• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 47.4KB
Покупки 2
Дата загрузки 28 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari

beriladigan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov va boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa, urg’u – musodara qilish yo’li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo’lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’om etilishi tufayli paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq yig’ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya sifatida olgan. Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon marhamatiga sazovor bo’lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan. Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat qonun-qoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar; an’anaviy soliqlar; favqulodda joriy etilgan soliqlar. 18 Manbalarga ko’ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy soliqlar – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g’allaning bir qop miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan 19 . Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning o’ndan bir qismi miqdorida ushr solig’i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot – mahsulotdan olinadigan savdo solig’i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo’lib, daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari aniq bo’lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. Shuningdek, chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan. Arxiv hujjatlarida an’anaviy zakotdan tashqari – bo’roqi zakoti, elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar haqida ma’lumotlar bor. 20 Xonlikda joriy 18 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 19 Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil. 20 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 23 Norbo’tabiy vodiydagi barcha beklik va viloyatlarni o’z itoatiga kirgizib, ularni Qo’qonga bo’ysundirdi. Uning davrida Andijon va Marg’ilon viloyatlari vodiydagi eng katta mulklar edi. Olimxon davrida xonlik hududlari Toshkent va uning atrofidagi yerlar hisobidan ancha kengaydi. Tarixiy manbalarda Toshkent mulki — viloyat, shahar, Toshkent va Dashti Qipchoq viloyati nomlari bilan tilga olinadi. Uning hududlariga Ohangaron, Chinoz, Toshkent atrofi, Sirdaryo bo’ylaridagi Turkiston shahri va uning atroflari kirgan. Bu mulkning hokimlari manba va hujjatlarda hokim, hukmdor, voliy, noib atamalari bilan tilga olinadi. Umarxon davrida Xo’jand, O’ratepa va Jizzax atrofidagi yerlarga ham ketma-ket yurishlar qilinib, 1817 yilda O’ratepa bosib olinadi. Muhammadalixon davrida xonlikning hududlari yanada kengayadi. Bu davrda xonlik shimolda Rossiyaga qarashli Tashqi Sibir okrugi bilan, g’arbda Xiva va Buxoro amirligi bilan, janubda Qorategin, Darvoz va undan uzoqroqdagi yerlar – Shug’non, Ro’shon va Vaxon (bu hudud Qo’qonga nomigagiga qaram bo’lgan) Ko’lob bilan, sharqda Qashg’ar bilan chegaralangan. Xonlik yerlariga Sirdaryo bilan Qorategin o’rtasida joylashgan Farg’ona hududlari, Sirdaryoning o’ng qirg’og’ida joylashgan Namangan, Xo’jand va boshqa shaharlar, Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi o’rtasida joylashgan Qurama viloyati, Turkiston, Sirdaryoning quyi oqimidagi to Balxash ko’ligacha bo’lgan qirg’izlar yashaydigan yerlar, ko’chmanchi qirg’izlar yashaydigan Billur tog’ining sharqiy etaklari, 1830 yildan boshlab g’arbiy etaklari ham kirgan. 7 XIX asr manbalarida Qo’qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va sarkorlik sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo’lingan hamda ularni xon tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va sarkorlar boshqargan. Ayrim manbalar (A. Kun) Qo’qon xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular: 7 Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000 10 Qo’qon va uning atrofi, Marg’ilon, Shahrixon, Andijon, Namangan, So’x, Mahram, Buloqboshi, Aravon, Baliqchi, Chortoq, Navkat, Koson, Chust va Bobo darhon. “Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to’plamida esa Asaka, Marg’ilon, Baliqchi O’sh, So’x, Koson va O’zgan sarkorlik sifatida ham tilga olinadi. 8 Hokimlar va hududiy bo’linma boshliqlari xon oilasi a’zolari, unga yaqin guruhlar, yuqori tabaqa vakillari hamda etakchi qabilalar sardorlari orasidan tayinlangan. Misol uchun, Xudoyorxon davrida ettita beklik xonning o’g’illari va yaqin qarishdoshlari tomonidan boshqarilgan. O’z navbatida hokimlar viloyat hududlarini o’zlarining farzandlari va qarindoshlariga bo’lib berganlar. Qo’qon xonligining ma’muriy-hududiy boshqaruv tizimida bek (hokim, voliy) va uning o’rdasi alohida o’rin egallagan. Xon tomonidan tayinlangan hokim va qozi ko’plab vakolatlarga ega bo’lgan. Bek o’rdasida ham xon saroyidagidek yuzlab amal va unvonlar joriy etilgan bo’lib, ular mahalliy aholidan yig’iladigan soliq hamda to’lovlar hisobidan kun kechirishgan. Beklar xonning itoatkor vassallari bo’lib, mamlakatni idora etishida uni qo’llab-quvvatlashlari, zarur bo’lganda unga yordam berishlari, uning hurmat-izzatini joyiga qo’yishlari, kerakli vaqtda o’z qo’shinlari bilan harbiy yurishlarda ishtiroq etishlari va sovg’a-salomlar yuborib turishlari lozim bo’lgan. Qo’qon xonligida Qo’qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg’ilon, Chimkent, Jizzax, O’sh, Xo’jand, O’ratepa kabi aholisining soni jihatidan katta, hunarmandchilik va savdo rivojlangan, mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’nlab shaharlar mavjud bo’lgan. Xonlikning poytaxti Qo’qon shahri bo’lib, u mamlakatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi. 9 XIX asrda xonlikning chegara hududlarini bir necha qal’a va istehkomlar muhofaza qilgan. Ular jumlasiga Oqmasjid, Avliyoota, Pishpak, To’qmoq, Qurtka, Niyozbek, Mahram kabilarni kiritish mumkin. Chu vodiysi bo’ylab bunyod etilgan istehkomlar esa nafaqat chegara muhofazasi uchun, balki ularning atrofidagi 8 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 9 N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010. 