Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	47.4KB
Покупки	2
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari

Купить

Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. QO'QON XONLIGI MADANIY HAYOTI VA UNING
TARAQQIYOTI XUSUSIYATLARI
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi
1.2. Ma’muriy-hududiy tuzilishi va aholisi geografiyasi
II BOB. QOQON XONLIGIDA YER EGALIGI SHAKLLARI
2.1. Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari
2.2. Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy geografiyasi
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O`zbekistonning uzoq va yaqin
o`tmishiga bo`lgan qiziqish ortib borayotganligi davrimizning o`ziga xos
xususiyatidir. O`zbekiston Respublikasi birnchi Prezidenti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek ―”Mustaqillik yillari o`z o`tmishimizni, o`z madaniyatimizni
xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni
anglab olish davridir” 1
.
Darhaqiqat, o`zbek xalqi tarixi, o`zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog`liqdir.
Qo`qon xonligi tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti masalasini o`rganib,
tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishning maqsadi. Mazkur kurs ishida Qo`qon xonligi yer egaligi
o`rganishda quyidagi masalalarni yoritishni o`z oldimizga vazifa qilib qo`ydik.
Bular:
1. Qo`qon xonligining yer egaligi shakllarini;
2. Qo`qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish;
3. Xonlikning davlat boshqaruvini tadqiq etish;
Kurs ishining vazifasi. Xonlikning tashkil topish sabablarini, sharoitlarini
o’rgangan holda mavzuni yanada yaxshiroq yoritishga hissa qo’shish.Shubhasiz
Qo’qon xonligi mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega davlat
hisoblanadi.Shuning uchun ushbu xonlik tarixini,uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini,
yer egaligi shakllarini,davlat boshqaruvini ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etish
muhim vazifalardan hisoblanadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishi XVIII asr boshlarida tashkil
topgan bu xonlikning tarixini hozirgi qadar yetib kelgan manba va asarlar bilan
taqqoslash orqali o’rgangan holda,bugungi kun uchun mavhum bo’lgan ilmiy
faktlarni yanada aniqroq holatda ochib beradi.Albatta o’rganish jarayonida xonlik
tarixining boshqa jihatlari ham e’tibordan chetda qolmaydi.

1
I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―”O`zbekiston”, 1995.
2

Kurs ishinig o’rganilish darajasi. XVIII ars boshlaridan,ya’ni xonlik
tashkil topgan davrdan boshlab,uning keying asrlardagi yer egaligi
shakllari,siyosiy ahvoli, ijtimoiy holati o’rganiladi.Shuningdek kurs ishi XIX
asrdagi jarayonlarni ham o’z ichiga qamrab oladi.Kurs ishi XVIII asr boshlaridan
XIX asr ikkinchi yarmiga qadar bo’lgan davrni qamrab oladi.
Kurs ishning tuzulishi va hajmi. Kurs ishi: kirish,ikkita bob, to’rtta
paragrf, xulosa ,foydalanilgan manba va adabiyotlardan tashkil topgan.
3

I - BOB Qo'qon xonligi madaniy hayoti va uning taraqqiyoti xususiyatlari
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi. XVIII asrning boshlarida Farg’ona
vodiysida shakllangan yangi davlat – Qo’qon xonligiga mahalliy aholi vakillari
bo’lgan ming urug’i asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr
boshlarida ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tushkunlik,
Farg’ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o’sishi hamda 1704 yilda Chodak
xo’jalarining isyon ko’tarib, Farg’onaning bir qismini egallashi bunga shart-sharoit
yaratib berdi. Ammo, Farg’onaning shimoli va shimoli – g’arbidagi Koson, Asht,
Chodak hududlari xo’jalar qo’l ostida bo’lsa –da, ular mustaqil davlatga asos sola
olmadilar.
Ma’lumotlarga ko’ra, ming urug’ining boshlig’i, taxminan 1669-1670
yillarda tug’ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak
xo’jalari qo’lida bo’lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710
yilda Farg’ona vodiysidagi minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo,
uning hokimiyati hali ashtarxoniylardan to’la yoki batamom mustaqil emas edi.
Chunki manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so’ng tilga
olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani eslatiladi.
Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bo’lsa ham) siyosat
olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yerlarni kengaytira
boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo’qon, Namangan, Marg’ilon,
Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qo’lida
bo’lgan. 2

Shohruhbiyning o’g’li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733 yy.)
taxtgao’tirganidan so’ng minglar tasarrufidagi yerlar yanada kengaya
boshladi.Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo’jandni, 1726 yilda
O’ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo’shib oldi. U qisqa muddat bo’lsa-da
Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo’rg’onni egallab, Shahrisabzga ham
tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo’qon (Xo’qand) qishlog’i o’rni va atrofida yangi
2
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
4

shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo’qon) asos soladi
va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi. 3
1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn
Shohruhbiy asosiy e’tiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti
Qo’qonda Isfara, Qatag’on, Marg’ilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib,
shahar atrofini mustahkam devor bilan o’ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745
yillardagi qalmoqlar (jung’orlar) ning Farg’onaga qilgan hujumlariga zarba berdi.
Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg’iz-qipchoqlar va O’ratepa
hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik mustaqilligini saqlab qoldi.
Abdulkarimbiy 1750 yilda vafot etganidan so’ng, xonlik taxtiga uning o’g’li
Abdurahmon o’tirdi. Ammo, u taxtga to’qqiz oy o’tirib, so’ng Marg’ilonga hokim
etib jo’natildi hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o’g’li Erdonabiy o’tirdi.
1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo’lida garov sifatida
ushlab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko’tarildi. Lekin, oradan bir yil ham o’tmay
O’ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda o’ldirildi hamda Erdonabiy (1755-
1769 yy.) qayta Qo’qon taxtini egalladi. Xitoylik geograflarning ma’lumotlariga
ko’ra, uning hukmronligi davrida, 1759-1760 yillarda Farg’ona to’rtta mulk:
Andijon, Namangan, Marg’ilon va Qo’qonga bo’lingan bo’lib, ular ichida Qo’qon
yetakchilik qilgan. Erdonabiydan so’ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o’g’li
Shodibekning farzandi Sulaymonbek o’tiradi. Uning taxni egallashida urug’
oqsoqollarining ko’magi katta bo’lgan bo’lsa-da u atigi 6 oy hukmdorlik qildi. 4
1770 yilda Qo’qon taxtiga Abdurahmonbiyning o’g’li Norbo’tabiy (1770-
1801 yy.) o’tiradi. Norbutabiy Markaziy hikimiyatni mustahkamlashda,
bo’ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda nisbatan muvaffaqiyat qozonadi. U
Chust va Namangandagi g’alayonlarni bostirganidan so’ng, bu shaharlarga o’z
odamlarini hokim etib tayinlaydi. Norbutabiy bir qancha urinishlardan so’ng
Andijon,O’sh, Xo’jand va yaqin atrofdagi qo’shni hududlarni bosib oladi.U 1799-
3
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
4
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000.
5

