ʻ ra bir necha
guruhga b о ʻ lib k о ʻ rib chiqish talab etiladi.
Birinchi asosiy davrga XIX asr 30-yillaridan XX asrning dastlabki о ʻ n
yilliklarigacha, ya’ni Turkistonning mustamlaka davrida yaratilgan asarlarni
kiritish mumkin. Bunda ayniqsa rus sharqshunoslarining mehnati salmoqli о ʻ rin
egallaydi. Rus sharqshunoslari tomonidan Q о ʻ qon xonligi tarixini о ʻ rganish
XIX asrning о ʻ rtalaridan boshlandi. Bungacha xonlik ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy hayoti haqida asosan chor armiyasi harbiylari va elchilik aloqalari
orqali, turli y о ʻ llar bilan olingan ma’lumotlar umumiy ma’lumotlar tarzida
t о plangan. XIX asrning ʻ о ʻ rtalarida va ayniqsa ikkinchi yarmida yaratilgan
tarix asarlarida, esdaliklarda, tavsifnoma va josuslik xizmati hisobotnomalarida
xonlikning asosan s о nggi davr tarixi yoritib berilgan. Shundan kelib chiqib, bu
ʻ
davr tarixshunosligining о ʻ zini ikki qismga ajratish mumkin.
Birinchi qismida, ya’ni XIX asrning 50 – 60-yillarigacha yaratilgan
asarlar Rossiya imperiyasining о ʻ zbek xonliklarini bosib olish maqsadidagi
harbiy bosqinchiligini amalga oshirish vaqtida foydalanish uchun yig ʻ ilgan
ma lumotlar b
ʻ о ʻ lsada, xonlikning shu davrgacha b о ʻ lgan umumiy ahvoli haqida
qimmatli ma lumotlarni bugungi kungacha yetib kelishini ta’minladi. Bunday
ʻ
asarlar qatoriga F.Nazarov, N.I.Potanin V.V.Velyaminov-Zernov,
M.N.Galkin, A.Maksheyev hamda A.Nurekin 15
kabilarning asarlarini va
15
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. С.-Пб., -1821; Также: Записки о
некоторых народах и землях Средней части Азии. - М.: Наука, 1968. - 76 с. Записки о Кокандском ханстве
хорунжего Потанина (1829-1830 гг.) // Туркестанский сборник. Т.389; // Военный журнал. С.-Пб. 1831. №
4-5. –С.35. Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммед-Али до
Худаярхана. -С.-Пб.: 1856. -С.327-371; Сведения о Кокандском ханстве // Вестник Русского
Географического общества. –С.-Пб. 1856. Т. 18. -С.108-151. Галкин М.Н. Краткая записка об исторических
правах России на кокандские города Туркестан и Ташкент // Русский вестник. 1856. №5. Туркестанский
сборник. Т.6. Макшеев А. Показания сибирских казаков Милюшина и Батыришкина, бывших в плену у
кокандцев с 1849 по 1852 гг. // Вестник Русского Географического обҳества. –Ч.17 (II). –С.-Пб. 1856. -С.20-
32.
16

XULOSA
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о yʻ
berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har
tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil
sanaladi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda
mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari va fikrlari,
xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik,
ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng t о g
ʻ ʻ ri xulosalarni chiqarish
bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Tarix fani tadqiqotlarida muhim sohalardan biri hisoblangan
tarixshunoslik tadqiqotlari tadqiq etilayotgan tadqiqot ob yektining turli
ʻ
davrlarda о rganilishi jarayonlari, tadqiqotchilarning muammoning yechimini
ʻ
ochib berish jarayonida turli nuqtai-nazarlardan yondashganliklari va ilmiy
xulosalar va natijalarning turlicha talqinlarini bir-biri bilan qiyoslash,
taqqoslash va ularning tahliliy tadqiqoti jarayonida obyektiv xulosalar chiqarish
imkoniyatini beroadi. Mazkur tadqiqotda ham Q о qon xonligi siyosiy
ʻ
tarixining asosan XX asr s о nggi
ʻ о n yilligi va bugungi kungacha b ʻ о lgan davr ʻ
oralig ʻ ida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va nashr etilgan ilmiy adabiyotlar
hamda e lon qilingan ilmiy maqolalarning tahlilini amalga oshirish orqali
ʻ
о rganib chiqilishi natijasida quyidagi xulosalar yuzaga keldi: Birinchidan,
ʻ
tadqiqotning ilmiy farazi sifatida q о yilgan Q
ʻ о qon xonligi siyosiy tarixining ʻ
asosiy masalalarini s о nggi yillarda chop etilgan ilmiy tadqiqotlar asosida
ʻ
umumiy tavsifini keltirib о tish va bunda asosiy e’tibor xonlikning tashkil
ʻ
topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha b о lgan davr
ʻ
mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi
siyosiy darayonlardagi ishtiroki, q о shni mamlakatlar bilan
ʻ о zaro siyosiy ʻ
munosabatlarining asosiy xususiyatlarini yoritib berish vazifasidan chiqqan
holda quyidagilarni k о rsatib
ʻ о tish mumkin: XX asrning s ʻ о nggi ʻ о n yilligi va ʻ
XXI asrning dastlabki о n yilligi mobaynida Q
ʻ о qon xonligi tarixiga oid ʻ о nlab ʻ
ilmiy tadqiqot amalga oshirilgan, yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan.
26

tarixshunoslik masalalari, tadqiqot chegaralari hamda ishning ilmiy yangiliklari
va amaliy ahamiyati k о rsatib berilganʻ 28
.
Mustaqillik yillarida Q о qon xonligi tarixiga oid amalga oshirilgan
ʻ
ilmiy tadqiqotlardan yanak biri Z.Madraximov tomonidan amalga oshirilgan
“Q о qon xonligida savdo munosabatlari” nomli dissertatsiya ishidir
ʻ 29
.
Tadqiqot о zbek xonliklari orasida muhim
ʻ о rin tutgan Q ʻ о qon ʻ
xonligining ichki va tashqi savdo munosabatlaridagi ishtiroki, о rni va savdo
ʻ
munosabatlarining xususiyatlari, iqtisodiy sohaning о ziga xos jihatlarini
ʻ
manbalarga va statistik hujjatlarga asoslangan holda yoritib berilganligi bilan
alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur tadqiqotda Q о qon xonligining savdo
ʻ
markazlari va iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega b о lgan ayrim
ʻ
viloyatlari va hududlarining xonlik iqtisodiy hayotidagi о rnini k
ʻ о rsatib ʻ
berilgan. Shuningdek, muallif tomonidan Q о qon xonligi siyosiy tarixini t
ʻ о rt ʻ
bosqichga b о lib
ʻ о rganishning tavsiya etilganligi va bu jarayonlarning ʻ
iqtisodiy hamda siyosiy jarayonlar bilan bog ʻ liqligi xususida ayrim fikrlarning
berilishi ham ishning yutug ʻ idir.
Dissertatsiyaning “Bozor infrastrukturasi, uning ichki va tashqi savdoda
tutgan о rni” deb nomlangan qismida Q
ʻ о qon xonligida nafaqat savdo ʻ
aloqalari, balki savdoni amalga oshirish uchun barcha sharoitlarning
yaratilganligi, bozorlar, rastalar, bozorlarning mavqelari, karvonsaroylar va
ularning savdo ishlaridagi xizmati va axamiyati va boshqa shu kabi
ma lumotlar keltirib
ʻ о tilgan. Bunda yuqorida k ʻ о rsatib ʻ о tilgan joylarning ʻ
umumiy iqtisodiy munosabatlarning amalga oshirilishi va iqtisodiy
taraqqiyotning muhim omillaridan biri ekanligi alohida ta’kidlab о tiladi.
ʻ
Bundan tashqari mazkur bobda bojxona ishlari va soliqlar, ularning turlari,
t о lov ishlarining amalga oshirilishi va t
ʻ о lovlarning miqdorlari, bojxona bilan ʻ
bog ʻ liq ayrim qimmatli ma lumotlar ham keltirib
ʻ о tilgan va tahlil qilingan. ʻ
28
Қўлдошев Ш. «Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги си
еvсий, иқтисодий ва маданий алоқалар
( XVIII - XIX асрнинг ўрталари)” Тарих фан. номз. дисс – Тошкент: 2010. – 271 c .
29
Мадрахимов З. “Қўқон хонлигида савдо муносабатлари”. Тарих фан. номз. дисс – Тошкент: 2010. – 211
c .
24