11 va siyosiy jihatdan yuksalish jarayonini boshdan kechirdilar. O’rta Osiyo xonliklari esa aksincha chuqur tanglik holatiga tushib qoldilar. XVII-XIX asrlarda O`rta Osiyo va undagi davlatlar jahon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg`or davlatlardan orqada qoldi. Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri tarixigayangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan murojat qildi: ― ”Nega jahonda Axmad Farg`oniy Muxammad Xofiziy, Ibn Sino,Abu Rayxon Beruniy, Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug`bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib to shu chog`gacha erishgan yuksalish jarayonlaridan tushib ketdi? Nega so`ngi uch asr mobaynida boshimiz qaloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay chor Rossiyaning o`lkamizni nisbatan oson zabt etishida mana shu qaloqlikning ham o`rni bo`lmaganmikin”. 26 Bu jarayonlardan Qo’qon xonligi ham chetda qolmagan.To’g’ri, xonlik dastlabki davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy,madaniy jihatdan bir muncha yuksalish jarayonini boshdan kechirdi.Bunga yuqoridagi ma’lumorlarning ba’zilarini keltirib o’tishimiz mumkin.Mamlakatda savdo-sotiq,hunarmandchilik,yer egaligi munosabatlari rivojlangan edi.Bundan tashqari qishloq xo’jaligida ham birmuncha yuksalish bor edi.Ammo bu yuksalishlar yuqori darajada emasdi.Buni xonlikning ko’p jihatdan Rus imperiyasiga bog’lanib qolganligidan bilib olishimiz mumkin.Bu esa oxir-oqibat xonliklarning,jumladan Qo’qon xonligining imperiya tomonidan zabt etilishiga sabab bo’lgandi.Bunday jarayonni faqatgina Qo’qon xonligi emas,balki O’rta Osiyodagi qolgan xonliklar ham boshdan kechirganlar.Shuning uchu ham xonliklar davri Vatanimiz tarixida chuqur tushkinlik davri sifatida e’tirof etiladi.Xulosa sifatida yana shuni qo’shimcha qilish mumkinki,bu davr xalqimizning bir muncha xatolari bilan esda qolarli desak mubolag’a bo’lmaydi.Buni bugungi davr ham ko’rsatib turibdi. 26 Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., ―Sharq, 1998-yil 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1) Mirziyoev SH. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.: O’zbekiston, 2017. 2) Karimov.I - O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T. ―”O`zbekiston”, 1995. 3) I.A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., ―Sharq, 1998-yil 4) Bohodir Eshov, O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 5) Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000. 6) Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995 7) N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010. 8) R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 9) Ahmedov B.R.O zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil‟ . 30 Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari MUNDARIJA KIRISH I BOB. QO'QON XONLIGI MADANIY HAYOTI VA UNING TARAQQIYOTI XUSUSIYATLARI 1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi 1.2. Ma’muriy-hududiy tuzilishi va aholisi geografiyasi II BOB. QOQON XONLIGIDA YER EGALIGI SHAKLLARI 2.1. Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari 2.2. Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy geografiyasi XULOSA FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI 1 ishlariga xonlikning turli viloyatlaridan qazuvchi – hasharchilar jalb etilgan. Bunday inshootlar qurilishiga bevosita xon yoki joylardan uning vakili boshchilik qilgan. Xonlikda dehqonchilik ekinlarining aksariyati O’rta Osiyo xonliklariga xos bo’lib, g’allachilik, bog’dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish hamda ipakchilik yaxshi rivojlangan. Donli ekinlardan makkajo’xori yetishtirish keng tarqalgan bo’lib, u shahar va qishloqlarda kambag’allarning asosiy iste’mol mahsuloti hisoblangan. Shuningdek, XIX asrga kelib xonlikda paxtachilik sohasiga katta e’tibor berila boshlangan.Xonlik g’arbiy qismining tabiiy sharoitida bog’dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish uchun juda qo’lay bo’lgan. Janubi- g’arbiy Xo’jand, Konibodom, Isfara, So’x, Chimyon, Rishton hududlari asosan o’rik yetishtirishga to’la ixtisoslashgan. Bu davrda butun Farg’ona vodiysida tut daraxti keng tarqalib, u tog’ oldi va qadimgi dehqonchilik vohalaridan hisoblangan So’x, Isfara, Namangan, Ashtda ipakchilik uchun qadimdan o’stirib kelingan. Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik qilishning to’rtta turi mavjud bo’lib, ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari. 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar – o’rmonlar, to’qaylar, yo’l-u-ko’priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg’ol). 4. Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar. 17 Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos” deb atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni olgan kishi unga o’z hisobidan ishlov berib, sug’organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj — hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko’proq bo’lgan. Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg’u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo’lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, ijara – muayyan shartlar asosida 17 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 22 Xonlikda qurolsozlikka alohida e’tibor qaratilgan.Bu tarmoq shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining obro’li sohalaridan hisoblangan. Qo’qon shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar, xanjarlar, qalqonlar, nayzalar va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan. Xonlikda hunarmandchilik va kosiblik ishlab chiqarishini asosan paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari va yer osti boyliklarini qazib chiqarish sohalari xom ashyo bilan ta’minlagan. Hunarmandchilik uchun zarur bo’lgan xom-ashyolar xonlik hududidan olinish bilan birga chetdan ham xarid qilingan. Asosiy xom ashyolardan biri bo’lgan oltin Sirdaryoning yuqori oqimidan, Qonsuv daryosidan olingan. Shuningdek Kosonsoydan, Qoratog’ning shimolidagi Kukrev daryosidan, Chirchiq daryosi bo’ylaridan, Burchmulla yonidan, Chotqol daryosining yuqori oqimidan ham oltin olingan. Hunarmandlar temir rudasini Oloy tog’ tizmasi etaklaridan, qo’rg’oshin va boshqa ma’danlarni Qoratovdan qazib olganlar. Manbalarga ko’ra, yer osti boyliklarini qazib chiqarish shunchalik sodda va kam bo’lib, u ehtiyojni talab darajasida qondira olmagan. Shuning uchun ham aksariyat metallar Rossiyadan olib kelingan. Qo’qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida ahamiyatga ega edi. Ichki savdo – o’troq dehqonlar, ko’chmanchi chorvadorlar va shahar-qishloq hunarmandlari o’rtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar bilan ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana bo’lib, ulgurji savdo deyarli bo’lmagan. 