yilda Toshkentni ham bosib olishga harakat qildi, ammo, uning yuborgan
qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi.
Norbo’tabiydan so’ng uning o’g’li Olimxon (1801-1810 yy.) taxtga o’tirib,
Qo’qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash, mamlakat hududlarini
kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo’qon xonligining siyosiy mavqeyi
oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo’qon xonligidagi davlat boshqaruvi oldingi
davlatlar boshqaruv tizimidan deyarli farq qilmas edi. Uning davrida Qo’qon
davlati kuchayib borishi bilan davlatning siyosiy maqomi ham o’zgaradi. Agar
Qo’qonning dastlabki hukmdorlari “biy” va “bek” unvoni bilan mamlakatni idora
qilgan bo’lsalar, Olimxon davridan boshlab (1805 yil) hukmdorlar rasman “xon”
deb yuritila boshlandi. 5
O’z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o’ziga yangi viloyatlarni,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni bo’ysundirishga
muvaffaq bo’ldi. Qisqa muddat O’ratepani ham egalladi, Jizzax va Zominga
yurishlar qildi. Harbiy islohatlar o’tkazib, markazlashgan va kuchli davlat tuzish
uchun harakat qilayotgan Olimxonning siyosatidan norozi bo’lgan ayrim
zodagonlar guruhi unga qarshi fitna tayyorlay boshladilar. Olimxon o’z
hokimiyatini mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta
sarkardalarni, din peshvolarini o’ldirtirib yuboradi.
Manbalarning ma’lumot berishicha, bu voqealardan so’ng kuchayib ketgan
fitnachilarga Olimxonning ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada, 1810 yilda
Olimxon Toshkentdan Qo’qonga qaytayotganda, Oltiqush mavzesida o’g’li
Shohruhbek bilan birga Qambar Mirza tomonidan otib o’ldiriladi.
Manbalarga ko’ra, Umarxon (1810-1822 yy.) hukmdorligi davrida yirik yer
egalari, harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqeyi yanada oshadi. U davlat
boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun – qoidalar o’rnatdi va diniy ishlarni
tartibga soldi. Natijada, 1818 yilda Umarxon ruhoniylarnng roziligi bilan “amir al-
muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga ega bo’ladi.
5
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
6

Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko’ra, Umarxon davrida Amir
Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va lavozimlar joriy
etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi. Shuningdek, Olimxon
zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar Umarxon xizmatiga qaytib kelib,
lavozimlarni egallaydilar.
Qo’qon xonligining O’rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va o’zaro
munosabatlarga faol aralashuvi ham Umarxon davridan boshlanadi. O’z darvida
Umarxonning elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo’natilganligi
ma’lum.N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi davri haqida quyidagi ma’lumotlarni
beradi: “Umarning xonligi ham oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o’z
yerlarini kengaytirdi. Bu xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning Hazrat
(Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy davf etilgan Turkiston) shahri bilan birga zabt
etildi. Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo’ldi. Qo’qonda ikki qator
she’r tarqalgan bo’lib, unda Umarxon haqida juda iliq va yaxshi so’zlar aytilar
edi”.
1822 yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so’ng, taxtga uning o’g’li
Muhammadalixon (Madalixon) (1822-1842 yy.) o’tiradi. Uning hukmronligi
davrida Qo’qon xonligining hududi yanada kengayib, qirg’izlarning ba’zi
tumanlari xonlikka qo’shib olinadi hamda Ko’lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz,
Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan oladilar.
Muhammadalixon hukmronligining dastlabki yillari yaxshi va odilona kechgan. U
1826-1831 yillar davomida Qashg’arga yurishlar qilib, bu yerdagi musulmonlarni
xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda 70 ming uyg’ur musulmonlarini Andijon
viloyatiga ko’chirib keltirdi. Natijada din peshvorlari Muhammadalixonga
“G’oziy” (“din homiysi”, “din yo’lida kurashuvchi”) unvonini berdilar.
1840 yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv
ishlarida katta tajribaga ega bo’lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab xon
tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo’lib turgan vaziyatni yanada
keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo’lib, asosiy
7

vaqtini haramida o’tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida
suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag’darish uchun fitna
tayyorlana boshladi. Lekin o’z kuchlari bilan fitnani amalga oshirishga ko’zi
yetmagan bir guruh Qo’qon amaldorlari boshqa xon saylash maqsadida Buxoro
amiri Nasrulloga noma yozib, undan yordam so’rashdi. Qo’qon yurishi uchun
bahona topolmay turgan Amir Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842 yil
aprelda Qo’qonni bosib oldi. Qo’qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan
Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi.
Amir Nasrullo Qo’qon xonligining Buxoroga qo’shib olinganligini e’lon
qilib, Qo’qonda o’z noibi Ibrohim dodhoh Mang’itni qoldiradi. Ammo, Ibroxim
dodhohning Qo’qon xalqiga o’tkazgan jabr-zulmi, soliqlarning haddan tashqari
oshib ketishi natijasida aholi qo’zg’olon ko’tarib, Buxoro hukmronligidan ozod
qilish uchun qipchoqlarni yordamga taklif etadilar. Qipchoqlar
Muhammadalixonning qarindoshi Sherali boshchiligida Qo’qonga kelib,
buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda Sheralixon (1842-1845 yy.) taxtni egalladi.
Qipchoqlar esa shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda etakchi mavqega ega
bo’ldilar
Umuman olganda, XIX asrning o’rtalariga kelib Qo’qon xonligidagi siyosiy
jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og’irlashgan edi. So’nggi tadqiqotlarga ko’ra,
buning sababi birinchidan, o’troq aholi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi
bo’lgan qipchoqlar hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba’zi viloyat
hukmdorlari Musulmonqo’lga qarshi chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori
mavqeni egallash hamda xonga ta’sir o’tkazish uchun qipchoqlar orasida ham
o’zaro kurashlar borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug’idan bo’lgan
Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o’troq
aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o’troq aholiga nisbatan
bepisandlik nazari bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar.
8

