Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	58.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Категория	История

Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi tarixiy asarlarni tarixchi olimlar tomonidan o’rganilishi

tadqiqot obyektlari sifatida bir muncha mukammal о ’rganilganligi va k о ’plab
horijlik tarixchilar e’tiborini jalb qilganligi baln ham alohida xususiyatga ega.
Biroq bu bilan hoijlik tarixchilarining asarlarida xonlik tarixining yoritilishi
mukammal ilmiy yechimini topgan tadqiqotlar ekanligini anglatmaydi. Yuqorida
keltirib о ’tilgan va tadqiqotchilar tomonidan ta’kidlab о ’tilgan kamchiliklar va
ma’lumotlardagi, sanalardagi, tarixiy voqeliklar va tarixiy jarayonlarning sodir
b о ’lishining talqini keltirilgan ma’lumotlarda chalkashliklarning mavjudligi bu
tarixchilarning xonlik tarixining manbashunoslik masalalarini bir muncha chetlib
о ’tganligi va boshqa tarixchilar tomonidan yozib qoldirilgan chalkash fikrlarning
rivojlantirilganligi bilan ham xususitga ega. Garchi horijlik tarixchilarning

tadqiqotlarida umumiy kamchiliklarga y о ’l q о ’yilgan b о ’lsada, ularda keltirilgan
ma’lumotlarning tahlili va ilmiy jihatdan tadqiq etilishi xonlik tarixi yuzasidan
xaqqoniy xulosalar berish uchun ma’lum darajada turki beradi.

35

2.2 Xorij tarixchilar tomonidan xonlik tarixiga oid asarlarni o’rganilishi
Jahon tarixining ajralmas b о ’lagi va tarkibiy qismi hisoblangan Vatanimiz
tarixi о ’zining nafaqat qadimiyligi, balki uzoq davom etgan tarixiy jarayonlarining
jahon tarixiy taraqqiyoti jarayonlariga juda katta ta’sir etganligi bilan ham jahon
ilm ahli e’tiborini о ’ziga tortib kelmoqda. Aytish mumkinki, О ’zbekiston s о ’zi
tilga olinganda jahonning turli iqlimlarida yashovchi har qanday insonning k о ’z
о ’ngida qadimiy tarix gavdalanadi. Bugungi kunda tarixni nafaqat о ’rganish, balki
uni ilmiy jihatdan asoslangan dalillarga tayangan holda, tarixiy jarayonlarning
mohiyatini ochib berishda xaqqoniylik tamoyillariga asoslangan holda chuqur va
atroflicha tadqiq etish hamda eng t о ’g’ri ilmiy xuloslarni taqdim etish har bir tarix
tadqiqotchisi oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir.
Q о ’qon xonligi tarixshunosligining horijiy tarixchilar tomonidan о ’rganilgan va
tadqiq etilgan ilmiy ishlarini aks ettirgan bir qator tadqiqotlar xonlik tarixini
atroflicha о ’rganishda va ayniqsa tarixiylik hamda ilmiylikka asoslanilgan
fikrlarning yuzaga kelishida ma’lum darajada о ’rin tutadi. Garchi bu asarlar xonlik
tarixini mukammal va manviy ma’lumotlarga asoslanilgan holda batafsil yoritib
berish darajasida talqin etilmagan b о ’lsada, xzonlik tarixining ma’lum darajada
obyektiv ravishda yoritib berilganligi bilan xususiyatlanadi. Horij
tadqiqotchilarining asarlarida sovet tadqiqotchilari uchun mumkin b о ’lmagan
tarixiy tahlilga keng о ’rin berilgan hamda tarixiy jarayonlarning asl mohiyati ochiq
oydin yoritib berilgan.
Bunday tadqiqotchilar va ularning asarlari orasida D.Bergxorn, E.Bekon,
R.Konnuest, E.Ollvort, T.Rakovski–Xarmstoun, L.Tillet, D.Uiler, D.Xuson,
S.Bekker, Kavaxara YA, M.Oldsvort va boshqalarni alohida k о ’rsatib о ’tish
mumkin. Yuqorida ta’kidlab о ’tilganidek, Q о ’qon xonligi tarixi, ayniqsa
xonlikning elchilik masalalari bilan bog’liq siyosati haqida qimmatli ma’lumotlarni
jamlagan M.Saray va Inalchiklarning asarlari ham muhim ahamiyatga ega b о ’lgan
29

emasligi yoki umuman y о ’qligi bilan ajralib turadi. Bunday ma’ruzalarni xonlik
tarixshunosligiga q о ’shilgan hissa, deb aytish amri maholdir. Yuqorida keltirib
о ’tilgan asarlar, xonlik siyosiy tarixini yoritibberuvchi ilmiy tadqiqotlar, ularda
k о ’tarilgan muammolar va tadqiqot obyektini tashkil qiluvchi masalalarning
mazmuni va mohiyatidan anglash mumkinki, mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi
tarixini о ’rganish b о ’yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi.
Xususan xonlik tarixiga oid yozma manbalarni tadqiq etish, tarjima va nashr qilish
bobida talay ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xonlik tarixining kam о ’rganilgan
jihatlari, jumladan, Rossiya bilan diplomatik aloqalari, uni chor q о ’shinlari
tomonidan istilo qilinishi masalalari yangicha yondashuvlar asosida yoritib berildi.
Shu bilan birga s о ’nggi paytlarda Q о ’qon xonligi tarixini yangi metodologik
asoslarda о ’rganish tomon jiddiy burilish kuzatilmoqda. Bularning barchasi
tarixchilarimiz Q о ’qon xonligi tarixi yangi konsepsiyasini yaratishga
kirishganliklaridan darak beradi.

28

Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda tarix faniga qo„yilayotgan talablar
o„tmishni sinchiklab o’rganish, jamiyat oldida turgan muammolarni bor
murakkabligi bilan baholash, ularni hal etishga bo’lgan yondashuvlar va
nuqtainazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni
chiqarishni talab etadi. Tarixni o’rganishga bo’lgan munosabatning turli siyosiy
tuzumlar ta’sirida o’zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona
tahlil qilish va obektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va mas’uliyatli vazifa
qo’yadi. Bunda eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix
fanining nazariy – konseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga
asoslanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarix, tarixiy haqiqat va uni ilmiy jihatdan xolislik asosida o'rganish, ayniqsa uni
yosh avlodga etkazib berish bugungi tarix fani oldida turgan eng dolzarb
masalalardan biridir. - "Modomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan
xalqni engib bo'lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni,
millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish,
yana bir bor qurollantirish zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari
zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo'lmasa, ularning sariq chaqalik ahamiyati
yo'q"- degan so'zlari bilan Prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan
asoslangan va haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo'ydi 1
.
О ’zbekistonning bir necha ming yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi, uning
davlatchilik masalalari, ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi, о ’zbek
xalqining shakllanishi va etnik jarayonlar va boshqa k о ’plab tariximizga taalluqli
jihatlariga oid minglab nodir q о ’lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. Keyingi
ikki asr mobaynida о ’tmish tarixni tadqiq etish borasida k о ’plab tadqiqotlar amalga
oshirilgan.
Mavzuning maqsad va vazifasi Q о ’qon xonligi tarixining mustaqillik davri
tarixshunosligini uning tadqiqot metodologiyalari, ilmiy adabiyotlar va

1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T. 1998. B. 24-25.
2

xonligida savdo munosabatlari” 1
nomli dissertatsiya ishidir. Tadqiqot о ’zbek
xonliklari orasida muhim о ’rin tutgan Q о ’qon xonligining ichki va tashqi savdo
munosabatlaridagi ishtiroki, о ’rni va savdo munosabatlarining xususiyatlari,
iqtisodiy sohaning о ’ziga xos jihatlarini manbalarga va statistik hujjatlarga
asoslangan holda yoritib berilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur
tadqiqotda Q о ’qon xonligining savdo markazlari va iqtisodiy jihatdan muhim
ahamiyatga ega b о ’lgan ayrim viloyatlari va hududlarining xonlik iqtisodiy
hayotidagi о ’rnini k о ’rsatib berilgan. Shuningdek, muallif tomonidan Q о ’qon
xonligi siyosiy tarixini t о ’rt bosqichga b о ’lib о ’rganishning tavsiya etilganligi va
bu jarayonlarning iqtisodiy hamda siyosiy jarayonlar bilan bog’liqligi xususida
ayrim fikrlarning berilishi ham ishning yutug’idir.
Dissertatsiyaning keyingi qismlarida xonlikdagi savdo munosabatlari va pul
muomalasiga oid juda muhim ma’lumotlar keltirilgan b о ’lib, iqtisodiy
munosabatlarda amalda q о ’llanilgan ayirboshlash vositalari, xususan tangalarning
turlari, ularning turli darajadagi og’irlik о ’lchovlari va qiymatlari, pul zarb etish
jarayoni va uning turli о ’ziga xos amaliyotlari haqida manbalarga asoslanilgan
ma’lumotlar keltirib о ’tilgan. Shuningdek, ayrim tovarlarning tarixiy nomlari ham
(masalan atlas - jiba arqoq) tilga olingan. Har bir qism s о ’nggida keltirib о ’tilgan
ma’lumotlar yuzasidan umumiy xulosalar va taxliliy ma’lumotlar berib о ’tilgan va
bu shubhasiz dissertantning masalaga ilmiy-tahliliy jihatdan jiddiy
yondashganligini k о ’rsatib beradi.
Bu tadqiqot ishida Q о ’qon xonligining q о ’shni mamlakatlar bilan tashqi savdo
munosabatlaridagi о ’rni, savdo y о ’llari va ularning muhim y о ’nalishlari, turli
savdo y о ’nalishlari b о ’yicha bozorlarga keltirilgan va olib ketilgan tovarlar va
ularning turlari, miqdorlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltirib о ’tilgan.

Shuningdek, xonlikning tashqi savdo munosabatlarida yaqin q о ’shnilari – Buxoro
amirligi hamda Xiva xonligi bilan olib borgan savdo-iqtisodiy aloqalari haqida
1 Қўлдошев Ш. «Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги сиеnсий, иқтисодий ва маданий алоқалар
(XVIII-XIX асрнинг ўрталари)” Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 2010.
26

