• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 14000UZS
Размер 297.5KB
Покупки 4
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Qo’qon xonligida soliq tizimi

bu holat o’zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida, ayniqsa, soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi, bek xazinasiga tushgan soliqlar – beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, xon ihtiyoridagi yerlar “zamini xos”deb atalib, undan keladigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo’lgan. Xon xazinasiga tushadigan soliqlarning deyarli barchasi Qo’qon shahri va uning atrofidagi qishloqlardan yig’ilgan. 8 Chetdan xon ihtiyoriga mahsulot va chorvadan yig’iladigan zakot, Sirdaryo kechuvdan olinadigan boj, tuzdan, xossachi joylardan, xon mablag’iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq, to’y marosimlaridan va meros bo’lishdan yig’iladigan soliqlar tushgan. Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud bo’lib, ularning egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so’filar ham tanob solig’idan ozod qilingan. Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga – kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa, hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb etilgan. Soliq, to’lov va majburiyatlarning yildan yilga oshib borishi natijasida Qo’qon xonligida xalqning noroziligi ortib borib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy inqirozini ta’minlab bergan edi. 9 Erdonabiy hukmronligi davrida qirg’izlar yashaydigan hududlarni bosib olishga kirishildi. XVIII asrning ikkinchi yarimiga kelganda O’ratepa viloyatiga xonlikning harbiy qo’shinlari hujum uyishtirgan edi. Xonlik hududining kengayish natijasida boshqaruv tizimlari ham rivojlanib borgan. Xonlikda dastlabki soliqlarni tartibga solish ishlari aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan edi. Bunda asosan xonlik aholisining soliq to’lash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda islohot amalga oshirilgan. Qo’qon muarrixlaridan biri Mulla Niyozning yozishicha xonlikning davlat xazinasi aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrdan boshlab ko’paya borgan edi. Xonning qirg’izlar ustidan hukmronligining 8 Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 225b 9 R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 192 bʻ 13 Rossiya imperiyasining Sibir hududi hamda Sharqiy Turkistonda istiqomat qilganlar. Bu haqida H. Ziyoyev, “1821-yilda Rossiyaning Petropavlovsk shahrida yashovchi Qo’qon savdogarlari oqsoqoli Kenjatoy Boyjonov bo’lib, uning qo’lida Qo’qon xonining maxsus yorlig’i bo’lganligi”ni ta’kidlaydi. XVIII asrning o’rta manjurlar hukumatlarida Sharqiy Turkiston bozorlarida savdo qilishiga ruxsat berilgan. Xitoy hujjatlarida “Qo’qon savdogarlari Sharqiy Turkistonning ichki bozorlarini asta-sekin qo’lga oldilar, mulk va mablag’ to’pladilar, uyg’urlarning uylarini ijaraga oldilar. Bu ular o’zlarining korxonalarini tuza oladigan korxonalar” degan ma’lumotlar ko’plab mavjud. Qo’qondorlari Sharqiy Turkistondagi musulmon aholi, fuqarolar, Qo’qon fuqarolaridan boj-hiroj yig’ib hukm o’z nazoratiga harakat qilgan. Shu maqsadda, o’lkaga xon o’z oqsoqolini yuborgan. Qo’qonlik savdogar Rizoquli Yorkenddagi Qo’qon savdogarlarining oqsoqoli sifatida tayinlangan. Ikkinchi oqsoqol esa Qashqarda tayinlangan bo’lib, u toshkentlik savdogar Ne’matjon edi. Rus sharqshunosi A.A.Semenov ham Ne’matjonni Sharqiy Turkistonga oqsoqol sifatida yorliq bilan yuborilganligini qayd etgan. Xitoy manbalarida ushbu oqsoqolliklar Qo qon hukmdorining roziligiʻ bilan Yorkend va Qashqar hokimi tayinlangan. Ching imperiyasi ma muriyati ʼ bunga rozi bo lgan. ʻ Qashqar va Yorkenddagi qo’qonlik savdogarlar bir oyda to’rt marta Qashqarning “eski shahar” tasviri oqsoqol huzurida majlis o’tkazganlar. Uning amaldagi Qashqardagi barcha Qo’qon savdogarlaridan va musulmonlardan boj va zakot soliqlarini yig’ib olish edi. Oqsoqollik Sharqiy Turkistonda qachon o qishligi ʻ xususida tarixchilar orasida turlicha fikr bildirilgan. Yapon hamda tadqiqotchisi Toro Soguchi, Norbo’tabiy Olimxonning muhri tushirilgan yorliqqa ega bo’lgan xudoy savdo savdodagi shaxsiy Sharqiy Turkistonda savdo Qo’qongarlarini nazorat qilganligini qayd etgan. M.Gurevichning tavsiyaicha, Qo’qon hukmdori “Umarxon nazorati ostida Qashqardagi Qo’qongarlaridan boj yig’ishni nazorat qilish Qo’qon oqsoqoli (xudoydo)ni tayinlashga urinib ko’rilgan”, – deb yozgan. Qurbon Ali Ayaguziyning fikricha esa bu oqsoqollik tizimi 1832-yilgi Qo’qon 24 KIRISH Mustaqil O`zbekistonning uzoq va yaqin o`tmishiga bo`lgan yuk ortibligi davrimizning o`ziga xos xususiyatidir. O zbeʻ kiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta kidlaganidek ―”Mustaqillik yillari o z o tmishimizni, ʼ ʻ ʻ o z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix ʻ oldidagi vazifalarimizni anglab olish davridir”. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” degan da’vatkor g’oya hayotimizga chuqur kirib borish. Biz ayni shu xalqimiz hayotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinliklari, barqarorligi va ijtimoiy adolatni ta’minlash, innovatsion taraqqiyot uchun muhim qadamlarni qo’ymoqdamiz”. Innovatsion taraqqiyot muhim qadamlarni qo’yib kelayotgan yangi O’zbekistonning har bir inson shaxsi ona yurtimizning xolisona va mafkuraviy qarashlardan xoli tarixini innovatsion jarayonlarga asoslangan ilmiy tadqiqothl isaridan o’rgansa lar hamda ezgu niyatlarimiz va buyuk buyuklarimiz. qurollarimiz ro’yobi – “Uchinchi Renessans”ning mustahkam poydevorini bunyod qilishga munosib hissa qo’shgan Sh.M.Mirziyoyev Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz ro’yobi yo’lida qudrat manbai bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi: Darhaqiqat, o`zbek xalqi tarixi, o`zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy va hayotining shaxsiy shaxsiy tarixi bilan bevosita madaniy bog`liqdir. Qo`shniligi tashkil topishi, ijtimoiy-siyosiy masalalarni o`rganib, tadqiq qilish bugungi kundagi hayotiy masalalaridan biri hisoblanadi. Yuqorida paydo bo’lgan ilmiy ish mavzusining g’oyat faolligidan dalolat beradi. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Xonlikning tashkil topish usullarini, sharoitlarini o’rganib, mavzuni yanada yaxshilashga hissa qo’shish. Buning uchun ushbu xonlik tarixini, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, davlat boshqaruvini ilmiy boshqaruvini chuqur tadqiq etish muhimdan olib boradi. 