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Karimov I. A. – Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. ― Toshkent, “Sharq”.
ʻ
1998. – 197 b.
2. Каримов И . А . Биз келажагимизни о з
ʻ қо лимиз ʻ билан қурамиз //
асарлар , 7- жилд . – Тошкент : “ О збекистон
ʻ ”, 1999. – 396. c.
3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин – Тошкент:
О збекистон, 1996. – 380 б.
ʻ
II . Manbalar
1. Мирзо Олим Махдум хожи. Тарихи Туркистон. – Тошкент: “Янги аср
авлоди”, 2009. – 249 б .
2. Мухаммад Хакимхон. Мунтахаб ат-таворих. 1, 2-жилдлар – Душанбе,
1983, 1985; Мунтахаб ат-таворих: Мухаммадхакимхон то ра; форс-
ʻ
тожик тилидан таржима, муқаддима, изоҳлар ва ко рсаткичлар
ʻ
муаллифи Ш.Воҳидов. – Тошкент: “ Янги аср авлоди”, 2010. – 716 б.
III. Adabiyotlar
1. Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в
Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. – Тошкент:
“Университет”, 1999. – 162 с.
2. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии. – Тошкент:
“Фан”, 1995. – 137 с.
3. Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. –
Токио-Ташкент: 2010. – 322 c .
4. Бобобеков Ҳ. Қо кон тарихи. – Тошкент:
ʻ “Фан”, 1996. – 296 c.
5. В.Ишқуватов. Қо қон Россия дипл
ʻ o матик алоқлари тарихшунослиги. –
Ташкент: 2008. – 254 c .
6. Воҳидов Ш. Қо қон хонлиги ва бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. –
ʻ
Тошкент : “ О збекистон
ʻ ” , 1996. – 137 c .
7. Губаева С.С. Население Ферганской долины в конце ХIХ – начале ХХ в.:
этно культурные процессы. – Тошкент : “Фан”, 1991. – 130 с.
28

Bunday tadqiqotlar xonlik tarixining mukammal darajada о rganilishiga kattaʻ
hissa b о lib q
ʻ о shilmoqda. Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ʻ
ularning r о y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq
ʻ
etishda har tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta
omil sanaladi. Tadqiqotchilar tomonidan О zbekiston tarixining turli sohalari
ʻ
yuzasidan juda k о plab tadqiqotlar va turli muammolari yuzasidan izlanishlar
ʻ
olib borilgan b о lsada, bugungi kungacha
ʻ О zbekiston tarixi sohalarining ʻ
barcha masalalari t о lig
ʻ ʻ icha tadqiq qilib b о lingan deb b ʻ о lmaydi. ʻ
Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning
tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari fikrlar va xulosalarning ham
turlicha b о lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va
ʻ
tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng t о g
ʻ ʻ ri xulosalarni chiqarish
bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Bugungi kunda tarix faniga q о yilayotgan talablar
ʻ о tmishni sinchiklab ʻ
о rganish, jamiyat oldida turgan muammolarni bor murakkabligi bilan
ʻ
baholash, ularni hal etishga b о lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil
ʻ
etib, ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi.
Mustaqillik yillarida О zbekiston tarixi har tomonlama xolis va ilmiy
ʻ
yoritila boshlandi. Ayniqsa, о zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon
ʻ
sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan о rnini yoritishga katta e’tibor
ʻ
berilmoqda. О zbek davlatchiligi tarixi masalalariini yoritish borasida bugungi
ʻ
kunda respublikamizdagi ilmiy tadqiqot institutlari va oliy о quv yurtlari
ʻ
tadqiqotchilari tomonidan k о pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa,
ʻ
keyingi bir necha yil davomida О zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
ʻ
Tarix Instituti hamda respublikamizdagi oliy о quv yurtlari mutaxassislari
ʻ
tomonidan о zbek davlatchiligi tarixi masalalariga bag
ʻ ʻ ishlangan k о plab ʻ
respublika va xalqaro miqyosdagi ilmiy-nazariy anjumanlar о tkazib
ʻ
kelinmoqda. Bundan k о rinadiki, bugungi kunda
ʻ о zbek davlatchiligi tarixi va ʻ
uning taraqqiyoti masalalarini о rganishga katta e’tibor berilmoqda va bu
ʻ
mavzu tarixchilar oldidagi eng muhim vazifalardan biri b о lib qolmoqda.
ʻ
21

Rossiyasining faqatgina XIX asr ikkinchi yarmidagi harbiy yurishlarini emas,
balki XVIII asr boshlarida Markaziy Osiyo hududlariga qilingan harbiy
yurishlar tarixiga ham keng о ʻ rin beradi. M.A.Terentyev voqelarni bir
tomonlama, ya’ni chor imperiyasining manfaatlari nuqtai – nazaridan yoritadi.
Bunda asosan podsho armiyasi askarlarining jang faoliyatlari voqealar
tafsilotining markazida turadi. U boshqa mualliflarga nisbatan mahalliy
tarixchilar asarlaridan foydalanish imkoniyatiga k о ʻ proq ega b о ʻ lsada, ularga
masalaning asosiy manbalari sifatida qaramaydi 17
.
Mustaqillik yillarida H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov,
G ʻ .Ahmadjonov, N.A.Abduraximova 18
va boshqalar tomonidan Q о ʻ qon xonligi
va Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi tarixiga bag ʻ ishlangan bir qancha
ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi va asarlar yaratildi. H.Z.Ziyoyevning
“Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash” 19
asari keyingi
yillarda nashr etilgan ishlar orasida о ʻ zining mukammalligi bilan alohida о ʻ rin
tutadi. Asarda Q о ʻ qon xonligi tarixining ayrim jihatlarini yoritish bilan birga
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyo xonliklariga harbiy yurishlari,
mustamlakachilikning о ʻ rnatilishi va uning mohiyati, milliy istiqlol uchun
kurashgan vatanparvarlar faoliyatiga ham keng о ʻ rin ajratadi. H.N.Bobobekov
о ʻ z ilmiy tadqiqot ishlarida XIX asr ikkinchi yarmida Q о ʻ qon xonligida yuz
bergan milliy ozodlik harakatlari va ularning sabablari va natijalarini yoritishga
katta ahamiyat bergan 20
.
Sh.H.Vohidov о ʻ z ilmiy tadqiqot ishida Q о ʻ qon xonligi tarixshunoslik
maktabining shakllanishi va xususiyatlari hamda manbalar tahliliga boshqa
tadqiqotchilarga nisbatan kengroq t о ʻ xtalib о ʻ tadi 21
.
17
Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. – Токио-Ташкент: 2010. – С. 72.
18
Зиеvев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Ташкент: Шарқ, 1998; – 322
б.; Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально – экономические и
политические предпосилки (XVIII – XIX вв). Дисс … д-ра ист. наук. – Ташкент: 1991. – 302 с.; Воҳидов
Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри
илм. 1998. – 240 б.; Исмаилова Ж.Х. Национально - освободительное движения в Туркестане в начале ХХ
века. Автореф. дисс. … д-ра. ист. наук. – Ташкент: 2002. – 27 с.
19
Зи
еvев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Ташкент: Шарқ. 1998. – 322
б.
20
Бобобеков Ҳ. ва бошқ. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. – Ташкент: Шарқ, 2000. – Б. 160–163.
21
Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих
фанлари д-ри ... диссер. – Ташкент: Фан, 1996. – Б. 49.
18

amirga qarshi ko ʻ tarilgan qo zg olonlar natijasida Ming sulolasi qaytadanʻ ʻ
hokimiyatni o ʻ z qo ʻ liga oldi. Taxtga qirg ʻ iz-qipchoq zodagonlarining qo ʻ llab-
quvvatlashi bilan Sheralixon o ʻ tirdi. Uning taxtga chiqishida ko ʻ maklashgan
qirg ʻ iz-qipchoq urug ʻ lari biylar asta-sekin davlat boshqaruvidagi asosiy mansab
va lavozimlarni qo ʻ lga kirita boshladilar, bu esa xonlik ichki hayotida siyosiy
keskinlikning kelib chiqishidagi asosiy omillardan biri bo ʻ lib qoldi. Bunga
qarshilik ko rsatishga uringan Sheralixon esa 1845-yilda saroy fitnalari oqibatida
ʻ
o ʻ ldirildi.
XIX asr 50-yillari xonlikdagi ichki siyosiy bo ʻ hronlar eng kuchaygan
jarayonlar bilan boshlandi. Birinchidan, Sayyid Muhammad Xudoyorxon 1844-
yildan buyon taxtga egalik qilib kelayotgan bo ʻ lishiga qaramay, hukmdorlik
jilovini to ʻ lalagicha o ʻ z qo ʻ liga ololmagan edi. Dastlabki yillarda Musulmonqul
mingboshi va qipchoq amaldorlarining saroydagi kuchli ta’siri bunga yo ʻ l
bermagan bo ʻ lsa, keyingi yillarda o ʻ zaro taxt talashishlar bu imkoniyatlarni
yo qqa chiqargan edi. Bu holni uning hukmronlik yillarida xonlikning turli
ʻ
hududlarida ro ʻ y bergan qo zg olonlar, norozilik harakatlarida ham kuzatish
ʻ ʻ
mumkin edi.
Ikkinchidan, 50-yillarga kelib, Rossiya imperiyasining bosqinchilik
yurishlariga qarshi kurashga ham yetarli e’tibor berilmaganligi va siyosiy ojizlik
bosqinchilikning kengayib ketishi va jiddiy tus olishiga, pirovard natijada esa
xonlikning halokatga uchrashiga olib kelgan edi 8
.
Xudoyorxon hukmronligi yillarida yuzaga kelgan sharoitda
boshboshdoqlik, taxtga bo ʻ ysunmaslik va markaziy hokimiyatga itoatsizlik
kuchayib ketdi. Bu vaqtda Buxoro amiri Nasrullo O ratepani qamal qilib,
ʻ
qo ʻ qonliklarni mag ʻ lubiyatga uchratadi va Xo jandga yurish qiladi. Biroq,
ʻ
amirning yurishi shahar hokimi Yoqubbek Badavlat tomonidan to ʻ xtatiladi va
amir chekinishga majbur bo ladi.
ʻ
Vaziyatdan foydalanib taxtni egallagan Mallaxon yurtda tartib o rnatish,
ʻ
saroydagi boshboshdoqliklarni tugatish, o zaro fitnalarga barham berib, ayni
ʻ
8
Илҳомов З. Аликули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиёсий ҳаётида тутган ўрни. – Б. 26.
9