Q о ’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarning ikkinchi asosiy
davrni sovet davri tarixshunosligi tashkil qiladi. Bu davrda ilmiy tadqiqotlarni
amalga oshirgan K.Usenbayev, S.Sagatov, S.T.Tileuqulov, L.D.Dergachyova,
R.Beknazarov, A.X.Xasanov, X.SH.Inoyatova, N.Xalfin, R.Nabiyev 1
,
H.Z.Ziyoyev, H.Bobobekov, O.B о ’riyev va A. О ’rinboyev 2
hamda boshqalarning
ilmiy tadqiqotlarida Rossiya imperiyasi tomonidan о ’zbek xonliklarining bosib
olinishi voqealari ancha batafsil, manbalar hamda arxiv hujjatlari asosida yoritib
berilgan b о ’lsada, kommunistik mafkura tazyiqi va senzurasi ta’sirida masalaning
asl mohiyatini ochib berishda t о ’sqinlikka uchradilar. Mustaqillik yillarida
H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, SH.H.Vohidov, G.Ahmadjonov,
N.A.Abduraximova va boshqalar tomonidan Q о ’qon xonligi va Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligi tarixiga bag’ishlangan bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari amalga
oshirildi va asarlar yaratildi. H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, SH.H.Vohidov,
G.Ahmadjonov, N.A.Abduraximova, G.Rustamova, J.H.Ismoilova, Z.Ilhomov,
V.Ishquvvatov, S.Tillaboyev, SH.Maxmudovlar ham aynan shu davr yuzasidan
ilmiy tadqiqotlarini amalga oshirdilar. Shuningdek bu davr tarixchilarining,
xususan B.M.Babadjanov 3
, S.D.Boltaboyev 4
, SH.X.Voxidov 5
, U.A.Sultonov 6
,
SH.T.Q о ’ldoshev 7
, T.D.Xudoyqulov 8
, G.S.Isaboyeva 9
kabi tadqiqotchilarning
ilmiy tadqiqotlarida xonlik tarixining turli sohalari alohida tadqiqot obyekti sifatida
tadqiq etilgan.
1 Урунбаев А. Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства // Известия АН УзССР. Серия
общественных наук.–1957. -№3. -С.33-38.
2 Hабиев Р. Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство Худоеnрхана). –Т.: Фан, 1973.
3 Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент: 2010.
4 Болтабоев С.Д. XIX асрнииг 2-ярми - XX аср бошларида Туркистон ўлкасида вақф мулклари. Тарих фан.
номз. дисс - Тошкент, 1995.
5 Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих
фанлари д-ри илм. 1998. - 240 б
6 Султонов У.А. Муҳаммад Солиххўжа ва унинг "Тарихи жадидайи Тошканд асари" мухим тарихий манба
сифатида. Тарих фан номз ...дисс. - Тошкент: 2007.
7 Қўлдошев Ш.Т. Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги си
еnсий. иқтисодий ва маданий алоқалар
(ХУШ-ХIХ асрнииг ўрталари): Тарих фан. номз. ...дисс - Тошкент: УзР ФА ТИ, 2009.
8 Худойкулов Т.Д. XIX асрда Қўқон хонлигининг ижтимоий-си
еnсий, иқтисодий ва маданий ҳа еnти:Тарих
фан. номз. ...дисс. - Тошкент: Уз МУ, 2009. - 172 б.
9 Исабоева Г.С. XIX аcрда Қўқон хонлигида маданий ҳа
еnт: Тарих фан. номз. ...дисс. автореф. - Тошкент: Уз
МУ. 2010. - 26 б.
4

ichiga olish bilan birga xonlikning ichki siyosati va xonlik boshqaruvida alohida
о ’rin tutgan tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlar о ’rin olgan. Yana shuni
alohida ta’kidlab о ’tish joizki, V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, A.Zimin О ’rta
Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini mahalliy tarixchilar
tomonidan yozilgan asarlarni, ularda bu masalaga bildirilgan munosabatlarini
о ’rganib, xolis yondashilgandagina obyektiv baho berish mumkinligini alohida
ta’kidlab о ’tganlar 3
. Shu jihatlari bilan bu olimlar tomonidan

yozilgan bir qancha asarlar о’zining ma lum darajada obyektivliligi bilan ajralib‟
turadi, bunda ular mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlarni bevosita
о’rganib va tahlil etib, masalaga oydinlik kiritishga harakat qilganlar. Qо’qon
xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarning ikkinchi asosiy davrni
sovet davri tarixshunosligi tashkil qiladi. Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan
XX asrning 40-50 - yillarigacha bо’lgan vaqt mobaynida sobiq ittifoqqa
birlashtirilgan mamlakatlarda fanning barcha sohalarida sotsialistik tuzum va
kommunistik mafkura ta’siri kuchayib bordi.
Tarix fani sohasida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlar kommunistik mafkura
tamoyillari asosida yо’naltirilgan bо’lib, ularda partiyaviy-siyosiy ta’sir va bosim
ostida sovet ijtimoiy fanlari sohasiga xos bо’lgan metodologik noxolisliklar
ustunlik qiladi. Bu davr mobaynida fan sohasida birmuncha yuutuqlar qо’lga
kiritilgan bо’lsada, XX asrning 50-yillariga kelib sobiq Sovet Ittifoqi markazining
milliy masalalar borasidagi siyosatining kuchayishi, xususan «yagona sovet
xalqini» shakllantirish borasidagi mafkuraviy siyosati fan sohasiga, jumladan tarix
fani sohasiga ham katta ta’sir о’tkazdi. О’rta Osiyo davlatlari tarixining milliy
xususiyatlarini chuqur о’rganish va ommalashtirish cheklab qо’yildi. Ayniqsa, chor
Rossiyasining О’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va mustamlakaga aylantirishi
masalasida obyektivlik jihatlari kamaydi.
2 Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. -Т.: Тип С.И.Лахтина, 1889. B.27.
3
Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари. 2007. B.20.
9

Yaponiyaning Tokio universiteti (X.Komatsu) va О ’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti (B.M.Bobojonov, SH.X.Vohidov)
hamkorligida Yaponiyada chop etilgan «Tuhfa-yi Taib» asarida mualliflar
manbalarga asoslangan holda Q о ’qon xonligining chor Rossiyasiga qarshi
kurashlari hamda xonlikning ichki siyosati masalalari bir qator ma’lumotlarni
keltiradilar.
Bu davrda yaratilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar qatorida
Z.Ilhomovning Q о ’qon xonligi tarixini davrlashtirish va tarixshunoslik
masalalariga bag’ishlangan “Q о ’qon xonligi tarixshunosligining ayrim masalalari
(tahlil va mulohazalar)” 1
nomli risolasi xonlik tarixini davrlashtirish va
tarixshunoslik masalalarining bir qator jihatlarini yoritib berganligi bilan e’tiborga
loyiq. Risolada xonlik tarixini davrlashtirishning an naviy davrlashtirilishi va bu‟
davrlashtirish tarkibidagi kichik davrlar va ularning bir-biridan farqlanuvchi bir
qator nazariy-

metodologik jihatlarini kо’rsatib о’tgan.
Yuqoridagilardan kо’rinadiki, keltirib о’tilgan asarlarda mualliflar Qо’qon xonligi
tarixini yoritishda turli nuqtai-nazarlardan yondashib, bir qator ilmiy tadqiqotlarni
amalga oshirganlar, aynan mana shu holat xonlik tarixining keyingi yillarda chuqur
va ilmiy jihatdan yangi va obyektiv yondashuvlar asosida, ilmiylik, tarixiy xolislik
nuqtai-nazaridan о’rganish borasida tarixchilar e’tiborini о’ziga tortib kelmoqda va
bu sohada tarixiylik jihatdan ilmiy qarashlar asosida obyektiv xulosalarga
asoslanilgan fikrlar kо’payib bormoqda. Bunday tadqiqotlar xonlik tarixining
mukammal darajada о’rganilishiga katta hissa bо’lib qо’shilmoqda.

1 Илҳомов З.А. “Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари (таҳлил ва мулоҳазалар)”. Т. 2007.
16

Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraph, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I – BOB. Q о ’qon xonligi siyosiy tarixi va manbashunosligining tadqiqotlarda.
1.1 Qo’qon xonligiga oid manbalarni o’rganilishi
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о ’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli
davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga
turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan
chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng t о ’g’ri
xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim
vazifalardan sanaladi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning
“Tarixiy xotirasiz kelajak y о ’q” nomli asarida tarixchilarimiz oldiga bir qator ilmiy
nazariy va amaliy dolzarb muammolarni tadqiq etish vazifasini q о ’yilib,
О ’zbekistonda о ’troq madaniyatning vujudga kelishi va rivojlanishi, о ’zbek
xalqining kelib chiqishi tarixi va shakllanish bosqichlarini tarixiy manbalar asosida
ilmiy konseptual tadqiq etish, о ’zbek davlatchiligining k о ’p asrlik tarixi va
shakllanishining tarixiy bosqichlarini tadqiq etish va ayniqsa tarix ilmini
zamonaviy talablar darajasida rivojlantirish masalalari alohida k о ’rsatib о ’tildi.
“Modomiki, о ’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib
b о ’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana
shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”.
Tarix fani tadqiqotlarida tadqiqot obyektining t о ’g’ri tanlanishi va tadqiqotchi
tomonidan tadqiqotning eng maqbul va samarali usullarining q о ’llay olinishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganish XIX asrning
5

gullabyashnashi. 1800 - 1820. Turk - Eron madaniy hamkorligi" dissertatsiyasi,
Riler Patron Poetning "Turk tadqiqotlari xalqaro jurnali"da nashr etilgan "Q о ’qon
xonligining gullab-yashnashida Umarxon. 1800-1820" nomli maqolalarini
k о ’rsatib о ’tadi. Tadqiqotchi O.Masaliyevaning k о ’rsatib о ’tishicha, xorij
tarixshunosligida

XX asr о ’rtalari yoki oxirlarida Q о ’qon xonligi masalalariga berilgan baxo XX asr
dastlabki yillarida bildirilgan fikrlardan unchalik keskin farqlanmaydi. Tadqiqotchi
bu davrdada horijda yaratilgan ilmiy tadqiqotlarni tahlil qilar ekan, AQSH va
Angliyada XX asrda nashr etilgan Q о ’qon xonligi tarixi taxliliga bag’ishlangan
asarlarni tadqiqotiga alohida urg’u berib, ulardagi Q о ’qon xonligi tarixining
alohida sohalarining yoritilganligiga e’tibor qaratadi va shunday asarlar qatorida
M.Xoldsvortning "Turkiston XIX asrda" kitobining tahlilini keltiradi.
Mazkur tadqiqotda k о ’rsatib о ’tilishcha, M.Xoldsvortning "Turkiston XIX asrda"
kitobini XX asr 50-yillari ikkinchi yarmiga kelib, Q о ’qon xonligi haqida nisbatan
batafsilroq ma’lumot beruvchi asarlardan biri sifatida e’tirof etish mumkin b о ’lib,
Meri Xoldsvort qalamiga mansub quyidagi jumlani keltirib о ’tadi: - “Q о ’qon
xonligi 1798 yildan 1876 yilgacha ming sulolasi xonlari q о ’l ostida b о ’lgan
Farg„ona vodiysida mavjud b о ’lgan edi. U Marg’ilon, Q о ’qon va Namangan
viloyatlarini о ’z ichiga olgan edi” 1
. Tadqiqotchi xorij tarixshunosligida Q о ’qon
xonligining tashkil topganligi sanasining turlicha talqin qilinganligini k о ’rsatib
о ’tadi va bu borada bir qator xorijiy tarixchilar asarlarining tahlilini keltirib о ’tadi.
Shunday tadqiqotchilardan biri sifatida Mansning fikrlarini keltirib о ’tadi va uning
ma’lumotlariga k о ’ra Q о ’qon xonligi 1798 yilda Buxorodan mustaqilikka erishib,
shu yili chingiziy va temuriy shajarasidan kelib chiqqan ming urug„i hukmronligigi
о ’tganligini k о ’rsatiladi. Yana bu muallifning k о ’rsatishicha, Q о ’qon xonligi
Pomirgacha, Toshkentgacha, Sirdaryo va Tyanshangacha b о ’lgan hududlarni о ’z
tarkibiga kiritganligini k о ’rsatib о ’tadi. O.Masaliyevaning fikricha, Mans bu
1 Holdsworth М . Turkestan in the nineteenth century. - Oxford. - P. 80.
31