22 Qo’qon xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo’qon, Toshkent, Marg’ilon, Andijon, Xo’jand, Namangan, O’sh, O’ratepa kabi shaharlar bo’lib, ular orasida Qo’qon nafaqat xonlik, balki butun O’rta Osiyoning savdo markazlaridan biri hisoblangan. Ma’lumotlarga ko’ra, Qo’qon bozorlari o’zining mahsulotlarga boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga nisbatan ancha arzonligi bilan ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o’ralgan katta bozorlari 22 Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000. 25 Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko’ra, Umarxon davrida Amir Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va lavozimlar joriy etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi. Shuningdek, Olimxon zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar Umarxon xizmatiga qaytib kelib, lavozimlarni egallaydilar. Qo’qon xonligining O’rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va o’zaro munosabatlarga faol aralashuvi ham Umarxon davridan boshlanadi. O’z darvida Umarxonning elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo’natilganligi ma’lum.N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi davri haqida quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Umarning xonligi ham oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o’z yerlarini kengaytirdi. Bu xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning Hazrat (Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy davf etilgan Turkiston) shahri bilan birga zabt etildi. Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo’ldi. Qo’qonda ikki qator she’r tarqalgan bo’lib, unda Umarxon haqida juda iliq va yaxshi so’zlar aytilar edi”. 1822 yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so’ng, taxtga uning o’g’li Muhammadalixon (Madalixon) (1822-1842 yy.) o’tiradi. Uning hukmronligi davrida Qo’qon xonligining hududi yanada kengayib, qirg’izlarning ba’zi tumanlari xonlikka qo’shib olinadi hamda Ko’lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz, Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan oladilar. Muhammadalixon hukmronligining dastlabki yillari yaxshi va odilona kechgan. U 1826-1831 yillar davomida Qashg’arga yurishlar qilib, bu yerdagi musulmonlarni xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda 70 ming uyg’ur musulmonlarini Andijon viloyatiga ko’chirib keltirdi. Natijada din peshvorlari Muhammadalixonga “G’oziy” (“din homiysi”, “din yo’lida kurashuvchi”) unvonini berdilar. 1840 yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv ishlarida katta tajribaga ega bo’lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab xon tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo’lib turgan vaziyatni yanada keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo’lib, asosiy 7 Xalifa – o’rinbosar. Qo’qondagi naqshbandiya, qalandariya, yassaviya taraqqiyotlarining rahbarlari. A’lam – faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning bilimdoni. Oxund – bilimli va madrasada o’qiydigan kishi. Sudur – vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga javobgar mansabdor. O’roq – vaqf erlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O’roq shaklidagi nishonni sallasiga taqib yurgan. Mudarris – madrasada ta’lim beruvchi ustoz. Imom va imom xatib – masjid imomi hamda juma nomozlarida xutba o’qib xizmat qiladigan imom. Muazzin – musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi. Qozi ul – qo’zzot – qozilar qozisi (adliya vaziri). Qozi kalon – xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi qozilar va qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor. Qozii askar – qo’shin qozisi. Tarakachi – meros qolgan mol-mulklarni merosxo’rlarga taqsimlab (taraka) beruvchi shaxs. Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo’lganlar davlat tomonidan belgilangan maosh hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko’rganlar. Madrasa, masjid, mozorlar o’zlarining vaqf mulklariga ega bo’lib, shu mulk daromadidan o’z xizmatchilariga maosh berganlar. Vaqf mulklariga muttavali mutasaddi – boshliq edi. 20 Eshikog’asi yoki chehraog’asi – eshik oldidagi soqchi, posbon. Xon mahramlari va soqchi-mulozimlarining boshlig’i. Notanish kishilarni xon huzuriga ijozatsiz qo’ymaslikka javobgar shaxs. Parvonachi – bu unvon egasi xon nomiga kelgan xat va arizalarni saroyga olib kirib, javobini olib chiqqan. Bu unvon boshqa unvon sohiblariga ham berilgan. Dodxoh – xon oldiga fuqarolarning xohish-istak hamda maqsadlarini bayon etish huquqiga ega mansab, saroy unvoni. Dasturxonchi – xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga javobgar saroy mansabi. Saroy qorovulbegisi – xon o’rdasining soqchilariga boshliq bo’lgan saroy amaldori. Tunqator – tun bo’yi uyg’oq bo’ladigan soqchi. Xonning dam olishi va yurishlari vaqtida qo’riqchilik qilib, xonning yaqin kishilaridan tayinlanadigan amaldor. Oftobachi – xonning xos mulozimlaridan bo’lib, uning yuvinishi va tahorati vaqtida xizmat qiladigan amaldor. Sharbatdor – eng oliy va faxriy unvonlardan bo’lib, xonning xos majlislari va safarlarida hizmatda bo’lgan. Hidoyatchi – xon saroyiga yuborilgan tortiq va sovg’alarni qabul qilib olib, xon nazaridan o’tkazuvchi amaldor. Shig’ovul – saroyga tashrif buyurgan elchilar va choparlarni xon huzuriga boshlab kiruvchi amaldor. Manbalarga ko’ra, bu mansabdagi amaldorning vazifalari keng bo’lgan. Sarkor – saroydagi xon amaldorlarining boshlig’i. Bu mansabdagi shaxs xonga tegishli shifoxonalar, korxonalar hamda qurilish ishlariga ham boshchilik qilgan. Qushbegi (mirishkor) – ov paytida xonga hamrohlik qiladigan mansab