Pomir tog ʻ lariga tutashib ketgan. Xonlik Markaziy Osiyoda siyosiy mavqeini
mustahkamlash bilan birga, iqtisodiy jihatdan ham ancha yuksalgan.
4. Tanazzul davri (XIX asrning 50-70-yillari). Bu davrda ichki nizolar va
tashqi urushlar avjiga chiqqan. Mamlakat siyosiy va iqtisodiy tanazzulga yuz
tutgan. Taxt uchun kurashlar kuchayib, xonlik hukmdorlari tinimsiz almashinib
turgan. Xatto, Xudoyorxonning о ʻ zi uch marta (1845-1858, 1862-1863, 1865-
1875-yy) taxtga kelib, ichki nizolar oqibatida uch marotaba undan ketishga
majbur b о ʻ lgan. Tashqi dushmandan xonlik о ʻ zini mudofaa qila olmagan.
Natijada, dastlab 1842-yil Buxoro xonligi xonlikni vaqtincha bosib olgan b о ʻ lsa,
1876-yil Rossiya imperiyasi unga barham bergan 4
.
Ma’lumki, Farg ʻ ona vodiysi va unga tutash hududlar aholisi azaldan
polietniylik xususiyati bilan Markaziy Osiyoning boshqa hududlaridan ajralib
turgan. Bunday etnik о ʻ ziga xoslilik, Q о ʻ qon xonligi davrida ham saqlanib qolgan
edi. Q о ʻ qon xonligi hududida asosan о ʻ zbeklar, tojiklar, qirg ʻ izlar, uyg ʻ urlar va
qoraqalpoqlar istiqomat qilganlar. Bundan tashqari xonlik hududida son jihatidan
kamroq b о ʻ lsada yahudiylar, tatarlar va boshqa etnik jamoa vakillari ham yashar
edilar 5
. О ʻ zbeklar Q о ʻ qon xonligi aholisining asosiy qismini tashkil qilgan.
Ta kidlab ʻ о ʻ tish о ʻ rinliki, XX asr boshlariga qadar о ʻ zbeklarning asosiy qismi
о ʻ troq turmush tarziga ega bshlib, XX asr boshlariga kelib, vodiy о ʻ zbeklarining
828 mingdan ziyodrog ʻ i о ʻ troq holda yashab, dehqonchilik, hunarmandchilik va
savdo-sotiq bilan mashg ʻ ul b о ʻ lganlar. Turli urug ʻ -qabilaviy tuzilishga ega
b о ʻ lgan yarim о ʻ troq (yarim k о ʻ chmanchi) о ʻ zbeklarning vodiydagi umumiy soni
о ʻ sha davr ma’lumotlariga k о ʻ ra 215 ming nafardan k о ʻ proqni tashkil etgan.
Bular ichida turk, ming, qipchoq, qurama, yuz, nayman kabilar Qo ʻ qon xonligi
hududidagi yirik etnografik guruhlar hisoblangan.
XVIII asrdan Buxoro xonligida yuz bergan siyosiy inqiroz Sirdaryoning
o ʻ rta oqimida yashab turgan qoraqalpoqlar Qo ʻ qon xonligi hududiga kelib qo nim
ʻ
4
Мадрахимов З.Ш. Қўқон хонлигида савдо муносабатлари. – Наманган: “Фан”, 2009. – Б. 30.
5
Kuzikulov I.U. Qo ʻ qon xonligi tarixi (o ʻ quv uslubiy qo ʻ llanma). – Namangan: “Namangan nashriyoti”, 2014. –
B. 14
6

tashqi davlatlar bilan diplomatik aloqalari tarixi, xonlikda amalga oshirilgan
harbiy va davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlar jarayonlari yoritib berilgan 25
.
V.Ishquvvatov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda esa xonlikning
XIX asr birinchi yarmida amalga oshirgan diplomatik aloqalari tarixining
tarixshunoslik masalalari yoritib berilgan 26
. Mazkur tajqiqotda xonlikning siyosiy
tarixiy jarayonlarini о qish bilan bir qatorda xonlik tomonidan Rossiyaʻ
imperiyasiga va о z navbatida imperiya tomonidan Q
ʻ о qon xonligiga yuborilgan ʻ
bir qator elchilar, ularning faoliyati, amalga oshirgan ishlari, elchiliklar haqidagi
yozib qoldirgan xotiralari va ularning manbaviy jihatlari haqida ham bir qator
qimmatli ma lumotlarni
ʻ о qish mumkin. S.Tillaboyev tomonidan amalga ʻ
oshirilgan tadqiqotning bir qismi ham Q о qon xonligi tarixiga bag
ʻ ʻ ishlangan
b о lib, unda xonlikning boshqaruvigna oid bir qator ma
ʻ ʻ lumotlar keltirib
о tilgan
ʻ 27
.
Shunday xususiyatlarni о zida k
ʻ о rsatib bera olgan va mazmun jihatdan ʻ
ancha mukammal b о lgan tadqiqotlardan biri Sh.Q
ʻ о ldoshev tomonidan amalga ʻ
oshirilgan “Q о qon xonligi va Sharqiy Turkiston
ʻ о rtasidagi siyosiy, iqtisodiy ʻ
va madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning о rtalari)” mavzusidagi tadqiqotdir.
ʻ
О zbek davlatchiligi tarixida muhim
ʻ о rinlardan birini egallagan ʻ
Q о qon xonligi va uning tashqi siyosati hamda diplomatik aloqalari tarixini
ʻ
yoritib berishga bag ʻ ishlangan mazkur tadqiqot ishida juda k о plab yangi
ʻ
ma lumotlar keltirilgan va turli tillarda yozib qoldirilgan manbalar ishga jalb
ʻ
etilgan. Buni tadqiqotchining eng katta yutuqlaridan biri sifatida e tirof etib
ʻ
о tish
ʻ о rinlidir. Tadqiqotning kirish qismida mavzuning dolzarbligi k ʻ о rsatib ʻ
berilgan va bunda Sharqiy Turkistonning tarixiy jarayonlardagi о zbek
ʻ
xonliklari bilan aloqalari, xususan Q о qon xonligi bilan savdo, iqtisodiy va
ʻ
siyosiy, madaniy sohalardagi aloqalari tarixini manbalar asosida yoritib berish
va ilmiy jihatdan tahlil etilishiga alohida e tibor qaratilgan. Shuningdek, bu
ʻ
qismda ishning nazariy metodologik asoslari, о rganilishi darajasi va
ʻ
25
Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. – Токио-Ташкент: 2010. – 396 c .
26
В.Ишқуватов. Қўқон Россия диплматик алоқлари тарихшунослиги. – Ташкент: 2008. – 254 c .
27
С.Тиллабоев. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий ахоли вакилларининг
иштироки. – Ташкент: Фан, 2011 – 220 c .
23