Mustaqillik davrida yaratilib, Q о ’qon xonligi tarixini turli jabhalarini о ’zida
mujassam etgan yirik asar – bu B.M.Bobojonovning “Q о ’qon xonligi: hokimiyat,
siyosat, din” nomli monografiyasidir. Ushbu asarning mavjud adabiyotlardan farqli
tomoni shundaki, muallif Q о ’qon xonligining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tarixini
islom dini ta’limlari va y о ’l-y о ’riqlari bilan bog’liq holda tadqiq etadi. Asar
Q о ’qon xonligi tarixiga oid manbalar va adabiyotning batafsil tahlilidan
boshlanadi. Muallif xonlik tarixiga oid adabiyotlarning ijobiy tomonlarini ta’kidlab
о ’tgan holda, ularning aksariyati, xususan sovet davri adabiyotlari, jiddiy nuqson
va kamchiliklardan holi emasligini qayd etadi.
Monografiyada ilk bora Q о ’qon xonligining siyosiy tarixi batafsil bayon etilib,
Minglar davlatining shakllanishi va faoliyatida islomiy omillar ta’siri k о ’rsatib
beriladi. Muallif Minglar sulolasi hokimiyatini “legitimlashtirish”, ya’ni
qonuniylashtirilishi masalasiga e’tibor qaratadi. Asarning keyingi boblarida xonlar
о ’z hokimiyati, ichki va tashqi urushlar, axloq va odob kabi hodisalarni qay tazda
diniy-islomiy qoida va normalar bilan uyg’unlashtirib borganliklarini q о ’qonlik
tarixnavislar asarlaridan olingan k о ’p sonli faktik materiallar asosida tadqiq etadi.
Umuman olganda, B.M.Bobojonovning mazkur monografiyasi Q о ’qon xonligi
tarixshunosligida ham mavzu jihatidan, ham tadqiqot usullari jihatidan alohida
ajralib turadi. Bu asar Q о ’qon xonligi tarixini chuqur idrok etish y о ’lida q о ’yilgan
muhim qadam, deb hisoblash mumkin.
Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi tarixining turli qirralari qator
dissertatsiyalarda о ’z aksini topdi. Z.A.Ilhomov tomonidan Q о ’qon xonligining
XIX asr 50-60 yillaridagi siyosiy tarixi, xususan, xonlikning chor Rossiyasiga
qarshi kurashlarining tarixi yoritilgan va unda shuningdek Q о ’qon xonligi
sarkardasi Aliquli Amirlashkar va uning xonlik siyosiy tarixida tutgan о ’rni yoritib
berilishi bilan birga, xonlikning tashqi davlatlar bilan diplomatik aloqalari tarixi,
xonlikda amalga oshirilgan harbiy va davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlar
jarayonlari yoritib berilgan 1
.
1 Илҳомов З. Амирлашкар жангномаси. // Материалы республиканской научной конференции “Тарихий
манбашунослик муаммолари” ЎзМУ, 25 апреля 2003г.
23

tadqiqotlarning xususiyatlari va fanning rivojlanishiga qay darajada hissa
qо’shganligini tahlil etish va aniqlashtirish, ulardagi tajribalardan kelib chiqqan
holda bugungi tarix fanining о’rganilishi, uning tarixshunosligi sohasidagi
masalalarni tahlil etish va tavsiyalar berishdan iborat. Vazifalari esa quyidagicha
- Qо’qon xonligi siyosiy tarixi va manbashunosligining tadqiqotlarda
o’rganilishi;
- Qo’qon xonligiga oid manbalarni tahlil qilish;
- Qo’qon xonligi tarixnavisligini o’rgangan olimlarning tadqiqotlarini tahlil
qilish;
- Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi tarixiy asarlarni tarixchi olimlar
tomonidan o’rganilishi;
- Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda tarixiy asarlar muhim manba sifatida
yoritib berish;
- Xorij tarixchilar tomonidan xonlik tarixiga oid asarlarni o’rganilishini yoritib
berishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Q о ’qon xonligi tarixi b о ’yicha yaratilgan
asarlar va ilmiy tadqiqotlarning salohiyati juda katta. О ’tgan bir yarim asr
mobaynida xonlik tarixini о ’rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim
vaqtlarda tarixiy jarayonlar va voqelikni obyektiv baholamaslik holatlariga y о ’l
q о ’yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday munosabat ushbu holni tarixshunoslik
nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab etadi. Shundan kelib chiqqan holda
mavzuning о ’rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning y о ’nalishi, davr va boshqa
xususiyatlariga k о ’ra bir necha guruhga b о ’lib k о ’rib chiqish talab etiladi. Birinchi
asosiy davrga XIX asr 30-yillaridan XX asrning dastlabki о ’n yilliklarigacha, ya’ni
F.Nazarov, N.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernov, M.N.Galkin, A.Maksheyev
hamda A.Nurekin kabilar tomonidan Turkistonning mustamlaka davrida yaratilgan
asarlarni kiritish mumkin.
3

9. Худойкулов Т.Д. XIX асрда Қўқон хонлигининг ижтимоий-сиеnсий,
иқтисодий ва маданий ҳа
еnти:Тарих фан. номз. ...дисс. - Тошкент: Уз
МУ, 2009. - 172 б.
10. Исабоева Г.С. XIX аcрда Қўқон хонлигида маданий ҳа
еnт: Тарих фан.
номз. ...дисс. автореф. - Тошкент: Уз МУ. 2010. - 26 б.
11. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии. – Т.: Фан,
1995. – C. 137.
12. Терентьев М.А. История завоевании Средней Азии. – СПб., 1906.
13. Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари. 2007.
14. Toshtemirova. A. S, Ahmadjanov. D.B – Markaziy osiyo xonliklar
tarixshunosligi. T. “Zebo-print”. 2022.
15. Юсупов Ш. Хуфия қатламлар. -Т.: Маънавият, 1999.
16. Илҳомов З. Амирлашкар жангномаси. // Материалы республиканской
научной конференции “Тарихий манбашунослик муаммолари” ЎзМУ,
25 апреля 2003г.
17. Бесембиев Т.К. «Тарих-и Шохрухи» как исторический источник.
АлмаАта. «Наука», 1987. – C 200; «Тарих–и Шохрухи» о Восточном
Туркестане // Из истории Средней Азии и Восточного Туркестана в ХV
– ХIХ вв. –Т., 1987.
18. The empire of the steppes. A history of Central Asia. By Rene Qrousset. -
Rutgers University press,1970.
19. Holdsworth М . Turkestan in the nineteenth century. - Oxford.
40

V.Ishquvvatov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda esa xonlikning XIX asr
birinchi yarmida amalga oshirgan diplomatik aloqalari tarixining tarixshunoslik
masalalari yoritib berilgan. Mazkur tajqiqotda xonlikning siyosiy tarixiy
jarayonlarini о ’qish bilan bir qatorda xonlik tomonidan Rossiya imperiyasiga va
о ’z navbatida imperiya tomonidan Q о ’qon xonligiga yuborilgan bir qator elchilar,
ularning faoliyati, amalga oshirgan ishlari, elchiliklar haqidagi yozib qoldirgan
xotiralari va ularning manbaviy jihatlari haqida ham bir qator qimmatli
ma’lumotlarni о ’qish mumkin. S.Tillaboyev tomonidan amalga oshirilgan
tadqiqotning bir qismi ham Q о ’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan b о ’lib, unda
xonlikning boshqaruvigna oid bir qator ma’lumotlar keltirib о ’tilgan.
Shunday xususiyatlarni о ’zida k о ’rsatib bera olgan va mazmun jihatdan ancha
mukammal b о ’lgan tadqiqotlardan biri SH.Q о ’ldoshev tomonidan amalga
oshirilgan «Q о ’qon xonligi va Sharqiy Turkiston о ’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va
madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning о ’rtalari)” mavzusidagi tadqiqotdir. О ’zbek
davlatchiligi tarixida muhim о ’rinlardan birini egallagan Q о ’qon xonligi va uning
tashqi siyosati hamda diplomatik aloqalari tarixini yoritib berishga bag’ishlangan
mazkur tadqiqot ishida juda k о ’plab yangi ma’lumotlar keltirilgan va turli tillarda
yozib qoldirilgan manbalar ishga jalb etilgan. Buni tadqiqotchining eng katta
yutuqlaridan biri sifatida e’tirof etib о ’tish о ’rinlidir. Tadqiqotning kirish qismida
mavzuning dolzarbligi k о ’rsatib berilgan va bunda Sharqiy Turkistonning tarixiy
jarayonlardagi о ’zbek xonliklari bilan aloqalari, xususan Q о ’qon xonligi bilan
savdo, iqtisodiy va siyosiy, madaniy sohalardagi aloqalari tarixini manbalar
asosida yoritib berish va ilmiy jihatdan tahlil etilishiga alohida e’tibor qaratilgan.
Shuningdek, bu qismda ishning nazariy metodologik asoslari, о ’rganilishi darajasi

va tarixshunoslik masalalari, tadqiqot chegaralari hamda ishning ilmiy yangiliklari
va amaliy ahamiyati k о ’rsatib berilgan.
SH.Q о ’ldoshevning bu tadqiqot ishida Markaziy Osiyoda kechgan ijtimoiy siyosiy
jarayonlar va ularda Sharqiy Turkiston xalqlari hamda Q о ’qon xonligining ma’lum
24

ham batafsil yoritib berilgan. Shu о„rinda ta’kidlab о’tish kerakki, Muhammad
Niyoz Xо’qandiyning “Tarixi shoxruhiy” asari Qо’qon xonligi tarixiga bag’ishlab
yozilgan dastlabki mukammal asarlardan biri bо’lib, xonlikning XIX asr
о’rtalarigacha bо’lgan davri tarixini yoritib bergan muhim manbalardan biri
sanaladi 1
. Bu asarning bir necha marta tadqiqot obyekti b о ’lganligi ham fikrimizni
tasdiqlaydi. «Tarixiy Shoxruxiy» asari XIX asr oxirlaridayoq tarixchilar tomonidan
tadqiqot obyekti sifatida о ’rganila boshlangan asarlardan biri sanaladi. Rus
tarixchisi N.N.Pantusov 1876 yildayoq asarning rus tilidagi tarjimalarini

nashr qildira boshlagan b о ’lsa, 1885 yilda uning t о „liq nusxasini rus tilidagi
tarjima va izohlar bilan nashr qildirdi. Shuningdek, T.K.Beysembiyev ham «Tarixi
Shoxruxiy» 2
asarini chuqur о ’rganib, unda yozilgan ma’lumotlar asosida Q о ’qon
xonligi va Sharqiy Turkiston tarixiga oid bir qator masalalarni tadqiq etgan.
O.Masaliyevaning tadqiqotidan о ’rin olgan horijlik tarixchilar asarlaridan yana biri
ingliz tarixshunosligida fransuz muallifi Kraussetning inglizchaga о ’girilgan
"Dasht imperiyasi. О ’rta Osiyo tarixi" asaridir. Bu kitob keyinchalik bir qator
ingliz tarixchilar tadqiqotlari uchun manba b о ’lib xizmat qilganligi tadqiqotda
ta’kidlab о ’tiladi. Tadqiqotda k о ’rsatib о ’tilishicha, Q о ’qon xonligi tashkil etilishi
masalasini Krausset – “Farg’ona shayboniylar xukmdorligi davrida Movarounnahr
xonligining bir qismi sifatida shakllandi, ammo keyinroq bu birlashish faqat
nomigagina b о ’lib qoldi... 1710 yillar atrofida Abulfayzning avlodidan b о ’lgan
Shoxrux deb nomlangan shayboniy x о ’jalar ustidan g’olib kelib Farg’onada
poytaxti Q о ’qon b о ’lgan mustaqil о ’zbek xonligini tashkil etishda muvaffaqiyatga
erishdi”, - deb k о ’rsatganligini keltiradi.
Yuqoridagi ma’lumotlar tahlilidan k о ’rinadiki, Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganish
nafaqat yurtimiz tarixchilarining, balki bir qator horijlik tarixchilarning ham
1 Бесембиев Т.К. «Тарих-и Шохрухи» как исторический источник. Алма-Ата. «Наука», 1987. – C 200;
«Тарих– и Шохрухи» о Восточном Туркестане // Из истории Средней Азии и Восточного Туркестана в ХV –
ХIХ вв. – Т., 1987. – С. 162-174.
2 Бесембиев Т.К. «Тарих-и Шохрухи» как исторический источник. Алма-Ата. «Наука», 1987. – C 200;
«Тарих– и Шохрухи» о Восточном Туркестане // Из истории Средней Азии и Восточного Туркестана в ХV –
ХIХ вв. – Т., 1987. – С. 174.
34