egasi. Qushbegining ovchi itlari, lochin va burgutlari bo’lib, ov paytidagi xonning dam olish jarayonlariga ham bu shaxs javobgar bo’lgan. 18 Botirboshi ba’zan qurilish hamda sug’orish ishlariga ham boshchilik qilgan. (Ulug’ nahr arig’i, Otabek botirboshi). Qo’shbegi – harbiy qo’shinning boshlig’i. Bu mansab yurish va jang vaqtlarida berilib, uning egasi mingboshi unvonini olishga da’vogarlik qilgan hamda alohida viloyatga ham hokim bo’lishi mumkin edi. Voli yoki voliy (noib, muovin) – tobe etilgan viloyat va tumanlarda xonning o’rinbosari. Viloyatlarda lashkar unga itoat etgan hamda u viloyatning harbiy ma’muriy ishlariga boshchilik qilgan. Qal’abon yoki kutvol – Qo’qon xonligining chegaralarida joylashgan qal’a va istehkomlarining hokimi bo’lib, shu hududlarning harbiy-ma’muriy, xiroj va boj olish ishlariga javobgar bo’lgan. Harbiy maqsadga ko’ra, qal’abon vazifasiga dodxohdan qushbegigacha bo’lgan shaxslar tayinlangan. Qo’rboshi – qo’rxona ya’ni aslahaxona boshlig’i. Bu mansab egasi xon va mingboshiga itoat etgan. Qo’rboshi qo’rxona, miltiqxona, to’pxonalarga boshchilik qilib,xomashyo topib kelishdan tortib to tayyor mahsulot ishlab chiqarish va ularni xon qaroriga binoan tarqatib berish jarayoniga javobgar bo’lgan. Yofar – soqchilar boshlig’i. Bu mansab egasining guruhi yuz nafar askardan iborat bo’lgan. Yofar o’z guruhining hisob-kitobi, yillik xarajatini askarlari uchun xazinadan olib bergan. Manbalarda yofarlar g’allagir (g’alla oluvchi), javgir (bug’doy oluvchi) va sarpo oluvchi sifatida ham qayd etilgan. To’pchiboshi – to’pchilar, zambarakchilar guruhi boshlig’i. To’qsabo – o’zlarining tug’iga ega bo’lgan harbiy guruhning boshlig’i. Ponsadboshi – besh yuz nafar askardan iborat guruh rahbari. Yuzboshi – yuz kishilik harbiy dasta boshlig’i. Panjohboshi – ellikboshi, ellik nafarli harbiy guruh boshlig’i. Dahboshi – o’n kishilik harbiy guruh boshlig’i. 16 2.2. Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy geografiyasi Qo’qon xonligi xo’jalik hayotining asosini tashkil qiladigan soha dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg’ona vodiysida suv manbalarining yetarli darajada bo’lganligi dehqonchilik xo’jaligida mo’l hosil bo’lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug’orish uchun soylar va jilg’alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan.Xonlikdagi taxt uchun o’zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom etayotgan bo’lishiga qaramay, XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning sug’orish tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida ko’plab sotila boshlashi, ularga bo’lgan talabning tobora kuchayib borishi sug’orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni o’zlashtirishni taqozo qilar edi. 16 Shuning uchun ham XIX asr Qo’qon xonligida, xususan, Farg’ona vodiysining sug’orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan boshlab, vodiyda yirik sug’orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to’g’onlar qurila boshlangan. Masalan, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan bo’lgan Norin va Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, Namangan Yangi arig’i, Chinobod arig’i, Ulug’nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq, Mutagan arig’i va boshqa sug’orish tarmoqlarining ko’payishi, sug’oriladigan dalalarning sezilarli darajada kengayishi hamda dehqonchilik va bog’dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan.Qo’qon xonligida sug’orish inshootlarini barpo etishning ma’lum tartib – qoidalari mavjud bo’lgan. Chunonchi, sug’orish tarmoqlari va ularni barpo etish ishlari ikki guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga hajm jihatdan kichik sug’orish inshootlaridan foydalanuvchi qishloq aholisi ishtirok etgan. Ularga mahalliy mutasaddi kishilar, mirobboshilar boshchilik qilgan. Ikkinchi guruh sug’orish inshootlariga hajm jihatdan katta va yirik kanallar kiritilib, ularni bunyod qilish 16 Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil. 21 yilda Toshkentni ham bosib olishga harakat qildi, ammo, uning yuborgan qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Norbo’tabiydan so’ng uning o’g’li Olimxon (1801-1810 yy.) taxtga o’tirib, Qo’qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash, mamlakat hududlarini kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo’qon xonligining siyosiy mavqeyi oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo’qon xonligidagi davlat boshqaruvi oldingi davlatlar boshqaruv tizimidan deyarli farq qilmas edi. Uning davrida Qo’qon davlati kuchayib borishi bilan davlatning siyosiy maqomi ham o’zgaradi. Agar Qo’qonning dastlabki hukmdorlari “biy” va “bek” unvoni bilan mamlakatni idora qilgan bo’lsalar, Olimxon davridan boshlab (1805 yil) hukmdorlar rasman “xon” deb yuritila boshlandi. 5 O’z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o’ziga yangi viloyatlarni, jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi. Qisqa muddat O’ratepani ham egalladi, Jizzax va Zominga yurishlar qildi. Harbiy islohatlar o’tkazib, markazlashgan va kuchli davlat tuzish uchun harakat qilayotgan Olimxonning siyosatidan norozi bo’lgan ayrim zodagonlar guruhi unga qarshi fitna tayyorlay boshladilar. Olimxon o’z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta sarkardalarni, din peshvolarini o’ldirtirib yuboradi. Manbalarning ma’lumot berishicha, bu voqealardan so’ng kuchayib ketgan fitnachilarga Olimxonning ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada, 1810 yilda Olimxon Toshkentdan Qo’qonga qaytayotganda, Oltiqush mavzesida o’g’li Shohruhbek bilan birga Qambar Mirza tomonidan otib o’ldiriladi. Manbalarga ko’ra, Umarxon (1810-1822 yy.) hukmdorligi davrida yirik yer egalari, harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqeyi yanada oshadi. U davlat boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun – qoidalar o’rnatdi va diniy ishlarni tartibga soldi. Natijada, 1818 yilda Umarxon ruhoniylarnng roziligi bilan “amir al- muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga ega bo’ladi. 5 Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995 6 I - BOB Qo'qon xonligi madaniy hayoti va uning