maqolalarini kiritish mumkin.
Bu mualliflar asarlaridagi asosiy xususiyat shundaki, ular rus
tarixchilari yoki tadqiqotchilari uchun deyarli noma’lum b о ʻ lgan Q о ʻ qon
xonligi haqida, uning aholisi, urf-odatlari, hududlari va chegaralari, harbiy
ahvoli va boshqalar yuzasidan asosan ilk axborotlarni t о ʻ plaganlar ma lumotʻ
tarzida yetkazib berganlar. Shuningdek, bu asarlarda keyingi davrlarda yuzaga
kelgan «buyuk davlatchilik» g ʻ oyalarini b о ʻ rttirib k о ʻ rsatish kabi holatlar
sezilmaydi.
Mustamlaka davri tarixshunosligining ikkinchi davrida, ya’ni XIX
asrning ikkinchi yarmida yaratilgan asarlarda xonlikning s о ʻ nggi davrlari ichki
va tashqi siyosati, harbiy ahvoli, xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib
olinishi va tugatilishi voqealari keng ma’lumotlar asosida yoritib berilgan. Bu
asarlardagi ma’lumotlar voqealarning bevosita ishtirokchilari va ayni zamonda
yashagan olimlar tomonidan yoritilganligiga qaramay, ularda Rossiya
imperiyasi mustamlakachiligi manfaatlariga mos ravishda, buyuk davlatchilik
nuqtai nazaridan yondashilganligini k о ʻ rish mumkin. Masalaga bunday
konseptual yondashuvning asosiy sababi bir tomondan buyuk davlatchilik
qarashlari b о ʻ lsa, ikkinchi tomondan podsho tuzumining ta’siri edi.
G .A.Ahmadjonovning ta’kidlab
ʻ о ʻ tishicha, “mustamlakaga aylantirish va
uning oqibatlari bilan aloqador haqqoniy tarixiy-siyosiy asarlarni chop etish”
“podsho senzurasi ta’qiqlari sababli” mumkin emas edi 16
.
Biroq, bu ma’lumotlarni tanqidiy ravishda jiddiy о ʻ rganish foydadan
xoli emas. Markaziy Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan zabt
etilishi bu yerda yashovchi xalqlar uchun “juda foydali b о ʻ lganligi” hamda
Rossiya Markaziy Osiyoga “sivilizatsiya olib kelganligini” z о ʻ r berib
k о ʻ rsatishga urinish asosan harbiylar uchun juda xususiyatli b о ʻ lgan. Ular
orasida M.A.Terentyev tomonidan yozilgan uch jildlik “Zavoyevaniya Sredney
Azii” asari boshqa mualliflarning asarlariga nisbatan voqealarning keng va
mukammal yoritilganligi bilan alohida о ʻ rin tutadi. Bunda muallif chor
16
F. А. Аҳмаджонов. Россия империяси Марказий Осиёда. – Тошкент : “Таълим манбаи” 2003 – Б. 112.
17

QO‘QON XONLIGI TARIXI INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA
MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................ 3
I.BOB. QО QON XONLIGI SIYOSIY TARIXI VA TARIX ʻ
SHUNOSLIGINING ASOSIY MASALALARI ................................................ 5
I.1. Qо qon xonligi siyosiy tarixining asosiy masalalari
ʻ ..................................... 5
I.2. Qо qon xonligi tarixshunosligining davrlashtirilishi masalalari
ʻ ................. 10
II.BOB. INGLIZ TILIDAGI TADQIQOTLAR VA QO‘QON XONLIGI ....... 15
II.1. Qо qon xonligi siyosiy tarixining tarixshunosligi
ʻ ..................................... 15
II.2. Ingliz tilidagi tadqiqotlarda Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha yuzaga kelgan
qiyinchiliklar ...................................................................................................... 19
XULOSA ........................................................................................................... 26
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................ 28
2

Amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida
xonlikning tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha
b о lgan davr mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayotiʻ
va tashqi siyosiy jarayonlardagi ishtiroki, q о shni mamlakatlar bilan
ʻ о zaro ʻ
siyosiy munosabatlarining asosiy xususiyatlarini k о rish mumkin.
ʻ
27

Xon saroyida muhim ishlarni ko ʻ rib chiqadigan Kengash tuzilgan bo ʻ lib,
unga “mingboshi” boshchilik qilgan. A’zolari dasturxonchi, risolachi va yana
ba zi muhim amaldorlar bo lgan. Davlatni boshqarishda bu Kengashning hamʻ ʻ
o rni katta edi. Saroy amaldorlari ichida ming boshi (bosh vazir) va amiri lashkar
ʻ
(harbiy vazir), qo ʻ shbegi xon maslahatchi yoki viloyat hokimi, parvonachi (xon
maslahatchisi), shig ʻ ovul, xudoychi xonning yordamchisi, tunqator, xon yotog ʻ i
posboni, tundan topshiriqlarni bajaruvchi, noib (sarbozlar boshlig ʻ i) otaliq,
dodxoh, mextar boshi, dasturxonchi, to ʻ qsoba, devonbegi, mirzaboshi, sarkor va
boshqa muhim amaldorlar hisoblanganlar. Ular o ʻ z xizmatlari evaziga maosh va
tegishli yer mulklari olishgan. Mansablardan amirlashkar va mingboshilikka bir
kishi tayinlangan.
Bulardan tashqari shariat, sud ishlariga oid mansabdor muddaris, Shayx ul
islom (rais), Oliy sud- qoziul kuzot, qozi-kalon bosh qozi, katta qozi, qozi askar,
maxsus qozi, a’lam (huquqiy-maslahatchilar boshlig ʻ i), mufti va boshqa
mansabdorlar bo ʻ lgan. Bu mansablarni ishga tayinlash va faoliyati ustidan nazorat
qiluvchi mansabdor shaxs “shig ʻ ovul” deb atalgan 10
.
Qo ʻ qon xonligidagi barcha mansablar uch toifaga oliy, o rta va past
ʻ
darajalarga ajratilgan.
Qo ʻ qon xonligining asosiy hududini Farg ʻ ona vodiysi, Toshkent viloyati,
Xo jand, O
ʻ ʻ ratepa, Janubiy Qozog iston va hozirgi Qirg ʻ ʻ iziston Respublikalari
tashkil qilgan. Xonlik ma’muriy jihatdan bekliklarga bo ʻ linib boshqarilgan.
Ularning ko pchiligi turli davrlarda xonlik tarkibiga kirib chiqib turgan. Asosiy
ʻ
bekliklar sifatida Namangan, Marg ilon, Andijon, To
ʻ ʻ raqo ʻ rg ʻ on, O ʻ sh, O ratepa, ʻ
Xo jand, Toshkent, Turkiston, Chimkent va boshqalar bo lgan
ʻ ʻ 11
.
Bekliklar xon tomonidan tayinlanadigan hokim qo shbegi tomonidan
ʻ
boshqarilgan, kichik ma’muriy birliklar amin va oqsoqoliklarga bo lingan.
ʻ
Qo qon xonligi ichki siyosiy hayotida amalga oshirilgan eng asosiy
ʻ
ishlardan biri bu pul sohasidagi islohotlarning amalga oshrilishi bo lgan. Qo
ʻ ʻ qon
10
Воҳидов Ш . Қўқон хонлиги ва бухоро амирлигида унвон ва мансаблар . – Тошкент : Ўзбекистон, 1996. –
Б .18.
11
Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. – Токио-Ташкент: 2010. – С. 22
11

Mazkur tadqiqotda ana shu nuqtai-nazardan turli tarixiy davrlarda
yaratilgan ayrim ilmiy asarlarning xususiyatlari, asarlar mualliflarining masalaga
yondashuvlari masalalari haqida s о ʻ z yuritishga harakat qilinadi. Bunda Q о ʻ qon
xonligi siyosiy tarixining mavjud tadqiqotlar natijalarini va ularning ilmiy va
nazariy-metodologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, bugungi kunga qadar
yaratilgan tarix asarlarining о ʻ ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, xonlik
siyosiy tarixini о ʻ rganilishi, ularda muammoning ochib berilganligi darajalari
tahlil etiladi.
Tadqiqotining maqsadi. Qо qon xonligi tarixining mustaqillik davriʻ
tarixshunosligini uning tadqiqot metodologiyalari, ilmiy adabiyotlar va
tadqiqotlarning xususiyatlari va fanning rivojlanishiga qay darajada hissa
qо shganligini tahlil etish va aniqlashtirish, ulardagi tajribalardan kelib chiqqan
ʻ
holda bugungi tarix fanining о rganilishi, uning tarixshunosligi sohasidagi
ʻ
masalalarni tahlil etish va tavsiyalar berishdan iborat.
Tadqiqot ob ’y ekti . Qо ʻ qon xonligi tarixining tadqiqotlari va ularning
tarixshunoslik masalalari.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining xronologik
chegaralanishiga to xtaladigan bo lsak, Qo qon xonligi tarixiga oid manbalardan
ʻ ʻ ʻ
to O zbekistonning mustaqillik davri tarixiga oid tarixshunosligiga bo lgan davr,
ʻ ʻ
XX asr oxiri – XXI asr boshlari, ya ni Qo qon xonligi Farg ona vodiysidagi
ʻ ʻ ʻ
siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot davrini, Yevropada Qo qon xonligi
ʻ
haqida ilmiy merosini o rganish davrlarni qamrab olgan.
ʻ
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