1 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 12-b ʼ ʼ 2 I BOB. QO`QON XONLIGIDA AMAL QILGAN SOLIQ MUNOSABATLARI 1.1. Qo’qon xonligida soliqlar rivojlanishi O’zbek xonliklari soliq siyosatida shariat talablariga to’la rioya etilgan deb bo’lmaydi. Zakot, ushr, fitr sadaqasi kabi to’lovlar, ba’zi mutaxassislar ta’kidlaganidek, soliq bo’lmay, balki bandaning moliy ibodatlari sanaladi. Konlardan, xazinadan, harbiy o’ljalardan davlat xazinasiga xums (beshdan biri) berilgan. Xiroj esa o’rta asrlardan buyon yer solig’i sifatida olib kelingan. Bu soliqni undirishda yagona qat’iy tartib bo’lmagan. 2 Xiroj solig’ining miqdorini davlat boshlig’i belgilab bergan. U tayyor mahsulot yoki uning qiymatiga teng pul shaklida undirilgan. Jizya solig’i musulmon bo’lmagan fuqarolar, ya’ni, zimmiylardan undirilgan. Jizya solig’ini voyaga yetgan erkak zimmiylar to’lashgan. Buxoro xonligida shayboniylardan keyin davlat tepasiga kelgan ashtarxoniylar davrida ham mamlakatni, davlat xazinasini boyitish uchun soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Jumladan, xiroj, ixrojot, boj kabi soliqlar qatorida har xil kichik va katta soliqlar ham bo’lgan. Ayniqsa, Subhoniqulixon taxtga kelganida soliqlarning turi ko’paydi. Uning davrida yetti yillik soliqlarni oldindan, bir yilda yig’ish bo’yicha maxsus farmon e’lon qilindi. Xonning bunday qarori aholini qiyin ahvolga solib qo’ydi, yanada qashshoqlashuviga sabab bo’ldi. 3 Chunki mamlakatda asosiy soliq to’lovchilar dehqonlar, hunarmanddar, savdogaru chorvadorlar bo’lishgan. Aholi soliq to’lashdan tashqari mamlakatda uyushtiriladigan turli tadbirlarga, majburiy ishlarga jalb qilingan, qo’shimcha jarimalar ham solingan. Buxoro xonligida ham, boshqa joylarda bo’lgani kabi, xon marhamat ko’rsatganlar va yetakchi din peshvolari hamda xon imtiyoz bergan shaxslar barcha soliqlardan ozod qilingan. Xoliqulov A. “Chiroqchi bekligining Buxoro amirligi siyosiy-iqtisodiy hayotida tutgan o’rni” (XIII-XX asr boshlari). Xiva xonligida esa boj, jizya kabi soliqlar qatorida salg’ut, ag’ut, miltiq puli, tarozi 2 G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 106 b 3 Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 201 b 4 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………...……….…2 I BOB. QO`QON XONLIGIDA AMAL QILGAN SOLIQ MUNOSABATLARI 1.1. Qo’qon xonligida soliqlar rivojlanishi................................................................4 1.2. Qo’qon xonligi soliq tizimi...............................................................................10 II BOB. XONLIKDAGI SOLIQLARNI RIVOJLANISHI 2.1. . Qo’qon xonligida soliqlar davrida . ..................................................................20 2.2. Qo’qon xonligidagi soliq hozirgi kunda o’rganish . ... …....................................23 XULOSA................................................................................................................26 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI..................28 ILOVALAR………………………………………....………………………....…29 1 hosil qilingan. Soliq va majburiyatlar xonlikning barcha shahar va qishloqlarida deyarli bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat qonunqoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar; an’anaviy soliqlar; favqulodda joriy etilgan soliqlar. Manbalarga ko’ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy soliqlar: – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g’allaning bir qop miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan. Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi miqdorida ushr solig’i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot – mahsulotdan olinadigan savdo solig’i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo’lib, daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari aniq bo’lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. Shuningdek, chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan. Arxiv hujjatlarida an’anaviy zakotdan tashqari – bo’roqi zakoti, elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar haqida ma’lumotlar bor. Xonlikda joriy etilgan tanobona, xonsoliq, karvonlardan chegara yoki maxsus belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to’lovlari, tuz boji, bozorlarda savdogarlardan, xon mablag’iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig’i olingan. Soliq yig’uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), eakot solig’ini yig’uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan. 7 An’anaviy soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan, daryodan o’tish uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan va shunga o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqo’lodda soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Soliqlar qat’iy belgilangan miqdorda hamda o’z vaqtida yig’ilishi shart bo’lsa-da, xon va amaldorlarning ixtiyori bilan 7 G ’. Xolliyev , X . G ’ ulomov . O ’ zbekiston tarixi . T., “Universitet”, 1997. 122 b 12 o’rnatilishi oqibatida xonning harbiy qudrati ham ortib borgan, xonlik sharqda Xitoyda hukmronlik qilgan manjurlarning Sin sulolasiga qarshi muaffaqiyatli kurash olib borgan edi. Norbo’tabiy hukmronlik qilgan davrga kelib xonlikda soliqlar tartibga solindi. Uning hukmronligi 1770-1801 yillarda Qo’qon xonligida yerlardan mo’l-ko’l hosil olingan, chorva mollari soni ancha ko’paygan, umuman aholining turmush sharoitlari ancha yaxshilangan edi. Mamlakatda dehqon va chorvadorlarning soliq to’lash imkoniyatlari ancha yaxshilangan edi. Savdo-sotiq ishlari ham yaxshi yo’lga qo’yilgan, qoshni mamlakatlar bilan munosabatlar ancha iliq ko’rinishda bo’lgan edi. Olimxon hukmronligi davrida (1801-1810) xonlik harbiy qo’shinlari Janubiy Qozog’iston yerlariga yurishlar qilib, xonlik hududini kengaytirish siyosatini davom ettirgan edi. Bunda asosan qipchoq va qirg’iz qabilalari xonlikka bo’ysundirilib, aholining ijtimoiy tarkibi ham kengaydi. Olimxon Toshkent bekligiga yurish qilib, uni xonlik tarkibiga qo’shib olidi. Toshkent ustidan Qo’qon xonligining nazoratini o’rnatilishi oqibatida Toshkent bekligi ta’siri ostida bo’lgan qozoq juzlari ham bevosita Qo’qon xoniga tobe bo’lib qoldi. Qozoq juzlari tarkibida qipchoq qabilalari ham istiqomat qilar edi. Xonlikka qipchoq qabilalarining kirib kelish jarayoni aynan Olimxon hukmronligi davrida sodir bo’lgan edi. Olimxondan keyingi hukmdor Umarxon (1810-1822) hukmronlik qilgan davrda xaonlikning chegara qal’alari aynan xonlikning shimoliy hududlarida qurila boshlangan edi. Ushbu chegara qal’alarida qipchoq qabilalaridan bo’lmish qulon qabilasi yetakchi mavqega ega edi. Umarxon mamlakat hududini viloyatlarga bo’lib, ularga o’zining mas’ul amaldorlarini tayinlagan. Amaldorlarning aosiy vazifasi xonlik qo’shinlarini boshqarib, mamlakat aholisi to’laydigan soliqlarni xon xazinasiga yuborishdan iborat bo’lgan. Umarxon hukmronlik qilgan davrda xonlikning qirg’iz qabilalari ustidan nazorati kuchaytirilgan. Qirg’iz qabilalarini markaziy hokimyat bilan bog’lash maqsadida Umarxon qabila boshliqlariga katta vakolatlar bergan edi. Qirg’iz qabilalaridan soliqlarni yig’ib xon xazinasiga yuborish ishini asosan qirg’iz biylariga topshirilgan edi. Umarxon hukmronligi davrida xonlikning xalqaro mavqei mustahkamlanib qo’shni davlatlar bilan do’stona aloqalar yo’lga qo’yilgan. 