taraqqiyoti xususiyatlari 1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi. XVIII asrning boshlarida Farg’ona vodiysida shakllangan yangi davlat – Qo’qon xonligiga mahalliy aholi vakillari bo’lgan ming urug’i asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr boshlarida ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tushkunlik, Farg’ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o’sishi hamda 1704 yilda Chodak xo’jalarining isyon ko’tarib, Farg’onaning bir qismini egallashi bunga shart-sharoit yaratib berdi. Ammo, Farg’onaning shimoli va shimoli – g’arbidagi Koson, Asht, Chodak hududlari xo’jalar qo’l ostida bo’lsa –da, ular mustaqil davlatga asos sola olmadilar. Ma’lumotlarga ko’ra, ming urug’ining boshlig’i, taxminan 1669-1670 yillarda tug’ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak xo’jalari qo’lida bo’lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710 yilda Farg’ona vodiysidagi minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo, uning hokimiyati hali ashtarxoniylardan to’la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so’ng tilga olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani eslatiladi. Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bo’lsa ham) siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo’qon, Namangan, Marg’ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qo’lida bo’lgan. 2 Shohruhbiyning o’g’li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733 yy.) taxtgao’tirganidan so’ng minglar tasarrufidagi yerlar yanada kengaya boshladi.Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo’jandni, 1726 yilda O’ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo’shib oldi. U qisqa muddat bo’lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo’rg’onni egallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo’qon (Xo’qand) qishlog’i o’rni va atrofida yangi 2 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 4 To’rtinchidan esa, tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo’lgan edi. Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo’l kelgan edi. Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo’shinlari 1864 yilda Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865 yil bahorida ular Toshkentga yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar 6 . Uzoq qamaldan so’ng 17 iyunda Toshkent egallandi. 1876 yil 19-fevralda 150 yildan ko’proq hukm surgan Qo’qon xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi va uning o’rniga Farg’ona viloyati tashkil etildi. 1.2. Ma’muriy-hududiy tuzilishi va aholisi geografiyasi . XVIII asr oxirlarida xonlikning hududi faqat Farg’ona vodiysidan iborat bo’lib, bu davrda 6 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 9 Salomog’asi – xon nomidan xalqqa salom beruvchi. Kitobdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor. Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish uchun mas’ul bo’lgan saroy amaldori. Jamog’a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok etuvchilarga xabar berib, chaqirib keladigan saroy amaldori. Jarchi – xalq yig’iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va buyruqlarini jar solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs. Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar (pichoq, xanjar qilich) yasab, qo’rchi vazifasini ham bajargan. Shotir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon kelishidan xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan. Udaychi — xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz bilan maqtovli so’zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi. Yuqoridagi amal va mansab egalari o’z hizmatlari evaziga yillik maosh (pul, ot, qo’y, g’alla ko’rinishida) olganlar. Bundan tashqari, ularga tegishli yer-mulklar ham berilgan. Butun o’rta asrlar musulmon davlatlarida bo’lgani kabi Qo’qon xonligidagi musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega bo’lgan ijtimoiy tabaqa hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida, ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida hamda jamiyat hayotining turli sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan. Qo’qon xonligida qo’yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari mavjud bo’lgan: Shayx ul-islom – dindorlarning eng oliy unvoni bo’lib, 1818 yilda Umarxon tomonidan joriy etilgan. Xoja kalon – fiqh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni. 19 etilgan tanobona, xonsoliq , karvonlardan chegara yoki maxsus belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to’lovlari, tuz boji , bozorlarda savdogarlardan, xon mablag’iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig’i olingan. Soliq yig’uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), zakot solig’ini yig’uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan. An’anaviy soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan, daryodan o’tish uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan va shunga o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqulodda soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi , bek xazinasiga tushgan soliqlar – beklik deb atalgan. Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud bo’lib, ularning egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so’filar ham tanob solig’idan ozod qilingan. Xonlikning deyarli barcha shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning taraqqiyoti bir xil bo’lgan bo’lsa-da, ishlab chiqarish o’zining ayrim xususiyatlari, ya’ni, mahsulotning turi, sifati bilan ajralib turgan. Hunarmandchilikning temirchilik, zargarlik, to’quvchilik, degrezlik, kulolchilik, misgarlik va boshqa tarmoqlari keng rivojlangan bo’lib, xonlikning har bir shahri muayyan sohada ishlab chiqargan mahsuloti bilan dong taratgan. Misol uchun, Qo’qon shahri zargarlik va qog’oz ishlab chiqarish, Shahrixon va Chust tikuvchilik hamda temirga ishlov berish, xususan, pichoqchilik, Marg’ilon, Namangan va Andijon esa ipak gazlamalari, Toshkent o’zining tikuvchilik, to’quvchilik, cho’yan, temir-mis mahsulotlari bilan mashhur bo’lgan. 21 21 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 24 vaqtini haramida