Q о qon xonligi tarixi chor Rossiyaʻ si hukmronligi va sovet davrida ma’lum
darajada о rganildi.
ʻ О sha davrda tadqiqotchilar xonlik tarixiga oid talay yozma ʻ
manbalarni ilmiy muomalaga kiritdilar hamda bu davlatning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyoti bilan bog ʻ liq k о p faktik ma’lumotlarni t
ʻ о plashga muvaffaq b ʻ о ldilar. ʻ
Ammo tarix fanida hukmron b о lgan kommunistik mafkura Q
ʻ о qon xonligi ʻ
tarixini ob’yektiv tarzda yoritishga, uning yaxlit tarixiy konsepsiyasini yaratishga
imkon bermadi. Shuning uchun mustaqillik yillarida respublikamizning bir necha
yetakchi tarixchi olimlari hamda qator yosh tadqiqotchilar Q о qon xonligi tarixini
ʻ
atroflicha о rganishga bel bog
ʻ ʻ ladilar. Ularning ilmiy izlanishlari xonlikning
tarixshunosligi, manbashunosligi, siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti,
savdo va diplomatik aloqalari, madaniy hayoti va boshqa muammolarga qaratildi.
Tarix ilmining rivojlanishi k о p jihatdan yozma manbalarning
ʻ о rganilishi ʻ
va ularning ilmiy muomalaga kiritilishi bilan bog ʻ liqdir. Bu borada taniqli
manbashunos olim Sh.H.Vohidovning xizmatlari diqqatga sazovordir. U sobiq
sovet davrida boshlagan xayrli ishini davom ettirib, Q о qon xonligi tarixini
ʻ о zida ʻ
mujassam etgan mahalliy tarixnavislarning asarlarini о rganish va ularni nashr
ʻ
etish borasida k о p xizmatlar qildi. Bunday ishlarning natijasi
ʻ о laroq ʻ
Sh.H.Vohidov 1998-yilda “XIX–XX asrning boshlarida Q о qon xonligida
ʻ
tarixnavislikning rivojlanishi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.
Ushbu dissertatsiya materiallari asosida 2010-yilda “Q о qon xonligida
ʻ
tarixnavislik” nomli monografiyasini e’lon qildi. Sh.H.Vohidovning asarlari
tufayli ilmiy jamoatchilikda XIX–XX asrning boshlarida Farg ʻ onada о ziga xos
ʻ
tarixnavislik maktabi vujudga kelganligi hamda bu maktabga mansub b о lgan
ʻ
muarrixlar asarlarining Q о qon xonligi tarixini
ʻ о rganishda g ʻ ʻ oyat muhim о rin ʻ
tutganligi haqida aniq tasavvurlar shakllandi.
Z.A.Ilhomov tomonidan Q о qon xonligining XIX asr 50-60-yillaridagi
ʻ
siyosiy tarixi, xususan, xonlikning chor Rossiyasiga qarshi kurashlarining tarixi
yoritilgan va unda shuningdek Q о qon xonligi sarkardasi Aliquli Amirlashkar va
ʻ
uning xonlik siyosiy tarixida tutgan о rni yoritib berilishi bilan birga, xonlikning
ʻ
22

k оʻ rsatib о ʻ tish mumkin . Ular haqli ravishda sovet tarixshunoslik fani va unda
y о
ʻ l q о ʻ yilayotgan haddan tashqari mafkuraviy yondashishni qattiq tanqid
qilgan edilar .
О
ʻ zida Q о ʻ qon xonligi tarixi , ayniqsa xonlikning elchilik masalalari
bilan bog ʻ liq siyosati haqida qimmatli ma ’ lumotlarni jamlagan M . Saray va
Inalchiklarning asarlari ham muhim ahamiyatga ega b о
ʻ lgan horij tadqiqotlari
sanaladi . Bu asarlar Q о qon xonligi tomonidan Turk sultoniga yuborgan
ʻ
elchilik masalalarining batafsil yoritib berilganligi bilan ahamiyatlidir.
Yaponiyaning Tokio universiteti (X.Komatsu) va О zbekiston
ʻ
Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti (B.M.Bobojonov,
Sh.X.Vohidov) hamkorligida Yaponiyada chop etilgan “Tuhfa-yi Taib” 24
asarida mualliflar manbalarga asoslangan holda Q о qon xonligining chor
ʻ
Rossiyasiga qarshi kurashlari hamda xonlikning ichki siyosati masalalari bir
qator ma’lumotlarni keltiradilar. Bu davrda yaratilgan ilmiy tadqiqotlar va
ilmiy adabiyotlar qatorida Z.Ilhomovning Q о qon xonligi tarixini davrlashtirish
ʻ
va tarixshunoslik masalalariga bag ʻ ishlangan “Q о qon xonligi
ʻ
tarixshunosligining ayrim masalalari (tahlil va mulohazalar)” nomli risolasi
xonlik tarixini davrlashtirish va tarixshunoslik masalalarining bir qator
jihatlarini yoritib berganligi bilan e’tiborga loyiq. Risolada xonlik tarixini
davrlashtirishning an’naviy davrlashtirilishi va bu davrlashtirish tarkibidagi
kichik davrlar va ularning bir-biridan farqlanuvchi bir qator nazariy-
metodologik jihatlarini k о rsatib
ʻ о tgan. ʻ
Yuqoridagilardan k о rinadiki, keltirib
ʻ о tilgan asarlarda mualliflar ʻ
Q о qon xonligi tarixini yoritishda turli nuqtai-nazarlardan yondashib, bir qator
ʻ
ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirganlar, aynan mana shu holat xonlik tarixining
keyingi yillarda chuqur va ilmiy jihatdan yangi va obyektiv yondashuvlar
asosida, ilmiylik, tarixiy xolislik nuqtai-nazaridan о rganish borasida tarixchilar
ʻ
e’tiborini о ziga tortib kelmoqda va bu sohada tarixiylik jihatdan ilmiy
ʻ
qarashlar asosida obyektiv xulosalarga asoslanilgan fikrlar k о payib bormoqda.
ʻ
24
Муҳаммад Йунус Хаджа б . Муҳаммад Амин - Хаджа . Туҳфа - йи Таиб // Islamic Area Studies Project Central
Asian research Series – Ташкент - Токио . 2002. – № 6. С.12.
20

Q о qon xonligi tarixini ʻ о rganishda mustaqillik davrida ʻ о tkazilgan turli ilmiy- ʻ
nazariy konferensiyalar muhim о rin tutadi.
ʻ
25

KIRISH
M avzuning dolzarbligi . Tarix, tarixiy haqiqat va uni ilmiy jihatdan
xolislik asosida o ʻ rganish, ayniqsa uni yosh avlodga etkazib berish bugungi tarix
fani oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir. “Modomiki, o ʻ z tarixini
bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo ʻ lmas ekan, biz haqqoniy
tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish
zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu
maqsad bo ʻ lmasa, ularning sariq chaqalik ahamiyati yo ʻ q” degan so ʻ zlari bilan
birinchi prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy
tarixni yaratish vazifasini qo ʻ ydi 1
.
О ʻ zbekistonning bir necha ming yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi,
uning davlatchilik masalalari, ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi,
о ʻ zbek xalqining shakllanishi va etnik jarayonlar va boshqa k о ʻ plab tariximizga
taalluqli jihatlariga oid minglab nodir q о ʻ lyozmalar va boshqa manbalar
yaratilgan. Keyingi ikki asr mobaynida о ʻ tmish tarixni tadqiq etish borasida
k о ʻ plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Garchi bu tadqiqotlarning natijalari, ilmiy
xulosalari turlicha mazmunga ega b о ʻ lsada, ulardagi mavjud holatlarni tadqiq
qilish va tanqidiy tahlil qilish orqali tarixiy tadqiqotlardagi t о ʻ g ʻ ri va not о ʻ g ʻ ri
yondashuvlarni aniqlagan holda tarixiy jarayonlar va ularning asl mohiyati haqida
haqqoniy xulosalarga kelish mumkin.
Bu borada tarixshunoslik tadqiqotlarining ahamiyati beqiyosdir. Shu
о ʻ rinda О ʻ zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimovning quyidagi
s о ʻ zlari g ʻ oyat о ʻ rinlidir: “Maqsad shuki, fanda bizning tarixiy tomirlarimizni
aniqlaydigan, milliy g ʻ ururimizni yuksaltiradigan yangi y о ʻ nalishlar paydo
b о ʻ lishi kerak. Bir s о ʻ z bilan aytganda, davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy
tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g ʻ oyat muhim va dolzarb masalaga
aylanishi lozim” 2
.
1
Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз// асарлар, 7-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон”,
1999. – Б . 132-154.
2
Karimov I. A. – Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. ― Toshkent, “Sharq”. 1998. ʻ – B. 9.
3