To’rtinchidan esa, tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan
xonlik hududlariga bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga
sabab bo’lgan edi.
Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo’l kelgan edi.
Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo’shinlari 1864 yilda
Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865 yil bahorida ular Toshkentga
yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar 6
. Uzoq qamaldan so’ng 17 iyunda
Toshkent egallandi. 1876 yil 19-fevralda 150 yildan ko’proq hukm surgan Qo’qon
xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi va
uning o’rniga Farg’ona viloyati tashkil etildi.
1.2. Ma’muriy-hududiy tuzilishi va aholisi geografiyasi . XVIII asr
oxirlarida xonlikning hududi faqat Farg’ona vodiysidan iborat bo’lib, bu davrda
6
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
9

Norbo’tabiy vodiydagi barcha beklik va viloyatlarni o’z itoatiga kirgizib, ularni
Qo’qonga bo’ysundirdi. Uning davrida Andijon va Marg’ilon viloyatlari vodiydagi
eng katta mulklar edi. Olimxon davrida xonlik hududlari Toshkent va uning
atrofidagi yerlar hisobidan ancha kengaydi. Tarixiy manbalarda Toshkent mulki —
viloyat, shahar, Toshkent va Dashti Qipchoq viloyati nomlari bilan tilga olinadi.
Uning hududlariga Ohangaron, Chinoz, Toshkent atrofi, Sirdaryo bo’ylaridagi
Turkiston shahri va uning atroflari kirgan. Bu mulkning hokimlari manba va
hujjatlarda hokim, hukmdor, voliy, noib atamalari bilan tilga olinadi. Umarxon
davrida Xo’jand, O’ratepa va Jizzax atrofidagi yerlarga ham ketma-ket yurishlar
qilinib, 1817 yilda O’ratepa bosib olinadi.
Muhammadalixon davrida xonlikning hududlari yanada kengayadi. Bu
davrda xonlik shimolda Rossiyaga qarashli Tashqi Sibir okrugi bilan, g’arbda Xiva
va Buxoro amirligi bilan, janubda Qorategin, Darvoz va undan uzoqroqdagi yerlar
– Shug’non, Ro’shon va Vaxon (bu hudud Qo’qonga nomigagiga qaram bo’lgan)
Ko’lob bilan, sharqda Qashg’ar bilan chegaralangan. Xonlik yerlariga Sirdaryo
bilan Qorategin o’rtasida joylashgan Farg’ona hududlari, Sirdaryoning o’ng
qirg’og’ida joylashgan Namangan, Xo’jand va boshqa shaharlar, Buxoro amirligi
va Qo’qon xonligi o’rtasida joylashgan Qurama viloyati, Turkiston, Sirdaryoning
quyi oqimidagi to Balxash ko’ligacha bo’lgan qirg’izlar yashaydigan yerlar,
ko’chmanchi qirg’izlar yashaydigan Billur tog’ining sharqiy etaklari, 1830 yildan
boshlab g’arbiy etaklari ham kirgan. 7
XIX asr manbalarida Qo’qon xonligi beklik, ba’zan viloyat va sarkorlik
sifatida tilga olingan ma’muriy – hududiy qismlarga bo’lingan hamda ularni xon
tomonidan tayinlanadigan beklar, hokimlar va sarkorlar boshqargan. Ayrim
manbalar (A. Kun) Qo’qon xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular:
7
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000
10

Qo’qon va uning atrofi, Marg’ilon, Shahrixon, Andijon, Namangan, So’x,
Mahram, Buloqboshi, Aravon, Baliqchi, Chortoq, Navkat, Koson, Chust va Bobo
darhon. “Turkestanskie vedomosti” (1876, №13) to’plamida esa Asaka, Marg’ilon,
Baliqchi O’sh, So’x, Koson va O’zgan sarkorlik sifatida ham tilga olinadi. 8
Hokimlar va hududiy bo’linma boshliqlari xon oilasi a’zolari, unga yaqin
guruhlar, yuqori tabaqa vakillari hamda etakchi qabilalar sardorlari orasidan
tayinlangan. Misol uchun, Xudoyorxon davrida ettita beklik xonning o’g’illari va
yaqin qarishdoshlari tomonidan boshqarilgan. O’z navbatida hokimlar viloyat
hududlarini o’zlarining farzandlari va qarindoshlariga bo’lib berganlar. Qo’qon
xonligining ma’muriy-hududiy boshqaruv tizimida bek (hokim, voliy) va uning
o’rdasi alohida o’rin egallagan. Xon tomonidan tayinlangan hokim va qozi ko’plab
vakolatlarga ega bo’lgan. Bek o’rdasida ham xon saroyidagidek yuzlab amal va
unvonlar joriy etilgan bo’lib, ular mahalliy aholidan yig’iladigan soliq hamda
to’lovlar hisobidan kun kechirishgan. Beklar xonning itoatkor vassallari bo’lib,
mamlakatni idora etishida uni qo’llab-quvvatlashlari, zarur bo’lganda unga yordam
berishlari, uning hurmat-izzatini joyiga qo’yishlari, kerakli vaqtda o’z qo’shinlari
bilan harbiy yurishlarda ishtiroq etishlari va sovg’a-salomlar yuborib turishlari
lozim bo’lgan.
Qo’qon xonligida Qo’qon, Toshkent, Andijon, Namangan, Marg’ilon,
Chimkent, Jizzax, O’sh, Xo’jand, O’ratepa kabi aholisining soni jihatidan katta,
hunarmandchilik va savdo rivojlangan, mamlakat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,
madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’nlab shaharlar mavjud
bo’lgan. Xonlikning poytaxti Qo’qon shahri bo’lib, u mamlakatning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazi edi. 9
XIX asrda xonlikning chegara hududlarini bir necha qal’a va istehkomlar
muhofaza qilgan. Ular jumlasiga Oqmasjid, Avliyoota, Pishpak, To’qmoq, Qurtka,
Niyozbek, Mahram kabilarni kiritish mumkin. Chu vodiysi bo’ylab bunyod etilgan
istehkomlar esa nafaqat chegara muhofazasi uchun, balki ularning atrofidagi
8
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
9
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010.
11