o’tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag’darish uchun fitna tayyorlana boshladi. Lekin o’z kuchlari bilan fitnani amalga oshirishga ko’zi yetmagan bir guruh Qo’qon amaldorlari boshqa xon saylash maqsadida Buxoro amiri Nasrulloga noma yozib, undan yordam so’rashdi. Qo’qon yurishi uchun bahona topolmay turgan Amir Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842 yil aprelda Qo’qonni bosib oldi. Qo’qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi. Amir Nasrullo Qo’qon xonligining Buxoroga qo’shib olinganligini e’lon qilib, Qo’qonda o’z noibi Ibrohim dodhoh Mang’itni qoldiradi. Ammo, Ibroxim dodhohning Qo’qon xalqiga o’tkazgan jabr-zulmi, soliqlarning haddan tashqari oshib ketishi natijasida aholi qo’zg’olon ko’tarib, Buxoro hukmronligidan ozod qilish uchun qipchoqlarni yordamga taklif etadilar. Qipchoqlar Muhammadalixonning qarindoshi Sherali boshchiligida Qo’qonga kelib, buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda Sheralixon (1842-1845 yy.) taxtni egalladi. Qipchoqlar esa shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda etakchi mavqega ega bo’ldilar Umuman olganda, XIX asrning o’rtalariga kelib Qo’qon xonligidagi siyosiy jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og’irlashgan edi. So’nggi tadqiqotlarga ko’ra, buning sababi birinchidan, o’troq aholi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi bo’lgan qipchoqlar hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari Musulmonqo’lga qarshi chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqeni egallash hamda xonga ta’sir o’tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o’zaro kurashlar borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug’idan bo’lgan Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o’troq aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o’troq aholiga nisbatan bepisandlik nazari bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. 8 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O`zbekistonning uzoq va yaqin o`tmishiga bo`lgan qiziqish ortib borayotganligi davrimizning o`ziga xos xususiyatidir. O`zbekiston Respublikasi birnchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek ―”Mustaqillik yillari o`z o`tmishimizni, o`z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 1 . Darhaqiqat, o`zbek xalqi tarixi, o`zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog`liqdir. Qo`qon xonligi tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti masalasini o`rganib, tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishning maqsadi. Mazkur kurs ishida Qo`qon xonligi yer egaligi o`rganishda quyidagi masalalarni yoritishni o`z oldimizga vazifa qilib qo`ydik. Bular: 1. Qo`qon xonligining yer egaligi shakllarini; 2. Qo`qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish; 3. Xonlikning davlat boshqaruvini tadqiq etish; Kurs ishining vazifasi. Xonlikning tashkil topish sabablarini, sharoitlarini o’rgangan holda mavzuni yanada yaxshiroq yoritishga hissa qo’shish.Shubhasiz Qo’qon xonligi mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega davlat hisoblanadi.Shuning uchun ushbu xonlik tarixini,uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, yer egaligi shakllarini,davlat boshqaruvini ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etish muhim vazifalardan hisoblanadi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishi XVIII asr boshlarida tashkil topgan bu xonlikning tarixini hozirgi qadar yetib kelgan manba va asarlar bilan taqqoslash orqali o’rgangan holda,bugungi kun uchun mavhum bo’lgan ilmiy faktlarni yanada aniqroq holatda ochib beradi.Albatta o’rganish jarayonida xonlik tarixining boshqa jihatlari ham e’tibordan chetda qolmaydi. 1 I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―”O`zbekiston”, 1995. 2 mahalliy aholi va chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo gavjum bo’lgan. Rus manbalarida keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida Qo’qonda oltita bozor bo’lib, ular yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari ishlagan. Bu bozorlarda qattiq nazorat o’rnatilgan bo’lib, xaridor haqqiga xiyonat qattiq jazoga tortilgan. Qo’qon honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat kasb etgan. Mamlakat g’arb va janubda Buxoro, Xiva, Afg’oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, sharqda Xitoy (Qashg’ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq ko’chmanchilari va ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari o’rnatgan. Ayrim manbalarda xonlikda yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham kelganligi eslatib o’tiladi. 23 Xonlikdan chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm, qimmatbaho toshlar, oltin, kumush, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar chiqarilgan. Chet eldan asosan choy, metall, chinni, uy-ro’zg’or buyumlari, tayyor gazlama, kiyim-kechak, poyafzal va boshqalar keltirilgan. Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik chegaralaridagi shaharlar bilan muntazam savdo aloqalari olib borganlar. Har ikkala davlatning savdogalari savdo ishlarida faol ishtirok etib, qo’qonlik savdogarlar Buxoro amirligiga xo’jalik hayotda zarur bo’lgan rus temiri, po’lat va cho’yandan yasalgan buyumlar, tamaki, ro’mol, guruch va ba’zi xitoy yoki mahalliy ipak gazlamalari, choy, chinni idishlar olib borishgan bo’lsa, buxorolik savdogarlar esa Qo’qonga hind choyi, surp mato, harir, buyoq, afyun (taryok), zardo’zlik mahsulotlari, ip va gazlama olib kelishgan. Rus chiti Buxoroning Qo’qon xonligi bilan savdosida alohida o’rin egallagan. Bu mato Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan Buxoro, Samarqand va Xo’jand orqali Qo’qonga olib kelingan. Shuningdek xonlikda Mashhaddan olib kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo’lsa ham Qobulning to’n va sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan. Qo’qon xonligining Qashg’ar bilan savdo munosabatlari xuddi Buxoro amirligi kabi bo’lib, Qashg’ardan Qo’qonga afyun, chinni idishlar, kumush, xitoy ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan. Qozoq juzlarining Rossiyaga tobe 23 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 