H.N.Bobobekov о ’zining bu ilmiy qarashlarini « Народные движения в
Кокандском ханстве и их социально - экономические предпосылки » nomli
monografiyasida ham davom ettirdi 1
. Ushbu olimlarning bu yillarda yaratgan ilmiy
xulosalari haqli ravishda shu vaqtgacha О ’zbekiston tarixiga nisbatan hukm surgan
mafkuraviy tazyiqni r о ’yi-rost ochib tashladi va tarixni obyektiv va xolislik nuqtai
nazaridan о ’rganishga b о ’lgan munosabatning yuzaga kelishiga turtki b о ’ldi.
Q о ’qon xonligi tarixi tarixshunosligining uchinchi asosiy davrini О ’zbekiston
mustaqilligining q о ’lga kiritilishi va mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy asarlarni
va tadqiqotlar tashkil etadi. Mustaqillik yillarida H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov,
SH.H.Vohidov, G’.Ahmadjonov, N.A.Abduraximova va boshqalar tomonidan
Q о ’qon xonligi va Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi tarixiga bag’ishlangan bir

qancha ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirildi va asarlar yaratildi.
H.Z.Ziyoyevning «Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash»
asari keyingi yillarda nashr etilgan ishlar orasida о ’zining mukammalligi bilan
alohida о ’rin tutadi. Asarda Q о ’qon xonligi tarixining ayrim jihatlarini yoritish
bilan birga Rossiya imperiyasining О ’rta Osiyo xonliklariga harbiy yurishlari,
mustamlakachilikning о ’rnatilishi va uning mohiyati, milliy istiqlol uchun
kurashgan vatanparvarlar faoliyatiga ham keng о ’rin ajratadi. H.N.Bobobekov о ’z
ilmiy tadqiqot ishlarida XIX asr ikkinchi yarmida Q о ’qon xonligida yuz bergan
milliy ozodlik harakatlari va ularning sabablari va natijalarini yoritishga katta
ahamiyat bergan.
SH.H.Vohidov о ’z ilmiy tadqiqot ishida Q о ’qon xonligi tarixshunoslik
maktabining shakllanishi va xususiyatlari hamda manbalar tahliliga boshqa
tadqiqotchilarga nisbatan kengroq t о ’xtalib о ’tadi. G’.Ahmadjonovning
« Российская империя в Сентралной Азии » nomli monografiyasi chor
Rossiyasining О ’rta Osiyo xonliklarini mustamlakaga aylantirishi va imperiyaning
Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati tarixining tarixshunosligiga
1 Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально – экономические и
политические предпосилки (XVIII – XIX вв). Дисс … д-ра ист. наук. - Т. - 1991. 302 с
14

о ’rtalaridan boshlab bugungi kungacha tarixchilar e’tiborini о ’ziga jalb qilib
kelmoqda. Xonlik tarixini о ’rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim
vaqtlarda tarixiy jarayonlar va voqelikni obyektiv baholamaslik holatlariga y о ’l
q о ’yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday munosabat ushbu holni tarixshunoslik
nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab etadi. Shundan kelib chiqqan holda
mavzuning о ’rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning y о ’nalishi, davr va boshqa
xususiyatlariga k о ’ra bir necha guruhga b о ’lib k о ’rib chiqish talab etiladi. Birinchi
asosiy davrga XIX asr 30-yillaridan XX asrning dastlabki о ’n yilliklarigacha, ya’ni
Turkistonning mustamlaka davrida yaratilgan asarlarni kiritish mumkin. Bunda
ayniqsa rus sharqshunoslarining mehnati salmoqli о ’rin egallaydi. Rus
sharqshunoslari tomonidan Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganish XIX asrning
о ’rtalaridan boshlandi. Bungacha xonlik ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti haqida
asosan chor armiyasi harbiylari va elchilik aloqalari orqali, turli y о ’llar bilan
olingan ma’lumotlar umumiy ma’lumotlar tarzida t о ’plangan.
XIX asrning о ’rtalarida va ayniqsa ikkinchi yarmida yaratilgan tarix asarlarida,
esdaliklarda, tavsifnoma va josuslik xizmati hisobotnomalarida xonlikning asosan
s о ’nggi davr tarixi yoritib berilgan. Shundan kelib chiqib, bu davr
tarixshunosligining о ’zini ikki qismga ajratish mumkin. Birinchi qismida, ya’ni
XIX asrning 50-60 - yillarigacha yaratilgan asarlar Rossiya imperiyasining о ’zbek
xonliklarini bosib olish maqsadidagi harbiy bosqinchiligini amalga oshirish vaqtida
foydalanish uchun yig„ilgan ma’lumotlar b о ’lsada, xonlikning shu davrgacha
b о ’lgan umumiy ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlarni bugungi kungacha yetib
kelishini ta’minladi. Bunday asarlar qatoriga F.Nazarov, N.I.Potanin,
V.V.Velyaminov-Zernov, M.N.Galkin, A.Maksheyev hamda A.Nurekin
kabilarning asarlarini va maqolalarini kiritish mumkin 1
. Bu mualliflar asarlaridagi
1 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. С.-Пб., -1821; Также: Записки о
некоторых народах и землях Средней части Азии. - М.: Наука, 1968. - 76 с. / Записки о Кокандском ханстве
хорунжего Потанина (1829-1830 гг.) // Туркестанский сборник. - Т.389; // Военный журнал. С.-Пб. 1831. №
45. –С.35. / Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммед-Али до
Худаярхана. -С.-Пб.: 1856. -С.327-371; Сведения о Кокандском ханстве // Вестник Русского
Географического общества. –С.-Пб. 1856. Т. 18. -С.108-151. / 4 Галкин М.Н. Краткая записка об
исторических правах России на кокандские города Туркестан и Ташкент // Русский вестник. 1856. №5.
Туркестанский сборник. Т.6. / 4 Галкин М.Н. Краткая записка об исторических правах России на кокандские
6

amalga oshirish orqali о ’rganib chiqilishi natijasida quyidagi xulosalar yuzaga
keldi: Birinchidan, tadqiqotning ilmiy farazi sifatida q о ’yilgan Q о ’qon xonligi
siyosiy tarixining asosiy masalalarini s о ’nggi yillarda chop etilgan ilmiy
tadqiqotlar asosida umumiy tavsifini keltirib о ’tish va bunda asosiy e’tibor
xonlikning tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha
b о ’lgan davr mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va
tashqi siyosiy darayonlardagi ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar bilan о ’zaro siyosiy
munosabatlarining asosiy xususiyatlarini yoritib berish vazifasidan chiqqan holda
quyidagilarni k о ’rsatib о ’tish mumkin:
- XX asrning s о ’nggi о ’n yilligi va XXI asrning dastlabki о ’n yilligi
mobaynida Q о ’qon xonligi tarixiga oid о ’nlab ilmiy tadqiqot amalga oshirilgan,
yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan. Amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida xonlikning tashkil topishi
jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha b о ’lgan davr mobaynidagi
siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi siyosiy jarayonlardagi
ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar bilan о ’zaro siyosiy munosabatlarining asosiy
xususiyatlarini k о ’rish mumkin.
Adabiyotlar tahlili shuni k о ’rsatadiki, asosiy tadqiqotlar Q о ’qon xonligining
siyosiy tarixi masalalariga bag’ishlangan, xonlikning tarixshunosligi masalalariga
bag’ishlangan ishlar esa umumiy tadqiqotlarning unchalik katta qismini tashkil
qilmaydi.
IQ о ’qon xonligi tarixshunosligining davrlashtirilishi masalalari, mustaqillik
yillarida Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining о ’rganilishi va tarixshunoslikning
rivojlanishi masalalarining tadqiq etilishi ilmiy tadqiqot ishida k о ’zlangan eng
asosiy vazifalardan biri sifatida belgilanib, bunda tadqiqot jarayonida xonlik
siyosiy tarixi tarixshunosligining eng muhim jihatlari tahlili etish, mustaqillik
yilarida chop etilgan ilmiy adabiyotlar, t о ’plamlar, ilmiy tadqiqot ishlari va
ularning natijalari, xulosalarining tahlilini amalga oshirish natijasida quyidagilarni
k о ’rsatib о ’tish mumkin. О ’zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida
37

SH.H.Vohidov tomonidan Muhammad Yunus Toibning “Tarixi Aliquli
amirlashkar”, Muhammad Hakimxon t о ’raning “Muntaxab at-tavorix” asarlari
nashr etildi 1
. Shuni ham qayd etish lozimki, Q о ’qon tarixnavislik maktabida
yaratilgan asarlar nafaqat О ’zbekistonda, balki xorijiy mamlakatlarda ham
о ’rganilib, nashr etila boshlandi. Jumladan, 1991 yilda Tohir X о ’jandiyning
“G’aroyibi sipoh” asari Tojikiston Respublikasining X о ’jand shahrida nashr etildi.
О ’zbek va yapon olimlarining hamkorligi tufayli 2002 yilda Muhammad
Yunusx о ’ja Toibning “Tuhfai Toib” asari chop etildi 2
. Muhammad Hakimxon
t о ’raning “Muntaxab attavorix” asari fors-tojik tilida arab imlosida Tokioda
bosmadan chiqdi. Ushbu nashr asarning oldingi nashrlaridan о ’zining
mukammalligi va bir necha q о ’lyozma nusxalarning qiyosiy tahlili asosida
yaratilganligi bilan ajralib turadi.
Q о ’qon xonligi manbashunosligi b о ’yicha taniqli mutaxassis, qozog’istonlik olim
T.K.Beysembiyev esa “Tarixi Aliquli amirlashkar” 2
asarining inglizcha tarjimasi
va unga ilova qilingan matnini Londonda nashr ettirdi. Q о ’qon xonligi tarixiga oid
yozma manbalarning tarjima va nashr etilishi tarixiy tadqiqotlar bazasini
kengaytirishga xizmat qildi hamda ilmiy izlanishlarni jonlantirishga turtki b о ’ldi.
О ’zbekiston mustaqillikka erishgandan s о ’ng Q о ’qon xonligi tarixini retrospektiv

tarzda yoritib bergan dastlabki asar – bu “ О ’zbekiston tarixi”ning uchinchi jildidir.
Ushbu kitobning “Q о ’qon xonligi” deb atalgan qismida xonlikning tashkil topishi,
hududi, aholisi, x о ’jalik hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Ammo ushbu
nashrda sovet tarixshunosligiga xos b о ’lgan ayrim jihatlar k о ’zga tashlanadi.
Q о ’qon xonligi “tipik feodal davlat” b о ’lganligi haqidagi da’volar, xonlik
tarixining ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai-nazarlariga k о ’proq urg’u berilishi shular
jumlasidandir. Milliy istiqlol davrida taniqli olim H.N.Bobobekov Q о ’qon xonligi
1 Кавахара Я. Мухаммад Хакимхоннннг "Мунтахаб ат таворих'" асари тарихий манба сифатида // Тарихий
манбашуносликнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Т., 2001. 2
Муҳаммад Йунус Хаджа б. Муҳаммад Амин-Хаджа. Туҳфа - йи Таиб // Islamic Area Studies Project Central
Asian research Series – Ташкент - Токио . 2002
2 Илҳомов З. Амирлашкар жангномаси. // Материалы республиканской научной конференции “Тарихий
манбашунослик муаммолари” ЎзМУ, 25 апреля 2003г.
21