14 yorliqqa ega bo lgan xudoydo lavozimidagi shaxs Sharqiy Turkistonda savdoʼ qilayotgan Qo qon savdogarlarini nazorat qilganligini qayd etgan. M. ʼ Gurevichning yozishicha, Qo qon hukmdori “Umarxon davrida Qashqardagi ʼ Qo qon savdogarlaridan boj yig ishni nazorat qiladigan Qo qon oqsoqoli ʼ ʼ ʼ (xudoydo)ni tayinlashga urinib ko rilgan”, – deb yozgan. Qurbon Аli ʼ Аyaguziyning fikricha esa bu oqsoqollik tizimi 1832-yilgi Qo qon xonligi va ʼ Ching imperiyasi o rtasidagi shartnomadan so ng o rnatilgan, deb hisoblagan. ʼ ʼ ʼ “Oqsoqol” atamasi manjurcha “xudoydo”, xitoycha “shangmu” yoki “maimai touren”, ya ni “savdo oqsoqoli, boshlig i” atamasi bilan tenglashtirilgan. Bu ʼ ʼ mansab egasi nafaqat Qo qon savdogarlari faoliyati va ularning haq-huquqlarini, ʼ balki Sharqiy Turkistonda muomalada bo lgan Qo qon tanga-pullarini ham nazorat ʼ ʼ qilgan. Manbalarda, qo qonlik oqsoqollar Sharqiy Turkistondagi xonlik fuqarolarining ʼ sonini bilgan yoki bilmaganligi haqida ma lumot berilmagan. Shu jumladan, Ching ʼ imperiyasi hukumati ham 1759-1828 yillar oralig ida Sharqiy Turkistonda savdo ʼ faoliyatini olib borgan xonlik fuqarolarini ro yxatga olmagan. Biroq Jahongirxo ja ʼ ʼ qo zg olonidan so ng, qo zg olonning faol ishtirokchisi bo lgan qo qonliklarga ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qat iy chora ko rishga majbur bo lgan. ʼ ʼ ʼ 5 O rta Osiyo xonliklaridan kelganlarni aniq ʼ sonini bilish uchun Ching hukumati 1828-yilda Sharqiy Turkistonda aholini ro yxatga olishga majbur bo lgan. Natijada ularning jami soni 5122 ta xonadon ʼ ʼ bo lganligi va ulardan 3602 ta xonadon Tyanь Shanning janubida, ya ni Qashqar, ʼ ʼ Yorkent, Xo ton, Uchturfon, Yangihisor, Kuchor, Oqsuv va boshqa aholi ʼ manzillarida istiqomat qilgan bo lsa, 460 ta xonadon esa shimolida Urumchi, ʼ G ulja, Chuguchakda yashaganligi aniqlangan. Ularga kashmirlik, buxoroliklar, ʼ badaxshonliklar ham qo shib hisoblangan. Аslida bu vaqtda Sharqiy Turkistonda ʼ Qo qon xonligi fuqarolari ko pchilikni tashkil etgan. Manjur amaldori Na Yanchen ʼ ʼ rahbarligida olib borilgan aholini ro yxatga olish jarayonida ularning barchasi ʼ kiritilmagan. Yuqorida keltirilgan raqamlar faqatgina 1818-1828 yillar oralig ida ʼ Sharqiy Turkistonga kelgan Qo qon xonligi fuqarolari soni deb hisoblangan. 1818- ʼ 5 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 155 b 8 Qo’qon xonligi hududi 30 Mamlakatda savdo ishlari tartibga solinib, mamlakatda keng obodonchilik ishlari amalga oshirilgan. Mahalliy muarrixlarning yozishicha aynan Umarxon hukmronligi davri xonlikning eng yaxshi davrlaridan biri bo’lgan deb ta’kidlanadi. Qo’qon xonligining harbiy qudrati Muhammad Alixon (1822-1842) hukmronlik qilgan davrda oshib qo’shni hududlarni bosib ola boshladi. Dastlab mamlakatning sharqiy hududlariga yurish qilib, Issiqko’lgacha bo’lgan yerlarni (asosan qirg’izlar istiqomat qiladigan hududlar) Qo’qon xonligi tasarrufiga kiritdi. Muhammad Alixonning keyingi yurishi xonlikning janubiy o’lkalari Vohan, Shug’non kabi hududlarga amalga oshirilib, ushbu hududlarga Qo’qon xonligi tobeligini tan oldirildi. Muhammad Alixon hukmronligi yillarida Sin imperiyasi hukmron doiralari Sharqiy Turkiston va Qoshg’ar o’lkalarida o’z hukmronligini o’rnatish maqsadida harbiy harakatlarni boshlab yuborgan edi. 10 Muhammad Alixon Sharqiy Turkistondagi istilochilar bilan kurash olib borayotgan Jahongirxo’ja boshliq Qoshg’ar aholisiga yordamga harbiy qo’shin yuboradi. 1840-yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv ishlarida katta tajribaga ega bo’lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab xon tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo’lib turgan vaziyatni yanada keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo’lib, asosiy vaqtini haramida o’tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag’darish uchun fitna tayyorlana boshladi. Umuman olgan, XIX asrning o’rtalariga kelib Qo’qon xonligidagi siyosiy jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og’irlashgan edi. So’nggi tadqiqotlarga ko’ra, buning sababi birinchidan, o’troq aholi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi bo’lgan qipchoqlar hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari Musulmonqo’lga qarshi chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqyeni egallash hamda xonga ta’sir o’tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o’zaro kurashlar borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug’idan bo’lgan Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o’troq aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o’troq aholiga nisbatan 10 G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 133 b 15 hajmiga qarab tanob solig’i olingan. Soliq yig’uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), eakot solig’ini yig’uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan. An’anaviy soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan, daryodan o’tish uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan yig’ishgan va shunga o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqo’lodda soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Soliqlar qat’iy qabul qilish hamda o’z vaqtida yig’ilishi shart bo’lsada, xon va amaldorlarning ixtiyori bilan bu holat o’zgarib turgan. Harbiy tashvish, ayniqsa, soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Xon xazinasiga tushgan soliqlar - xossachi, bek xazinasiga tushgan soliqlar - beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, xon ixtiyoridagi yerlar “zamini xos” deb atalib, undan chiqadigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo’lgan. Xon xazinasiga tushadigan soliqlarning hammasi Qo’qon shahri va uning atrofidagi qishloqlardan yig’ilgan. Cheetdan Xon Ixtiyoriga Mahsulot va Chorvadan Yig iladigan Zakot, Sirdaryo Kechuvdan Olinadigan Boj, Tuzdan,ʻ Xossachi Joylardan, Xon Mablag Ga Qurilgan Barchay Intsho Otlardan Olinadigan ʻ Soliq, To y Marosimlaridan va Meros Bo Lishdan Yig iladigan Soliqlar Tushgan. ʻ ʻ ʻ Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud bo’lib, hujjat egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Ishdan, xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so’filar ham tanob solig’idan ozod qilingan. Soliqlardan ko’p miqdorda aholini tozalash turli ishlarga - kanalizatsiya qazish, ariq, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa, hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb qilingan. Soliq, to’lov va samaraliatlarning yildan