shahar va qishloqlarni itoatda ushlab turish uchun ham hizmat qilgan. Ushbu
shahar va qal’alarda harbiy qism hamda ularga boshliq bo’lgan botirboshilar
bo’lgan. Mudofaa maqsadlari uchun qurol va aslahalar saqlangan.
Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi
bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysining sug’orilib
dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylashuvi jihatidan zich bo’lib, ular o’troq
hayot kechirganlar. Sahro, tog’ va tog’ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda
ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi yashagan. Xonlikdagi aholi soni haqida
manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko’ra, XIX asrning
boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni ham qo’shib hisoblaganda) aholi
soni 1 million, XIX asrning o’rtalarida 1,5-2 million, XIX asrning ikkinchi
yarmida 3 million kishi bo’lgan bo’lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan ko’plab
hududlarning bosib olinishi hamda ularning bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga
kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi Farg’ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi
qolgani taxmin qilinadi. Aholi tarkibida o’troq aholi ko’chmanchi va yarim
ko’chmanchi aholiga nisbatan ko’pchilikni tashkil etgan. XIX asr boshlarida
aholining 40 foizdan ortig’i ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi bo’lsa, shu
asrning oxiriga kelib ular 15 foizni tashkil etgan. Xo’jalik mashg’ulotlariga ko’ra,
o’troq aholining asosiy qismi dehqonchilik, hunarmandchilik, kosiblik hamda
savdo-sotiq bilan band bo’lsa, ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi
chorvachilik bilan shug’ullangan. 10
Manbalarning ma’lumotlariga ko’ra, XIX asrning boshlarida qirg’izlar,
qalmoqlar, uyg’urlar, qoraqalpoq, qozoq va qipchoqlar Xitoy hukumati tazyiqi
ostida Sharqiy Turkistondan Farg’ona vodiysigacha ko’chib kelishga majbur
bo’lganlar. Shuningdek, xonlikning ayrim shaharlarida lo’lilar, hindlar, afg’onlar,
arablar va boshqa Osiyo xalqlari istiqomat qilganlar. Turkiston general-
gubernatorligi tashkil topganidan so’ng yahudiylar, armanlar va boshqa millat
vakillari ham yashaganlar. 11
10
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
11
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
12

II - BOB. Xonlikning boshqaruv tizimi va ijtimoiy-iqtisodiy hayot
2.1. Xonlikning boshqaruv tizimi, mansab va unvonlari. O’zbeklarning
ming qabilasi (urug’i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos solgan Qo’qon
xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o’rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan
musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro
amirligida bo’lgani kabi Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar
davrida qisman islohot qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud bo’lgan.
Xonlikda eng oliy va markaziy unvon xon unvoni bo’lib, uning hukumati
cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat etish salohiyatlari
xonning qo’lida bo’lgan. 12
Xonlikning ming qabilasidan bo’lgan hokimlar turli yillarda Shahrisabz,
Urgut, Mog’iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham hukm surganlar.
Olimxon davrigacha (1798y.) ming urug’i boshliqlari XIX asrning boshlarida biy
unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar. Olimxon 1805 yilda o’zini rasman xon
deb e’lon qildi. Xon unvoni bilan hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-
1822yy.) 1818 yilda o’zini “amir ul-muslimin” deb e’lon qildi. 1822 yilda
Muhammad Alixon ham xon unvoni bilan taxga o’tirgan 13
.
Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to’ra deb atalganlar.
Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo’lib, xonning o’zi
cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning
salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo’shin
boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo’lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi
va otaliq bo’lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852yy.) yoki Aliqulining
amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.) misol qilib
keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy
asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog’liq bo’lgan deyishga
asos bo’ladi.Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo’lib, xonlik hududidagi
12
Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
13
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
14

barcha boyliklarga, yer, suv, qo’riq yerlar, ko’l-u anhorlarga egalik qilgan. Ulardan
keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi daromadlar xon
xazinasini muntazam ravishda to’ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy
ahli va ma’muriyat, qo’shinlar va qo’shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan
rag’batlantirilgan. 14
Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, xon saroyida mingboshi boshchilik
qiladigan Kengash tuzilgan bo’lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga molik
muhim ishlarni ko’rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim
amaldorlar a’zo bo’lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga
ega edi.
Qo’qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari
hamda martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va mansablari
hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy qozixona
amallariga bo’linar edi .Xon saroyida quyidagi harbiy mansab va unvonlar joriy
etilgan:
Amir ul-umaro – amirlar amiri. Xon tomonidan keng vakolatlar berilgan
(davlatdagi muhim ishlar, amaldorlarni amalga qo’yish va olish, davlatdagi ichki
tartibni saqlash, saroydagi tartib – intizom kabilar) shaxs bo’lib, xondan keyingi
eng yuqori mansab hisoblangan;
Amirlashkar – amir ul-umarodan keyingi mansab. Qo’qon xonligida mingboshi
harbiy unvonining vazifalari, darajasi amirlashkarlikka teng bo’lgan;
Mingboshi – ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan mulkning hokimi.
Bu unvondagi shaxs harbiy yurishlar vaqtida qo’shinni boshqarib, lashkarboshi
unvonini olgan. Bu unvonning egasi vazirlikka ham da’vogar bo’lgan. Bu unvon
Sheralixon davrida (1842-1844 yy.) yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan;
Botirboshi – botir bahodirlar boshlig’i. Besh yuz kishidan ko’p lashkarga
boshchilik qilgan. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo’shin ishlariga mas’ul edi.
14
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
15