26 Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig’i. Harbiylar qatoriga askar, sarboz, nukar, sipohi, mergan, mahram, botur, to’pchi, zanbarchi, qo’rchi, qorovul kabilar ham kirib, qo’shin safida, nog’orachi, surnaychi, to’g’chi (bayroqdor) kabilar ham xizmat qilganlar. Bu harbiy unvonlar orasida mingboshidan ponsadboshigacha bo’lganlari oliy unvonlar, qo’rboshidan qorovulboshigacha bo’lganlar o’rta unvonli mansablar, qolganlari esa past unvonlar hisoblangan. Ellikboshidan mingboshigacha bo’lgan harbiy lavozimdagi amaldorlar o’z xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori mansabdagi harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan. Manbalarda harbiylarga saroydan yiliga turli hajmdagi maosh berilganligi qayd etilgan. Qo’qon xonligidagi saroy unvon va mansablari quyidagilar edi: 15 Otaliq – xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari. Ular tarbiyalagan xonzoda taxtga o’tirganidan so’ng, otaliqlar ham yuqori mansab va unvonlarni egallaganlar. Beklarbegi – beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki ba’zi viloyatlarning hokimiga berilgan. Biy – turkiy qabilalarning boshliqlari. Devonbegi – xon devonining boshlig’i, Qo’qon xonligi viloyatlaridan Toshkent va Dashti qipchoq mulkida ham devonbegi mansabi bo’lgan. Xazinachi – davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs. Xazinachilar viloyat markazlarida ham faoliyat yuritgan. Inoq – xonning xos va sirdosh mulozimi. 15 Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995 17 barcha boyliklarga, yer, suv, qo’riq yerlar, ko’l-u anhorlarga egalik qilgan. Ulardan keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi daromadlar xon xazinasini muntazam ravishda to’ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy ahli va ma’muriyat, qo’shinlar va qo’shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan rag’batlantirilgan. 14 Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, xon saroyida mingboshi boshchilik qiladigan Kengash tuzilgan bo’lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga molik muhim ishlarni ko’rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim amaldorlar a’zo bo’lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega edi. Qo’qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va mansablari hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy qozixona amallariga bo’linar edi .Xon saroyida quyidagi harbiy mansab va unvonlar joriy etilgan: Amir ul-umaro – amirlar amiri. Xon tomonidan keng vakolatlar berilgan (davlatdagi muhim ishlar, amaldorlarni amalga qo’yish va olish, davlatdagi ichki tartibni saqlash, saroydagi tartib – intizom kabilar) shaxs bo’lib, xondan keyingi eng yuqori mansab hisoblangan; Amirlashkar – amir ul-umarodan keyingi mansab. Qo’qon xonligida mingboshi harbiy unvonining vazifalari, darajasi amirlashkarlikka teng bo’lgan; Mingboshi – ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan mulkning hokimi. Bu unvondagi shaxs harbiy yurishlar vaqtida qo’shinni boshqarib, lashkarboshi unvonini olgan. Bu unvonning egasi vazirlikka ham da’vogar bo’lgan. Bu unvon Sheralixon davrida (1842-1844 yy.) yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan; Botirboshi – botir bahodirlar boshlig’i. Besh yuz kishidan ko’p lashkarga boshchilik qilgan. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo’shin ishlariga mas’ul edi. 14 Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995 15 II - BOB. Xonlikning boshqaruv tizimi va ijtimoiy-iqtisodiy hayot 2.1. Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari. O’zbeklarning ming qabilasi (urug’i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos solgan Qo’qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o’rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo’lgani kabi Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar davrida qisman islohot qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud bo’lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon unvoni bo’lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat etish salohiyatlari xonning qo’lida bo’lgan. 12 Xonlikning ming qabilasidan bo’lgan hokimlar turli yillarda Shahrisabz, Urgut, Mog’iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798y.) ming urug’i boshliqlari XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar. Olimxon 1805 yilda o’zini rasman xon deb e’lon qildi. Xon unvoni bilan hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810- 1822yy.) 1818 yilda o’zini “amir ul-muslimin” deb e’lon qildi. 1822 yilda Muhammad Alixon ham xon unvoni bilan taxga o’tirgan 13 . Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to’ra deb atalganlar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo’lib, xonning o’zi cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo’shin boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo’lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo’lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852yy.) yoki Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.) misol qilib keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog’liq bo’lgan deyishga asos bo’ladi.Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo’lib, xonlik hududidagi 12 Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil. 13 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 14 29 shahar va qishloqlarni itoatda ushlab turish uchun ham hizmat qilgan. Ushbu shahar va qal’alarda harbiy qism hamda ularga boshliq bo’lgan botirboshilar bo’lgan. Mudofaa maqsadlari uchun qurol va aslahalar saqlangan. Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysining sug’orilib dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylashuvi jihatidan zich bo’lib, ular o’troq hayot kechirganlar. Sahro, tog’ va tog’ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi yashagan. Xonlikdagi aholi soni haqida manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko’ra, XIX asrning boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni ham qo’shib hisoblaganda) aholi soni 1 million, XIX asrning o’rtalarida 1,5-2 million, XIX asrning ikkinchi yarmida 3 million kishi bo’lgan bo’lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan ko’plab hududlarning bosib olinishi hamda ularning bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi Farg’ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi qolgani taxmin qilinadi. Aholi tarkibida o’troq aholi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholiga nisbatan ko’pchilikni tashkil etgan. XIX asr boshlarida aholining 40 foizdan ortig’i ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi bo’lsa, shu asrning oxiriga kelib ular 15 foizni tashkil etgan. Xo’jalik mashg’ulotlariga ko’ra, o’troq aholining asosiy qismi dehqonchilik, hunarmandchilik, kosiblik hamda savdo-sotiq bilan band bo’lsa, ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi chorvachilik bilan shug’ullangan. 10 Manbalarning ma’lumotlariga ko’ra, XIX asrning boshlarida qirg’izlar, qalmoqlar, uyg’urlar, qoraqalpoq, qozoq va qipchoqlar Xitoy hukumati tazyiqi ostida Sharqiy Turkistondan Farg’ona vodiysigacha ko’chib kelishga majbur bo’lganlar. Shuningdek, xonlikning ayrim shaharlarida lo’lilar, hindlar, afg’onlar, arablar va boshqa Osiyo xalqlari istiqomat qilganlar. Turkiston general- gubernatorligi tashkil topganidan so’ng yahudiylar, armanlar va boshqa millat vakillari ham yashaganlar. 11 10 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 11 R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003. 12 etilishi hukmdor tabaqalar o’rtasidagi o’zaro urushlarning to’xtashiga sabab bo’ldi va bu holat O’rta Osiyoning, jumladan, Qo’qon xonligining Sibir, Ural, Volga bo’yi bilan savdo aloqlariga keng yo’l ochdi. Xonlik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqlarini olib borib. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, Hindistondan yiliga Qo’qon, Toshkent, Buxoro va Qashg’arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan. Ular orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan. Otlar savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo’lgan. Hind savdogarlari xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo’rlik bilan shug’ullanganliklari haqida ham ma’lumotlar bor. 24 Qo’qonlikning tashqi aloqalarida Qo’qon-Rossiya savdo munosabatlari ham alohida o’rin tutgan. Manbalarga ko’ra, 1861 yildan keyin rus sanoatining jadal rivojlana boshlaganligi xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo’lgan ehtiyojning yanada kuchayganligi Rossiyaning Qo’qon bozorini faol egallab, undan cheksiz foydalanishning asosiy sabablaridan biri bo’lgan. Rossiyadan Qo’qonga temir, mis, po’lat, cho’yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda baxmal, shakar, oynalar, charm, Rossiyaga tobe bo’lgan qozoq cho’llaridan qo’ylar va uning terisi, charm va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan. Xonlikdan esa Rossiyaga asosan paxta olib chiqilgan. 25 XULOSA Mustaqillika erishganimizdan so’ng, barcha sohalar qatori ilm-fanga ham alohida e’tibor berila boshlandi.Xususan Vatanimiz tarixini o’rganish,tadqiq etish,ochilmagan qirralarni kashf etish asosiy masalalardan biri sifatida ko’tarildi.Jumladan xonliklar tarixini o’rganish ham dolzarb masalalardan bo’lib qolgan edi.Yangi davrga kelib Yevropa mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy,madaniy 24 N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010. 25 N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010. 27 Kurs ishinig o’rganilish darajasi. XVIII ars boshlaridan,ya’ni xonlik tashkil topgan davrdan boshlab,uning keying asrlardagi yer egaligi shakllari,siyosiy ahvoli, ijtimoiy holati o’rganiladi.Shuningdek kurs ishi XIX asrdagi jarayonlarni ham o’z ichiga qamrab oladi.Kurs ishi XVIII asr boshlaridan XIX asr ikkinchi yarmiga qadar bo’lgan davrni qamrab oladi. Kurs ishning tuzulishi va hajmi. Kurs ishi: kirish,ikkita bob, to’rtta paragrf, xulosa ,foydalanilgan manba va adabiyotlardan tashkil topgan. 3 13 shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo’qon) asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi. 3 1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruhbiy asosiy e’tiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti Qo’qonda Isfara, Qatag’on, Marg’ilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib, shahar atrofini mustahkam devor bilan o’ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745 yillardagi qalmoqlar (jung’orlar) ning Farg’onaga qilgan hujumlariga zarba berdi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg’iz-qipchoqlar va O’ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik mustaqilligini saqlab qoldi. Abdulkarimbiy 1750 yilda vafot etganidan so’ng, xonlik taxtiga uning o’g’li Abdurahmon o’tirdi. Ammo, u taxtga to’qqiz oy o’tirib, so’ng Marg’ilonga hokim etib jo’natildi hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o’g’li Erdonabiy o’tirdi. 1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo’lida garov sifatida ushlab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko’tarildi. Lekin, oradan bir yil ham o’tmay O’ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda o’ldirildi hamda Erdonabiy (1755- 1769 yy.) qayta Qo’qon taxtini egalladi. Xitoylik geograflarning ma’lumotlariga ko’ra, uning hukmronligi davrida, 1759-1760 yillarda Farg’ona to’rtta mulk: Andijon, Namangan, Marg’ilon va Qo’qonga bo’lingan bo’lib, ular ichida Qo’qon yetakchilik qilgan. Erdonabiydan so’ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o’g’li Shodibekning farzandi Sulaymonbek o’tiradi. Uning taxni egallashida urug’ oqsoqollarining ko’magi katta bo’lgan bo’lsa-da u atigi 6 oy hukmdorlik qildi. 4 1770 yilda Qo’qon taxtiga Abdurahmonbiyning o’g’li Norbo’tabiy (1770- 1801 yy.) o’tiradi. Norbutabiy Markaziy hikimiyatni mustahkamlashda, bo’ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda nisbatan muvaffaqiyat qozonadi. U Chust va Namangandagi g’alayonlarni bostirganidan so’ng, bu shaharlarga o’z odamlarini hokim etib tayinlaydi. Norbutabiy bir qancha urinishlardan so’ng Andijon,O’sh, Xo’jand va yaqin atrofdagi qo’shni hududlarni bosib oladi.U 1799- 3 Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012 4 Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000. 5

Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari

Купить