yilga oshib borishi natijasida Qo’qon xonligida noroziligi ortibrib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy faoliyatini ta’minlab bergan. Erdonabiy hukmronligi orqali qirg’izlar ushlab turishga kirishildi. XVIII asrning yarimiga kelganda O’ratepa viloyatiga xonlikning harbiy qo’shinlari hujum uyushtirgan edi. 14 Xonlik hududini boshqarish 14 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 198 b 20 Davlat tepasiga kelgan hukmdor qishloq jamoasini boshqarishda va davlat soliqlarini o z vaqtida va to liq yig ib olish uchun qishloqlarda faoliyat yuritganʼ ʼ ʼ oqsoqollarga tayangan. Qo qon xonlari, nafaqat xonlik hududida, balki o zga ʼ ʼ davlatlarda istiqomat qilgan Qo qon xonligi aholisiga ham o z oqsoqollari va ʼ ʼ yorliqlarini yuborgan. Bunday yorliqlarga ega bo lgan oqsoqollar Rossiya ʼ imperiyasining Sibirь hududi hamda Sharqiy Turkistonda istiqomat qilganlar. Bu haqida H.Ziyoev, “1821-yilda Rossiyaning Petropavlovsk shahrida yashovchi Qo qon savdogarlari oqsoqoli Kenjatoy Boyjonov bo lib, uning qo lida Qo qon ʼ ʼ ʼ ʼ xonining maxsus yorlig i bo lganligi”ni ta kidlaydi. XVIII asrning o rtalarida ʼ ʼ ʼ ʼ manjurlar hukumati tomonidan Qo qon savdogarlarining Sharqiy Turkiston ʼ bozorlarida savdo qilishiga ruxsat berilgan. Natijada ularning bu bozorlarga kirib kelishi kuchaygan. Xitoy hujjatlarida “Qo qon savdogarlari Sharqiy Turkistonning ʼ ichki bozorlarini asta-sekin qo lga oldilar, mulk va mablag to pladilar, ʼ ʼ ʼ uyg urlarning uylarini ijaraga oldilar. Bu yerda ular o zlarining uyushmalarini tuza ʼ ʼ boshlaganlar” degan ma lumotlar ko plab uchraydi. Qo qon hukmdorlari Sharqiy ʼ ʼ ʼ Turkistondagi musulmon aholi, jumladan, Qo qon fuqarolaridan boj-hiroj yig ib ʼ ʼ olishni o z nazoratiga olishga harakat qilgan. Shu maqsadda, o lkaga xon o z ʼ ʼ ʼ oqsoqolini yuborgan. Qo qonlik savdogar Rizoquli Yorkenddagi Qo qon ʼ ʼ savdogarlarining oqsoqoli sifatida tayinlangan. Ikkinchi oqsoqol esa Qashqarda tayinlangan bo lib, u toshkentlik savdogar Ne matjon edi. Rus sharqshunosi ʼ ʼ А.А.Semenov ham Ne matjonni Sharqiy Turkistonga oqsoqol sifatida yorliq bilan ʼ yuborilganligini qayd etgan. Xitoy manbalarida ushbu oqsoqolliklar Qo qon ʼ hukmdorining roziligi bilan Yorkend va Qashqar hokimbegilar tomonidan tayinlangan. Ching imperiyasi ma muriyati bunga rozi bo lgan. Qashqar va ʼ ʼ Yorkenddagi qo qonlik savdogarlar bir oyda to rt marta Qashqarning “eski shahar” ʼ ʼ qismida oqsoqol huzurida majlis o tkazganlar. Uning amaldagi vazifasi ʼ Qashqardagi barcha Qo qon savdogarlaridan va musulmon aholidan boj va zakot ʼ soliqlarini yig ib olish edi. Oqsoqollik tizimining Sharqiy Turkistonda qachon ʼ o rnatilganligi xususida tarixchilar orasida turlicha fikr bildirilgan. Yapon ʼ tadqiqotchisi Toro Soguchi, Norbo tabiy hamda Olimxonning muhri tushirilgan ʼ 7 Kurs ishining vazifasi: Bu kurs ishida Qo`qon xonligi tarixini o`rganishda muammolarni bartaraf etishni o`z oldimizga vazifa qilib qo`ydik: -Qo`qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish; -Xonlikning davlat boshqaruvini tadqiq etish; -Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy geografiyasini o`rganish. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Qo`qonxon xonligi: hududi, ma`muriy qurilish, markaziy va boshqaruv tartiblari haqidagi tarixiy ma`lumotlar Azamat Ziyo va Bahodir Eshovlarning O`zbekiston davlatchiligi to`g`risida, Sh.Vohidov, N.Norqulov, U.Jo`rayev. , R.Shamsiddinov, Sh.Karimovlarning Qo`qon xonligi tarixi haqidagi asarlari, rus tarixshunosi V.P.Nalivkinning Parij hamda Moskvalarida Qo`qon xonligi haqida chop ettirgan kitoblari asosiy manbalar. Davriy (xronologik) chegaralanishi: XVIII boshlaridan, ya’ni xonlik tashkil topgan davrdan keyin, uning keying arslardagi ijtimoiy ahvoli, ijtimoiy holat o’rganiladi. kurs ishi asrdagi jarayonlarni ham o’z paydo bo’ladi. Kurs ishi XVIII asr boshlaridan XIX asr yarmiga qadar bo’lgan davrni oladi. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat i va ilovadan iborat. 3 yildan avval kelib qolgan qo qonliklardan manjurlar hukumati soliq yig ib olishniʼ ʼ maqsad qilgan. Shu maqsadda ularni Sharqiy Turkistonda istiqomat qiluvchi uyg urlar deb ro yxatga olgan va ularga yer, turar joy solig i kabi davlat soliqlari ʼ ʼ ʼ solgan. Bu vaqtda manjurlar imperiyasi uchun Sharqiy Turkiston tinch hudud sifatida kerak edi, xolos. Bunda Qo qon elchisi А lam pochcha va Muhammad ʼ ʼ Dukarboylarning xizmati katta edi. Qo qon xonligi uchun faqat qo qon ʼ ʼ savdogarlardan soliq yig ib olish bilan cheklanmadi. Shu bois, 1833-yilda ʼ Muhammad Аlixon Mirza Аyyub ismli elchini yuboradi. Elchi endi soliq faqat xonlik savdogarlaridan emas, Sharqiy Turkistondagi barcha xorijlik savdogarlardan ham soliq yig ib olishga ruxsat so ragan. Uchturfonga Isa ismli ʼ ʼ qo qonlik savdogar oqsoqol qilib tayinlangan. 1834-yilda Qo qondan yana bir ʼ ʼ elchi kelib, Sharqiy Turkistondagi qo qonlik savdogarlardan endi soliq ʼ olinmasligini iltimos qilib, Pekinga bormoqchi ekanligini aytgan. 1834-yilda Pekinga kelgan А lam pochcha badaxshonlik, kashmirlik savdogarlardan savdo ʼ bojini olmaslikni ham iltimos qilgan. Sharqiy Turkiston o lkasidan har yili xonlik ʼ xazinasiga oqsoqol tomonidan 500 kumush yombu yuborilib turgan. Shu bois, bu lavozimga alohida e tibor berilgan. Imom Аli Qunduziy va Cho qon ʼ ʼ Valixanovlarning yozishicha, “Mazkur mansab Qo qon hukmdorlari tomonidan ʼ ijara sharti bilan berilgan mansabdir. Dastlab mazkur mansabga savdogarlar toifasidan bo lgan odamlar tayinlanganlar, keyinroq esa bu mansabni ko proq ʼ ʼ harbiylar egallaganlar. Qo qon xonligi davrida tashkil etilgan oqsoqollik tizimi ʼ 1876-yilda xonlik tugatilgandan so ng ham o z faoliyatini to xtatmagan. Bu ʼ ʼ ʼ oqsoqollik tizimi XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Oqsuv, G ulja, Uchturfon, ʼ Yorkent, Xo ton, Kuchor, Qorashahar, Lobnor, Turfon, Xami, Keriya va ʼ Dunьxuan kabi shaharlarigacha kengayib borgan. 