Botirboshi ba’zan qurilish hamda sug’orish ishlariga ham boshchilik qilgan. (Ulug’
nahr arig’i, Otabek botirboshi).
Qo’shbegi – harbiy qo’shinning boshlig’i. Bu mansab yurish va jang vaqtlarida
berilib, uning egasi mingboshi unvonini olishga da’vogarlik qilgan hamda alohida
viloyatga ham hokim bo’lishi mumkin edi.
Voli yoki voliy (noib, muovin) – tobe etilgan viloyat va tumanlarda xonning
o’rinbosari. Viloyatlarda lashkar unga itoat etgan hamda u viloyatning harbiy
ma’muriy ishlariga boshchilik qilgan.
Qal’abon yoki kutvol – Qo’qon xonligining chegaralarida joylashgan qal’a va
istehkomlarining hokimi bo’lib, shu hududlarning harbiy-ma’muriy, xiroj va boj
olish ishlariga javobgar bo’lgan. Harbiy maqsadga ko’ra, qal’abon vazifasiga
dodxohdan qushbegigacha bo’lgan shaxslar tayinlangan.
Qo’rboshi – qo’rxona ya’ni aslahaxona boshlig’i. Bu mansab egasi xon va
mingboshiga itoat etgan. Qo’rboshi qo’rxona, miltiqxona, to’pxonalarga boshchilik
qilib,xomashyo topib kelishdan tortib to tayyor mahsulot ishlab chiqarish va ularni
xon qaroriga binoan tarqatib berish jarayoniga javobgar bo’lgan.
Yofar – soqchilar boshlig’i. Bu mansab egasining guruhi yuz nafar askardan iborat
bo’lgan. Yofar o’z guruhining hisob-kitobi, yillik xarajatini askarlari uchun
xazinadan olib bergan. Manbalarda yofarlar g’allagir (g’alla oluvchi), javgir
(bug’doy oluvchi) va sarpo oluvchi sifatida ham qayd etilgan.
To’pchiboshi – to’pchilar, zambarakchilar guruhi boshlig’i.
To’qsabo – o’zlarining tug’iga ega bo’lgan harbiy guruhning boshlig’i.
Ponsadboshi – besh yuz nafar askardan iborat guruh rahbari.
Yuzboshi – yuz kishilik harbiy dasta boshlig’i.
Panjohboshi – ellikboshi, ellik nafarli harbiy guruh boshlig’i.
Dahboshi – o’n kishilik harbiy guruh boshlig’i.
16

Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig’i.
Harbiylar qatoriga askar, sarboz, nukar, sipohi, mergan, mahram, botur,
to’pchi, zanbarchi, qo’rchi, qorovul kabilar ham kirib, qo’shin safida, nog’orachi,
surnaychi, to’g’chi (bayroqdor) kabilar ham xizmat qilganlar. Bu harbiy unvonlar
orasida mingboshidan ponsadboshigacha bo’lganlari oliy unvonlar, qo’rboshidan
qorovulboshigacha bo’lganlar o’rta unvonli mansablar, qolganlari esa past
unvonlar hisoblangan. Ellikboshidan mingboshigacha bo’lgan harbiy lavozimdagi
amaldorlar o’z xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori
mansabdagi harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan.
Manbalarda harbiylarga saroydan yiliga turli hajmdagi maosh berilganligi qayd
etilgan.
Qo’qon xonligidagi saroy unvon va mansablari quyidagilar edi: 15

Otaliq – xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari. Ular tarbiyalagan
xonzoda taxtga o’tirganidan so’ng, otaliqlar ham yuqori mansab va unvonlarni
egallaganlar.
Beklarbegi – beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki ba’zi
viloyatlarning hokimiga berilgan.
Biy – turkiy qabilalarning boshliqlari.
Devonbegi – xon devonining boshlig’i, Qo’qon xonligi viloyatlaridan Toshkent va
Dashti qipchoq mulkida ham devonbegi mansabi bo’lgan.
Xazinachi – davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs. Xazinachilar
viloyat markazlarida ham faoliyat yuritgan.
Inoq – xonning xos va sirdosh mulozimi.
15
Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
17

Eshikog’asi yoki chehraog’asi – eshik oldidagi soqchi, posbon. Xon mahramlari
va soqchi-mulozimlarining boshlig’i. Notanish kishilarni xon huzuriga ijozatsiz
qo’ymaslikka javobgar shaxs.
Parvonachi – bu unvon egasi xon nomiga kelgan xat va arizalarni saroyga olib
kirib, javobini olib chiqqan. Bu unvon boshqa unvon sohiblariga ham berilgan.
Dodxoh – xon oldiga fuqarolarning xohish-istak hamda maqsadlarini bayon etish
huquqiga ega mansab, saroy unvoni.
Dasturxonchi – xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga javobgar saroy mansabi.
Saroy qorovulbegisi – xon o’rdasining soqchilariga boshliq bo’lgan saroy
amaldori.
Tunqator – tun bo’yi uyg’oq bo’ladigan soqchi. Xonning dam olishi va yurishlari
vaqtida qo’riqchilik qilib, xonning yaqin kishilaridan tayinlanadigan amaldor.
Oftobachi – xonning xos mulozimlaridan bo’lib, uning yuvinishi va tahorati
vaqtida xizmat qiladigan amaldor.
Sharbatdor – eng oliy va faxriy unvonlardan bo’lib, xonning xos majlislari va
safarlarida hizmatda bo’lgan.
Hidoyatchi – xon saroyiga yuborilgan tortiq va sovg’alarni qabul qilib olib, xon
nazaridan o’tkazuvchi amaldor.
Shig’ovul – saroyga tashrif buyurgan elchilar va choparlarni xon huzuriga boshlab
kiruvchi amaldor. Manbalarga ko’ra, bu mansabdagi amaldorning vazifalari keng
bo’lgan.
Sarkor – saroydagi xon amaldorlarining boshlig’i. Bu mansabdagi shaxs xonga
tegishli shifoxonalar, korxonalar hamda qurilish ishlariga ham boshchilik qilgan.
Qushbegi (mirishkor) – ov paytida xonga hamrohlik qiladigan mansab egasi.
Qushbegining ovchi itlari, lochin va burgutlari bo’lib, ov paytidagi xonning dam
olish jarayonlariga ham bu shaxs javobgar bo’lgan.
18