Xulosa
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о ’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli
davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga
turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan
chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng t о ’g’ri
xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim
vazifalardan sanaladi.
Tarix fani tadqiqotlarida muhim sohalardan biri hisoblangan tarixshunoslik
tadqiqotlari tadqiq etilayotgan tadqiqot ob’yektining turli davrlarda о ’rganilishi
jarayonlari, tadqiqotchilarning muammoning yechimini ochib berish jarayonida
turli nuqtai-nazarlardan yondashganliklari va ilmiy xulosalar va natijalarning
turlicha talqinlarini bir-biri bilan qiyoslash, taqqoslash va ularning tahliliy tadqiqoti
jarayonida obyektiv xulosalar chiqarish imkoniyatini beroadi. Mazkur tadqiqotda
ham Q о ’qon xonligi siyosiy tarixining asosan XX asr s о ’nggi о ’n yilligi va
bugungi kungacha b о ’lgan davr oralig„ida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va
nashr etilgan ilmiy adabiyotlar hamda e’lon qilingan ilmiy maqolalarning tahlilini
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T. 1998.
2. Урунбаев А. Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства //
Известия АН УзССР. Серия общественных наук.–1957. -№3. -С.33-38.
3. Hабиев Р. Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство
Худоеnрхана). –Т.: Фан, 1973.
4. Бабаджанов. Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия.
Токио-Ташкент: 2010.
5. Болтабоев С.Д. XIX асрнииг 2-ярми - XX аср бошларида Туркистон
ўлкасида вақф мулклари. Тарих фан. номз. дисс - Тошкент, 1995.
6. Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри илм. 1998. - 240
б
7. Султонов У.А. Муҳаммад Солиххўжа ва унинг "Тарихи жадидайи
Тошканд асари" мухим тарихий манба сифатида. Тарих фан
номз ...дисс. - Тошкент: 2007.
8. Қўлдошев Ш.Т. Қўқон хонлиги ва Шарқий Туркистон ўртасидаги
си
еnсий. иқтисодий ва маданий алоқалар (ХУШ-ХIХ асрнииг ўрталари):
Тарих фан. номз. ...дисс - Тошкент: УзР ФА ТИ, 2009.
39

davrida boshlagan xayrli ishini davom ettirib, Q о ’qon xonligi tarixini о ’zida
mujassam etgan mahalliy tarixnavislarning asarlarini о ’rganish va ularni nashr
etish borasida k о ’p xizmatlar qildi. Bunday ishlarning natijasi о ’laroq
SH.H.Vohidov 1998 yilda “XIX-XX asrning boshlarida Q о ’qon xonligida
tarixnavislikning rivojlanishi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.
Ushbu dissertatsiya materiallari asosida 2010 yilda “Q о ’qon xonligida
tarixnavislik” 1
nomli monografiyasini e’lon qildi. SH.H.Vohidovning asarlari
tufayli ilmiy jamoatchilikda XIX–XX asrning boshlarida Farg’onada о ’ziga xos
tarixnavislik maktabi vujudga kelganligi hamda bu maktabga mansub b о ’lgan
muarrixlar asarlarining Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganishda g’oyat muhim о ’rin
tutganligi haqida aniq tasavvurlar shakllandi. Istiqlol yillarida tajribali olimlar bilan
bir qator yosh olimlar ham Q о ’qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarni
tadqiq etish va nashr qilishga о ’z hissalarini q о ’shdilar.
Ulardan biri D.Sangirova 1999 yilda “Muhammad Aziz Marg’iloniyning

“Tarixi Aziziy” asari muhim tarixiy manba” mavzusidagi nomzodlik
dissertatsiyasida ushbu asarning Qо’qon xonligi tarixini о’rganishdagi ahamiyatini
kо’rsatib о’tdi. Jumladan, bu asar Xudoyorxonning oxirgi boshqaruvi davrida
xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, “mahrumi meros” va boshqa yangi
soliqlarning joriy etilishi, Pо’latxon qо’zg’oloni va Farg’onaning chor Rossiyasi
tomonidan bosib olinishi tо’g’risida qimmatli ma’lumotlar berilishi qayd etiladi 2
.
Ayni vaqtda D.Sangirova SH.H.Vohidov bilan hamkorlikda Muhammad Aziz
Marg’iloniy asarining original qismi bо’lgan beshinchi bobini izohlar bilan nashr
etdi.
Muhammad Solih Toshkandiyning “Tarixi jadidayi Toshkand” asarini boshqa
yosh tadqiqotchi – О’.A.Sultonov о’rgandi. О’z izlanishlari yakunida u nomzodlik
dissertatsiyasini himoya qildi hamda “Muhammad Solihxо’ja va uning “Tarixi
1 Ш.Воҳидов. Қўқон хонлигида тарихнавислик. Т.Академнашр, 2010.
2 Муҳаммад Азиз Марғилоний. Тарихи Азизий. Т.Маънавият. 1999.
19

jadidayi Toshkand” asari nomli monografiyasini e’lon qildi” 1
. K о ’rsatib о ’tilgan
manba muallif tomonidan asosan unda Toshkent shahri tarixining yoritilishi nuqtai
nazaridan о ’rganilgan. О ’.A.Sultonov Toshkent shahri topografiyasi, shaharning
mashhur kishilari, aholining mashg’ulotlari kabi masalalarga asosiy e’tiborni
qaratdi. Istiqlol yillarida Q о ’qon xonligi tarixiga oid mahalliy tarixnavislar
asarlarining nashr etilishi ijobiy hodisa b о ’ldi. Dastlab q о ’qonlik tarixnavislarning
eski о ’zbek tilida bitilgan asarlari, jumladan, Ibratning “Farg’ona tarixi”, Mirza
Olim maxdum hojining “Tarixi Turkiston”, Mirza Olim Mushrifning “Ansob
ussalotin va tavorix ul-xavoqin” kitoblari nashr etildi. Ushbu nashrlar keng
kitobxonlar ommasini ajdodlarimizning ma’naviy merosi b о ’lmish bu asarlar bilan
yaqindan tanishtirish jihatidan ahamiyatli edi. Ammo tarixchilar uchun bu
asarlarning batafsil sharh va izohlar bilan boyitilgan ilmiy-tanqidiy nashri zarur
edi. Shu boisdan keyinchalik “Ansob us-salotin” va “Tarixi Turkiston”
SH.H.Vohidova va S.Y о ’ldoshevlar tomonidan qayta nashr etildi.
Tarixning mukammal va atroflicha о ’rganishning eng muhim asoslaridan biri
manbalardir. Manbalar asosida о ’rganilgan tarix о ’zining tarixiyligi, ishonchliligi,

voqelarning bor tafsilotlari bilan yoritib berilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.
Shunday ekan, tarixni о ’rganishda manbalarga tayanish ham eng muhim
omillardan biridir. Bunda nafaqat milliy tarixnavislik maktablarida yaratilgan
ma’lumotlardan va asarlardan, balki mamlakatimiz tarixinining turli jihatlari qayd
etib о ’tilgan horijiy mamlakatlar tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan manbalar
va rasmiy hujjatlarni ham ilmiy jihatdan о ’rganish va ularni ilmiy muomalaga jalb
qilish tariximizni о ’rganishni mazmun jihatdan yanada boyitishi mumkin.
Manbashunos olimlar Q о ’qon tarixnavislik maktabida fors-tojik tilida yozilgan
asarlarni о ’zbekchaga tarjima qilish va nashr etishga e’tibor qaratdilar.
1 Султонов У.А. Муҳаммад Солиххўжа ва унинг "Тарихи жадидайи Тошканд асари" мухим тарихий манба
сифатида. Тарих фан номз ...дисс. - Тошкент: 2007.
20

2.1 Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda tarixiy asarlar muhim manba sifatida
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о ’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Tadqiqotchilar
tomonidan О ’zbekiston tarixining turli sohalari yuzasidan juda k о ’plab tadqiqotlar
va turli muammolari yuzasidan izlanishlar olib borilgan b о ’lsada, bugungi
kungacha О ’zbekiston tarixi sohalarining barcha masalalari t о ’lig’icha tadqiq qilib
b о ’lingan deb b о ’lmaydi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda
mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari fikrlar va xulosalarning
ham turlicha b о ’lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va
tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng t о ’g’ri xulosalarni chiqarish
bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Bugungi kunda tarix faniga q о ’yilayotgan talablar о ’tmishni sinchiklab о ’rganish,
jamiyat oldida turgan muammolarni bor murakkabligi bilan baholash, ularni hal
17

Ular orasida M.A.Terentyev tomonidan yozilgan uch jildlik «Завоевания
Средней Азии» asari boshqa mualliflarning asarlariga nisbatan voqealarning keng
va mukammal yoritilganligi bilan alohida о’rin tutadi 2
. Bunda muallif chor
Rossiyasining faqatgina XIX asr ikkinchi yarmidagi harbiy yurishlarini emas, balki
XVIII asr boshlarida О’rta Osiyo hududlariga qilingan harbiy yurishlar tarixiga
ham keng о’rin beradi. M.A.Terentyev voqelarni bir tomonlama, ya’ni chor
imperiyasining manfaatlari nuqtai – nazaridan yoritadi. Bunda asosan podsho
armiyasi askarlarining jang faoliyatlari voqealar tafsilotining markazida turadi. U

boshqa mualliflarga nisbatan mahalliy tarixchilar asarlaridan foydalanish
imkoniyatiga kо’proq ega bо’lsada, ularga masalaning asosiy manbalari sifatida
qaramaydi.
YE.T.Smirnov tomonidan yozilgan «Султани Кенисари и Садик
(библиографические очерки)» nomli asarda Qozog’iston hududlarining chor
qо’shinlari tomonidan bosib olinishiga qarshi kurashgan Kenisari sulton, Janubiy
Qozog’iston hududlari, Toshkent himoyasi, Buxoro amirligi hamda Xiva
xonligining chor Rossiyasi qо’shinlariga qarshi olib borgan kurashlarida
sarkardalik faoliyati bilan mashhur bо’lgan Sulton Sodiq haqida qimmatli
ma’lumotlarni berib о’tadi 1
. Muallif har ikki sarkarda haqida ma’lumotlarni
mahalliy manbalar asosida tahlil etib beradi. Shuningdek, ushbu asardan Q о ’qon
xonligi ichki siyosatiga aloqador ma’lumotlar bilan birga xonlikning chor
Rossiyasi harbiy bosqinchiligiga qarshi kurashlari tarixi va tarixiy shaxslar
haqidagi qimmatli ma’lumotlar keltirib о ’tilgan.
N.I.Veselovskiyning « Киргизский рассказ о русских завоеваниях в
Туркестанском крае » nomli asari mahalliy tarixchi Mullo Holiboy Mambetovning
« О ’rus lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282 sanalarda qilg’on futuxotlari»
asari asosida yozilgan va rus tiliga tarjima qilib, ayrim voqealar muallif tomonidan
tahlil etilgan 2
. Ushbu asar Q о ’qon xonligining chor Rossiyasiga qarshi 1853 yildan
1865 yillargacha olib borgan kurashlari haqidagi qimmatli ma’lumotlarni о ’z
1 Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари. 2007. B.18.
8

1.2 Qo’qon xonligi tarixnavisligini o’rgangan olimlarning tadqiqotlari XX
asrning 50-yillaridan boshlab Rossiya imperiyasining О ’rta Osiyoni «bosib olishi»
iborasi о ’rniga sun’iy ravishda «q о ’shib olishi» iborasi ishlatila boshlandi. Mazkur
jarayon 1955 va 1959 yillarda О ’rta Osiyoning 1917 yilgacha b о ’lgan tarixiga
bag’ishlangan birlashgan ilmiy anjumanlardan s о ’ng yanada avj oldi. Ularda
rasmiy ravishda О ’rta Osiyoning chor Rossiyasi «q о ’shib olinishi», mahalliy
xalqlarning imperiya tarkibiga «ixtiyoriy» ravishda «q о ’shilganligi»ning
«progressiv natijalari» ta’kidlab о ’tildi. Aynan shu vaqtdan boshlab amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda hamda maqola va asarlarda masalaga xolis, ilmiylik
va tarixiylik nuqtai nazaridan obyektiv yondashuvga t о ’la amal qilish kamaydi. Bu
holni XX asrning 50-80 yillarida tadqiqot olib borgan aksariyat tarixchilarning
asarlarida kuzatish mumkin.
Jumladan, bu davrda K.Usenbayev, S.Sagatov, S.T.Tileuqulov,
L.D.Dergachyova, R.Beknazarov, A.X.Xasanov, X.SH.Inoyatova, N.Xalfin,
R.Nabiyev, H.Z.Ziyoyev, O.B о ’riyev va A. О ’rinboyev 1
hamda boshqalarning
ilmiy tadqiqotlarida Rossiya imperiyasi tomonidan о ’zbek xonliklarining bosib
olinishi voqealari ancha batafsil, manbalar hamda arxiv hujjatlari asosida yoritib
berilgan b о ’lsada, kommunistik mafkura tazyiqi va senzurasi ta’sirida masalaning
1 Қўқон хонлиги тарихшунослигининг айрим масалалари. 2007. B.22.
11