9 tizimlarining ham rivojlanib borgan. Xonlikda ishlab chiqarilgan soliqlarni tartibga solish ishlari aynan Erdona hukmronlik ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilgan edi. Bunda asosan xonlik aholisining soliq to’lashdan kelib chiqqan holda islohot amalga oshirilgan. Qo’qon muarrixlaridan biri Mulla Niyozning qonunicha xonlikning xazinasi aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrdan keyin ko’paya borgan edi. Xonning qirg’izlar ustidan hukmronligining o’zgarishiga qarab xonning harbiy ham ortib borgan, xonlik sharqda Xitoyda hukmronlik qilgan manjurlarning Sin sulolasiga qarshi muaffaqiyatli kurash olib borgan edi. Norbo’tabiy hukmronlik qilgan davrga kelib xonlikda soliqlar tartibga solindi. Uning hukmronligi 1770-1801 yillarda Qo’qon xonligida yerlardan mo’l- ko’l hosil olingan, chorva mollari soni ancha ko’paygan, umuman aholining turmush sharoitlari ancha yaxshilangan edi. Mamlakatda dehqon va chorvadorlarning soliq to’lash uchun ancha yaxshilangan edi. Savdo-sotiq ham yaxshi yo lga qo yilgan, qo shni korxonalar bilan munosabatlari ancha yaxshiʻ ʻ ʻ ko rinishda bo lgan edi. Olimxonronligi davrida (1801-1810) xonlik harbiy ʻ ʻ qo shinlari Janubiy Qozog iston yerlariga yurishlar qilib, xonlik hududini ʻ ʻ hukmronlik siyosatini davom ettirgan edi. Bunda asosan qipchoq va qirg iz ʻ qabilalari xonlikka bo ysundirilib, aholining ijtimoiy tarkibi ham kengaydi. ʻ Olimxon Toshkent bekligiga yurish qilib, uni xonlik tarkibiga qo’shib olidi. Toshkent ustidan Qo’qonligining nazoratini o’rnatilishi tufayli bekligi ta’siri ostida Toshkent bo’lgan qo’zoq juzlari ham bevosita Qo’qon xoniga tobe bo’lib qoldi. Qozoq juzlari ichida qipchoq qabilalari ham istiqomat qilar edi. Xonlikka qipchoq qabilalarining kirish jarayoni aynan Olimxon hukmronligi sodir bo’lgan edi. Olimxondan keyingi hukmdor Umarxon (1810-1822) hukmronlik qilgan davrda xaonlikning chegara qal’alarida aynan xonlikning shimoliy tuzilishida qurila boshlangan edi. Uch chegara qal’alarida qipchoq qabilalaridan bo’lmish qulon qabilasi bozor mavqega ega edi. Umarxon mamlakat hududini viloyatlarga bo’lib, ularga o’zining mas’ul amaldorlarini tayinlagan. II BOB. XONLIKDAGI SOLIQLARNI RIVOJLANISHI 21 1-ilova Qo’qon ko’chalari 2-ilova 29 xonligi va Ching imperiyasi o’ birlashmasidan so’ng o’qish, deb hisoblagan. “Oqsoqol” atamasi manjurcha “xudoydo”, xitoycha “shangmu” yoki “maimai touren”, ya’ni “savdo oqsoqoli, boshligi’i” atamasi bilan tenglashtirilgan. Bu mansab egasi natiq Qo’qon savdogarlari faoliyati va huquq-huquqlarini, balki Sharqiy Turkistonda muomalada bo’lgan Qo’qon tanga-pullarini ham nazorat qilgan. Xulosa 25 puli, darvozabon puli, mushrifona kabi yigirmadan ortiq soliq va yig’imlar ham to’langan. Bundan tashqari aholi turli majburiyatlarni bajarishi lozim bo’lgan. Masalan, mulkdorlar ma’muriyatini boqish, harbiylarning vaqtincha to’xtashida ularning oziq-ovqati va boshqa harajatlari uchun yig’iladigan yig’imlar, suv ta’minoti bilan bog’liq majburiyatlar shular jumlasidandir. XIX asr boshlarida davlatni boshqargan El-tuzar soliq bo’yicha islohotlar o’tkazdi. Mamlakatda aholidan yer solig’i undirildi. Bu soliq xususiy yer egalaridan yer maydoniga qarab olingan. Yeri bo’lmagan dehqonlar hovlisi hisobidan to’lashgan. Xonlikda soliq bo’yicha imtiyozga ega bo’lganlar tabaqasiga katta amaldorlar, xonga yaqin kishilar, din arboblari, saroy xizmatchilari, navkarlar kirishgan. Qo’qon xonligida ham davlat xazinasi uchun, mamlakatning ehtiyoji uchun soliq undirish tizimi shakllantirilgan edi. Buxoro va Xiva xonliklariga nisbatan Qo’qon xonligida soliqlarning turi ko’proq bo’lgan. Mollar va hayvonlardan olinadigan, to’ylardan olinadigan soliq, meroslarni bo’lishda tushadigan soliq, do’konlar, karvonsaroylar, omborxonalardan olinadigan soliq, daryo kechuvlaridan o’tish solig’i, tuz solig’i, xonga qarashli bo’lgan ijaraga berilgan yerlardan olinadigan soliqlar va hokazo... Xonlikda soliqgarning miqdori xonning ixtiyori bilan tez o’zgarib turgan. Ayniqsa, harbiy harakatlar paytida soliqlarning turi va miqdori yanada ko’paygan. O’zbek xonliklarida soliq yig’ishda bekliklarning xizmati katta bo’lgan. Jumladan, Buxoro amirlariga qarashli bo’lgan Chiroqchi bekligida avorizot (favqulodda holatlarda yig’iladigan harbiy soliq), qoracherik (Buxoro amirligi qo’shinlarini boqish uchun beriladigan soliq), yaksara (qo’sh puli; qo’sh ho’kizi borlardan yig’ilgan), cho’p puli, xarbuz puli (lalmikor yerlarga ekiladigan tarvuzlardan olingan), muhrona (qozi, mufti, rais va boshqa hukmdorlarning muhri uchun soliq), xizmatona (qozilarga, beklarga berilgan to’lov) vasiqa puli va boshqa soliq turlari ham bo’lgan. XVI-XIX asrlar oralishda xonlik va amirlik-larning soliq siyosatida hukumat belgilagan tartiblarga rioya qilishda shariat qoidalaridan uzoqlashish ko’zga tashlanadi. Soliqtarning belgilanishi, undirilishi, sarflanishi jihatidan ham shariat talablaridan chekinilgan. Jumladan, yo’l, ko’prik, madadi lashkar, qo’nalg’a, boj va boshqa soliqlar hamda yig’imlar shariatda ko’rsatilmagan 5 Xulosa qilib aytganda Qo qon xonligi aholisining ko pchiligi o zbeklar bo lib,ʼ ʼ ʼ ʼ mamlakat shahar va qishloqlarida tojiklar ham yashagan. Xonlikda yana qirg izlar ʼ va qipchoqlar ham istiqomat qilganlar. Ular Sirdaryoning boshlanish joylaridan Balxash ko ligacha bo lgan tog li rayonlardan to Qashg ar chegarasigacha bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ yerlarda, Yettisuv, Talas vodiysi, Oloy tog lari, Badaxshon, Farg ona vodiysi ʼ ʼ oldida ko chmanchi va ko yarim chmanchi hayot kechirishgan. Bundan tashqari, ʼ ʼ Farg ona vodiysida qoraqalpoqlar, Toshkent atroflarida qozoqlar, xonlikning ʼ sharqiy joylari, Qo qon xonligini Buxoro va Rossiyadan alohida turadigan ʼ cho llarda ko chmanchi qozoqlar yashaganlar. Manbalarning ma lumotlariga ʼ ʼ ʼ ko ra, XIX asrning boshlarida qirg izlar, qalmoqlar, uyg urlar, qoraqalpoq, qozoq ʼ ʼ ʼ va qipchoqlar . ishdan, xonlikning ayrim shaharlarida lo lilar, hindlar, afg onlar, ʼ ʼ arablar va boshqa Osiyo xalqlari istiqomat qilganlar. Turkiston general- gubernatorligi tashkil topganidan so ng yahudiylar, armanlar va boshqa millat ʼ vakillari ham yashaganlar. O zbeklarning ming qabilasi (urug i) boshliqlaridan biri ʼ ʼ Shohruhbiy asos solgan Qo qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o rta asrlarda ʼ ʼ Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo lgan kabi Xonlikda eng oliy va ʻ markaziy unvon xon unvoni bo lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish ʼ va uning xavfsizligini nazorat qilishlari bo’yicha bo’lgan qo’li. Xonlikning ming qabilasidan bo’lgan hokimlar turli yillarda Shahrisabz, Urgut, Mog’iyon, Urmitan viloyatlari va beklik ham hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798) ming urug i ʼ boshliqlari XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar. Olimxon 1805-yilda o zini rasman xon deb e lon qildi. Xon unvoni bilan ʼ ʼ hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822) 1818 yilda o zini “amir ul- ʼ muslimin” deb e lon qildi. 1822-yilda Muhammad Alixon ham hon unvoni bilan ʼ taxga o tirgan. Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to ra deb ʼ ʼ atalganlar. Xonlik davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo lib, xonning o zi ʻ ʼ cheklanmagan hokimiyatga ega bo lsa-da, ma lum tarixiy davrlarda boshqaruvi va ʼ ʼ hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo shin boshliqlarining xonga ʼ ta siri kuchli bo lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo lganni ʼ ʼ ʻ 26 rasta, ulov va boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa, urg’u – musodara qilish yo li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo lga olishdaʻ ʻ jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. 