Salomog’asi – xon nomidan xalqqa salom beruvchi.
Kitobdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor.
Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish uchun mas’ul bo’lgan
saroy amaldori.
Jamog’a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok etuvchilarga xabar
berib, chaqirib keladigan saroy amaldori.
Jarchi – xalq yig’iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va buyruqlarini jar
solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs.
Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar (pichoq, xanjar
qilich) yasab, qo’rchi vazifasini ham bajargan.
Shotir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon kelishidan
xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan.
Udaychi — xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz bilan maqtovli
so’zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi.
Yuqoridagi amal va mansab egalari o’z hizmatlari evaziga yillik maosh (pul,
ot, qo’y, g’alla ko’rinishida) olganlar. Bundan tashqari, ularga tegishli yer-mulklar
ham berilgan.
Butun o’rta asrlar musulmon davlatlarida bo’lgani kabi Qo’qon xonligidagi
musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega bo’lgan ijtimoiy tabaqa
hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida, ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida
hamda jamiyat hayotining turli sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan.
Qo’qon xonligida qo’yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari
mavjud bo’lgan:
Shayx ul-islom – dindorlarning eng oliy unvoni bo’lib, 1818 yilda Umarxon
tomonidan joriy etilgan.
Xoja kalon – fiqh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni.
19

Xalifa – o’rinbosar. Qo’qondagi naqshbandiya, qalandariya, yassaviya
taraqqiyotlarining rahbarlari.
A’lam – faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning bilimdoni.
Oxund – bilimli va madrasada o’qiydigan kishi.
Sudur – vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga javobgar
mansabdor.
O’roq – vaqf erlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O’roq shaklidagi
nishonni sallasiga taqib yurgan.
Mudarris – madrasada ta’lim beruvchi ustoz.
Imom va imom xatib – masjid imomi hamda juma nomozlarida xutba o’qib
xizmat qiladigan imom.
Muazzin – musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi.
Qozi ul – qo’zzot – qozilar qozisi (adliya vaziri).
Qozi kalon – xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi qozilar va
qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor.
Qozii askar – qo’shin qozisi.
Tarakachi – meros qolgan mol-mulklarni merosxo’rlarga taqsimlab (taraka)
beruvchi shaxs.
Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo’lganlar davlat tomonidan
belgilangan maosh hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko’rganlar. Madrasa,
masjid, mozorlar o’zlarining vaqf mulklariga ega bo’lib, shu mulk daromadidan
o’z xizmatchilariga maosh berganlar. Vaqf mulklariga muttavali mutasaddi –
boshliq edi.
20

2.2. Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy
geografiyasi
Qo’qon xonligi xo’jalik hayotining asosini tashkil qiladigan soha
dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan Farg’ona vodiysida suv
manbalarining yetarli darajada bo’lganligi dehqonchilik xo’jaligida mo’l hosil
bo’lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni sug’orish uchun soylar
va jilg’alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan.Xonlikdagi taxt uchun o’zaro
kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom etayotgan bo’lishiga qaramay, XVIII asr
ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning sug’orish tarmoqlari ta’mirlangan
va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va gazlama ishlab chiqarish hajmining
ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari
bozorlarida ko’plab sotila boshlashi, ularga bo’lgan talabning tobora kuchayib
borishi sug’orma dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni
o’zlashtirishni taqozo qilar edi. 16
Shuning uchun ham XIX asr Qo’qon xonligida, xususan, Farg’ona
vodiysining sug’orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan
boshlab, vodiyda yirik sug’orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to’g’onlar qurila
boshlangan. Masalan, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan bo’lgan Norin va
Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, Namangan Yangi arig’i,
Chinobod arig’i, Ulug’nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq, Mutagan arig’i va boshqa
sug’orish tarmoqlarining ko’payishi, sug’oriladigan dalalarning sezilarli darajada
kengayishi hamda dehqonchilik va bog’dorchilikning rivojlanishiga olib
kelgan.Qo’qon xonligida sug’orish inshootlarini barpo etishning ma’lum tartib –
qoidalari mavjud bo’lgan. Chunonchi, sug’orish tarmoqlari va ularni barpo etish
ishlari ikki guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga hajm jihatdan kichik sug’orish
inshootlaridan foydalanuvchi qishloq aholisi ishtirok etgan. Ularga mahalliy
mutasaddi kishilar, mirobboshilar boshchilik qilgan. Ikkinchi guruh sug’orish
inshootlariga hajm jihatdan katta va yirik kanallar kiritilib, ularni bunyod qilish
16
Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
21

ishlariga xonlikning turli viloyatlaridan qazuvchi – hasharchilar jalb etilgan.
Bunday inshootlar qurilishiga bevosita xon yoki joylardan uning vakili boshchilik
qilgan.
Xonlikda dehqonchilik ekinlarining aksariyati O’rta Osiyo xonliklariga xos
bo’lib, g’allachilik, bog’dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish
hamda ipakchilik yaxshi rivojlangan. Donli ekinlardan makkajo’xori yetishtirish
keng tarqalgan bo’lib, u shahar va qishloqlarda kambag’allarning asosiy iste’mol
mahsuloti hisoblangan. Shuningdek, XIX asrga kelib xonlikda paxtachilik sohasiga
katta e’tibor berila boshlangan.Xonlik g’arbiy qismining tabiiy sharoitida
bog’dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish uchun juda qo’lay bo’lgan. Janubi-
g’arbiy Xo’jand, Konibodom, Isfara, So’x, Chimyon, Rishton hududlari asosan
o’rik yetishtirishga to’la ixtisoslashgan. Bu davrda butun Farg’ona vodiysida tut
daraxti keng tarqalib, u tog’ oldi va qadimgi dehqonchilik vohalaridan hisoblangan
So’x, Isfara, Namangan, Ashtda ipakchilik uchun qadimdan o’stirib kelingan.
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik
qilishning to’rtta turi mavjud bo’lib, ular quyidagilar edi: 1. Xiroj yerlar – yer
egalarining xususiy yerlari. 2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar –
o’rmonlar, to’qaylar, yo’l-u-ko’priklar. 3. Xususiy yerlar – xonning maxsus
farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg’ol). 4. Vaqf yerlari –
diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli yerlar. 17
Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos” deb
atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga
berilgan. Yerni olgan kishi unga o’z hisobidan ishlov berib, sug’organ. Olgan
hosilidan esa xonga soliq to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj — hosilning 1/5
dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko’proq bo’lgan.
Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg’u, tanho shakllaridan ham
foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo’lib, ular dehqonlarga
ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, ijara – muayyan shartlar asosida
17
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
22