emas edi. Bu davrda, an anaviy savdo munosabatlari amalga oshirilgan boʻ ʻ lsada,
tartibsiz va deyarli nazoratsiz bo lgan. Erdonabiy (1753-1762-yy) hukmronlik
ʻ
davridan boshlab iqtisodiy hayot bir oz yaxshilanib, aholi farovonligi oshib
borgan. Norbo tabiy (1762-1798-yy) taxtga o
ʻ ʻ tirganidan so ʻ ng, xonlikning
nisbatan taraqqiyot davri boshlandi. Qo ʻ qon xonligi hududlari kengayib,
Markaziy Osiyoda mavqei yuksala bordi. Ichki va tashqi savdo taraqqiy etdi.
Olimxon (1798-1810-yy), Umarxon (1810-1822-yy) va Muhammadalixon (1822-
1842)lar hukmronligi davrida Qo ʻ qon xonligi taraqqiyoti yangi bosqichga
ko tarildi. Xonlik Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi.
ʻ
Iqtisodiyot ham yuksalib, ichki va tashqi savdo taraqqiyoti aholining
farovonligida o z aksini topdi.
ʻ
1805-yildan Farg ʻ ona davlati rasman Qo ʻ qon xonligi deb e’lon qilindi va
Olimbek o ʻ ziga xon unvonini oldi. 1809-yilda xonlik taxtiga Umarxon (1809-
1822-yy) o ʻ tirdi. Umarxon hukmronligi davrida bo ʻ y sunmay qo ʻ ygan Turkiston,
Chimkent, Sayram va Avliyoota egallandi. Jizzax, O ratepa va boshqa joylar
ʻ
uchun Qo qon xonlari Buxoro amirligi bilan beto xtov urushlar olib bordi.
ʻ ʻ
Muhammad Alixon (1822-1842-yy) Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy va siyosiy
aloqalarni kuchaytirishga harakat qildi. Xonlik chegaralarini kengaytirib
Qorategin, Ko lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz viloyatlarini bosib oldi.
ʻ
Chegaralarni mustahkamlash maqsadida Pishpak, To ʻ qmoq, Kushka, Avliyoota
va boshqa harbiy istehkomlar qurildi.
XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida Olimxon (1798-1810-yy), Umarxon
(1810-1822-yy) va qisman Muhammad Alixon hukmronligi yillarida (1822-1841-
yy) birmuncha kuchli va markazlashgan davlatga aylangan Qo qon xonligi XIX
ʻ
asr o ʻ rtalariga kelib, siyosiy va harbiy jihatdan inqirozga uchray boshlagan
bo lsada, o
ʻ ʻ zining kuch-qudratini saqlab turardi 7
.
1842-yilda Buxoro amiri Nasrullo tomonidan xonlik poytaxti Qo ʻ qon
shahrining bosib olinishi va xon oilasining o ʻ ldirilishi voqealari ham xonlikning
o ʻ z qudratini saqlab qolishiga to ʻ sqinlik qila olmadi. 1842-yilning o zidayoq
ʻ
7
Илҳомов З. Амирлашкар тарихи. – Тошкент: “Фан”, 2013. – Б. 6.
8

topdilar. Qo ʻ qon xonligi hududiga ko ʻ chib o ʻ tgan qoraqalpoqlar Sirdaryo va
Qoradaryo bo ʻ ylariga o ʻ nashib, an’anaviy xo jaligini yuritishni davom ettirdilar. ʻ
Aynan mana shunday siyosiy voqeliklar tizimida mamlakat iqtisodiy hayoti
ham rivojlanib borgan. Markazlashgan davlatning salohiyati kuchli bo ʻ lgan
yillarda iqtisodiy hayot taraqqiyoti, uni tashkil etgan hunarmandchilik va
savdoning rivoji yaqqol ko zga tashlanadi. Bu jarayonlar faol kechgan markazlar
ʻ
shaharlar edi. Xonlik tashkil topgan XVIII asr boshlarida Andijon, Marg ilon,
ʻ
O sh, Xo jand shaharlari Farg ona vodiysining yirik shaharlari hisoblangan.
ʻ ʻ ʻ
Mamlakatning siyosiy jihatdan taraqqiy etib borishi natijasida asta-sekinlik bilan
bu shaharlarining iqtisodiy markazlar sifatida salohiyati oshib bordi. Ular bilan
bir qatorda yangi shaharlar paydo bo ʻ ldi, avvallari u qadar muhim ahamiyat kasb
etmagan kichik shaharlar yirik iqtisodiy markazlarga aylandi. Xususan, poytaxt
Qo ʻ qon shahri XVIII asr boshlarida tashkil topdi va asta-sekinlik bilan Markaziy
Osiyoning yirik iqtisodiy markazlaridan biriga aylandi. Ma’lumotlarga
qaraganda, Shohruxbiy (1709 - 1721-yy) taxtga o ʻ tirganidan so ʻ ng mamlakat
poytaxti sifatida Qo ʻ qon shahri ham shakllanib bordi. Eski qo ʻ rg ʻ on va Ko ʻ kto ʻ nli
ota mavzesi o rtasi, ya
ʻ ’ ni, ikki soy o ʻ rtasidagi yerlar poytaxt uchun ma’qul deb
topilib, bu yerga o rda va ark, uning atrofida amaldorlar uylari qurildi. Shu tarzda
ʻ
Qo ʻ qon shahri ahamiyati ko ʻ tarilib bordi. Abdulkarimbiy (1733-1750-yy)
hukmronligi davrida poytaxtga e tibor yanada kuchayib, Qo qon atrofini devor
ʻ ʻ
bilan o ʻ ralgan, bozor va rastalar barpo qilingan. XIX asr 40 yillariga kelganda
Qo qon atrofi 18 kmdan ortiq uzunlikdagi devorlar bilan o
ʻ ʻ ralgan 12 darvozali
yirik shahar edi. Bu davrda Qo ʻ qon ma muriy jihatdan 4 qismga Xo jand,
ʻ ʻ
Sarimozor, Marg ilon, Qatagon dahalariga bo linib, O
ʻ ʻ ʻ rta Osiyoning yirik
iqtisodiy markazlaridan biriga aylangan 6
.
Qo ʻ qon hukmdorlari Shohruxbiy (1709-1721-yy), Abdurahimbiy (1721-
1734-yy) va Abdukarimbiy (1734-1750-yy) lar yangi davlatning siyosiy mavqeini
mustahkamlash, ichki va tashqi dushmanlarini bartaraf etish bilan mashg ʻ ul
bo ʻ lganliklari bois, ular davrida xonlikning iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli uncha yaxshi
6
Бобобеков Ҳ. Қўкон тарихи. – Тошкент: “Фан”, 1996. – Б. 12.
7

yil (1857-1858-yy) zarb ettirgan oltin tangasi bir tomoniga, “Sayid Muhammad
Xudoyorxon 1274-yil”, ikkinchi tomoniga “Qo qandi Latifda zarb etildi 1274-yil"ʻ
va Mallaxon 1275-yil (1858-1859-yy) zarb ettirgan tillo tanganing birinchi
tomoniga, “Sayid Muhammad Malla Baxodurxon 1275-yil”, ikkinchi tomoniga
“Qo qandi Latifda zarb etildi 1275-yil”, deb qayd etilgan. Qo qon xonligining
ʻ ʻ
oltin puli tillo, kumush tanga yoki ko qon, mis-chaqa deb atalgan. Mahalliy aholi
ʻ
kumushdan ishlangan tangani “oq tanga”, misdan ishlangan tangani “qora tanga”
deb atagan. Xonlik tangalari sifati va vazni turli xil bo lgan. Muhammadalixon
ʻ
1833-1834-yillarda ogirligi 1 misqol bo lgan tillo tanga zarb ettirgan hamda
ʻ
vasiqasida “Tilloyi ahmari a’loyi Xo qandiy, zarbi amir Muhammad Alixoni
ʻ
G oziy”, nomi bilan qayd etilgan. Xudoyorxon 1274-yil (1857-1858-yy) zarb
ʻ
ettirgan tillo tangasi ogirligi 3,07 gramm, Mallaxon 1275-yilda (1858-1859-yy)
zarb ettirgan tillo tanganing og irligi 4,58 gramm bo lgan. XIX asr 70-yillaridagi
ʻ ʻ
Qo qon tillo tangasining 77,60 dan 82,80 foizigacha toza oltin hisoblangan.
ʻ
Qo qon kumush tangasi ham turli xil vaznda zarb etilgan. Xususan, 1870-1871-
ʻ
yillarda Toshkent ximiya laboratoriyasida tekshirilgan kumush tanga ogirligi 2,79
dan 2,88 gramgacha (0,75 misqol), soflik darajasi 61-89,5 bo lgan
ʻ 13
.
XIX asrning o rtalaridan boshlab bir asrdan ortiqroq davom etayotgan chor
ʻ
Rossiyasining o zbek xonliklariga bosqinchilik yurishlari kuchaytirildi. Dastlabki
ʻ
harbiy harakatlar asosan Qo qon xonligia qarshi qaratildi. 1853-yilda xonlikning
ʻ
chegara qal asi hisoblangan Oqmasjid bosib olindi. XIX asrning 50-60-yillar
ʻ
davomida xonlikning bir qator qal alari va shaharlari, jumladan Avliyoota,
ʻ
Turkiston, Chimkent (1864-y), Toshkent (1865-y) kabi yirik iqtisodiy va siyosiy
markazlari ham bosib olindi. Asosiy hududlaridan ajralgan Qo qon xonligi 1868-
ʻ
yilda Rossiya imperiyasi bilan siyosiy qaramlikka asos bo luvchi shartnomani
ʻ
imzoladi. XIX asrning 70-yillariga kelib esa xonlikda Xudoyorxonning ichki
siyosati va ayni vaqtda Rossiya imperiyasining hukmronligiga nisbatan
munosabati norozilik kayfiyatini kuchaytirib yubordi. Hokimiyatni undan tortib
olishga harakat qilgan siyosiy kuchlar soxta Po latxon
ʻ – Mulla Isxoq Hasan o g li ʻ ʻ
13
Аkbаrov X.R. Qo‘qon xonligi tаrixi. – Fаrg‘оnа: 2015. – B . 51.
13