13 Tanho - hukmdorga tegishli xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’omlanishi tufayli paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq yig’ish huquqi tanho egalari - tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini olgan. Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon marhamatiga mukofot bo’lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj taqdim etsa, u tarxon deb atalgan. Bu davrda xonlikning daromadi mahsuloti va puldan iborat bo’lib, ular asosan soliqlar undirish yo’li bilan hosil qilingan. Soliq va ishlabatlar xonlikning barcha shahar va qishloqlarida bir-biri bilan chambarchas bog liq bo lgan. ʻ ʻ Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat qonunqoidalariga muvofiq belgilangan soliqlar; rasmiy soliqlar; an’naviy soliqlar; joriy qilingan soliqlar. Manbalarga ko’ra, shariat-qoidalari asosida joriy qilingan qonun-qoidalar: – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar ekiladigan yerlardan olingan soliq - xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan bir qo’llanishi etib, 5 qop g’allaning birp miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan. Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi miqdorida ushr solig’i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot - mahsulotdan ishlab chiqarilgan savdo solig’i yoki chorva mollari ishlab chiqarishni tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari aniq bo’lmaganligi tufayli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. , chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush olingan zakot olingan. Xonlikda joriy qilingan tanobona, xonsoliq, karvon chegara yoki maxsus shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan mahsulotlardan boj to’lovlari, tuz boji, tuz boji, xonlikda joriy qilingan tanobona, xonlikdagi mablag’ savdogarlardan, xonlikdagi mablag’ savdogarlardan, xonlikdagi bozor soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining 13 R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 206 b ʻ 19 bepisandlik nazari bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. To’rtinchidan esa, tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo’lgan edi. 1852-yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun o’troq mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar. Bu kuchlar yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853-yilda qatl etib, uning tarafdorlarini yo’q qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi. Bunday vaziyatda xonlikning ichki ahvoli og’irlashib, u faol tashqi siyosatdan ham ancha orqada qoldi. 1858-yilda Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo’lgan o’g’li Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan ag’darib, o’zini xon deb e’lon qildi. Mallaxon va Aliquli qirg’iz boshchiligida yangidan tiklangan ko’chmanchilar guruhi uzoq hukm surmadi. Aynan shu guruh a’zolari Mallaxonga qarshi til biriktirib, 1863-yil 25- fevralda uni o’ldirdilar. Taxtga esa Xudoyorxonning akasi Sarimsoqbekning o’g’li Shohmurod o’tqazildi. Lekin, qo’shin boshliqlari va saroydagi ko’pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga yana taxtga o’tirishni taklif etib, odam yuboradilar. Bu payda Mallaxon o’limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh yordamida qo’shin yig’ib, 1863-yilning mart oyida Jizzaxdan Toshkentga kelgan Xudoyorxon Qo’qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo’shini bilan Xo’jandga keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan Xo’jandga keladi. Xudoyorxon Qo’qonga hujum qilishni rejalashtirayotga paytda, ya’ni, 1863-yilning 5-mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni ochib berdilar. Natijada Qo’qonda qirg’in boshlanib, Shohmurodxon o’z tarafdorlari bilan Marg’ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863) taxtni qo’lga kiritdi. Ammo, xonlikdagi qirg’iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida qo’zg’olon ko’tardilar va To’raqo’rg’onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent atroflaridagi qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so’radilar. Oqibatda Toshkent atrofida qozoqlar qo’zg’olon ko’tarib, Toshkentni qamal qildilar. 11 Xudoyorxon tomonidan yuborilgan qo’shinlar bu isyonlarni bostirishga muvaffaq bo’ldilar. 11 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 172 b 16 (Xudoyorxon davri, 1844-1852) yoki Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865) misol qilib keltirish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati: 27 soliqlardan hisoblanadi. Xonliklardagi nizolar-kelishmovchiliklar ham aholining moddiy jihatdan yanada qiynalishiga olib kelar edi. Buning ustiga, yangi soliq turlari ko’payavergan. Masalan, hatto bog’lar, bedazorlar, suv tizimiga qarovchi miroblar uchun (mirobona), poliz ekinlari uchun ham alohida (tanobona) soliqlar belgilangan. O’zbek xonliklarida yig’ilgan soliqlar shariatning asosiy manbai Quroni karimda ko’rsatilganlarga emas, xon tomonidan belgilangan joylarga uning farmoni bilan yuborilgan. Xonliklarda soliq undirish, uning turlari va miqdorini belgilash, ularni taqsimlashda shariat talablariga rioya qilish o’rniga, har bir xonliqda turlicha tartiblar joriy qilingan. Chunki qo’shin taminoti, saroy xarajatlari, amaldorlarga beriladigan maoshlar va boshqa xarajatlar asosan mamlakat hududlaridan yig’iladigan soliqlar hisobidan bo’lgan . O zbekiston davlatchiligi tarixida o z o rniga ega bo lgan Qo qon xonligiʼ ʼ ʼ ʼ ʼ (1709-1876) ichki va tashqi siyosatida soliq tizimi muhim ahamiyatga ega hisoblangan. Chunki xonlik iqtisodiyotining taraqqiyoti, siyosiy boshqaruvning shakllanishi ham shu soliq tizimi bilan bog liq. Xonlikda yig iladigan soliqlarni ʼ ʼ rasmiy va maxsus turlarga ajratish mumkin. Xiroj, zakot, savdodan olinadigan boj, hayvonlar hisobidan olinadigan soliq, tarozi solig i, daryoni kesib o tganlik uchun ʼ ʼ soliq, tuz solig i, ushr solig i singari rasmiy soliq turlari bo lgan. Tanobona, to y- ʼ ʼ ʼ ʼ maraka marosimlaridan yig iladigan soliq, meros bo lishdan yig iladigan soliqlar ʼ ʼ ʼ maxsus soliqlar turiga kiradi. 4 Sog liqlar asosan davlat xazinasiga, ya ni mutloq ʼ ʼ hukmdor – xon bilan joylardagi beklar foydasiga yig ilgan. Soliqlar mextar, sarkor, ʼ oqsoqol, amin, zakotchi kabi lavozimlardagi kishilar tomonidan yig ib olingan. ʼ Qo qon xonligida mamlakat hududidan tashqaridagi fuqarolaridan ham zakot, ʼ savdo bojlarini yig ib olish tizimi shakllangan edi. Jumladan, Rossiyaning Sibirь, ʼ Аstraxanь hamda Xitoyning manjurlar hukmronligi ostidagi Sharqiy Turkistoniga ham o z oqsoqollarini yuborganlar. Xonlikdagi oqsoqollik tizimi haqida А.D. ʼ Middendorf, “Oqsoqollik Farg ona vodiysida mahalliy boshqaruv tizimining ʼ markazi hisoblanadi. Uning atrofida hamma jamoa boshqaruvining unsurlari aylanib yuradi, buning ustiga u ajoyib tashkil etilgan”, – deb qayd etgan edi. 4 R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 188 b ʻ 6 1.2. QO’QON XONLIGIDAGI SOLIQ TIZIMI XIX asrda O’rta Osiyo xonliklari agrar davlatlar edi. Aholining ijtimoiy iqtisodiy ahvoli, yerga egalik tartiblari qandayligi, to’g’ridan-to’g’ri soliq va to’lovlarning miqdori bilan rejalashtirish. Bu davrda yerlarning ko’p qismi, ayniqsa, ekin maydonlari xon, uning qarindoshlari va yaqinlari hamda bir qancha yer egalari qo’lida bo’lgan. Aholining alohida katta yer egalariga tegishli ekin maydonlarida mehnat qilganlar. Dehqonlar ijaraga olingan yerlari uchun bir qismi (ko’p yillik hosilning 1/5 yoki 1/3 qismi) ni xiroj sifatida to’laganlar. Qo’qon xonligida soliqlar tizimi qadimdan rivojlanib kelgan soliq tizimiga asoslangan edi. Xonlik joriy qilgan soliq tizimi shariat qonunlariga asoslangan edi. Qirg’iz va qipchoqlar yashaydigan hududlar xonlik tarkibiga qo’shib olinishi bilan ularning hududlari xonlik mulkiga aylandi. Qirg’iz va qipchoq qabilalaridan yer va chorva mollari soliqlari olina boshlandi. Xonlikda joriy qilingan soliq tizimi shariat qonunlari asosida tasniflangan va tartibga solingan edi. 6 Qo’qon xonlari joriy qilgan soliq tizimi mamlakatning barcha aholisiga nisbatan birdek tartibda amal qilar edi. Bunda o’zbek, tojik, qirg’iz va qipchoq kabi xalqlarning soliq to’lash tartiblari bir xil edi. Xonlikda joriy qilingan soliqlar tizimi asosan aholi ustidan o’rnatilgan nazoratning bir ko’rinishi edi. Xonlik viloyatlarining soliq to’lash imkoniyati mahalliy aholining shug’illanadigan mashg’ulotlariga bog’liq edi. Aholidan olindigan soliqlar xonlarning kundalik sarf-harajatlarini qoplar edi. Xonlikning harbiy qo’shinlarining maoshlari xon xazinasidan qoplanar edi. Bundan tashqari amaldorlarning maoshlari ham aynan mamlakat aholisi to’laydigan soliqlardan qoplanar edi. Xonlikdagi barcha yerlar xonning mulki hisoblangan. Xonlar ushbu yerlarni amaldorlar, qarindoshlari, qabila boshliqlari va boshqalarga yerdan olinadigan soliqlarning bir qismini o’zida qoldirish sharti bilan 6 Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977. 301 с. 10 Nasriddinbek Abdurahmon oftobachi ko’magida xon deb (1875-1876) e’lon qilindi. Xudoyorxon Nasriddinbek foydasiga taxtdan voz kechib, avval, Xo’jandga, undan Toshkentga qochdi. Nasriddinbekning hokimiyat tepasiga kelishi ham mamlakatdagi siyosiy vaziyatning keskinligini bartaraf eta olmadi. Buni tushunib yetgan Abdurahmon oftobachi xonlik aholisini Rossiyaga qarshi kurashga safarbar qilmoqchi bo’ldi. Ammo, ruslarning qattiq qarshiligiga duch kelib Mahram yaqinidagi jangda ulardan yengildi. Po’latxon ham ruslarga qarshi kurashish maqsadida Qo’qonga hujum qilmoqchi bo’lib turgan vaqtda, ya’ni, 1875-yil 25- sentyabrda Nasriddixon Rossiya imperiyasi hukumati bilan bitim tuzdi. Bu xabar tezda butun Qo’qonga yoyilib aholi yana isyon ko’tardi va O’rdaga hujum qildi. Nasriddinxon taxtni tashlab Xo’jandga qochdi. Marg’ilonda Rossiya imperiyasi askarlariga qarshi aholini safarbar qilayotgan Po’latxon qo’shiniga shaharliklar, madrasa talabalari va ko’chmanchi aholi vakillari kelib qo’shildi. Ularga qo’zg’olon vaqtida bosqinchilar bilan hamkorlik qilgan qishilar va xon oilasi vakillarini qatl etish buyurildi. Bu paytda Namanganda bo’lgan Skobelev Rossiya imperiyasining topshirig’iga asosan 1876-yil fevralida Qo’qon xonligini butunlay bosib olishga kirishdi. Abduraxmon oftobachi va Po’latxon qo’lga olindi. Abduraxmon oftobachi Rossiyaning Yekaterinoslav guberniyasiga, Nasriddinxon esa Vladimir nuberniyasiga surgun qilindi. Shu tariqa, 1876-yil 19-fevralda 150 yildan ko’proq hukm surgan Qo’qon xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi va uning o’rniga Farg’ona viloyati tashkil etildi. Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos”, deb atalgan. Bunday yerlar xon ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni kishi unga o’z yosh olgan berib, sug’ organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj - hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko’proq bo’lgan. Yerga egalik qilishda mulk, ijara, ur’u, tanho tarzdadan ham foydalanilgan. Mulk - boylarga qarashli xususiy yerlar bo’lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, - belgilangan shartlar asosida ijaraga olingan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, 18 hadya qilar edi. Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik qilishning to’rtta turi mavjud bo’lib ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari. 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar – o’rmonlar, to’qaylar, yo’luko’priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg’ol). 4. Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar. Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos”, deb atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni olgan kishi unga o’z hisobidan ishlov berib, sug’organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj – hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko’proq bo’lgan. Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg’u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo’lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, ijara – muayyan shartlar asosida beriladigan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa, urg’u – musodara qilish yo’li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo’lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’om etilishi tufayli paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq yig’ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya sifatida olgan. Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon marhamatiga sazovor bo’lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan. Bu davrda xonlikning daromadi mahsulot va puldan iborat bo’lib, ular asosan soliqlar undirish yo’li bilan 11 Ammo, mag’lubiyatga uchragan qirg’iz-qipchoq boshliqlari taxt uchun kurashni davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo’ja, Said Mahmudxonto’ra, Aliqulilar Sulton Saidxon boshchiligida Marg’ilon tomondan kelib Andijonni bosib oldilar va uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka, Shahrixon, O’sh, Poytug’ mavzelarini talon-taroj qildilar. 1863-yil 26-aprelda Sulton Saidxonning qo’shini Mingtutga kelib, Qo’qonni qamal qildi. Amir Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli qirg’iz-qipchoq lashkari Asaka tomonga ketib, Qo’rag’ulcha darasida himoyaga o’tdi. Qattiq kurashlardan so’ng 1863-yilning 24-iyulida Sulton Saidxon Qo’qon taxtini (1863-1865) egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi. Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo’l kelgan edi. Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo’shinlari 1864-yilda Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865-yil bahorida ular Toshkentga yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar. Uzoq qamaldan so’ng 17-iyunda Toshkent egallandi. Qo’qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon 1865-yilning yozida amir qo’shinlari yordamida so’ngi marta Qo’qon taxtini qo’lga kiritdi. Shundan so’ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo’ydi. Xudoyorxon 1867-yil yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868-yil 13-fevralda Qo’qon va Rossiya shartnomasini imzoladi. 12 Xudoyorxon 1868-1873-yillar oralig’ida Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida Toshkentga ko’plab sovg’a- salomlar yubordi. Shuningdek, Rossiya savdogarlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi. Natijada Qo’qon xonligi amalda Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi. Xonlik hududida hukm surgan nisbiy osoyishtalik 1873-yilgacha davom etgan bo’lsa ham, hukmdor, uning yaqinlari va mahalliy hokimlarning jabr-zulmi hamda qirg’iz-qipqoqlarning qayta bosh ko’tarishi natijasida bu yerlarda o’zaro nizolar, xalq chiqishlari boshlandi. Hususan, 1873-yilda Po’latxon (asli ismi Mulla Ishoq Hasan o’g’li) qirg’izlar tomonidan xon qilib ko’tarilib, u boshchiligida qo’zg’olon ko’tarildi. Saroydagi nufuzli amaldorlardan biri Abdurahmon oftobachi Xudoyorxonni taxtdan ag’darish va uning o’g’li Sayid Nasriddinbekni xon taxtiga o’tqazish maqsadida Po’latxon bilan til biriktirdi va O’rdada isyon ko’tardi. Sayid 12 G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 166 b 17 2.1. . Qo’qon xonligida soliqlar davrida Qo’qon xonligida soliqlar tizimi qadimdan rivojlanib kelgan soliq tizimiga asoslangan edi. Xonlik joriy soliq tizimi shariat qonunlariga erkin edi. Qirg’iz va qipchoqlar turgan asosli xonlik tarkibiga qo’shib olinadigan hujjatlar bilan bog’liq bo’lgan xonlik mulkiga aylandi. Qirg’iz va qipchoq qabilalaridan yer va chorva mollari soliqlari olina boshlandi. Xonlikda joriy qilingan soliq tizimi shariat qonunlari asosida tasniflangan va tartibga solingan edi. Qo’qon xonlari joriy qilingan soliq tizimi mamlakatning barcha aholisiga nisbatan birdek ishlaydigan amal qilar edi. Bunda o’zbek, tojik, qirg’iz va qipchoq kabi xalqlarning soliq to’lash tartiblari bir xil edi. Xonlikda joriy qilingan soliqlar tizimi asosan aholi ustidan o’ziga nazorat qilishning bir ko’rinishi edi. Xon viloyatlarining soliq to’lash ehtiyojlarida aholining shug’ullanadigan mashg’ulotlariga bog’liq edi. Aholidan olindigan soliqlar xonlarning kundalik sarf-harajatlarini qoplar edi. Xonlikning harbiy qo’llarining maoshlari xon xazinasidan qoplanar edi. Bundan tashqari amaldorlarning maoshlari ham aynan mamlakat aholisi to’lovchi soliqlardan qoplanar edi. Xonlikdagi barcha yerlar xonning mulki hisoblangan. Xonlar ushbu amaldorlar, qarindoshlari, qabila boshliqlari va boshqa yerdan soliqlarning bir qismini o’zida qoldirish sharti bilan hadya qilar edi. 15 XIX asrning ikkinchi yarmida Xo’qand, Toshkent, Qurama, Xo’jand, Namangan, O’ratepa, O’sh, Andijon, Shahrixon, Quva, Marg’ilon shaharlari Qo’qon xonligiga Xiroj (yer solig’i), Tanabona (Bog’ va polizlardan olinadigan tanob puli) va zakot (mulkning qirqdan bir qismi miqdorida) soliqlar to’lashgan. Xiroj (yer solig’i) g’alla bilan chorak o’lchovida (1 chorak – 72 kilogramm) hisoblangan bo’lsa, Tanabona va zakot tilla hisobida yuritilgan. Xonlik xazinasiga har yili eng katta soliqni Xo’qand (1 million 10 ming tanga), Namangan (859 ming tanga) va Toshkent (663 ming tanga) to’lashgan. Andijon uyezdi bir yilda g’aznaga faqat 25 ming tilla tanga zakot, O’sh uyezdi esa faqat 12 ming tilla tanga xiroj to’lagan bo’lsa, Quva shahri 15 Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 238 b 22 Rahbariy adabiyotlar: 1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 12-bʼ ʼ Umumiy va maxsus adabiyotlar: 1. Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 2. Sh.Vohidov. Qo’qon xonligida unvon va mansablar “Sharq yulduzi”, T., 1995. 3. R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. ʻ 4. Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977. 5. Rossiyaning Masalskiy shahrida. Vatanimizning to’liq geografik tavsifi.1913 6. G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 7. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 8. Джамгерчинов Б. Очерки политической истории Киргизии XIX века. Фрунзе, «Кыргызстан», 1966. ILOVALAR 28 barcha soliqlardan ozod etilgan. Xonlik xazinasiga asosiy soliqlardan tushgan bir yillik daromad 8 million 620 ming tilla tanga bo’lgan. Solishtirish uchun 1 Qo’qon tilla tangasi Rossiyaning 3 so’m 80 tiyiniga teng bo’lgan. 2.2. Qo’qon xonligidagi soliq hozirgi kunda o’rganish O’zbekiston davlatchiligi tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan Qo’qon xonligi (1709-1876) ichki va tashkilot siyosatida soliq tizimi muhim korxona ega hisoblangan. Chunki xonlik iqtisodiyotining taraqqiyoti, davlat boshqaruvining boshqaruv ham shu soliq tizimi bilan bog’liq. Xonlikda yig’iladigan soliqlarni rasmiy va maxsus turlarga mumkin. Xiroj,zakot, savdodan oziq-ovqat mahsuloti boj, hayvonlar oziq-ovqat mahsuloti solig’i, daryoni kesib o’tgan uchun soliq, tuz solig’i, ushr solig’i kabi rasmiy soliq turlari bo’lgan. Tanobona, to’y-maraka marosimlaridan yig’iladigan soliqlar, meros bo’lishdan yig’iladigan soliqlar maxsus soliqlar turiga kiradi. Sog’liqlar asosiy davlat xazinasiga, ya’ni mutloq hukmdor - xon bilan joylaridagi beklar foydasiga yig’ilgan. Soliqlar mextar, sarkor, oqsoqol, amin, zakotchi kabi joylardagi kishilar tomonidan yig’ib olingan. Qo’qonligida mamlakat zakhirasidagi birlashganidan ham savdo bojlarini yig’ib olish tizimi shakllangan edi. Jumladan, Rossiyaning Sibir, Astraxan hamda Xitoyning manjurlar hukmronligi ostidagi Sharqiy Turkistoniga ham o’z oqsoqollarini yuborganlar. Xonlikdagi oqsoqollik tizimi haqida A.D.Middendorf, “Oqsoqollik Farg’ona vodiysida nazorat qilish markazi. Uning atrofida hamma jamoa boshqaruvining notlari aylanib yuradi, buning tashqi u ajoyib tashkil etilgan,” deb qayd etgan edi. Davlatsiga kelgan hukmdor qishloq jamoasi tepasini boshqarishda va davlat soliqlarini o’z vaqtida va to’liq yig’ib olish uchun qishloqlarda faoliyat yuritgan oqsoqollarga tayangan. 16 Qo’qonxonlari, tabiatxonlik muammosi, balki o’zga davlatlarda istiqomat qilgan Qo’qon xonligi aholisiga ham o’z oqsoqollari va yorliq yuborgan. Bunday yorliqlarga ega bo’lgan oqsoqollar 16 Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977. 316 с. 23

Qo’qon xonligida soliq tizimi haqida

Купить