beriladigan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta,
ulov va boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa, urg’u – musodara qilish
yo’li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo’lga olishda jonbozlik
qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. Tanho – hukmdor tomonidan
alohida xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’om etilishi
tufayli paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq yig’ish huquqi
tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir nechta qishloq,
hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya sifatida olgan.
Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon marhamatiga sazovor
bo’lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj
taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan.
Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat
qonun-qoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar;
an’anaviy soliqlar; favqulodda joriy etilgan soliqlar. 18
Manbalarga ko’ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy
soliqlar – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar
ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning
beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g’allaning bir qop miqdorida undirilgan.
Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan 19
.
Ushr yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning o’ndan bir
qismi miqdorida ushr solig’i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot –
mahsulotdan olinadigan savdo solig’i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan
soliq bo’lib, daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning
savdogarlik sarmoyalari aniq bo’lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan
zakot olingan. Shuningdek, chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida
zakot olingan. Arxiv hujjatlarida an’anaviy zakotdan tashqari – bo’roqi zakoti,
elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar haqida ma’lumotlar bor. 20
Xonlikda joriy
18
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
19
Ahmedov B.R.O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil.
20
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
23

etilgan tanobona, xonsoliq , karvonlardan chegara yoki maxsus belgilangan
shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to’lovlari, tuz boji , bozorlarda
savdogarlardan, xon mablag’iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq
kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin
ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig’i olingan. Soliq yig’uvchi
amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), zakot solig’ini yig’uvchi
amaldorlar zakotchi deb atalgan.
An’anaviy soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan,
daryodan o’tish uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan
va shunga o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil
favqulodda soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli,
nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Xon xazinasiga kelib tushgan
soliqlar – xossachi , bek xazinasiga tushgan soliqlar – beklik deb atalgan.
Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham
mavjud bo’lib, ularning egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar, shayxlar va eshonlar
xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar.
Shuningdek, xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so’filar ham
tanob solig’idan ozod qilingan.
Xonlikning deyarli barcha shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning
taraqqiyoti bir xil bo’lgan bo’lsa-da, ishlab chiqarish o’zining ayrim xususiyatlari,
ya’ni, mahsulotning turi, sifati bilan ajralib turgan. Hunarmandchilikning
temirchilik, zargarlik, to’quvchilik, degrezlik, kulolchilik, misgarlik va boshqa
tarmoqlari keng rivojlangan bo’lib, xonlikning har bir shahri muayyan sohada
ishlab chiqargan mahsuloti bilan dong taratgan. Misol uchun, Qo’qon shahri
zargarlik va qog’oz ishlab chiqarish, Shahrixon va Chust tikuvchilik hamda
temirga ishlov berish, xususan, pichoqchilik, Marg’ilon, Namangan va Andijon esa
ipak gazlamalari, Toshkent o’zining tikuvchilik, to’quvchilik, cho’yan, temir-mis
mahsulotlari bilan mashhur bo’lgan. 21
21
Bohodir Eshov, O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
24

Xonlikda qurolsozlikka alohida e’tibor qaratilgan.Bu tarmoq shahar
hunarmandchilik ishlab chiqarishining obro’li sohalaridan hisoblangan. Qo’qon
shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar, xanjarlar, qalqonlar, nayzalar
va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan.
Xonlikda hunarmandchilik va kosiblik ishlab chiqarishini asosan
paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari va yer osti boyliklarini qazib
chiqarish sohalari xom ashyo bilan ta’minlagan. Hunarmandchilik uchun zarur
bo’lgan xom-ashyolar xonlik hududidan olinish bilan birga chetdan ham xarid
qilingan. Asosiy xom ashyolardan biri bo’lgan oltin Sirdaryoning yuqori oqimidan,
Qonsuv daryosidan olingan. Shuningdek Kosonsoydan, Qoratog’ning shimolidagi
Kukrev daryosidan, Chirchiq daryosi bo’ylaridan, Burchmulla yonidan, Chotqol
daryosining yuqori oqimidan ham oltin olingan. Hunarmandlar temir rudasini Oloy
tog’ tizmasi etaklaridan, qo’rg’oshin va boshqa ma’danlarni Qoratovdan qazib
olganlar. Manbalarga ko’ra, yer osti boyliklarini qazib chiqarish shunchalik sodda
va kam bo’lib, u ehtiyojni talab darajasida qondira olmagan. Shuning uchun ham
aksariyat metallar Rossiyadan olib kelingan.
Qo’qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida
ahamiyatga ega edi. Ichki savdo – o’troq dehqonlar, ko’chmanchi chorvadorlar va
shahar-qishloq hunarmandlari o’rtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga
asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan
tayyorlangan mahsulotlar bilan ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana
bo’lib, ulgurji savdo deyarli bo’lmagan. 22
Qo’qon xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo’qon, Toshkent,
Marg’ilon, Andijon, Xo’jand, Namangan, O’sh, O’ratepa kabi shaharlar bo’lib,
ular orasida Qo’qon nafaqat xonlik, balki butun O’rta Osiyoning savdo
markazlaridan biri hisoblangan. Ma’lumotlarga ko’ra, Qo’qon bozorlari o’zining
mahsulotlarga boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga nisbatan ancha
arzonligi bilan ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o’ralgan katta bozorlari
22
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000.
25