vaqtda kuchayib borayotgan chor Rossiyasining bosqinchilik tajovuzini oldini
olish maqsadida hokimiyat uchun kurash olib borgan edi. Uning bu maqsadini
ko pgina amaldorlar va davlat arboblari, din peshvolari ham qoʻ ʻ llab-quvvatlagan
edilar. Mallaxon taxtga o tirgach, birinchi navbatda xonlikda tartib o
ʻ ʻ rnatishga va
xon hokimiyatini kuchaytirishga kirishadi. Davlatni boshqarishda Mallaxon qattiq
siyosat yuritadi. Qo ʻ qon xonligidagi ichki siyosiy vaziyatni diqqat bilan kuzatib
boryotgan rus harbiylari Mallaxonning taxtni egallash voqealarini ham nazardan
chetda qoldirmaganlar. Bu haqda Sibir korpusi qo mondoni general Gosford
ʻ
1859-yil 4-yanvarda harbiy vazirga yuborgan maxfiy telegrammasida
“Mallabekning xonlik taxtiga o tirgani tasdiqlandi. Xudoyorxon doimiy yashash
ʻ
uchun Xo ʻ jandga yuborildi va barcha xuquqlaridan mahrum qilindi. Yangi xonni
xalq qo ʻ llab-quvvatlamoqda”, degan so ʻ zlarni yozgan edi. 9

Mallaxon xonlikning harbiy salohiyatini oshirishga va chor Rossiyasining
harbiy tajovuziga qarshi kurashga tayyorgarlik ko ʻ rishga kirishadi.
1859-yil oxirlariga kelib, Qo qon xonligining ayrim qal alari Rossiya
ʻ ʻ
imperiyasi harbiy kuchlari tomonidan bosib olinadi. O lkaning musulmon aholisi
ʻ
bundan nihoyatda tashvishlanib, Mallaxondan Rossiyaga qarshi urush boshlashni
Mallaxon, agar xonlikning ichki hududlarida osoyishtalik saqlansa, shu qishda
yoki erta bahorda urush boshlashga tayyor ekanligini bildiradi.
Mallaxon Rossiya imperiyasiga qarshi kurashda Buxoro amirligi bilan
Qo ʻ qon xonligida davlat boshqaruvi tizimi Markaziy Osiyoning XVI-XIX asrda
mavjud bo ʻ lgan davatlaridagi an anaviy boshqaruv tizimi xususiyatlariga ega
ʻ
bo ʻ lib, boshqaruvning markaziy tizimi dargoh va devondan iborat bo ʻ lgan.
I.2. Qо ʻ qon xonligi tarixshunosligining davrlashtirilishi masalalari
Xonlikda mutlaq huquqlarga ega bo lgan va qadimgi odatlarga ko
ʻ ʻ ra,
saylanib qo ʻ yiladigan xon cheklanmagan huquqlarga ega bo ʻ lib, u harbiy-
ma muriy, diniy amaldorlar yordamida davlatni boshqargan. Dastlabki
ʻ
hukmdorlar “biy” unvoni bilan hokimiyatni boshqargan, Olimxon davridan
(1805) esa “xon” unvoni bilan yuritila boshlagan.
9
Илхомов З., Расулова Н. XIX асрнинг 50-йилларида Қўқон хонлигида ички си
еvсий зиддиятларнинг
кучайиши (манбавий-методологик таҳлил). Б . 157-160.
10

xonlari XVIII asr 70-yillariga qadar mamlakatning siyosiy mustaqilligini saqlab
qolish va ichki urushlarni oldini olish bilan mashg ul boʻ ʻ lgan. Shu bois, ichki
savdo munosabatlaridagi oldi-sotdi jarayoni qo ʻ shni xonliklar pullari, asosan
Buxoro tangalari va mol ayriboshlash orqali amalga oshirilgan. Norbo tabiy
ʻ
Qo qon taxtiga o tirganidan so
ʻ ʻ ʻ ng pul islohatini amalga oshirdi. Bu xususida
Muhammad Solihxo ja, “Norbo taxon taxtga chiqqach uning adolatparvarligi
ʻ ʻ
ovozasi turli tarafga yoyilib, shariat rivoj topdi va uning nomidan dinoriy va
dirham tangalar zarb etildi”, deb ma’lumot bergan. Ma’lumotlarga ko ra,
ʻ
Norbo tabiy mis (fuls) chaqalar zarb ettirgan va bu mis chaqalar xalq orasida
ʻ
“qora pul” deb atalgan. Niyoz Muhammad Xo ʻ qandiy ma’lumotlariga ko ʻ ra,
Norbo tabiy qora fuls tangalarni joriy qilgan va bitta shunday tangaga qo y
ʻ ʻ
bergan 12
.
Norbo tabiydan so
ʻ ʻ ng xonlik taxtiga chiqqan har bir xon o ʻ z nomidan
yangi pul zarb ettirgan va eskisini yigishtirib olgan. Qo ʻ qon xonlari ko ʻ proq
chaqa pul, ba’zilari oltin tanga zarb ettirgan. Xususan, Norbo tabiy mis chaqa,
ʻ
Olimxon mis chaqa va kumush tanga, Umarxon dastlab mis va kumush tanga
hamda hukmronligining so nggi yillarida yana pul isloxoti o tkazib, ilk bora
ʻ ʻ
xonlik tarixida oltin tangalarni muomalaga kiritgan. Muhammadalixon o z
ʻ
hukmronligi davomida ikki marta pul isloxoti o tkazib, mis, kumush va oltin
ʻ
tangalar zarb ettirgan. Shuningdek, Sheralixon, Xudoyorxon, Mallaxonlar ham
mis, kumush va oltin tangalar zarb ettirganlar. Hatto, bir necha oy hukmronlik
qilgan Shohmurod oltin va kumush, Sayyid Sulton oltin, kumush va mis,
Po latxon va Nasriddinbek esa kumush tangalar zarb ettirgan. Qo qon xonligi
ʻ ʻ
tangalarining bir tomoniga uni zarb ettirgan hukmdor nomi, ikkinchi tomoniga
zarb yili va joyi yozilgan. Xususan, Umarxon tomonidan zarb ettirilgan tanganing
bir tomoniga, “musulmonlar amiri Sayid Muhammad Umar Sulton”, ikkinchi
tomoniga “1237-yil poytaxt Qo qonda zarb etildi”, Muhammadalixon zarb
ʻ
ettirgan tanganing bir tomoniga, “Muhammad Ali-Gozi Umar o gli 1247-yil”,
ʻ
ikkinchi tomoniga “poytaxt Qo qonda zarb etildi, 1247-yil”, Xudoyorxon 1274-
ʻ
12
Бобобеков Ҳ. Қўкон тарихи. – Тошкент: “Фан”, 1996. – Б. 68.
12

G ʻ .Ahmadjonovning “ Российская империя в Централной Азии ” nomli
monografiyasi chor Rossiyasining Markaziy Osiyo xonliklarini mustamlakaga
aylantirishi va imperiyaning Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati
tarixining tarixshunosligiga bag ʻ ishlangan b о lib, bu sohada tadqiqot olibʻ
borgan bir qator olimlarning ilmiy xulosalari tarixshunoslik nuqtai-nazaridan
tahlil etilgan. Shu sohada ayrim manbalar bilan tanishib, о ziga xos tadqiqot
ʻ
ishlari olib borgan adabiyotshunos olim Sh.Yusupov Q о qon xonligi tarixi
ʻ
bilan bog ʻ liq ma’lumotlarga bir muncha batafsil tavsif berishga harakat qilgan.
U о z fikrlarini Ibratning “Tarixi Farg
ʻ ʻ ona”, Mullo Olim Mahdumhojaning
“Tarixi Turkiston”, Mirzo Olim Mushrifning “Ansob us-salotin va tavorix ul-
xavoqin” asarlari asosida yoritib bergan 22
.
Keltirib о tilgan asarlar bilan bir qatorda horijlik tarixchi olimlar ham
ʻ
XIX asr ikkinchi yarmi Q о qon xonligi va Rossiya imperiyasi
ʻ о rtasidagi ʻ
о zaro munosabatlar masalasiga t
ʻ о xtalib ʻ о tganlar. ʻ
II.2. Ingliz tilidagi tadqiqotlarda Qo‘qon xonligi tarixi bo‘yicha yuzaga
kelgan qiyinchiliklar
Xorij olimlari tomonidan chor Rossiyasining Markaziy Osiyo xonliklari ,
xususan Q о
ʻ qon xonligiga qarshi olib borgan harbiy siyosati va ularni
mustamlakaga aylantirishi tarixi masalasida olib borgan tadqiqot ishlari ham
о
ʻ rganilayotgan mavzuning tahlilini chuqurroq va kengroq tahlil etishda katta
ahamiyatga ega . Totalitar tuzum davrida murojaat qilish va о
ʻ rganilishi
ta ’ qiqlangan xorij tadqiqotchilarining asarlarida sobiq sovet tadqiqotchilari
uchun mumkin b о
ʻ lmagan tarixiy tahlilga keng о ʻ rin berilgan hamda tarixiy
jarayonlarning asl mohiyati ochiq oydin yoritib berilgan . Bunday tadqiqotchilar
va ularning asarlari orasida D . Bergxorn , E . Bekon , R . Konnuest , E . Ollvort ,
T . Ranovski – Xarmstoun , L . Tillet , D . Uiler , D . Xuson 23
va boshqalarni alohida
22
Юсупов Ш. Хуфия қатламлар. – Ташкент: Маънавият, 1999. – Б. 80-95.
23
Barghorn L. Sovet Russian Nationalism. – New York, 1956; J. Wheeter. The modern history of Central Asia. –
London, 1964; E.A. Allworth. Uzbek Literary politics – New York 1964; E. Bacon. Central Asiens under Russians
Rule. – New York, 1966; R. Conguest. Soviet Nationalitiea in Practice. – London, 1967; L. Tillet. The Great
Friendship. Soviet Historians on the Non-Russian Nationalities. – North Carolina, 1969. T. Rakovska-Harmstone.
Russian and Nationalism in Central Asia. – Baltimore, 1970; D.Hooson. The Soviet Union. People and Regions –
California, 1977 и др .
19

II.BOB. INGLIZ TILIDAGI TADQIQOTLAR VA QO‘QON
XONLIGI
II.1. Qо ʻ qon xonligi siyosiy tarixining tarixshunosligi
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning rо ʻ y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli
davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga
turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan
chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng
to ʻ g ʻ ri xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan
muhim vazifalardan sanaladi.
Respublikamiz birinchi prezidenti I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz
kelajak y о ʻ q” nomli asarida tarixchilarimiz oldiga bir qator ilmiy nazariy va
amaliy dolzarb muammolarni tadqiq etish vazifasini q о ʻ yilib, О ʻ zbekistonda
о ʻ troq madaniyatning vujudga kelishi va rivojlanishi, о ʻ zbek xalqining kelib
chiqishi tarixi va shakllanish bosqichlarini tarixiy manbalar asosida ilmiy
konseptual tadqiq etish, о ʻ zbek davlatchiligining k о ʻ p asrlik tarixi va
shakllanishining tarixiy bosqichlarini tadqiq etish va ayniqsa tarix ilmini
zamonaviy talablar darajasida rivojlantirish masalalari alohida k о ʻ rsatib о ʻ tildi.
“Modomiki, о ʻ z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib
b о ʻ lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni
ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir
bor qurollantirish zarur” 14
.
Tarix fani tadqiqotlarida tadqiqot ob’yektining t о ʻ g ʻ ri tanlanishi va
tadqiqotchi tomonidan tadqiqotning eng maqbul va samarali usullarining
q о ʻ llay olinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Q о ʻ qon xonligi tarixini о ʻ rganish
XIX asrning о ʻ rtalaridan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e’tiborini о ʻ ziga
jalb qilib kelmoqda. Xonlik tarixini о ʻ rganishda turlicha yondashish va
munosabatlar, ayrim vaqtlarda tarixiy jarayonlar va voqelikni ob’yektiv
14
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 22.
15

boshchiligida xonga qarshi kurash boshladi. Tez orada bu kurashga xon xonadoni
vakillari va yirik amaldorlar ham qo shildi va 1875-yilda Xudoyorxondan taxtniʻ
tortib oldi. Biroq Nasriddinxon (1875-1876-yy) boshchiligidagi yangi hukumat
mamlakatning siyosiy barqarorligini ta’minlay olmadi va oqibatda xonlikda
yangidan fuqarolar urushi xavfi yuzaga keldi. Bu vaziyatdan chiqish uchun
kurashni chor Rossiyasiga qarshi qaratgan Nasriddinxon va Po latxonlar
ʻ
muvaffaqiyatsizlikka uchradilar. 1875-1876-yillar davomida bo lib o tgan
ʻ ʻ
shiddatli janglardan so ng 1876-yilda Qo qon xonligi Rossiya imperiyasi
ʻ ʻ
tomonidan butunlay bosib olindi va mustaqil davlat sifatida tugatildi.
14

I.BOB. QО ʻ QON XONLIGI SIYOSIY TARIXI VA TARIX
SHUNOSLIGINING ASOSIY MASALALARI
I.1. Qо ʻ qon xonligi siyosiy tarixining asosiy masalalari
XVIII asr birinchi yarmida Markaziy Osiyo xonliklari chuqur siyosiy
inqirozni boshdan kechirdi. Turli hukmdorlar orasida qarama-qarshiliklarning
chuqurlashib borishi natijasida mavjud xonliklarda murakkab siyosiy vaziyat
yuzaga keldi. Siyosiy hayot inqirozi iqtisodiy hayotdagi parokandalikka olib
keldi. Natijada bu davrda markaziy hokimiyatning salohiyati susayib, hukmron
sulolalarning mavqei pasayib ketdi. Hokimiyat tepasida turgan sulolalar о ʻ rniga
о ʻ zbek urug ʻ lari vakillari keldilar. Buxoro xonligidagi siyosiy boshboshdoqlik
natijasida XVIII asr boshlarida Farg ʻ ona vodiysida mustaqil Qо ʻ qon xonligi
tashkil topgan. Qо ʻ qon xonligiga Chodak xо ʻ jalarining yordami bilan 1709-yilda
Ming urug ʻ ining boshlig ʻ i Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721-yy)
asos solgan 3
.
Qо ʻ qon xonligi siyosiy tarixini (1709-1876) shartli ravishda tо ʻ rt bosqichga
bо ʻ lish mumkin:
1. Xonlikning shakllanish davri (XVIII asr 50-yillari). Bu davrda Q о ʻ qon
xonligi asosan Farg ʻ ona vodiysidan iborat b о ʻ lib, xonlik hukmdorlari mamlakatni
birlashtirish, ichki nizolarga barham berish, tashqi dushmanga qarshi kurashish,
mamlakatning mavqeini mustahkamlash bilan mashg ʻ ul b о ʻ lgan.
2. Taraqqiyot davrining boshlanishi (XVIII asrning 60-yillaridan shu asr
oxirigacha). Bu asosan Norb о ʻ tabiy (1763-1798-yy) hukmronlik qilgan davr
b о ʻ lib, xonlik hududi kengaygan, siyosiy va iqtisodiy jihatdan yuksala boshlagan.
Mamlakat Markaziy Osiyoda ham о ʻ z mavqeiga ega b о ʻ lib borgan.
3. Taraqqiyot davri (XIX asrning birinchi yarmi). Olimxon (1798-1810-
yy), Umarxon (1810-1822-yy), Muhammadalixon (1822-1842-yy) kabi
hukmdorlar davrida xonlik hududi kengayib, shimoldan qozoq ch о ʻ llari va u
orqali Rossiya, g ʻ arbdan Buxoro amirligi, ch о ʻ l zonalari orqali Xiva xonligi
hududi, sharqsan Qashqar yerlari bilan chegaradosh b о ʻ lib, janubiy xududlari
3
Мирзо Олим Махдум Хожи. Тарихи Туркистон. – Тошкент: “Янги аср авлоди”, 2008 – Б . 5.
5

QO‘QON XONLIGI TARIXI INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA

Купить