darajadagi ishtiroki, о ’zaro munosabatlari va о ’zaro ta’siri jarayonlarini ochib
berishga y о ’naltirilgan. Bunda tadqiqotchi tomonidan Q о ’qon xonligining nafaqat
Sharqiy Turkiston bilan, balki Xitoy bilan munosabatlari va о ’zaro aloqalarini
yoritib berishga ham katta e’tibor qaratilgan. Shuningdek har ikki hudud
о ’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish borasida ayrim vaqtlarda Xitoy
imperatorlari va Q о ’qon hukmdorlari о ’rtasidagi elchilik munosabatlari va holatlari
ham yoritib berilgan. Bu bobda shuningdek, bugungi kunda tarix kitoblarida
k о ’zga tashlanmagan bir qator yangi ma’lumotlar k о ’rish mumkin va tadqiqotchi
bu ma’lumotlarni ilmiy jihatdan turli manbalar va mualliflarning xulosalariga
asoslangan holda isbotlashga harakat qilgan.
Shuningdek faoliyati ma’lum darajada ilmiy adabiyotlarda о ’z aksini topgan bir
qator tarixiy shaxslar (Umarxon, Erdonabiy, Muhammad Alixon, Jahongirxont о ’ra,
Valixont о ’ra, Yoqubbek Badavlat va boshq) bilan bir qatorda nomlari kam
uchragan yoki bizga noma’lum b о ’lgan tarixiy shaxslar (amaldorlar, elchilar,
savdogarlar va boshq) va ularning ikki hudud о ’rtasidagi о ’zaro munosabatlardagi
ishtiroki va о ’rni masalalari yoritib berilgan. Dissertatsiyada Q о ’qon xonligi va
Sharqiy Turkiston о ’rtasidagi iqtisodiy aloqalar masalalariga bag’ishlangan b о ’lib,
bunda tadqiqotchi tomonidan har ikki tomondan amalga oshirilgan savdo
karvonlari va ularning harakatlari y о ’nalishlari, Q о ’qon xonligi hududlarida
faoliyat k о ’rsatgan Sharqiy Turkiston savdogarlari va aksincha Sharqiy
Turkistondagi q о ’qonlik savdogarlar va ularning faoliyatidagi turli davrlarda r о ’y
berib turgan turli о ’zgarishlar, imtiyozlar va cheklanishlar, turli tarixiy
vaziyatlarning iqtisodiy munosabatlarga ta’siriga qaramasdan bunday aloqalarning
t о ’xtab qolmaganligi va har ikki tomonga keltirgan ijobiy tomonlari masalalariga
t о ’xtalib о ’tgan.
Shuningdek, har ikki hudud xalqlari о ’rtasidagi madaniy sohadagi о ’zaro
yaqinlik va ijod namunalari hamda madaniy aloqalar masalalariga t о ’xtalib
о ’tilgan. Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi tarixiga oid amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlardan yanak biri Z.Madraximov tomonidan amalga oshirilgan “Q о ’qon
25

bag’ishlangan b о ’lib, bu sohada tadqiqot olib borgan bir qator olimlarning ilmiy
xulosalari tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tahlil etilgan 1
. Shu sohada ayrim
manbalar bilan tanishib, о ’ziga xos tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos
olim SH.Yusupov Q о ’qon xonligi tarixi bilan bog’liq ma’lumotlarga bir muncha
batafsil tavsif berishga harakat qilgan. U о ’z fikrlarini
Ibratning «Tarixi Farg’ona», Mullo Olim Mahdumhojaning «Tarixi Turkiston»,
Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin» asarlari asosida
yoritib bergan 2
. Keltirib о ’tilgan asarlar bilan bir qatorda horijlik tarixchi olimlar
ham XIX asr ikkinchi yarmi Q о ’qon xonligi va Rossiya imperiyasi о ’rtasidagi
о ’zaro munosabatlar masalasiga t о ’xtalib о ’tganlar. Horij olimlari tomonidan chor
Rossiyasining О ’rta Osiyo xonliklari, xususan Q о ’qon xonligiga qarshi olib borgan

harbiy siyosati va ularni mustamlakaga aylantirishi tarixi masalasida olib borgan
tadqiqot ishlari ham о’rganilayotgan mavzuning tahlilini chuqurroq va kengroq
tahlil etishda katta ahamiyatga ega. Totalitar tuzum davrida murojaat qilish va
о’rganilishi ta’qiqlangan horij tadqiqotchilarining asarlarida sovet tadqiqotchilari
uchun mumkin bо’lmagan tarixiy tahlilga keng о’rin berilgan hamda tarixiy
jarayonlarning asl mohiyati ochiq oydin yoritib berilgan. Bunday tadqiqotchilar va
ularning asarlari orasida D.Bergxorn, E.Bekon, R.Konnuest, E.Ollvort,
T.Ranovski– Xarmstoun, L.Tillet, D.Uiler, D.Xuson va boshqalarni alohida
kо’rsatib о’tish mumkin. Ular haqli ravishda sovet tarixshunoslik fani va unda yо’l
qо’yilayotgan haddan tashqari mafkuraviy yondashishni qattiq tanqid qilgan edilar.
О’zida Qо’qon xonligi tarixi, ayniqsa xonlikning elchilik masalalari bilan bog’liq
siyosati haqida qimmatli ma’lumotlarni jamlagan M.Saray va Inalchiklarning
asarlari ham muhim ahamiyatga ega bо’lgan horij tadqiqotlari sanaladi. Bu asarlar
Q о ’qon xonligi tomonidan Turk sultoniga yuborgan elchilik masalalarining batafsil
yoritib berilganligi bilan ahamiyatlidir.
1 Ахмеджанов Г.А. Российская империя в центральной Азии (история и историография колониальной
политики царизма в Туркестане). – Т.: Фан, 1995. – C.21.
2 Юсупов Ш. Хуфия қатламлар. -Т.: Маънавият, 1999. Б. 80-95.
15

amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar avvalgi asrda amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlardan Q о ’qon xonligi tarixini, uning ichki va tashqi siyosatini atroflicha
va keng yoritib berilganligi, ilmiy tadqiqotlarda va ilmiy nashrlarda xonlik
tarixining obyekitv ravishda, tarixiylik va ilmiy asosida yoritilganligini bilan
mukammal tadqiqotlar hisoblanadi:
- bu davrda amalga oshirilgan tadqiqotlarning asosiy qismini xonlikning
tarixshunosligi, manbashunosligi, siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti,
savdo va diplomatik aloqalari, madaniy hayoti va boshqa muammolarga
qaratilganligini k о ’rish mumkin.
- Q о ’qon xonligining xorijiy mamlakatlar tarixshunosligida siyosiy tarixining
yoritilishi va tarixshunoslikning asosiy jihatlarining tahlili natijalari shuni
k о ’rsatadiki, Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi tarixining horijlik tarixchilarning
tadqiqotlarida yoritib berilishi va uning tarixshunoslik masalalari tadqiq
etilganligini bir qator tadqiqotlarda qisman kuzatish mumkin.

38

ham s о ’z yuritilib, bunday aloqalarning har uchala davlat uchun ahamiyati va
muhim jihatlarini k о ’rsatib berilgan. Dissertatsiyaning e’tiborga molik qismlaridan
biri - savdo-iqtisodiy munosabatlarning etno-integratsion sohadagi о ’rni va
ahamiyatini ochib berishga ham alohida t о ’xtalib о ’tilganligidir. Bunda q о ’shni
mamlakatlar va olis horijiy davlatlardan kelgan savdogarlar va ularning xonlik
savdosidagi ishtiroki, ularga xonlik hokimiyati va mahalliy hokimiyatlar
tomonidan yaratib berilgan sharoitlar, savdo bilan bir vaqtda turli millatlar
о ’rtasidagi о ’zaro munosabatlar ham ham qimmatli ma’lumotlar keltirib о ’tilganki,
bular Q о ’qon xonligi tashqi davlatlar uchun nafaqat teng xuquqli iqtisodiy hamkor
b о ’lganligi, balki siyosiy va milliy masalalarda ham davlatning qat’iy siyosati
mavjud b о ’lganligini k о ’rsatib beradi.
Dissertatsiyaning “Bozor infrastrukturasi, uning ichki va tashqi savdoda tutgan
о ’rni” deb nomlangan qismida Q о ’qon xonligida nafaqat savdo aloqalari, balki
savdoni amalga oshirish uchun barcha sharoitlarning yaratilganligi, bozorlar,
rastalar, bozorlarning mavqelari, karvonsaroylar va ularning savdo ishlaridagi
xizmati va axamiyati va boshqa shu kabi ma’lumotlar keltirib о ’tilgan. Bunda
yuqorida k о ’rsatib о ’tilgan joylarning umumiy iqtisodiy munosabatlarning amalga
oshirilishi va iqtisodiy taraqqiyotning muhim omillaridan biri ekanligi alohida
ta’kidlab о ’tiladi. Bundan tashqari mazkur bobda bojxona ishlari va soliqlar,
ularning turlari, t о ’lov ishlarining amalga oshirilishi va t о ’lovlarning miqdorlari,
bojxona bilan bog’liq ayrim qimmatli ma’lumotlar ham keltirib о ’tilgan va tahlil
qilingan.
Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganishda mustaqillik davrida о ’tkazilgan turli ilmiy-
nazariy konferensiyalar muhim о ’rin tutadi. Xususan, 2004 yilda Q о ’qon va
Farg’ona shaharlarida b о ’lib о ’tgan anjumanlar materiallarida ham xonlik
tarixining ayrim muammolari xususida bahr yuritildi. Ushbu kitoblarning tahlili
shuni k о ’rsatadiki, eslatib о ’tilgan anjumanlarda xonlik tarixining ba’zi
masalalariga doir jiddiy mulohazalar bayon qilingan. Ammo aksariyat ma’ruzalar
mavzuning torligi, yangilikning y о ’qligi, ilmiy apparatning talab darajasida
27

Reja
Kirish ………………………………………………………………..………2-4
I – BOB. Qо’qon xonligi siyosiy tarixi va manbashunosligining tadqiqotlarda.
1.1 Qo’qon xonligiga oid manbalarni o’rganilishi………………………..…
5-10
1.2 Qo’qon xonligi tarixnavisligini o’rgangan olimlarning
tadqiqotlari…….11-16
II – BOB. Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi tarixiy asarlarni tarixchi
olimlar tomonidan o’rganilishi .
2.1 Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda tarixiy asarlar muhim manba
sifatida……………………………………………………………………
…..17-27
2.2 Xorij tarixchilar tomonidan xonlik tarixiga oid asarlarni
o’rganilishi…..28-34
Xulosa ……………………………………………………………………….35-37
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………38
Kirish
1

XX asrning 80-yillari о’rtalariga kelib, sobiq ittifoqda «qayta qurish» jarayoni
boshlanishi bilan oshkoralik va demokratiya tamoyillari yuzaga chiqa boshladi.
Tarix fani sohasida, ayniqsa, chor Rossiyasining О’rta Osiyo xonliklarini bosib
olishi va mustamlakaga aylantirish borasida ilmiy jihatdan asoslangan va
kommunistik mafkuradan holi bо’lgan fikrlarni bildirish uchun keng imkoniyatlar
yuzaga keldi. Yuqoridagilarga asoslangan holda, Sovetlar davri (1917-1991 yy.)
tarixshunosligini, garchi u umumiy yaxlitlikni tashkil etsada, masalaga bо’lgan
yondashuv xususiyatiga asosan uch qismga bо’lish mumkin. Birinchi qismi Sovet
hokimiyatining dastlabki yillaridan XX asrning 50- yillari о’rtalarigacha bо’lgan
vaqtni о’z ichiga oladi. Bu davrda A.F.Kalujin, A.Baymurzin, G.A.Plyashko,
A.Popov va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarda va tarix
kitoblarida Qо’qon xonligi tarixi va chor Rossiyasi tomonidan uning
mustamlakaga aylantirilishi masalalari qisman avvalgi davr tadqiqotlari
an’analarini davom ettirgan holda, ya’ni voqealarni manbalar va arxiv hujjatlari
asosida deyarli obyektiv ravishda yoritishga harakat qilganlar.
Qо’qon xonligi tarixi masalalarini yoritishda bir tomonlama, «buyuk davlatchilik
shovinizmi» nuqtai nazaridan yondashuvni Sovet davri tarixshunosligining
ikkinchi qismida yaqqol kо’rish mumkin. Bu davr XX asrning 50-yillaridan 80-
yillarning о ’rtalarigacha b о ’lgan vaqtni о ’z ichiga oladi.

10

xonlik tarixiga oid b о ’lgan k о ’plab mahalliy tarixchilar asarlari, arxiv hujjatlari
asosida mukammal tadqiqotni amalga oshiriladi. Biroq bunday mukammallik
podsho Rossiyasi mafkuraviy qarashlaridan saqlanib qolgan hamda sovet davridagi
mavjud partiyaviy – siyosiy tamoyillariga asoslangan «chorizmning О ’rta Osiyoga
sivilizatsiya olib kelganligi»ga zid b о ’lganligi uchun monografiya qatag’onga
uchradi. Biroq bu bilan yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar asarlarining ilmiy
qiymati pasaymaydi va ularni tarixni о ’rganishda yaroqsiz deb hisoblash mutlaqo
not о ’g’ri b о ’ladi. Aksincha, ularda keltirilgan qimmatli ma’lumotlar va tarixiy
tahlillarni chuqur о ’rganib, ayrim hollarda tanqidiy yondashib ilmiy xulosalar
chiqarilishi bugungi kun tarixshunosligida muxim axamiyat kasb etadi.
Sovet davri, shuningdek chor Rossiyasi mustamlakasi davri tarixshunosligini ilmiy
jihatdan sinchiklab о ’rganish, xaqqoniylik va xolislik, obyektivlik va tarixiylik

tamoyillariga amal qilgan holda ilmiy asoslangan nazariy xulosalar chiqarish
tarixchilar oldidagi о ’ta muhim vazifadir. Sovet davri tarixshunosligining uchinchi
qismi XX asrning 80 -yillari ikkinchi yarmi bilan belgilanadi. 80 - yillarning
oxirlariga kelib masalaga obyektiv, tarixiylik nuqtai-nazaridan yondashish
kuchayib bordi.
Tarixchi olimlardan biri Z.H.Ziyoyevning tashabbusi bilan 1990 yil о ’tkazilgan
«Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi» mavzusidagi ilmiy anjuman
masalaga tubdan yangicha yondashuvga asos yaratdi. Buni о ’sha yillardayoq olim
tomonidan e’lon qilingan bir qancha maqolalarda ham kuzatish mumkin.
H.N.Bobobekov ham о ’zining bir qator ilmiy maqolalarida chor Rossiyasining
О ’rta Osiyoni bosib olishi masalasiga doir dolzarb masalalarni k о ’tarib chiqadi.
«Qayta qurish» siyosati davom etib turgan 1989 yildayoq u о ’zining «Rossiya
О ’rta Osiyoni bosib olganmi?» hamda « О ’rta Osiyo Rossiyaga q о ’shib
olinganmi?» nomli ikki maqolasida arxiv hujjatlari va ayrim mahalliy tarixchilar
asarlari asosida О ’rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan harbiy
z о ’ravonlik va bosqinchilik yurishlari orqali bosib olganligini isbotlab berdi.
13

asosiy xususiyat shundaki, ular rus tarixchilari yoki tadqiqotchilari uchun deyarli
noma’lum b о ’lgan Q о ’qon xonligi haqida, uning aholisi, urf-odatlari, hududlari va
chegaralari, harbiy ahvoli va boshqalar yuzasidan asosan ilk axborotlarni
t о ’plaganlar ma’lumot tarzida yetkazib berganlar. Shuningdek, bu asarlarda
keyingi

davrlarda yuzaga kelgan «buyuk davlatchilik» g’oyalarini bо’rttirib kо’rsatish kabi
holatlar sezilmaydi.
Mustamlaka davri tarixshunosligining ikkinchi davrida, ya’ni XIX asrning
ikkinchi yarmida yaratilgan asarlarda xonlikning sо’nggi davrlari ichki va tashqi
siyosati, harbiy ahvoli, xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va
tugatilishi voqealari keng ma’lumotlar asosida yoritib berilgan. Bu asarlardagi
ma’lumotlar voqealarning bevosita ishtirokchilari va ayni zamonda yashagan
olimlar tomonidan yoritilganligiga qaramay, ularda Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligi manfaatlariga mos ravishda, buyuk davlatchilik nuqtai
nazaridan yondashilganligini kо’rish mumkin. Masalaga bunday konseptual
yondashuvning asosiy sababi bir tomondan buyuk davlatchilik qarashlari bо’lsa,
ikkinchi tomondan podsho tuzumining ta’siri edi.
G.A.Ahmadjonovning ta’kidlab о’tishicha, “mustamlakaga aylantirish va uning
oqibatlari bilan aloqador haqqoniy tarixiy-siyosiy asarlarni chop etish” “podsho
senzurasi ta qiqlari sababli”‟ 1
mumkin emas edi. Biroq, bu ma’lumotlarni tanqidiy
ravishda jiddiy о’rganish foydadan xoli emas. О’rta Osiyo xonliklarining chor
Rossiyasi tomonidan zabt etilishi bu yerda yashovchi xalqlar uchun «juda foydali
bо’lganligi» hamda Rossiya О’rta Osiyoga «sivilizatsiya olib kelganligini» zо’r
berib kо’rsatishga urinish asosan harbiylar uchun juda xususiyatli bо’lgan.
города Туркестан и Ташкент // Русский вестник. 1856. №5. Туркестанский сборник. Т.6. / Макшеев А.
Показания сибирских казаков Милюшина и Батыришкина, бывших в плену у кокандцев с 1849 по 1852 гг. //
Вестник Русского Географического обҳества. –Ч.17 (II). –С.-Пб. 1856. -С.20-32. / А.Нурекин. Очерки
истории Коканда с 1841 по 1864 гг. // Туркестанские ведомости. 1871, сентябрь.
1 Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии. – Т.: Фан, 1995. – C. 137.
2
Терентьев М.А. История завоевании Средней Азии. – СПб., 1906. B. 45.
7

etishga b о ’lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun
uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Mustaqillik yillarida О ’zbekiston
tarixi har tomonlama xolis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, о ’zbek
davlatchiligi tarixi va uning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan
о ’rnini yoritishga katta e’tibor berilmoqda. О ’zbek davlatchiligi tarixi masalalariini
yoritish borasida bugungi kunda respublikamizdagi ilmiy tadqiqot institutlari va
oliy о ’quv yurtlari tadqiqotchilari tomonidan k о ’pgina ishlar amalga oshirilmoqda.
Ayniqsa, keyingi bir necha yil davomida О ’zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Tarix Instituti hamda respublikamizdagi oliy о ’quv yurtlari
mutaxassislari tomonidan о ’zbek davlatchiligi tarixi masalalariga bag’ishlangan
k о ’plab respublika va xalqaro miqyosdagi ilmiy-nazariy anjumanlar о ’tkazib
kelinmoqda. Bundan k о ’rinadiki, bugungi kunda о ’zbek davlatchiligi tarixi va
uning taraqqiyoti masalalarini о ’rganishga katta e’tibor berilmoqda va bu mavzu
tarixchilar oldidagi eng muhim vazifalardan biri b о ’lib qolmoqda.
Q о ’qon xonligi tarixi chor Rossiyasi hukmronligi va sovet davrida ma’lum
darajada о ’rganildi. О ’sha davrda tadqiqotchilar xonlik tarixiga oid talay yozma
manbalarni ilmiy muomalaga kiritdilar hamda bu davlatning ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyoti bilan bog’liq k о ’p faktik ma’lumotlarni t о ’plashga muvaffaq b о ’ldilar.
Ammo tarix fanida hukmron b о ’lgan kommunistik mafkura Q о ’qon xonligi tarixini
obyektiv tarzda yoritishga, uning yaxlit tarixiy konsepsiyasini yaratishga imkon
bermadi. Shuning uchun mustaqillik yillarida respublikamizning bir necha yetakchi
tarixchi olimlari hamda qator yosh tadqiqotchilar Q о ’qon xonligi tarixini atroflicha
о ’rganishga bel bog’ladilar. Ularning ilmiy izlanishlari xonlikning tarixshunosligi,
manbashunosligi, siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, savdo va diplomatik
aloqalari, madaniy hayoti va boshqa muammolarga qaratildi 1
.
Tarix ilmining rivojlanishi k о ’p jihatdan yozma manbalarning о ’rganilishi va
ularning ilmiy muomalaga kiritilishi bilan bog’liqdir. Bu borada taniqli
manbashunos olim SH.H.Vohidovning xizmatlari diqqatga sazovordir. U sovet
1 Р.А.Арслонзода, М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида Қўқон хонлиги тарихининг
ўрганилиши. http://uzbegim.us
18

asl mohiyatini ochib berishda t о ’sqinlikka uchradilar va ayni vaqtda chor
Rossiyasining
О ’rta Osiyoni bosib olinishining «progressiv axamiyati»ga ham alohida urg’u
berishga majbur b о ’ldilar.
Tarixshunoslik masalalarining bu bosqichidagi tarixiy tadqiqotlar orasida
X.Z.Ziyayev, X.SH.Inoyatov, R.N.Nabiyev, A.Popov, N.A.Xalfin kabi
tadqiqotchilarning asarlari alohida о ’rin tutadi 1
. О ’rganilayotgan mavzu yuzasidan
ularning amalga oshirgan eng katta xizmatlari mavzuga aloqador ma’lumotlarni
t о ’plash va sistemalashtirish, yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritish Q о ’qon
xonligining XIX asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy – siyosiy hayoti hamda xonlikda
sodir b о ’lgan tarixiy jarayonlar va chor Rossiyasining harbiy bosqinichiligi

masalalarini chuqur ilmiy tahlil qilish bilan belgilanadi. Bularning barchasi
о ’rganilayotgan muammo yuzasidan tarixiy bilimlar saviyasining ortishiga xizmat
qildi. Biroq, mavjud totalitar tuzumning partiyaviy – siyosiy mafkurasi ta’siri va
ta qiqlari tufayli mazkur olimlar ham ‟ о ’z ishlarida tarixiy voqelikni asl holida
k о ’rsatib berishda t о ’sqinlikka uchradilar. Sovet davri tarixshunosligi haqida fikr
bildirar ekan, Birinchi Prezident I.A.Karimov shunday degan edi: -“Sovet davrida
yozilgan tarixni men tarix sanamayman. О ’zgalar yozib bergan tarixni о ’qitishga
mutlaqo qarshiman”.
R.N.Nabiyevning « Из истории Кокандского ханства ( Феодалное
хозяйство Худоёрхана )» nomli monografiyasi xonlik iqtisodiy va ijtimoiy,
jumladan siyosiy tarixining eng muhim jihatlarini yoritib beradigan va bu davrda
mahalliy tarixchilarning asarlari asosida yozilgan diqqatga sazovor asar b о ’lishiga
qaramasdan, markazning О ’zbekiston tarixiga b о ’lgan cheklash siyosati ta’sirida
undan foydalanish ta’qiqlab q о ’yildi 2
. Asar sovet davri tarixiy tadqiqotlari
doirasida amalga oshirilgan b о ’lib, unga ham shu davr tarixiy tadqiqotlar uchun
ayrim umumiy metodologik xususiyatlar xos b о ’lsada, biroq muallif tomonidan
1 Toshtemirova. A. S, Ahmadjanov. D.B – Markaziy osiyo xonliklar tarixshunosligi. T. “Zebo-print”. 2022. B. 168.
2 Toshtemirova. A. S, Ahmadjanov. D.B – Markaziy osiyo xonliklar tarixshunosligi. T. “Zebo-print”. 2022. B. 85.
12

ketgan. Xonlik О ’rta Osiyoda siyosiy mavqeini mustahkamlash bilan birga,
iqgisodiy jihatdan ham ancha yuksalgan.
4. Tanazzul davri (XIX asrning 50 - 70 - yillari). Bu davrda ichki nizolar va
tashqi urushlar avjiga chiqqan. Mamlakat siyosiy va iqtisodiy tanazzulga yuz
tutgan. Taxt uchun kurashlar kuchayib, xonlik hukmdorlari tinimsiz almashinib
turgan. Xatto, Xudoyorxonning о ’zi uch marta (1845 - 1858, 1862 - 1863, 1865 -
1875) taxtga kelib, ichki nizolar oqibatida uch marotaba undan ketishga majbur
b о ’lgan. Tashqi dushmandan xonlik о ’zini mudofaa qila olmagan. Natijada, dastlab
1842 yil Buxoro xonligi xonlikni vaqtincha bosib olgan b о ’lsa, 1876 yil Rossiya
imperiyasi unga barham bergan. Keyingi о ’rinlarda O.Masaliyeva Yuriy Bregel
tadqiqotlari haqida fikr yuritadi. Uning ta’kidlashicha, Yuriy Bregelning
maqolalari ham Q о ’qon xonligi tarixi masalalarini yoritishda muhimdir 1
. Y.Bregel
ham Muhammad Niyoz
Hо’qandiyning “Tarixi Shoxruxiy” asarining N.N.Pantusov tomonidan 1885 yilda
Qozonda chop etilgan asari matnidan foydalanganligini alohida ta’kidlab о’tadi.
Bizningcha mazkur manbaga horijlik tarixchilarning alohida e’tibor
qaratganlarining sababi bu asar boshqalaridan avvalroq boshqa tillarga tarjima
qilinganligi va horij tarixchilarining tanishishlari uchun imkoniyatning mavjudligi
bо’lishi mumkin, qolversa, Muhammad Niyoz Hо„qandiy saroy amaldorlari safiga
kirganligi uchun Sheralixon hukmronligidan XIX asrning 70-yillarigacha yuz
bergan siyosiy jarayonlarda bevosita ishtirok etgan.
Muallif о’z asarida xonlik ichki siyosiy hayotining barcha tomonlarini atroflicha
yoritish bilan birga, xonlarning tashqi siyosatga munosabati, harbiy ahvolning
yomonligi va achinarlisi, harbiy ahvolning shunday qolib ketganligi, xattoki chor
Rossiyasining dastlabki harbiy yurishlarida xonlik askarlarining mag’lubiyatga
uchrashi va shaharlarning qо’ldan boy berilishini xonlarning beparvoligi oqibatida
edi, deya baholaydi. Shuningdek asarda Xudoyorxon va Mallaxon davri siyosiy
guruhbozliklarning kuchayishi, bundan avvalroq yuz bergan qipchoqlar voqealari
1 The empire of the steppes. A history of Central Asia. By Rene Qrousset. - Rutgers University press,1970. - P.488.
33

horij tadqiqotlari sanaladi. Bu asarlar Q о ’qon xonligi tomonidan Turk sultoniga
yuborgan elchilik masalalarining batafsil yoritib berilganligi bilan ahamiyatlidir.
Yaponiyaning Tokio universiteti (X.Komatsu) va О ’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti (B.M.Bobojonov, SH.X.Vohidov)
hamkorligida Yaponiyada chop etilgan «Tuhfa-yi Taib» asarida mualliflar
manbalarga asoslangan holda Q о ’qon xonligining chor Rossiyasiga qarshi
kurashlari hamda xonlikning ichki siyosati masalalari bir qator ma’lumotlarni
keltiradilar. Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi tarixining horijlik tarixchilarning
tadqiqotlarida yoritib berilishi va uning tarixshunoslik masalalari tadqiq
etilganligini bir qator tadqiqotlarda qisman kuzatish mumkin b о ’lsada, biroq bu
borada amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar orasida tarixchi O.Masaliyevaning
“Buxoro, Xiva va
Q о ’qon xonligi tarixini XX asr Angliya va Amerika tarixshunosligida
о ’rganilishi” 1
nomli dissertatsiyasi alohida о ’rin tutadi.
Tadqiqotchi O.Masaliyevaning tadqiqotlarida Q о ’qon xonligi va uning siyosiy
tarixi, xonlikning tashkil topishi, hukmdorlarining taxtga о ’tirishlari va
hukmronligi sanalari va bu haqdagi bir qator ma’lumotlarning turli horij
tarixchilari tadqiqotlarini tahlil qilgan holda yoritib berganligini alohida k о ’rsatib
о ’tish о ’rinlidir. Bu borada mazkur tadqiqotda bir qator ma’lumotlarni о ’qish
mumkin. Jumladan tadqiqotchining alohida ta’kidlab о ’tishicha, Q о ’qon xonligi
masalalarini yoritishda horijliklar asosan Rossiya imperiyasining о ’zbek
xonliklarini, xususan Q о ’qon xonligini bosib olishi masalalariga alohida e’tibor
qaratganlari holda, xonlikning tashkil topishidan Rossiya imperiyasi bosqiniga
qadar b о ’lgan davri haqida umumiy holda, ya’ni nisbatan kamroq t о ’xtalib
о ’tganlar.
Tadqiqotchining takidlashicha, XX asr 60-yillaridan boshlab keyingi yillarda
AQSH va Angliya tarixshunosligida Q о ’qon xonligi tarixiga oid bir qator asarlar
yaratildi. Ular orasida Nettleson Susannaning "Q о ’qon xonligining
1 Масалиева О. Бухоро, Хива ва Қўқон хонлиги тарихини ХХ аср Англия ва Америка тарихшунослигида
ўрганилиши. Тарих фан ... номзоди дисс ... – Т ., 1998. 104- б .
30

tarixi bilan bog’liq bir necha kitob va maqolalar e’lon qildi. Ulardan biri “Q о ’qon
tarixi” deb atalsa-da, aslida unda Q о ’qon shahrining xonlik davri tarixi yoritilgan.
Muallif xonlikning qisqacha tarixini bayon etib, asosiy e’tiborni “xalq
harakatlari”ga, shuningdek xonlikning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga
qaratadi. Ammo kitobda ayrim bahsli fikrlar ham uchraydi. Masalan, muallifning
Q о ’qon xonligida muntazam q о ’shin b о ’lmaganligi haqidagi fikri munozaralidir.
Muallif tomonidan xonlikda r о ’y bergan ayrim qabilaviy va etnik mojarolarni
“xalq harakati” yoki “sinfiy kurash” sifatida talqin etilishida sh о ’rolar davridagi
tarix fanida ustuvor b о ’lgan metodologiyaning ta’siri sezilib turadi.
О ’rta Osiyo davlatlari, jumladan, Q о ’qon xonligining Rossiya bilan diplomatik
aloqalari tarixi X.G’.G’ulomovning monografiyasi va doktorlik dissertatsiyasida
о ’z aksini topdi. Muallif asosan rus tilidagi manbalarga tayangan holda ushbu
aloqalarni atroflicha va obyektiv tarzda yoritishga erishdi. Qayta qurish va xususan
mustaqillik davrida Q о ’qon xonligining tugatilishi tarixchilarimiz tomonidan
yangicha talqin etila boshlandi. Sovet adabiyotlarida о ’zbek xonliklarining
Rossiyaga “q о ’shib olinishi” va uning “progressiv ahamiyati” t о ’g’risidagi tezis
ustuvor b о ’lsa, endilikda tarixiy faktlar asosida ularning, jumladan, Q о ’qon
xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilganligi asoslab berildi. Bu
borada H.Z.Ziyoyevning xizmatlarini ta’kidlab о ’tish joiz. U о ’zining ilmiy
maqolalari va xususan “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash” nomli kitobida hujjatli materiallar asosida Q о ’qon xonligining chor
q о ’shinlari tomonidan bosib olinganligini k о ’rsatib berdi.
Bosqinchilarga qarshi olib borilgan jangu jadallar tafsilotlarining bayon
etilishi, bu janglarda jasorat va qahramonlik namunalarini k о ’rsatgan
vatanparvarlar ismi-shariflarining keltirilishini asarning muhim ahamiyatli jihatlari
deb hisoblash kerak. Chor istilosi masalasi “ О ’zbekistonning yangi tarixi” nomli
nashrning birinchi kitobida ham о ’z aksini topgan. Bu nashr mualliflari ham
Q о ’qon xonligining chor mustamlakachilari tomonidan bosib olinishi tarixini
obyektiv tarzda yoritib berishga harakat qilganlar.
22

ma’lumotlari bilan M.Xoldsvort malumotlariga yaqin fikrlarni bildirgan. Shu
о ’rinda mazkur tadqiqotchi horij tarixchisi Mansning о ’z asarini yaratishda
Muhammad Niyoz H о ’qandiyning “Tarixi shohruxiy” asaridan foydalanganligini
ta’kidlab о ’tadi. O.Masaliyevaning fikricha, M.Xoldsvort va Manslarning Q о ’qon
xonligining tashkil topishi sanasini k о ’rsatganda davlatning rasman Q о ’qon
xonligiga aylanganligini nazarda tutgan b о ’lishi mumkinligini k о ’rsatib о ’tadi.

Shuningdek, tadqiqotchi O.Masaliyeva amerikalik о ’zbekshunos olim Eduard
Ollvortning ham Q о ’qon xonligini "1710 yilda tashkil etilgan" ligini yozib
qoldirganligini k о ’rsatib о ’tadi. Biroq biz tadqiqotning avvalgi qismida k о ’rsatib
о ’tganimizdek Q о ’qon xonligi bundan ancha avvalroq, ya’ni Buxoro xonligidagi
siyosiy boshboshdoqlik natijasida XVIII asr boshlarida Farg„ona vodiysida
mustaqil davlat sifatida tashkil topgan. Q о ’qon xonligiga Chodak x о ’jalarining
yordami bilan 1709 yilda Ming urug’ining boshlig’i Shohruhbiy ibn Ashur
Muhammad (1709 - 1721) asos solgan. Q о ’qon xonligi siyosiy tarixini (1709 -
1876) shartli ravishda t о „rt bosqichga b о ’lish mumkin:
1. Xonlikning shakllanish davri (1709 - XVIII asr 50 - yillari). Bu davrda
Q о ’qon xonligi asosan Farg„ona vodiysidan iborat b о ’lib, xonlik hukmdorlari
mamlakatni birlashtirish, ichki nizolarga barham berish, tashqi dushmanga qarshi
kurashish, mamlakatning mavqeini mustahkamlash bilan mashg’ul b о ’lgan.
2. Taraqqiyot davrining boshlanishi (XVIII asrning 60 - yillaridan shu asr
oxirigacha). Bu asosan Norb о ’tabiy (1763 - 1798) hukmronlik qilgan davr b о ’lib,
xonlik hududi kengaygan, siyosiy va iqtisodiy jihatdan yuksala boshlagan.
Mamlakat О ’rta Osiyoda ham о ’z mavqeiga ega b о ’lib borgan.
3. Taraqqiyot davri (XIX asrning birinchi yarmi). Olimxon (1798 - 1810),
Umarxon (1810 - 1822), Muhammadalixon (1822 - 1842) kabi hukmdorlar davrida
xonlik hududi kengayib, shimoldan qozoq ch о ’llari va u orqali Rossiya, g’arbdan
Buxoro amirligi, ch о ’l zonalari orqali Xiva xonligi hududi, sharqsan Qashqar
yerlari bilan chegaradosh b о ’lib, janubiy xududlari Pomir toglariga tutashib
32

Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi tarixiy asarlarni tarixchi olimlar tomonidan o’rganilishi

Купить