mahalliy aholi va chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo gavjum bo’lgan. Rus
manbalarida keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida Qo’qonda oltita bozor bo’lib,
ular yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari ishlagan. Bu bozorlarda qattiq
nazorat o’rnatilgan bo’lib, xaridor haqqiga xiyonat qattiq jazoga tortilgan.
Qo’qon honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat
kasb etgan. Mamlakat g’arb va janubda Buxoro, Xiva, Afg’oniston, Eron, Turkiya,
Hindiston, sharqda Xitoy (Qashg’ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq
ko’chmanchilari va ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari o’rnatgan. Ayrim
manbalarda xonlikda yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham kelganligi eslatib
o’tiladi. 23
Xonlikdan chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm,
qimmatbaho toshlar, oltin, kumush, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar
chiqarilgan. Chet eldan asosan choy, metall, chinni, uy-ro’zg’or buyumlari, tayyor
gazlama, kiyim-kechak, poyafzal va boshqalar keltirilgan.
Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik chegaralaridagi shaharlar bilan
muntazam savdo aloqalari olib borganlar. Har ikkala davlatning savdogalari savdo
ishlarida faol ishtirok etib, qo’qonlik savdogarlar Buxoro amirligiga xo’jalik
hayotda zarur bo’lgan rus temiri, po’lat va cho’yandan yasalgan buyumlar, tamaki,
ro’mol, guruch va ba’zi xitoy yoki mahalliy ipak gazlamalari, choy, chinni idishlar
olib borishgan bo’lsa, buxorolik savdogarlar esa Qo’qonga hind choyi, surp mato,
harir, buyoq, afyun (taryok), zardo’zlik mahsulotlari, ip va gazlama olib kelishgan.
Rus chiti Buxoroning Qo’qon xonligi bilan savdosida alohida o’rin
egallagan. Bu mato Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan Buxoro,
Samarqand va Xo’jand orqali Qo’qonga olib kelingan. Shuningdek xonlikda
Mashhaddan olib kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo’lsa ham
Qobulning to’n va sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan.
Qo’qon xonligining Qashg’ar bilan savdo munosabatlari xuddi Buxoro
amirligi kabi bo’lib, Qashg’ardan Qo’qonga afyun, chinni idishlar, kumush, xitoy
ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan. Qozoq juzlarining Rossiyaga tobe
23
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
26

etilishi hukmdor tabaqalar o’rtasidagi o’zaro urushlarning to’xtashiga sabab bo’ldi
va bu holat O’rta Osiyoning, jumladan, Qo’qon xonligining Sibir, Ural, Volga
bo’yi bilan savdo aloqlariga keng yo’l ochdi.
Xonlik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqlarini olib borib. Manbalar
ma’lumotlariga ko’ra, Hindistondan yiliga Qo’qon, Toshkent, Buxoro va
Qashg’arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan. Ular
orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan. Otlar
savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo’lgan. Hind savdogarlari
xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo’rlik bilan
shug’ullanganliklari haqida ham ma’lumotlar bor. 24
Qo’qonlikning tashqi aloqalarida Qo’qon-Rossiya savdo munosabatlari ham
alohida o’rin tutgan. Manbalarga ko’ra, 1861 yildan keyin rus sanoatining jadal
rivojlana boshlaganligi xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo’lgan ehtiyojning
yanada kuchayganligi Rossiyaning Qo’qon bozorini faol egallab, undan cheksiz
foydalanishning asosiy sabablaridan biri bo’lgan. Rossiyadan Qo’qonga temir, mis,
po’lat, cho’yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda
baxmal, shakar, oynalar, charm, Rossiyaga tobe bo’lgan qozoq cho’llaridan qo’ylar
va uning terisi, charm va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan. Xonlikdan esa
Rossiyaga asosan paxta olib chiqilgan. 25
XULOSA
Mustaqillika erishganimizdan so’ng, barcha sohalar qatori ilm-fanga ham
alohida e’tibor berila boshlandi.Xususan Vatanimiz tarixini o’rganish,tadqiq
etish,ochilmagan qirralarni kashf etish asosiy masalalardan biri sifatida
ko’tarildi.Jumladan xonliklar tarixini o’rganish ham dolzarb masalalardan bo’lib
qolgan edi.Yangi davrga kelib Yevropa mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy,madaniy
24
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010.
25
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010.
27

va siyosiy jihatdan yuksalish jarayonini boshdan kechirdilar. O’rta Osiyo xonliklari
esa aksincha chuqur tanglik holatiga tushib qoldilar. XVII-XIX asrlarda O`rta
Osiyo va undagi davlatlar jahon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetda qolaverdi,
ilg`or davlatlardan orqada qoldi. Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri
tarixigayangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar
bilan murojat qildi: ― ”Nega jahonda Axmad Farg`oniy Muxammad Xofiziy, Ibn
Sino,Abu Rayxon Beruniy, Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug`bek, Alisher
Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib
to shu chog`gacha erishgan yuksalish jarayonlaridan tushib ketdi? Nega so`ngi
uch asr mobaynida boshimiz qaloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq
qarshiligiga qaramay chor Rossiyaning o`lkamizni nisbatan oson zabt etishida
mana shu qaloqlikning ham o`rni bo`lmaganmikin”. 26

Bu jarayonlardan Qo’qon xonligi ham chetda qolmagan.To’g’ri, xonlik
dastlabki davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy,madaniy jihatdan bir muncha yuksalish
jarayonini boshdan kechirdi.Bunga yuqoridagi ma’lumorlarning ba’zilarini keltirib
o’tishimiz mumkin.Mamlakatda savdo-sotiq,hunarmandchilik,yer egaligi
munosabatlari rivojlangan edi.Bundan tashqari qishloq xo’jaligida ham birmuncha
yuksalish bor edi.Ammo bu yuksalishlar yuqori darajada emasdi.Buni xonlikning
ko’p jihatdan Rus imperiyasiga bog’lanib qolganligidan bilib olishimiz
mumkin.Bu esa oxir-oqibat xonliklarning,jumladan Qo’qon xonligining imperiya
tomonidan zabt etilishiga sabab bo’lgandi.Bunday jarayonni faqatgina Qo’qon
xonligi emas,balki O’rta Osiyodagi qolgan xonliklar ham boshdan
kechirganlar.Shuning uchu ham xonliklar davri Vatanimiz tarixida chuqur
tushkinlik davri sifatida e’tirof etiladi.Xulosa sifatida yana shuni qo’shimcha qilish
mumkinki,bu davr xalqimizning bir muncha xatolari bilan esda qolarli desak
mubolag’a bo’lmaydi.Buni bugungi davr ham ko’rsatib turibdi.

26
Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., ―Sharq, 1998-yil
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1) Mirziyoev SH. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.: O’zbekiston, 2017.
2) Karimov.I - O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.
―”O`zbekiston”, 1995.
3) I.A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., ―Sharq, 1998-yil
4) Bohodir Eshov, O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi, Toshkent-2012
5) Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq, 2000.
6) Sh.Vohidov. Qo`qon xonligida unvon va mansablar ―Sharq yulduzi, T., 1995
7) N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010.
8) R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.Sharq. 2003.
9) Ahmedov B.R.O zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent. 2001 yil‟ .
30

Qo’qon xonligida yer egaligi shakllari

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi